МЕ ТЭНӦ РАДЕЙТА

1

Ойнус, Зубаревич, Басенков, Рубан, Зейналов, Пятаков — тайӧ да мукӧд овъяс кутісны кывны Эжва катыдса посёлокъясын войнабӧрса воясӧ. Ӧтияс воисны татчӧ мыжтӧг мыжалӧмысь, мӧдъяс, гашкӧ и, аснаукнас, коймӧдъяс... Кӧть кыдз эз воны, а сиктъясын найӧс, мыйлакӧ, шуисны либӧ вербованнӧйясӧн, либӧ лагерникъясӧн. Воисны рочьяс, украинецъяс, белорусъяс, татара, башкиръяс... Сэсся накӧд сорасисны и комияс — Булышевъяс, Тимушевъяс, Тарабукинъяс, Напалковъяс, Липинъяс... Кодъяс кутшӧмкӧ ног вермисны пышйыны киссьӧм колхозъясысь. Пышйисны тшыгла кулӧмысь. Вуз-вот, поставкаяс да заёмъяс сьӧкыд изкиӧн личкисны сиктса войтырӧс. Турун да кач сёйӧмла йӧз пыкталісны, веськыд сюв пурмӧмла кулалісны челядь. Тадзи вӧлі и война дырйи, и война кусӧм бӧрын.

Воӧм йӧзыс кӧ вӧліны мужичӧйяс, то коми пӧвстысь, кызвыннас, верстьӧ нывъяс, нывбабаяс, нывбаба-дӧваяс — коді ӧтка, коді челядя. Эжва ю пӧлӧн найӧ стрӧитісны мича посёлокъяс: Шӧръяг, Вадбӧж, Кебанъёль, Озъяг, Паспом... Ок уна татшӧм посёлокыс миян паськыд коми пармаын! Ва воссьӧмсянь сёр арӧдз Эжва кузя катлісны гырысь баржаяс. Посёлокъясӧ тадзи вайисны сідз шусяна финскӧй керкаяс, тракторъяс, автомашинаяс, паровозъяс, комилес вӧвъяс. Сэні, кӧні кутісны уджӧдны техника, воссисны механизируйтӧм лесопунктъяс. Но техникаыд быдлаӧ эз судзсьы. Вадбӧжлы вичмисны вӧвъяс, вӧлӧн жӧ вӧр кыскан вагонеткаяс.

Викторлӧн мамыс, сиктса ногӧн Шупчик Иван Наста, буретш да муніс Вадбӧж посёлокӧ, асланыс грездсянь комын верст сайӧ. Виктор медводдзаысь веськаліс сэтчӧ ветымын кыкӧд вося гожӧмын, сизимӧд класс помалӧм бӧрын. Руд керкаяса, няйт уличьяса сикт бӧрын посёлокыс кажитчис зонкалы зэв югыдӧн да мичаӧн. Баракъясысь да финскӧй керкаясысь ӧтдор сэні вӧліны и керйысь тшупӧмъяс. Посёлок горувланьыс кольӧмаӧсь землянкаяс, сэні эз нин овны йӧз, а видзисны кӧза да ыж гидъяс пыдди. Нӧшта водзынджык гырысь чукӧръясын — кыдз пу кражъяс. Катыдланьыс гулыд вӧр ді. Сы сайын — ляпкыдик кузь баракъяс, кӧні олісны кылӧдчысьяс, медсясӧ коми войтыр. Сплавпосёлокӧн шуисны местасӧ. Сэні жӧ сулаліс и некымын ас керка, ӧшинь уланыс вель ыджыд градъясӧн.

Вылыс складсянь, кӧні пӧрӧдісны да чинталісны вӧрсӧ, Вадбӧжлань локтіс векни кӧлеяа кӧрт туй, кузьтаыс дас кымын верст. Пӧрӧдчысьяслӧн участокыс шусис Колодаягӧн. Кӧрт туйыс муніс кылӧдчысьяслӧн посёлок пыр Эжва береглань. Юыс сэні вожасьӧ кык пельӧ: ӧти вожыс — Эжвалӧн важ, воддза ковтысыс. Мӧд вожыс вӧчӧ ыджыд кытш и артмӧдӧ шӧрас ляпкыд бадьяса лыа ді. Тулыснас діыс ытва улын. Ді таладорас, Вадбӧжладорас, пуръясянін. Сэсся берегыс крутаммӧ, кӧні керъяссӧ тэчлісны джуджыд штабельясӧ, а тулыснас быгльӧдлісны юӧ.

Колодаягса делянкаясын вӧрсӧ петкӧдісны пасека вывсьыс вӧвъясӧн. Чинталӧм пуяссӧ сӧвтісны утъяс кузя лебёдкаӧн: йывладорас и дінладорас ӧти вагонеткаӧн. Кыкнан вагонеткаыслӧн эм аслас тормоз. Кор туйыс ньывкӧса, и он кӧ топӧдышт тормозсӧ, кер тыра доддьыс вермас талявны вӧвсӧ. Комилес вӧвъясыд ыджыдӧсь, дюжливӧсь, но ветлӧны ньӧжйӧ.

Мукӧд посёлокъясын кӧ стрӧитісны гаражъяс либӧ депояс, то Вадбӧжын вӧлі ыджыд конюшня. Сійӧ сулаліс бокын, вӧр бердас нин, конюшня дорас паськыд кушин кольӧма, кытшалӧма йӧрӧн. Конюк Кондрат Ӧльӧксан, коді уджаліс гӧтырыскӧд, йӧрас шойччӧдліс вӧвъяссӧ; тані жӧ пывсян судта, тшӧтшӧдӧм бурыся уж тырсьӧдліс ассьыс пӧдругаяссӧ — гӧгрӧс рушкуа, вожа мышка кӧбылаясӧс.

Конюшнясянь матын — кузнеча, шом вӧчан гу, лӧсьӧдӧма места, кӧні подколалӧны вӧвъясӧс. Посёлок мӧдар помас, пожӧм пуяс пӧвстын, начальнӧй школа. Бокысь воӧм йӧзыд гӧтрасялісны коми нывбабаяскӧд, чужисны челядь, и вӧлі тшӧтш ясли. Орччӧн сулалісны лесопунктлӧн контора да клуб. Ю берегас ӧтувъя пывсян, тувсов ытваыс матысмыліс пӧварня дорӧдзыс. Гожӧмнад киськасьӧм пыдди позис сунавны ваас.

Кывтны кӧ Вадбӧжсянь Эжва горув, медводз веськалан Кулӧмдінӧ. Берегӧдыс, кытсюрӧ веськыдалӧмӧн, лоӧ туй костыс верст кызь кымын, гашкӧ и унджык. Катны кӧ — воан Керчомъяӧ, берегӧдыс верст квайт-сизим. Сы мында кымын жӧ лоӧ и Донӧдз. Сэтчӧ ва туйыс абу. Донсянь Керчомъяӧ вӧлӧк кузя куим верст бӧрын воас векни кӧрт туй, коді юковтӧ пемыд пармасӧ. Ӧтарӧсӧ комилес вӧвъяс кыскӧны тыртӧм вагонеткаяс, сӧмын ямщик сэн пукалӧ. Вадбӧжлань лэччӧны нин кер тырӧн.

Ымраліс июнь, югыд шондіа лун. Эжва йывса посни грездъясад унджык челядьлӧн став велӧдчӧмыс помасьліс начальнӧй школаӧн. Водзӧ велӧдчыны ковмыліс мунны орчча сиктӧ, кӧні эм семилетка. Но сэтшӧмыс, гортысь мунны кӧсйысьыс, вӧлі этша. Виктор куим во нин велӧдчис Донын, помаліс сэні сизимӧд класс и киас свидетельствоӧн мӧдӧдчис Вадбӧжӧ мамыс да ыджыдджык чой-вокыс дінӧ. Таӧдзыс век на ветлывліс Джеджимӧ, кӧні олісны пӧчыс да воча вокъясыс.

Дон катыдсянь туйыс лыаа, кос. Вывтасджыкинъяссянь Дон тыыс бура тыдалӧ, ыджыд блюдйын чай моз пӧртмасьӧ шонді водзас. Кымын водзӧ, сымын вӧрыс пемыдджык, но абу шуштӧм вӧлӧкыс. Кӧмтӧгыд позьӧ тірксьӧдны, шоныд муыс. Ӧдйӧ и воис вӧр кыскан кӧрт туйыс. Виктор пуксис рельс вылас да кутіс дзӧръявны ӧтарӧ-мӧдарӧ, виччысис Вадбӧжлань лэччысь вагонетка. Ыджыдджык вокыс Ваньӧыс сы дінӧ волігӧн тадзисӧ велӧдіс: нӧрӧвит пӧ, сӧлӧдасны кер вылас. Веськыда нюжӧдӧмаӧсь туйсӧ, синмыд ӧдва босьтӧ помсянь помӧдзыс. Войвывладорсяньыс ылын-ылын и збыльысь тыдовтчис мыйкӧ. Ӧтарӧ ыдждіс сійӧ, сэсся и аддзана нин лои: водзвылас — вӧв, сы бӧрысь кер додь гӧгыльтчӧ. Ямщикыс додь нырас, тормозыслӧн чукля воропӧ кутчысьӧма. Зон кежис туй бокас, ӧтвесьтасьӧм бӧрын ямщикыс ачыс водзджык шыасис комиӧн:

— Посёлокӧдз?

— Да, сэтчӧ.

— Сӧв бӧжсяньыс, эн доймы.

Ямщикыс вӧлі купайкаа, лэдзӧм пеля шапкаа. Чим сьӧд тошка да сэтшӧм жӧ сьӧд паськыд синкыма. Эстӧні вӧлӧкас кӧ паныдасис и повзьыны на Виктор вермис. Зон кавшасис керъяс вылӧ, бауӧн кыссис ямщиклань.

— Пуксьы мен мышкӧн, а то гурйыв тат ветлӧ тӧлыс, кынмыны верман. Кодлӧн нӧ тэ, ме тай ог тӧд тэнӧ?

— Шупчик Иван Насталӧн.

— Пекарняын тай уджалӧ Настасья Ивановна, гашкӧ, сылӧн да?

— Сылӧн и эм.

— А батьыд нӧ?

— Усьліс. Война вылӧ усис. Менам ещӧ ыджыдджык чой да вок эм. Ваньӧ вок трактористӧ ӧні велӧдчӧ. Чой? Текуса чой велӧдчӧ жӧ, продавецӧ.

— Ачыд нӧ кутшӧм классын? Аслад кыдзи нимыд?

— Кӧкъямысӧдӧ вуджи. Виктор нимӧй.

— Витьӧ, сідзинад.

— Быд ногыс шуӧны: Викторӧн и, Виталейӧн и, Витьӧӧн и. Медся правильнӧйыс — Виктор.

— Бура велӧдчан?

— Во чӧжӧн ӧти два пуктылісны жӧ. А свидетельствоын ставыс пять да четыре.

— Вильшасьӧмысь, кӧнкӧ, дваыс?

— Абу. Роч кыв кузя урок вылын велӧдысьным юаліс менсьым: кыдзи пӧ ӧтка лыдын лоӧ «портянки»? Мися, ӧтка лыднас сійӧ оз вермы лоны. Мыйла пӧ? Мортыдлӧн, мися, кык кок, кык нямӧд и колӧ. Таысь мен двойка пуктіс дневникӧ.

Ямщикыд сэтшӧма серавны кутіс, весиг вӧлыс ӧдсӧ содтіс.

— Ме вот виччыся жӧ пиӧс, Ӧндрейӧс. Кӧкъямысӧд класс помаліс. Локтас да тӧдмасянныд, гашкӧ и другъясӧн на лоанныд. Керчомьяса школаӧ сійӧ ветлӧ.

— Чойыс эм жӧ Ӧндрейлӧн?

— Менам, Витьӧ, челядьыд квайт. Медыджыдыс, Иванӧн жӧ шуӧны, воюйтны нин удитіс. Морӧс тырыс медальясӧн локтіс фронт вывсьыд. Деревняын сійӧ олӧ, вӧралӧ, да вот дышӧдӧма нин сэн мортыдлы. Вадбӧжӧ кӧсйӧ локны уджавны, ӧні тані отпускалӧ. Медічӧтыс, Василей, потанын на узьлӧ. Кык ныв эм, гырысьӧсь нин: ӧтикыс верӧс сайын, мӧдыс лӧсьӧдчӧ петны жӧ.

Юр весьтын кымӧр чир абу, помтӧм-дортӧм енэж. Гӧгӧр тшем парма, коді кажитчис помтӧм-дортӧмӧн жӧ. Парма шӧртіыс, быттьӧ кузь да веськыд визир кузя, мунӧ тайӧ туйыс. Ывлаыс шоныд, но тӧв йылын пукалігӧн оз-оз да и кезнитӧдлӧ. Вӧв восьлалӧ шодйӧн, вӧляникысь, ямщиклы ньӧрйӧн ни плетьӧн ыршасьны оз ков. Комилес вӧвъястӧ ыджыд эбӧсысла и шуӧны тяжеловозъясӧн.

— Со тай, сёрнинад эг и тӧдлӧй, Вадбӧж нин воӧма, — шуис ямщик и вӧвсӧ тпрукайтны кутіс, тормоз воропсӧ веськыдвыв бергӧдлыны. — Мамыд, кӧнкӧ, юалас: кодкӧд пӧ воин. Висьтав: Лева Митрейкӧд пӧ. Этійӧ керкасяньыс коймӧдыс и пекарняыс, сэсь аддзан мамтӧ.

— Пасибӧ.

Посёлокыс и збыльысь другӧн тыдовтчӧ, вӧрсӧ матісьыс абу кералӧмаӧсь да. Кӧрт туйыс шуйгавыв увлань лэччӧ. Вӧр тыра вагонетка-додьсӧ сідз сувтӧдӧны, личӧдан кӧ тормозсӧ, сэсся ачыс улыс складӧдзыс гӧгыльтчӧ, вӧвтӧг нин.

Виктор ылысянь на казяліс: мамыс пос помас сёрнитӧ кутшӧмкӧ нывбабакӧд. Эз тырмы выныс, горӧдіс:

— Мамӧ!

Шӧйӧвошліс Наста тӧдса гӧлӧстӧ друг кылӧмысь, сывсӧ паськӧдӧмӧн уськӧдчис пиыслы воча:

— Витюк! Дитяӧй менам!

Кутлӧ да окалӧ сійӧс мамыс. Нимкодясьӧм пыдди синваыс петӧ, Викторлысь сьӧд юрсисӧ да сьӧд синъяссӧ окалӧ. Мамыслысь синвасӧ казялӧм бӧрын и пиыслӧн тшӧтш сӧдзтысис.

Да, нюкрӧдлӧ комын кӧкъямыс арӧса куим челядя дӧвалысь сьӧлӧмсӧ сьӧкыд олӧмыс. Но колӧ овны, терпитны став тужа-нужасӧ ныв-пиян радиыс. Слабог, кыкыс асьныс регыд кутасны нажӧвитны. Мед сӧмын дзоньвидзаӧн лоасны-а.

Мойвиис на Насталы, эз ков вӧрас дыр увйысьнысӧ да. Лесопунктса начальникыс, Фалалеевичӧн шуисны, зэв скӧр чужӧма, но шань морт вӧлӧма. Воюйтӧма, ранитчылӧма и контузитчылӧма, сьӧкыда сёрнитӧ, кӧть и мытшъявтӧг. Кыськӧ Вомынланьысь ачыс, гӧтыра, куим челядь жӧ быдтӧны. Висьталіс Настаыд аслас олӧм йылысь нинӧм дзебтӧг, кор Фалалеевич тшӧктіс пыравны сійӧс контораӧ. Жальыс петіс начальникыдлӧн: колӧ пӧ челядьтӧ велӧдны, а асьтӧ пӧ пекарӧн индам. Орсса веськӧдлысьясыскӧд пӧ ачым сёрнита. Настаӧдз пекарнас уджалісны кутшӧмкӧ Попов гозъя, кыкнанныс ёна юӧны вӧлӧм.

Пекарняыс финскӧй баракын. Сэні жӧ и Наста семьялӧн оланіныс. Пачводза да пӧлатя керкаад олӧм бӧрын тешкодьӧн кажитчис Викторлы баракыд. Тайӧтӧ мый на, а вот кыдзи джеджимса другъястӧгыс кутас гожйынысӧ. Чой-вокыс гожӧмбыд оз лоны ни. Гожйӧдчыны кутас, вуграсьны да. Сы коддьӧмыс ӧд эм кодкӧ посёлокас. Тӧдмасяс выль ёртъяскӧд, гажа на лоӧ. Быдтор йылысь думайтіс Виктор крӧватьӧ узьны водӧм бӧрын. Куйлӧ синсӧ куньӧмӧн, но оз узьсьы. Пыраліс мамыс кок чунь йылас, чайтіс, тыдалӧ, писӧ узьӧмӧн, кусӧдіс бисӧ. Ачыс муніс кытчӧкӧ, вой нин, а муніс со. Майышмуні зонлӧн сьӧлӧмыс: абу-ӧ лӧсьӧдӧма мамыс кодӧскӧ? Но и мед, со кутшӧм на том да, мича да. Мыйла эськӧ письыс гусьӧн вӧчӧ? Абу нин ӧд ичӧт сійӧ, гӧгӧрвоис эськӧ мамыслысь висьтасьӧмсӧ. Коркӧ тай унмовсис жӧ, эз кывлы мамыслысь локтӧмсӧ. Гашкӧ, асывнас локтіс?

Виктор садьмис зэв чӧскыд нянь дукысь. Пызан вылас руаліс гӧгрӧс нянь тупӧсь, шӧри шӧрыштӧма. Сёян-юан дасьтӧма и. Юавны али абу, кӧні мамыс вӧлі? Оз, оз юав. Гырысьӧдз нин найӧс мамыс быдтіс, ӧні мед олӧ сідз, кыдзи кӧсйӧ. Дас ӧти во сайын нуисны верӧссӧ, Васька Егорӧс, фронт вылад. Томӧн усис мортыд. А олӧмыд тай оз сувт, водзӧ мунӧ. Уна дӧва нин петіс верӧс саяд, выль мужикъяссянь нин быдмӧны кагаяс. Шупчик Иван Настаыс ӧд абу омӧльджык мукӧдсьыс. Мед мужикасяс кӧ, нинӧм абу дивитанаыс. Мый сӧмын Ваньӧ пиыс да Текуса нылыс шуасны? Мый тон и шуасны, найӧ велӧдчасны да мукӧд посёлокын кутасны уджавны. Вӧр трелюйтысь трактористыдлы тані нинӧм вӧчнысӧ. Ваньӧӧс, тыдалӧ, Паспомӧ мӧдӧдасны. Выль лесопункт вӧлі котыртӧны. Сэсся и армияӧ на, гашкӧ, сійӧс босьтасны. Текусасӧ Кебанъёльӧ корӧмаӧсь да-й. А Виктор — Насталӧн кагаыс? Локтас сентябрь и сійӧ мунас велӧдчыны водзӧ. Наста ӧтнасӧн кольӧ, пекарня пач вом дорад и косьмас сэк мича том дӧвалӧн олӧмыд. Енмӧй-енмӧй, пуксьылас-ӧ коркӧ миян му вылын шуда олӧмыс?!

2

Вадбӧж весьтті берегыс крут. Лэччан горулас и юӧдзыс ньывкӧса мунӧ лыа лякӧд — чорыд подула, тувччан да ӧдва и кольӧ кок туйыд. Посёлокса челядьлӧн гожйӧдчаніныс сэн. Да и верстьӧыс татчӧ жӧ локтӧ купайтчыны. Лунъяснас кызь сайӧ градус, ваыс ӧдйӧ шоналіс, и нывкаяс да зонкаяс асывсянь рытӧдз ризъялісны берегӧд.

Викторкӧд тшӧтшъя зонъясыс посёлокын вӧлі этша. Гашкӧ и мунісны сиктъясӧ пӧль-пӧчьясныс ордӧ. Но выль тӧдсаясыс регыдӧн и лоисны, медводз тӧдмасис Фалалеевичлӧн челядькӧд. Медыджыдыс, Глеб, ыкпашӧджык пуксьысь и зонлы сійӧ эзджык кажитчы. Видзӧдӧмпыръяысь, Глеб ӧтарӧ мыйӧнкӧ да тӧдчӧдіс: ме пӧ начальник пи. Сійӧ ветліс шортыӧн, зепсьыс лётъяліс мича чеп.

— Папӧ козьналіс, — тӧдмасигӧн шуис Глеб, и зепсьыс кыскис важ пӧлӧс мича часі. — Мунӧ. Он верит? Со, кывзы.

Виктор матыстіс югъялысь футляра гӧгрӧс часісӧ пель дорас, кывзыштіс:

— Мунӧ, кылӧ тічкӧмыс.

— Кӧсйысьліс папӧ, эз ылӧд, сетіс со.

— Пӧръясян, Глеб. Мырдӧн корин паплысь, — шыасьліс Павлик, ичӧтджык вокыс. Викторкӧд сійӧ ӧттшӧтшъя кымын. — Роз, мырдӧн ӧд пычкис?

Розаыс, налӧн чойыс, видзӧднысӧ садикӧ ветлысь нывка кодь, а квайтӧд класс нин помалӧма. Юрсӧ чатӧртӧмӧн сійӧ ӧтарӧ дзоргис Виктор вылӧ. Грездын кӧ, татшӧм дзӧля тушаатӧ эськӧ карликӧн нимтісны.

— Локтан ар кӧн кутан велӧдчыны? Бара Донын? — вокыслы воча кыв пыдди юаліс Роза. — Вадбӧжса челядьыд ставныс Керчомьяса школаӧ ветлӧны.

— Донас ме куим во нин велӧдчи, тӧдӧны сэні менӧ. Сӧмын воссяс-ӧ сэні кӧкъямысӧд классыс?

— Но и мый? Мекӧд ӧти парта сайын кутам пукавны, — эскӧдана шуис Павлик.

— Уявнытӧ кужан? — юаліс Глеб.

— Кужа.

— Таті Эжвасӧ верман вуджны?

— Ог тӧд. Ог, навернӧ.

— Ме верма.

— Пӧръясян, Глеб. Ӧтчыд на и вуджалін кольӧм гожӧм, и то спасательнӧй пӧдушкаӧн, — бара веськӧдіс воксӧ Павлик.

Тадзи и тӧдмасис Виктор куим чоя-вокакӧд клубдорса луг вылын.

— Гашкӧ, Ӧндрейясӧ ветлам? Сэсся сплавпосёлокӧ лэччылам, — чуйдіс Глеб.

— Кӧсъян Ларисаӧс аддзӧдлыны? Гажыд быри? — эльтыштіс Роза.

— Тэ, бальӧ шег, зэв уна тӧдан. Пинь саяд кывтӧ кут, дарӧм вок, верма и скӧрмыны.

— Кутан кӧ нимтысьны, асланым командаысь тэнӧ ми киритам. Сідз ӧд, Роз? — ӧлӧдіс Павлик.

Мортыс, тыдалӧ, веськыд, сідзи-й паныд сувтӧ ыджыдджык вокыслы. Сӧмын тай, мыйлакӧ, ӧтарӧ зырымсӧ ырскӧ. Мисьтӧм мода кыськӧ босьтӧма, кынмӧма ли. Чоя-вокаяс, а зэв ёна торъялӧны чужӧмбаннаныс. Кӧть и вензьӧны тшӧкыда, век ӧтлаынӧсь, куим нарпӧла гез кодьӧсь.

Ӧндрейяслӧн керкаыс йӧр пытшкын. Ас керка Лева Митрейыд стрӧитлӧма. Абу эськӧ ыджыд, но баракыд серти бурджык. Ӧшинь ув градсӧ небзьӧдӧма, тыдалӧ, картупель улӧ. Гашкӧ и, пуктӧма нин да. Керйысь лэптӧм ас керкаыс посёлокас некымын, медсясӧ налӧн, кодъяс медводдзаясӧн воӧмаӧсь Вадбӧжӧ.

Водзын восьлаліс Глеб — сюр чань кодь вердаса, мамыс кодь жӧ ыджыд тушаа. Павликӧс да Розаӧс туша-мыганас батьыслань кыскӧма. Фалалеевичыс тӧдчымӧн ляпкыдджык гӧтырыс серти. Дзиръя восьттӧдз на Глеб вежыньтліс вомсӧ и зэв гораа шутёвтіс. Ляпкыд кильчӧ пос вылын тыдовтчис Ӧндрей. Кузиник, косіник, вом тырнас нюмъялӧ, ёртъяссӧ аддзис да.

— Тӧдмась, выль друг миян — Витя. Пекарь Насталӧн пиыс, — шуис Павлик.

— Ме тӧда нин, батьӧ висьталіс.

— Лэччылам сплавпосёлокӧ, видзӧдлам, мый сэні Ларисаыс да Тоняыс вӧчӧны, — Глеб перйис часісӧ, чургӧдіс Ӧндрейлань.

— Мунӧ? Али ворсан часі?

— Мунӧ, со котралӧ ичӧт стрелкаыс.

— Квастун, — коса чӧвтіс Роза.

Сплавпосёлокыс увтасінын, да и керкаясыс ылынджыкӧсь юсяньыс, но местаыс мича. Водзын паськыд шыльыд видзьяс пластвидзӧны, бокнас Эжваӧ мыджсьӧны. Посёлок весьтас берегыс тырӧма вӧрӧн. Сэтчӧ и лэччӧдӧны кер тыра вагонеткаяссӧ ямщикъяс. Вӧскресенньӧӧ, кор йӧзыс шойччӧны, тыртӧм вагонеткаясӧн гуръялӧны челядь. Артельӧн йӧткасны чой паныдсӧ, а горувсӧ, тырыс пуксяласны зонкаяс да, нывкаяс да, вагонеткаыд тӧвзьӧ-гӧгыльтчӧ ачыс. Туй помас кольлывлӧны ректытӧм додьяс, и сэки, тормозыс кӧ оз сувтӧд кӧлесаяссӧ, верман чорыда зурасьны. Верстьӧ йӧз пинялӧны челядьӧс тадзи исласьӧмысь, но кывзысясны мӧй найӧ.

Ылӧджык кӧ мунан Эжва катыдланьыс, паныдасьӧны йира местаяс. Сэтчӧ вӧчӧмаӧсь морт кык-куимӧс кутана пуръяс, кысянь и чӧвталӧны чери кыйысьяс сьӧкыд груза вугыръяссӧ. Дӧрӧм-майкатӧм, шорты кежысь, тшап петук моз вылын юрӧн медводзын восьлаліс Глеб. Муртса пырисны вӧр діӧ, и вочаасисны Лариса да Тоня. Кыкнанныслӧн важиник ситеч платтьӧ. Кыкнанныслӧн кузь кӧса: Ларисалӧн — вежговъеджыд, Тонялӧн — руд. Кыкнанныс ӧтсудтаӧсь, тшайподаӧсь. Кыкнанныс дядьводз ныв, батьясныс усисны война вылын. Ларисалӧн дядьыс — конюк Кондрат Ӧльӧксан, Тонялӧн — война бӧрын этапӧн вайӧм морт, шуисны Мустафаӧн — не то татарин, не то башкир. Роза уськӧдчис пӧдругаясыслы воча, кыкнаннысӧ ӧтпырйӧ топӧдліс.

— А тайӧ — Витя, Вадбӧжын кутас овны, — Ӧндрей вайӧдіс Викторӧс нывъяслань. — Тӧдмасьӧй кинытӧ топӧдлӧмӧн.

— Ой, Тоня, выль кавалер, — кисӧ мыччигмоз нюмсерӧн шуис Лариса.

— Нывъяс, эн горшасьӧй. Витясӧ мен кольӧй. Чайта, гожӧм чӧжнад нюжалышта и лоа как раз, — шмонитіс Роза.

Ӧндрей да Лариса кӧкъямыс класс помалісны. Глеблы, арлыд сертиыс кӧ, колӧ нин институтын велӧдчыны, а сӧмын на вуджис дасӧд классӧ. Павлик да Тоня ӧти и сійӧ жӧ классынӧсь, кӧкъямысӧдӧ мунасны. Техникумӧ некод эз лӧсьӧдчы, ставныс шуисны шӧр школа помавны.

— Купайтчан сезонтӧ эн на восьтӧй? — зонъяслысь юаліс Тоня.

— Кӧдзыд на ваыс, — вочавидзис Павлик, — кӧть эськӧ и ӧдйӧ шоналӧ.

— Мый кӧдзыдыс? Со кутшӧм югыд шондіа, — эз вунӧд ошйысьны аслас часіӧн Глеб: мыччӧдліс нывъяслы. — Гашкӧ, и збыльысь купайтчам? Ветлам эсійӧ лыа кӧса вылас.

— Мунам! — кыв кӧрталісны ӧти вомысь.

Лыа кӧсаӧдзыс вель ылын, эсійӧ видз вомӧныс первой колӧ вуджны. Глеб бара на нырщикаліс.

— Ӧндрюша, босьтін кӧ сьӧрсьыд гудӧктӧ, сьылыштім да йӧктыштім эськӧ, — шыасис Лариса.

— Глеб нинӧм эз шу да.

— Юрӧ эз волы гудӧкыд.

— Вить, йӧктынытӧ кужан? — чатӧртчыліс Роза.

— Ог.

— Ми сьывны и йӧктыны кужам, спектакъясын ворсны и, — варовитіс Роза. — Ми интернатын олам, кружокъяс сэні котыртім. И тэнӧ тшӧтш велӧдам.

— Гудӧкӧн ворсны велӧдам и, — содтіс Ӧндрей.

— Ме лыддьысьны радейта, — вочавидзис Виктор.

— Нӧшта мый радейтан? Нывъясӧс радейтан жӧ, а? — кыліс Ларисалӧн гӧлӧсыс.

— Радейта... классысь став нывъяссӧ.

Видз кузя мунігӧн на Глеб друг сувтіс, бергӧдчис ёртъясланьыс чужӧмӧн:

— Миянлы ӧні тайӧ видз вывсьыс сюрис сё тысяча шайт. Сійӧс юким ставлы ӧтмындаӧн. Коді мый эськӧ ньӧбис сы вылӧ? Виччыся ставсяньныд воча кыв.

Ӧти-мӧд бӧрся кылісны гӧлӧсъяс:

Ӧндрей: — Ме эськӧ ньӧби «Победа» автомашина.

Тоня: — Мамӧлы и аслым эськӧ ньӧби мича шӧвк платтьӧяс.

Лариса: — Ньӧби эськӧ мамӧлы да аслым ыджыд воротника тӧвся пальтояс.

Виктор: — Джын деньга вылас эськӧ ньӧби книга, мӧд джынсӧ сеті мамӧлы.

Роза: — Ньӧби эськӧ джуджыд каблука тупли.

Павлик: — Ньӧби эськӧ катер и новлӧдлі катернас тіянӧс школаӧ — рыт и асыв.

— А ме нинӧм ог ньӧб. Сы вӧсна мый сё тысяча шайтыс некор и некысь оз сюр, — шуис Глеб и ачыс вак-вакӧн серӧктіс.

— Ой, бара на петкӧдлін ассьыд сюсьлунтӧ, — дивитіс воксӧ Павлик. — Пӧра нин тэн батьӧн лоны, а век на челядь руа.

Берегӧ воӧм мысти трусикӧдзыс медводз пӧрччысис Глеб. Мукӧдыс кӧтӧдісны коксӧ, уявны эз тэрмасьны. Нывъяс бӧжнысӧ павгыртӧмӧн келалісны лыа пӧлӧн.

— Слабо али абу?! — джумъя весьтын горӧдіс Глеб.

— Слабо! Слабо! — воча шыасисны Лариса да Тоня, мукӧдыс чӧв олісны. Сӧмын Роза ӧлӧдіс:

— Прӧстудитчан ӧд, Глеб.

Глеб ызӧбтіс ваӧ, вӧчис кытш и сывъясьӧмӧн варччис нывъяслань.

— Но и трусъяс, кӧдзыд ваысь на-й повзинныд, — эльтыштіс Глеб, кор кокъясыс судзисны ю пыдӧссӧ. Петіс васьыс и матыстчис лыа бӧжлань, кӧні келалісны нывъяс. Сэсся мышсяньыс топӧдіс Ларисаӧс, пондіс йӧткыны джуджыдджыкинас.

— Лэдз, мися! Платтьӧӧс кӧтӧдан! — водзсасис ныв. Но Глеб ӧтарӧ йӧткис сійӧс пыдӧджык.

— Мыйся морт: мый он думышт, сійӧс и вӧчӧ, — скӧрмис, тыдалӧ, вокыс вылӧ Павлик.

— Ӧндрюша! Витя! Мездӧй, пӧдтас ӧд менӧ тайӧ медведьыс! — морӧсӧдзыс нин васянь кевмысис Лариса.

Ёртъясыс, Викторысь ӧтдор, тӧдісны, мый Лариса бура уялӧ, и сы вӧсна, тӧдӧмысь, эз уськӧдчыны пырсӧ отсӧг вылӧ. Виктор, коді сулаліс трусикӧдзыс жӧ пӧрччысьӧмӧн, келіс мездыны нылӧс. Сы бӧрысь котӧртісны Ӧндрей да Павлик. Виктор шамыртіс нылӧс киӧдыс, кыскис береглань. Сэсся, кисьыс торйӧдчывтӧг, кайисны кыр йылӧ.

— Глеб, тэ абу шань морт! — горӧдіс Виктор, босьтіс ассьыс паськӧмсӧ и Ларисаӧс нуӧдіс посёлоклань. Кӧтасьӧм вӧсни платтьӧыс сибдіс нывлӧн телӧ бердӧ. Пыдзыртны эськӧ, да эз тай.

— Баквал кутшӧмкӧ, — Глеб вылӧ ропкӧдчис Лариса. — То мырдӧн век окасьны лезитӧ, то кинас вильшасьӧ...

— Окавліс? — юавсис Викторлӧн.

— Эг сетчыв. Корӧ дружитны, а ме ог кӧсйы.

— Мыйла?

— Ог тӧд... Пельясыс зэв ыджыдӧсь, ыджыд ельдӧг кодьӧсь...

— Тэ сылы эн сетчы окавнытӧ. Но? Ме кута дорйыны тэнӧ.

— А тэн кымын арӧс?

— Дас вит, регыд дас квайтӧд лоӧ, — кӧсйис содтыштны арлыдсӧ, но эз артмы. — Менӧ, мамӧ жалитӧма да, школаас кӧкъямыс арӧсӧн сетӧма.

— Ме чайті, мися кӧ, тэ ыджыдджык.

— Мыйла?

— Но, кыдз шуны, кутшӧмкӧ серьёзнӧй тэ. А меным ноябрын дас квайт тырӧ.

— Тоняыд дӧзмас, мунӧмсьыд.

Нывлӧн арлыдлы Виктор эз сет некутшӧм тӧдчанлун.

— Оз. Сійӧ Ӧндрюшакӧд дружитӧ.

— А Павликыс кодкӧд?

— Сійӧ зэв шань. Миян интернатын ныла-зонмаясыд ставныс дружитӧны ӧта-мӧдыскӧд... Гожӧмнас разавлам... Павликлӧн нывкаыс кыськӧ Лӧгинъягысь.

Ныла-зонма мунісны вежӧдысь видз вывті. Кузь баракъяс сайын, вӧр-пуяс костас, сулаліс некымын ас керка.

— Эстӧні, ӧклупень помас тай пуысь вӧчӧм петук, ме и ола. Водзынджык со гид, миян жӧ, кӧзлятникӧн шуам. Кык кӧза видзам, йӧлыс век лишалӧ, суседкаяслы на вузавны вичмӧ. Лӧскас турун да корӧсь, гожӧмнас сэні ме узьла, вон зэвтӧма, — висьталіс Лариса.

— Кӧзяйственнӧй, сідзнад, батьыд.

— Дядь менам. Конюкӧн уджалӧ, мамӧ сэні жӧ. Зэв киа-пода дядьӧ, быдтор кужӧ вӧчны. Сӧмын код юрнас зэв кокниасьӧ, мамӧс вачкавлӧ... Вои ме. Пырны колӧ, вежсьыны.

— Ме гортӧ жӧ муна.

3

Субӧтаӧ, луннас, Виктор локтіс Ӧндрей ордӧ:

— Кузь луныс. Ветлам, вуграсям.

— Ог эшты, пывсянӧ ва колӧ катлыны.

— Вай тшӧтш катлам.

— Вай.

Кодлӧн эм ас керка, сылӧн и ас пывсян эм. Фалалеевич гӧтырыскӧд, да Роза нылыс, пывсьылісны Лева Митрейлӧн пывсянын. Глеб да Павлик ветлісны посёлокса ӧтувъя пывсянӧ. Иван Настаӧс корлывліс аслас отсасьысьыс — олӧма нывбаба, кодлӧн верӧсыс кылӧдчан участокын мастераліс. Кондрат Ӧльӧксан да Мустафа аслыныс жӧ пывсян стрӧитӧмаӧсь, кык семьялы ӧтиӧс. Посёлокса ӧтувъя пывсяныс уджаліс, мыйлакӧ, вежоннас ӧтчыд, сӧмын субӧтаясӧ.

Рытгорувнас, удж помасьӧм бӧрын, киняуланыс корӧсьӧн, йӧз люзьгисны пывсянӧ. Локтісны и мужичӧйяс, и нывбабаяс. Сьӧрас кык корӧся, Викторӧс нуӧдны воис Ӧндрей.

— Тэ кытчӧ, ӧнтай эсчӧ ватӧ ваялім да? — юаліс Виктор.

— Ме пырджык общӧйын пывся. Асланымӧ век веськала медбӧрын, кор нин горъяс жарыс ис ни ру.

Ӧтувъя пывсянысь лунтыр пуритіс тшын. Колӧ ӧд, мед и жарыс тырмис, и ваыс пӧсяліс. Стрӧитӧмаӧсь пывсянсӧ ӧти инженер-лагерниклӧн проект серти. Васӧ качайтісны ыджыд кӧрт бӧчкаясӧ Эжваысь пӧжарнӧй машинаӧн. Пачыслысь каркассӧ дорӧма кӧртысь посёлокса кузнечаын, сэтчӧ сувтӧдӧма пӧсь валы ыджыд бак, бокъяссяньыс чурвидзӧ некымын кран. Тайӧ кранъяссяньыс и воӧ пӧсь ваыс мыссянінӧ. Кыдз пу чуркаяснад ломтӧмӧн пачыс дыр оз кӧдзав.

Пывсянлӧн ӧтар помсяньыс — мужичӧйяслы пыранін, мӧдарсяньыс — нывбабаяслы. Но воськовтан порогсӧ и воан ӧти кузь пӧварняӧ, кӧні абу некутшӧм вежӧс. Пӧварняас кык ӧдзӧс, сэсянь веськалан мыссянінӧ — бара вежӧстӧм. Мыссянінас кык ӧдзӧс жӧ, сэсянь веськалан пывсянінӧ, абу жӧ торйӧдӧма. Вӧчӧма эськӧ сідз, мед ӧтпырйӧ, но торйӧн вермисны пывсьыны и мужичӧйяс, и нывбабаяс, но весйӧдъясыс пуктавтӧг и кольӧма.

— Мыйла нӧ тадзи? — юалӧ Ӧндрейлысь Виктор.

— Пытшкӧссӧ абу помавлӧмаӧсь. Велалӧмаӧсь нин йӧзыс да ставныс ӧтгудыр пывсьӧны.

Быдлаын пу лабичьяс, корӧсясянінас — куим судта джодж. Виктор да Ӧндрей мыссьытӧг пырисны пыдӧдзыс, кайисны медвылі джоджас. Пытшкӧсас вӧлі пемыд, ывла югыдыс ӧдва писькӧдчис ичӧтик ӧшинь пыр. Но велалас синмыд и йӧзлӧн рудӧбъясыс ясыдмӧны. Пывсянінас ставныс вӧліны нывбабаяс, кодсюрӧ швачӧдчисны корӧсьӧн, мукӧдъяс пукалісны, кос жарнас небзьӧдісны лысьӧмсӧ. Некод некыт тані эз сайӧд, и Викторлы ставыс кажитчис тешкодьӧн.

— Ӧдя, ноко, койышт ӧти кӧш тыр, — кыліс нывбаба гӧлӧс. — Да эн кой кимльӧскивыв, ми тані абу поконичаяс.

Шуысьыс сэсся киас корӧсьӧн кыпӧдчис вылыс джоджлань. Виктор матысянь аддзис вир пасьтӧм нывбабаӧс и яндзимысла лоліс кыдзкӧ нелӧсьыд. Гашкӧ, и, каитчис водз пырӧмсьыс.

— Часлы, сисьйӧгъяс дінӧ матыстчыла, — шуис нывбаба и мыччис корӧсьсӧ Викторлы, ачыс кымыньӧн нюжгӧдчис кузь, паськыд полка вылӧ. — Корӧсяв!

Пелькиник корӧсьӧн зон босьтчис пӧвсавны лёзьмунӧм юрсиа нывбабаӧс.

— Гӧгӧр юкалӧ, трасичаыд. Сюрса лы помсӧ ёнджыка, кадж лысӧ да. Вот-вот, молодеч. Ӧдя, ещӧ койышт! Тӧдан жӧ, яйӧс сотана жар радейта.

— Нюра, сылан ӧд сэн, кӧчвӧньыд чишкасяс и, — кыліс воча гӧлӧс.

— Чера-багыра уджыд тайӧ, бабаяс, ставнымӧс водзсьыс-водз кусыньтас, — ружтовкерис Нюра.

— Корсь бур жӧникӧс, пет верӧс сайӧ, — лыддьӧдліс кодкӧ чирӧм гӧлӧса нывбаба, — кага бӧрся кага чужты и мед видзӧ царицаӧс моз.

— Енмыс кӧ тӧдӧ: гашкӧ, оз и уджав кага ваян аппаратӧй да?

— Мыйкӧ морысла тай черань везйӧдан сэт, эндӧм нылӧн кӧ кӧсъян кольны-а, — бара шыасьліс чирӧм гӧлӧсаыс.

— Эм сылӧн жӧникыс, эм. Оз везйӧссьы Нюраыдлӧн, — шуис Ӧдя.

— Ӧдя, мый нӧ эськӧ ачыд выльысь верӧс саяс он пет? — вомсӧ оз тупкыв Нюра. — Участкӧвӧй Пашниныд ӧмӧй эз на корав?

— Сэтшӧм улын гач сітанаыд оз ков мен. Пӧгибӧ вои, кыр пон моз вӧтлысьӧ да. Мужикыд ӧд менам орол кодь вӧвлі... Шонъянӧй тай, веськаліс пу улад.

— Зра сідзи шуан Пашнин йывсьыд, зэв шань морт сійӧ, — дорйис участкӧвӧйӧс чирӧм гӧлӧсаыд.

Виктор кывзіс сёрнинысӧ пельсӧ чошкӧдӧмӧн, и мыйлакӧ думыштіс: «Вӧлі кӧ ме ыджыдджык арлыда, вайи эськӧ тайӧ Нюрасӧ, эг эськӧ лэдз сійӧс уджавны черӧн да багырӧн...»

Нюра веськӧдчис, босьтіс корӧсьсӧ зонлӧн киысь, пасибӧ пӧ, пӧв-мӧдысь шлёпнитіс гӧгрӧс тупыль кодь морӧсас, корис водны асьсӧ:

— Корӧсьыс менам петшӧра, дай нимкыла на, зы корӧсь. Радейтан жарсӧ?

— Радейта, — кымынясис Виктор. — А кутшӧм нӧ зы корӧсьыс?

— Том кыдзьясысь, сідзкӧ, чегъялӧма. Висьӧмъясысь бурдӧдӧ. Нимыд нӧ кыдзи?

— Виктор.

— Но, сисьйӧг, ӧні бергӧдчы.

— Водзсяньыс ачым.

— Бергӧдчы, мися! О-о! Ме тэнӧ поцанӧн чайті. Юр бурлак нин тай вӧлӧмыд... эмбур сертиыд кӧ. А ми тані сӧрам быдторсӧ...

— Вы там долго еще будете? Может, уступите парилку мужчинам. Пожалуйста, оставьте нам веники, — мыссянінсянь восьтліс ӧдзӧссӧ кутшӧмкӧ мужичӧй.

— Ойнусук, мый нӧ рочасян, кужан коминас да? — кайтыштіс Ӧдя. — Колям корӧсьтӧ, колям. Пывсьӧй на здоровье.

— Кужа эськӧ, но пыскыльта, — мичаа комиӧн шуис Ойнус. — Ті мыссьыштӧй, а ми пывсьыштам.

Ним-ӧ, ов-ӧ Ойнусыс? Код тӧдас. Посёлокын тӧдӧны сійӧс сӧмын Ойнусӧн. Литваысь кыськӧ, война бӧрсяньыс жӧ Комиын. Ар комын вита морт, гӧтыртӧм и котыртӧм. Кутшӧмкӧ лачаӧн на, тыдалӧ, олӧ, мый коркӧ лэдзасны аслас радейтана чужан муас.

Пӧрысь йӧзыс посёлокын, буракӧ, эз и вӧвны. Пекарь Попов гозъяысь кындзи. Да и гӧтырыслӧн кӧ чужӧмыс вӧлі пиньтуя сёркни кодь чукырӧсь, то аслас Поповыслӧн бан бокъясыс кушмӧм юр пыдӧсыс кодь жӧ шыльыдӧсь на. Ачыс мышкыра, зэв ён. Ӧти праздникӧ кодалігӧн Поповсӧ весиг вевсьӧн вӧлі суӧмаӧсь ӧти нывбабакӧд, мырдӧнавны пӧ босьтчылӧма да йӧзасьӧма. Абу пӧ удитӧма вӧчнысӧ. Гашкӧ и вевъяліс, да нывбабасӧ мед не янӧдны, тадзисӧ шуисны. Судӧдз тай эз жӧ воны, участкӧвӧй Пашниныд тупкӧма делӧсӧ. Том ныв вылӧ кӧ пӧ кавшасис, сэки эськӧ позис судитны-а. Сэсся и, нывбабаыс ачыс код жӧ вӧлӧма. Код юрнад, колӧкӧ, верӧссӧ пыдди на и примитіс Поповсӧ. Пекарсьыд сійӧс вӧтлісны, Иван Настаӧс примитісны.

Жарысла лун шонді кодь мичаӧсь, нывбабаяс петісны корӧсясянінысь, пырисны мыссян жырйысь мужичӧйяс. Виктор да Ӧндрей петалісны ыркӧдчыны ывлаас, пывсисны нӧшта ӧти скон. Пӧварняын Виктор казяліс, мый сыланьӧ зэв частӧ видзӧдлывлӧ Нюра, тыдалӧ, мыйкӧ кӧсйӧ юавны, но быттьӧ воштӧма ӧнтая кыв-ворсӧ: немтор эз шу ни эз юав сэсся.

4

Удждон сеталан луныс посёлокын Ыджыд лун ен праздник кодь жӧ. Вӧрысь воӧм бӧрын йӧз локтӧны контораӧ, кӧні ичӧтик жырйын пукаліс лесопунктса кассир Саня Румянцева. Бать-мамыскӧд комынӧд воясӧ сійӧ веськавлӧма Коми муӧ ссылкаӧ кыськӧ роч областьысь. Сійӧ сёрнитіс комиӧн. Батьыс да мамыс важӧн нин кувлӧмаӧсь, некутшӧм рӧдня тані эз вӧв. Комиӧн вермисны варовитны и найӧ, кодъясӧс вайисны пармаӧ войнабӧрса медводдза воясӧ. Вадбӧжын унджыкыс вӧліны буретш сэтшӧм войтыр. Таӧдз найӧ лэдзисны вӧрсӧ Эжва катыдынджык, Жежим лесопунктын. Посёлокыс шусис Шӧръягӧн. Кодсюрӧ сэні гӧтрасисны коми нывъяскӧд да дӧваяскӧд. Но 1946 — 47 воясӧ на унаӧс туйыс нуӧдіс тюрьмаӧ... колхозса му вылысь ӧти сёркни либӧ морковь нетшыштӧмысь. И сэк жӧ, идравны вермытӧмла, уна урожай кольліс лым улӧ.

Чийӧб тушаа да косіник, Саня Румянцева шпуткис-куритіс вомсьыс чӧвтлытӧг, нёняліс кутшӧмкӧ вӧсни заа папирос. Кытчӧ сӧмын тӧрис сы пытшкӧ та мында тшыныс. Кассиркӧд орччӧн моз удждон сеталігӧн пукаліс участкӧвӧй Пашнин, видзӧдіс пӧрадок бӧрся. Ачыс Пожӧгланьысь, гӧтыртӧм, армия бӧрас инасьӧма милицияӧ. Милицейскӧй паськӧмыс, мыйлакӧ, вӧлі ёна ыджыдджык и ӧшаліс сы вылын мешӧкӧн. Мортыс сідзсӧ абу вышепаш пуксьысь, унаӧн сьӧмсӧ босьтігӧн матыстчылісны сы дінӧ, чолӧмасьлісны ки на ки. Сійӧ эз куритчы, и, тыдалӧ, кассирӧн пӧльтӧм табак тшыныс чомрӧдліс синъяссӧ, частӧ кызӧктыштліс.

Пӧв весйӧд сайын пукаліс лесопунктса бухгалтер Зиновий Никодимович. Война вылын воштӧма кыкнан коксӧ, киыс вӧлі ки-кок пыдди. Рытъяснас сійӧс позис аддзывны верзьӧмӧн вӧв вылысь. Комилес вӧлыд абу чепӧсйысь, мышкыс жытник джодж пасьта, он усь сы вылысь. Зиновий Никодимович, тыдалӧ, кӧсйис аддзыны и йӧзсӧ, и вӧр-васӧ вылісяньджык. Кондрат Ӧльӧксан вайӧдліс бухгалтерлӧн керка ӧшинь улӧдз медся рам кӧбыласӧ. Шоныд рытъясӧ сійӧ пукавліс дӧрӧм-майкатӧг, а кирзаысь вурӧм гачыс вӧлі и седлӧ пыдди. Зиновий Никодимовичлӧн сьыліыс да сой мускулъясыс комилес кӧбылаыслӧн кодьӧсь жӧ. Гӧтырыс, Ульяна, куим во дорвыв нин чужтӧма нывкаясӧс. Верӧсыс виччысьӧ пиӧс. Посёлоксаяс ассьыныс бухгалтерсӧ шуисны сӧмын ним-вичнас, ӧд лесопунктын, начальник бӧрын, чин сертиыс сійӧ мӧд морт.

Шоч мужичӧй деньга босьтӧм бӧрын эз пырав магазинӧ. Этша вылӧ кык-куим сулея водкатӧ ньӧбліс пӧшти быдӧн. Клубӧ корсюрӧ вайлісны кинофильмъяс, революционнӧй праздникъяс дырйи Керчомьяысь весиг волывлісны сьылысь-йӧктысьяс. Гудӧк шы улын юргылісны рӧднӧй партия да муса Сталин йылысь сьыланкывъяс. Гожӧмнад прӧст кадсӧ йӧз коллявлісны клуб ӧшинь улас, мукӧдъяс пукавлісны вугыр шатинӧн ю берегын. Мӧдджык лоліс серпасыс тӧлын. Гажӧдчыны сэк чукӧртчылісны клубӧ. Том йӧз йӧктывлісны, эз кӧ юсьыв рытӧдзыс посёлокса гармонист Соръян Пимен. Соръяныс прӧзвище, а мый сылӧн вежӧртасыс — енмыс кӧ тӧдӧ.

Клуб весьтын, кыр йылас сулаліс кузь пызан — чуркаясӧ тувъялӧм шыльыда гогналӧм пӧвъяс. Сэні жӧ лабичьяс да джекъяс, кытчӧ воча ныр пуксявлісны мужичӧйяс ворсны доминоӧн либӧ картіӧн. Медсясӧ ворслісны «дуракысь». Садь юрӧн кӧ шоча кыптывліс зык-вен, то шойччан лунъясӧ либӧ удждон сеталан рытӧ тӧв бӧрсӧ ылӧдз нуис йӧлӧгаыс сӧт да мат. Гашкӧ, сӧмын ӧтнасӧн Ойнус кутчысьліс ёрччӧмысь. Енлы сьӧлӧмсяньысь эскысь, тыдалӧ, мортыд. Кыз кӧв йылын сылӧн морӧсас лётъяліс мичаник ыргӧн перна; эз куритчы ни эз ю вина. Посёлок пасьтаын ӧшаліс дзик ӧти плакат, бара жӧ клуб стенын: «Маркслӧн — Энгельслӧн — Ленинлӧн знамя улын, Сталинлӧн веськӧдлӧм улын — водзӧ, коммунизмлӧн победаӧдз!»

Талун, удждон босьтан рытӧ, клуб дорӧ чукӧртчисны унаӧн. Водка бӧрад гажаӧсь, варолӧсь. Локтісны тшӧтш и сплавпосёлокысь войтырыс. Быдӧн виччысисны Кулӧмдінсянь Пошта Емельлысь воӧмсӧ. Сійӧ вежоннас кыкысь, зэв гораа баткӧдчысь мотора пыжӧн, вайлывліс почта. Тӧвнас ямщикалӧ, колльысян доддяс куткыртчӧма кузь гӧна тулупӧ и оз чепӧльт некутшӧм кӧдзыд. Ям коллян вӧлыс — кузь тэрыб кокъяса мерин. Дыр колльысьӧмсьыс и сибдӧма Емельлы Пошта прӧзвищеыс.

Рытыс зэв мича, онялӧ. Рытыввылас енкӧлаыс алӧйсьыс-алӧй, сэтчӧ и пуксяс ыджыд гӧрд шондіыс. Сынӧдыс сӧстӧм, ясыда тыдалӧ вӧр-ваыс ылӧ-ылӧдз. Пӧльтыштӧ кос асыв тӧв. Енэжтассӧ лунвывладорсянь уна рӧмӧн баситӧ ӧшкамӧшка. Став сертиыс кӧ, дыр кутас сулавны мича поводдя.

Водз прӧстмӧма конюшняысь Кондрат Ӧльӧксан. Вевъялӧма нин курзьӧдны горшсӧ, дзугалӧ картіяссӧ: «король» пыдди ӧтарӧ кыскӧ «дамаӧс». Сійӧ ворсӧ Ойнускӧд ӧти партияын. Картісӧ юрсьыс вылӧджык лэптыштлӧмӧн швачӧбтӧ пызанӧ Мустафа — смоль сьӧд юрсиа, мышкыра, поводнӧ гажа. Здук-мӧд мысти лабичын прӧст местаяс эз нин вӧвны. Мукӧдъяс сулалісны пукалысьяслӧн мыш сайын, видзӧдісны азыма ворсысьясӧс, виччысисны ассьыныс ӧчередь. Ӧткымынъяс воӧмӧн тшӧтш лэптісны пызан вылӧ тыра да джынъя водка дозъяс. Регыдӧн партитчалісны. Да, юӧм да пӧсь пывсян йӧзыслы вӧлі ыджыд гажӧн!

Клубдорса кушиныс вӧлі тырӧма челядьӧн. Посниджыкъяс кыськӧ чукӧртӧмаӧсь фарфор дозмукъяслысь торпыригсӧ, колскисны клуб стенӧ — ворсісны стенкаысь, мӧд ног кӧ, весьтасьӧмысь. Гырысьджык зонкаяс, кодъяслӧн вӧлі кӧрт деньга, стӧканасисны. Ербень кодь нывкаяс мачасисны, мӧдъяс ворсісны райысь — муӧ гижтӧм клеткаясӧ кок нырнас йӧткалісны чаг.

— Пошта! Пошта! — друг кыліс кыр йывсянь кодлӧнкӧ горӧдӧм. Збыльысь, Эжва горулын тыдовтчис Пошта Емельлӧн пыжыс. Ю ковтысыс веськыд и пыжатӧ казялан ылысянь. Ставӧн на ветлісны пелыса пыжӧн, и Пошта Емельӧс йӧзыс водзвыв тӧдісны мотор шы сертиыс.

— Здоровеньки, булы! — Емель кусӧдіс пыж шӧрын таргысь моторсӧ, чолӧмасис вадорын сулалысь том йӧзкӧд. А почтасӧ катӧдны отсавны лэччисны Глеб, Виктор да Ӧндрей. Емель мыччаліс налы посылкаяс, ачыс мыш вылас чӧвтіс письмӧ тыра брезент мешӧк. Гач вож весьтас блёнъяліс дзездалӧм вурысъяса кобура. Ворсысьяскӧд ӧтвесьтасьӧм бӧрын Емель бара сідзи жӧ чолӧмасис:

— Здоровеньки, булы!

Пыр тадзи видзаасьӧ мортыс, кӧть, гашкӧ и, ачыс весиг оз тӧд, мый сійӧ «булыыс».

— Пуксьы, свӧяк, шойччы миянкӧд, — шыасис Кондрат Ӧльӧксан важ тӧдса дінӧ моз. — Сет мешӧктӧ, мед нуасны эсійӧ том йӧзыс.

— Энлы, энлы, мен документъясӧ колӧ кырымасьны. Локта, ставныдкӧд здоровайтча.

— Кучем документъяс? — пыскыльтіс Мустафа, кыпӧдчис лабичысь. — Пукси, юам да силіштам.

— Емель дядь, вай ми нуам мешӧктӧ, — корис Глеб. — Почта дорас йӧзыс письмӧяс виччысьӧны.

— На нӧсь, нуӧй. — Емель кытшовтіс пызан гӧгӧр, ставныскӧд киасис. Кондрат Ӧльӧксан чеччис да топӧдліс Емельӧс, мыччис стӧкан тыр водка да треска чиг.

— Кузь кокыд, свӧяк, пӧлучка лунӧ веськалін. Молодеч, он вунӧд тэ миянӧс, — гӧлчитіс Ӧльӧксан аслас гора гӧлӧсӧн.

Юсяс кор, Емель оз лысьт туяд петны, Ӧльӧксан ордын узьлывлӧ. Абу эськӧ свӧякъяс, но мыйлакӧ тай сідзи ыдждӧдлӧ.

Емель ӧтчыдйӧн глӧтнитіс стӧкан джынсӧ, исыштіс сола треска:

— Добра! Важ кодьыс на чӧскыд, — дӧрӧм соснас чышкис донвидзысь плеш вывсьыс ньылӧмсӧ. Сылы ар нелямын, век тӧв йылад да, юрсиыс и синкымыс быгалӧма, чужӧмыс паназыр кодь, кизьӧриник яй щӧка сыркмунлӧ. А сідзсӧ торскун кодь, век быттьӧ кодӧскӧ вӧтӧдӧ. Серамбана, йӧз дінӧ сибалысь.

— Ю, Емелий! Ме татарин, тэ коми, Ойнус литовец, но ставным ми вокъяс, — Емельлы пельпомӧ тапкӧдіс Мустафа.

— Ме служба вылын, слӧй вылысь вошны оз позь, — пыксискодь Емель, но кыдзи нӧ кутчысян, кор водкаыс ачыс и вӧзйысьӧ вомад. Бара ӧтчыд и ньылыштіс, а гранъя стӧканыс тыртӧммис. Тадзнад тай, стӧкан водкаыд Емельлы кык вом тыр и эм. Кондрат Ӧльӧксан выльысь кисьталіс сулеяысь коляссӧ, но Емель сӧмын пасибӧкайтіс, пыксьыны пондіс. Кольӧм восясӧ, тыдалӧ, тӧд вылас кутіс. А вӧлі со мый.

Тайӧ жӧ кадас кымын, тайӧ жӧ пызан саяс Пошта Емель сыметь юсис, мый пыж моторсӧ заведитны эз вермы. Сэсся и унмовсис пыж пыдӧсас. Куткыртчис сэтчӧ вомӧннога пӧвъяс вылас. Юрсӧ плащнас тупкӧма, а наганыс дӧввидзӧ кобуранас. Глеб, Ӧндрей да Павлик босьтчылісны эськӧ пальӧдны, но мӧдыс сӧмын ымӧстліс, вывтіджык лоӧма винаыс.

— Миян ракетница эм, папӧ война вывсьыс на вайлӧма, — чуйдіс Глеб. — Вай вежам нагансӧ ракетницанас.

— Вежам, ме тӧда, кӧн куйлӧ ракетницаыс. Котӧртла да вая, — ӧти кывйӧ воис Павлик.

Ракетницаыс дзик жӧ наган модаа, сӧмын ӧти ыджыд патрон сюйсьӧ-а. Ӧндрей перйис кобурасьыс гӧгрӧс барабана нагансӧ, а Глеб сы пыдди ракетницасӧ дзумгис, кизяліс кобурасӧ. Лыддисны: квайт патрон барабанас, сідзкӧ, быдӧн кыкысь лыяс. Мунны посёлоксянь ылӧджык и лыйлыны пасӧ, — тадзи сёрнитчисны.

Выльысьсӧ Пошта Емель воис Вадбӧжӧ куим лун мысти. Колӧ бӧр сетны нагансӧ, лыйлісны став патронсӧ и сэсся нинӧм сыӧн вӧчнысӧ. Шуисны мӧдӧдны Емель дінӧ Павликӧс. Велӧдісны, мыйсянь панны сёрнисӧ.

— Емель дядь, войдӧрлун мен наган сюрис татысь, берегсьыс. Кытчӧ нӧ ме сійӧс вошта? — гусьӧн моз юалӧ Павлик. Сысянь неылын пуяс сайын пукалӧны Глеб да Ӧндрей, вомнысӧ кинас тупкӧмӧн гигзьӧны.

— Наган? — чуймис Емель, кутчысис кобураас. — Менам со сьӧрын. — Ноко, мыччӧдлы. Ис наган буракӧ да?

— Прамӧй наган, Емель дядь. Патрона-й быдтор. Со, видзӧдлы.

— Матыстчы, мый полан. Нимтӧ вунӧді, трасичаыд. Да, да, пӧдлиннӧ, Павел ӧд и эм.

Павлик сибӧдчис пыжлань, но эз дзик матысянь сёрнит.

— Но морӧ, мелӧн кодь жӧ тай. Гашкӧ, Пашниныд гажа юрнас воштіс? Эн шыӧдчыв сы дінӧ?

— Эг. Тэнад тайӧ наганыс. Пашниныд тыртӧм кобурасӧ новлӧдлӧ, деньга кӧшель пыдди. Ачым казявлі: ньӧбасис магазинын да кобурасьыс сьӧмсӧ перйис. Тэнад кобураын ракетница, патронтӧм. Видзӧдлы кӧть.

Глеб да Ӧндрей чуралісны сералӧмысла, но оз лысьтны гӧлӧссӧ гора сетны. Павлик со став мыжсӧ босьтӧ ас вылас. Емель разис кобурасӧ, перйис сэтысь «нагансӧ» и шемӧсмыліс, ку письыс петмӧн ыпнитліс:

— Ыдтӧ, трасичапызьяс! — чилгис сэсся ракетницасӧ берегӧ. — Ноко, жыво вай татчӧ!

— Эн скӧрав, Емель дядь. Ачыд мыжа: ми тэнӧ пальӧдім, да эн садьмы. Ымӧстлін сӧмын. Шебрӧдім на ещӧ, мед номъясыс эз сёйны. Лёк тэнад наганыд, оз инмы, пасӧ лыйлім да. А пулятӧм патронъяссӧ бӧр сюялім важ местаас. На...

— И кодкӧд жӧ ті грабитінныд менӧ? Коді лысьтіс гуны менсьым боевӧй оружиеӧс?

— Он кӧ лӧгась миян вылӧ, висьтала.

— Мый тон и лӧгасьнысӧ? Наган боевӧй состояниеын... Стволсӧ, дерт, ковмас весавны. — Емель пӧльыштіс ствол розяс йывладорсяньыс, рама нин шуаліс кывъяссӧ.

— Ӧндрей! Глеб! — чукӧстіс сэсся ёртъяссӧ Павлик.

«Позьӧ мӧй сыметь юсьыны? Кык син костсьыд ныртӧ гусяласны да он тӧдлы», — ропкӧдчис и асьсӧ дивитіс сэк Емель...

Тайӧ-ӧ, мӧд помка-ӧ, но талун вывтісӧ юӧмысь Пошта Емель кутчысис. Гашкӧ, бӧр кӧсйӧ кывтны? Войыс югыд, а код юрнад, ва туйыд кӧть и шыльыд, верман на и путкыльтчыны.

Вадбӧжын почтаыс керйысь тшупӧм ичӧтик керкаын, джынйыс пырӧма муас. Посёлокӧ воӧм бӧрын тайӧ землянкаас, выль керка стрӧиттӧдз, овлӧма Лева Митрейлӧн семьяыс. Почта дорӧ чукӧртчисны и верстьӧ, и челядь. Сэні и Саня Румянцева; деньгала, тыдалӧ, волӧмаӧсь ставӧн нин, прӧстмӧма кассирыд. Виктор виччысис чой-воксяньыс письмӧ. Почта вылас уджаліс клюкӧдуй кодь нывбаба — кузь тушаа, вӧсни ки-кока, ыджыд нырбука Аксинья. Но тайӧ мисьтӧмлуныс сылӧн зэв ылӧдчысь. Сӧмын колӧ аддзывны Аксиньялысь пыдӧстӧм енэж кодь гырысь лӧз синъяссӧ. Насянь ӧвтыштӧ кутшӧмкӧ шоныдлунӧн, мелілунӧн. А верӧсыс, Вочса Касевыс, кутшӧм стройнӧй да мича. Гозъялы, кыкнаныслы, ар комынӧн кымын. Тані нин, посёлокас, гӧтрасьӧмаӧсь. Челядь эз на вӧв, кынӧм турасыс серти кӧ, Аксинья оз на и нӧбась. Вочса Касевыс, Лева Митрей да Ойнус моз жӧ, вӧла вагонетканад кыскалӧ вӧр.

Посёлокса нывъяс, Вочланьысь воӧмъяс, эльтыштлӧны Касевӧс: вайин пӧ гӧтырӧс — чужӧм ни рожа. Мыйӧн пӧ-й смилитіс-кӧлдуйтіс тэнӧ. Вежалӧны Аксиньялы, сӧкӧл кодь мужиктӧ тшапнитіс да. «Тулан рӧдысь менам гӧтырыд. Дӧла бипур кодь сьӧлӧмыс: инмӧдча киӧн и сотыштас гӧгӧр», — ошйысьӧ аслас Аксиньяӧн Касевыд. «Ой-ой! Сяквар тэ, Касев. Со ӧд кыдз резйысьӧ аслас кос печканӧн, колӧкӧ и вуруныс абу весиг быдлаын, кӧні положено», — китсьӧны Касевлӧн ӧтиласаыс, дӧзмӧдӧны морттӧ. «Вурун и чӧрс миян выйим. Оз кӧ йӧткышт кынӧм вывсьыс, ог и чеччыв», — шмонитана жӧ вочавидзалӧ Касев пиньнысӧ кеслысь нывъяслы. Кӧть мый, а Вочса Касев эз мойви вочса нывъяслы. Кыськӧ Лебежнӧйланьысь Аксиньяыс — абу аньӧмакӧ кодь, а зэв вӧрзяса нывбаба. Посёлокті кор мунӧны, гозъя век кутчысьӧмаӧсь. Йӧз син водзас веськыда окыштас и топӧдыштлас верӧсыс гӧтырсӧ: со пӧ, видзӧдӧй, кыдзи пӧ радейта ассьым Аксиньяӧс!

Виктор сулаліс почта пельӧсӧ мыджсьыштӧмӧн, ылысянь на казяліс Нюралысь чужӧмсӧ. Киас кутӧ нёль пельӧса письмӧ, сідзкӧ, кежас таланьӧ жӧ. Да, кежис, и веськаліс Викторкӧд дзик орччӧн. Письмӧсӧ кудъяс эз чӧвт, пырас и сетас Аксиньялы киас, медым Пошта Емелькӧд ӧдйӧджык лэччас Кулӧмдінӧ, а сэсянь и водзӧ. Нюра кутіс письмӧсӧ адреснас тыдалана ног, и Викторлӧн синъясыс кыйисны сэсь вокыслысь овсӧ, нимсӧ и вичсӧ. «Письмӧсӧ тай Ваньӧ воклы гижӧма. Мыйла нӧ?» — чуймис Виктор, и сэтчӧ жӧ падмис: «Юавны кӧ-а? Али абу лӧсьыд?» И сэки чӧлӧсіник чужӧма, вӧня платтьӧа Нюра ачыс пановтіс зонмӧс:

— Мый тані вӧчан, сисьйӧг?

— Пошта со вайисны. Воксянь ли, чойсянь ли, пӧди, письмӧ эм?

— Кӧнӧсь найӧ? Деревняын?

— Абу. Велӧдчӧны.

— Сідзи-й эм: тэ, сисьйӧг, Наста Ваньлӧн вок лоан?

— Вок, рӧднӧй.

— Сылань, мися, мунан да кысь. Пывсигад на казялі. Лок, топӧдла воктӧ пыдди. — Нюра и збыльысь дзигӧдыштліс Викторӧс зэлыд морӧс бердас. — Письмӧасям ми Ваньыдкӧд. Со, тӧрыт рытывбыд гижи. А вот пывсьӧм йывсьыд и вунӧді.

— Мед, эн кӧ гиж. Гашкӧ, оз и ков тэныд мужикъясыскӧд ӧтлаын пывсьынысӧ?

— Вежӧгтан?

— Вежӧгта. Пывсянас на вежӧгті, кор эг на тӧд весиг, мый тэ воклӧн лоан.

— Ой, сисьйӧг, Ваньыд кодь жӧ тай дзик тэ. Ме ӧд ыджыд нин, воксьыд куим воӧн арлыдаджык, менӧ некод нин оз вомдзав ни оз тшыкӧд.

— Тшыкӧдасны! Он ӧд челядькӧд пывсьы, а сюрӧса мужикъяскӧд.

Тайӧ виччысьтӧм кывъясыс ӧні збыльысь повзьӧдісны некор да нинӧмысь повтӧм Нюраӧс. Найӧ кежисны бокӧ, и сёрнинысӧ некод эз кыв. А кылісны кӧ, немтор эз гӧгӧрвоны.

— Гӧтрасям Ваньыдкӧд, стрӧитам асшӧръя пывсян, сэки мӧд делӧ. А ӧні кытчӧ воштысян?

— Пырав миянӧ, мамӧкӧд тӧдмӧда. Мамӧкӧд и кутанныд пывсьыны. Аслас отсасьысь ордӧ сійӧ ветлывлӧ. Пыралан?

— Пырала. Мамыд аддзывліс миянӧс Ваньыдкӧд колльӧдчигӧн. Тӧдӧ менӧ.

— Аддза кӧ общӧй пывсянысь либӧ мӧд мужиккӧд мунӧм — нӧйта! Ачыд жӧ шуин менӧ юр бурлакӧн.

Нюралы лои нимкодь Викторкӧд тӧдмасьӧмысь. Абу нин челядь руа со Ваньыслӧн вокыс, верстьӧ моз сёрнитӧ. Сэсся пыртіс письмӧсӧ.

Регыд и Аксинья петіс пос помас. Дас кымын мортлысь ним-овсӧ казьтыштіс, кодъяслы письмӧ либӧ посылка воӧма. Иван Насталы немтор эз вӧв. Ӧні бара куим лун ковмас виччысьны Емельӧн выль почта вайӧмсӧ.

Буретш тайӧ здукас клуб дорын ӧтарӧ гораммис сӧт да мат. Кузь пызан вылын тыртӧммисны вина сулеяяс. Медводз личаліс вомкаличыс Кондрат Ӧльӧксанлӧн, ставнысӧ кутіс нимтыны «ласовецъясӧн». Медбур другыслӧн, Мустафалӧн, паськыд морӧсӧ некымынысь нин шашаритчыліс, косьӧ воӧ мортыд. Мышкыра татарин да Пошта Емель лӧньӧдӧны Ӧльӧксанӧс. Ойнус, пӧжалуй, ӧтнасӧн и садь, век на жӧ «дуракасьӧ», оз на мунсьы ониш баракад. Морт куим сурсмунӧмаӧсь пызан дорышас, шкоркнитлӧны ныргорӧн. Пызан помын ворсысьяс мыйкӧ эз юкны, шенасьӧмӧдз воисны. Кодакӧ кості сэтчӧ матыстчис сьӧд костюма, галстукӧн шыркнитӧм еджыд дӧрӧма, морӧсас кык «За отвагу» медаля мужичӧй — ем кодь веськыд да косіник, ар комына, гашкӧ и, томджык на.

— Коді тэ сэтшӧмыс? — вӧччӧм мужикыд чуймӧдіс кодсюрӧӧс.

— Ме? Пулемётчик! Тра-та-та-та! — кияссӧ да кабыръяссӧ вӧчліс сідз, быттьӧ и збыльысь пулемётысь лыйсис. Код нин мортыс, но зумыда кутчысьӧ кок йылас.

— Может, засранчик, а не пулемётчик? — рочӧн намӧдіс зарвидзысь гӧна морӧса мужичӧй, тамышӧн видзӧдліс медальяса тӧдтӧм морт вылӧ.

Пулемётчикыд дыр эз кӧсйы: пӧрччис сьӧкыд пражаа кучик тасмасӧ, косьӧбтіс гӧна морӧсаыдлы. Слабог, эз инмы. Веськаліс кӧ юрас, татшӧм пражасьыд эськӧ шӧри шальдіс.

Зӧм берег йылын тадзи пансис кось. Вертляв вӧлӧма пулемётчикыд: шӧтӧ-кульӧ тасманас кодлы веськалӧ. Пошта Емель, коді мукӧд серти садьджык, торйӧдӧ тышкасьысьясӧс, но кысь нин. Аслас пель дінӧ кутісны инмавны то ӧтилӧн, то мӧдлӧн кулакъясыс. Кодкӧ со сетӧбтіс Кондрат Ӧльӧксанлы, гири-люки тімбыльтчис кыр горув. Гашкӧ, Мустафа петіс терпенньӧсьыс? Татчӧ жӧ окотасӧ тешитны воис и Зиновий Никодимович. Юыштас да, зэв жӧ тешкодь характерыс. Кер пом кодь, сійӧ тювкнитіс пызан улӧ, кияснас лэптіс кузь пызансӧ и йӧткыштіс кыр улӧ. Сыкӧд тшӧтш патурликасисны пызан сайын ойбыралысьяс. Зиновий Никодимович оз весиг видзӧдлы «пурсьысьяслӧн» чужӧм вылӧ, оз судзӧдчы налӧн морӧсӧ ни. Пудъя гира кодь кулакнас швачӧбтас мортыдлы чер кусыняс и мӧдыс пӧрӧ идзас кольта моз.

Зиновий Никодимовичлӧн аслыссикас тышкасян сям. Вадбӧжын сійӧ некодлы на некор эз сетчыв. Медым кучкыны сылы, колӧ гӧрбыльтчыны. А гӧрбыльтчан кӧ, Зиновий Никодимович сідз тшапнитас морӧсӧдыд, мый лыясыд ротшмунасны. Кыр горув черкъя кокӧн лэбовтісны нӧшта некымын морт. Усясны да, ю дорӧдзыс турбыльтчасны. Кутшӧм сӧмын мат он кыв татысь! Кодлӧн кольыштӧма на выныс, дырӧн бауӧн кавшасясны кыр паныд, воӧдчасны гортӧдзыс. Мукӧдсӧ кыскасны либӧ мусукъясныс, либӧ гӧтыръясныс.

— Эй, герой, кӧнъясын воюйтлін? — юалӧ пулемётчиклысь Зиновий Никодимович.

— Мезді Прибалтика.

— А ме кокъясӧс вошті Украинаын.

Пулемётчик матыстчис Зиновий Никодимович дінӧ, сувтіс пидзӧсчань вылас, и крепыда топӧдчылісны кык вӧвлӧм салдат.

— Мунам, пукалыштам ме ордын... Тані гӧститан-ӧ, мый-ӧ? Ме ӧд ог и тӧд тэнӧ.

— Лева Митрейлӧн пи ме, Иван. Деревняын ола...

— Матере, мед бордйысьӧны, сайкаласны да бӧр раммасны. Век на сідз вӧвлі. Ветлам миянӧ, пукыштам вина румка сайын, казьтыштам боевӧй ёртъяснымӧс. Аски война сувтӧмсянь дас ӧти во.

5

Шондіыс пырӧ узьны аслас войся жырйӧ. Дженьыд унма гожся шондіыд миян войвылын. Сёрӧн водӧ да водз чеччӧ. Том йӧз пӧвстысь кодсюрӧ лэччисны ю дорӧ, вой кежлас чӧвталасны продольникъяс, а кодлӧн эм тювкӧс пыж — шлывъялӧны кывтчӧс-катчӧс, кыснасьӧны. Заведитіс кылӧ пыж моторсӧ Пошта Емель, лӧсьӧдчӧ петны туйӧ.

Берегын, кыдз пу лапйӧн номъясысь ӧвтчиг, сулалӧ Саня Румянцева, ӧтарӧ шпуткӧ-куритӧ. Деливӧ сылӧн сьӧлӧмлы. Шӧръягын олігӧн кызь куим арӧса Саня петіс верӧс сайӧ. Куим лун мысти нин сійӧ колис дӧваӧн. Верӧсыс, комын кык арӧса Роман Субботин, вӧлі Москваысь, вит во пукалӧма тюрьмаясын, а сэсся, срок кольӧм бӧрас, нӧшта сы мында жӧ во сетӧмаӧсь ссылка. Пукаліс Субботин эз мортӧс виӧмысь либӧ гусясьӧмысь, эз хулиганитӧмысь либӧ нылӧс мырдӧналӧмысь, а партиялы паныд гуся удж нуӧдӧмысь. Шӧръягын сійӧ уджаліс кирпич вӧчанінын. Посёлоксаяс Субботинӧс тӧдісны и кыдзи поэтӧс. Кирпич заводын, кор вичмывліс лӧсяланаджык стрӧка, Роман лыддьывліс ассьыс кывбуръяссӧ. Медсясӧ радейтӧм йылысь, тюрьмаын пукалӧм йылысь, корсюрӧ, збоймӧдчыліс да, лыддьывліс и политическӧй кывбуръяс, кодъяс прӧстӧй йӧзлы вӧліны гӧгӧрвотӧмӧсь. Саня сэки нин кассираліс, ӧніяӧс моз помнитӧ, кыдзи ӧти рытӧ контораас сы дінӧ матыстчис кучик пинжака, галип гача мужичӧй да юаліс:

— Ті радейтанныд кывбуръяс?

— Радейта.

— Ме гижи выль кывбуръяс, а кодлы медводз лыддьыны?

— Шуинныд меным?

— Да, тіянлы. Ӧд кывбуръястӧ оз на и быдӧн гӧгӧрвоны. А ті, ме думысь, гӧгӧрвоанныд.

Аслас кывбуръясӧн и мевйӧдіс ас дінас Саняӧс Роман Субботин. Найӧ кутісны аддзысьлыны пыр частӧджык, сэсся и мусмисны ӧта-мӧдыслы. 1948 вося январь 1 лунӧ найӧ гӧтрасисны, медводдзаысь водісны ӧти вольпасьӧ.

Выль волы паныда лунас, куритчигӧн, Роман Субботин бара на лыддис кывбуръяс уджвывса ёртъясыслы. Сэсся медбӧрти шуис:

— Ме, ёртъяс, политссыльнӧй, но абу преступник. Ме роч поэт, но ӧжигайта со кирпичьяс. Преступникъясыс найӧ, кодъяс мӧд ног думайтысь йӧзлысь мырддьӧны вӧлясӧ, весиг лолалан сынӧдсӧ. Ми збыльысьсӧ олам рабствоын, кӧть и радио пыр рыт и асыв сюйӧны юраным «нет такой другой страны на свете, где так вольно дышит человек...»

Нёль лун мысти, сёрӧн нин, барак дорӧ, кӧні олісны Саня Румянцева да Роман Субботин, сувтіс корадоддя. Пеж йӧзыд эм быдлаын. Кодкӧ, тыдалӧ, кытчӧкӧ юӧртӧма Субботинлысь тайӧ бӧръя сёрнисӧ. Комнатаӧ пырисны кык мужичӧй, сьӧд шоныд пасяӧсь; ӧтиыс гын сапӧга, мӧдыс буркиа. Кыкнанныс погонтӧмӧсь, но ӧтиыслӧн шапкаас тыдаліс гӧрд звезда. Буркиаыс пемыдгӧрд полевӧй сумкаысь перйис бумага, мыччис Субботинлы:

— Тӧдмасьӧй тайӧ документнас. Миян зэв этша кадыс. Ывлаыс кӧдзыд, пасьтасьӧй шоныдджыка.

Гын сапӧгаыс пыр жӧ босьтчис лукйысьны бумагаясын да книгаясын, кодъяс куйлісны тумбочка вылын.

— Коді тайӧ нывкаыс? — Санялань видзӧдлассӧ чӧвтліс буркиаыс.

— Тайӧ абу нывка, а менам гӧтыр, — Роман тув йылысь чукӧртіс ватнӧй гач, купайка, пеля шапка.

— Роман! Ром! Мый тайӧ? Ме нинӧм ог гӧгӧрво. Мыйла шобсьӧны? Тэла локтісны, да? Роман! Ром! — нормыны кутіс гӧлӧсыс Санялӧн.

Субботин топӧдіс ас бердас гӧтырсӧ, кутіс шыльӧдны-окавны:

— Ен могысь чорзьӧдчы, кут синватӧ. Аддза кӧ тэнсьыд синватӧ, потас менам сьӧлӧмӧй. А тайӧяс абу мыжаӧсь. Тайӧяс вӧчӧны сійӧс, мый тшӧктасны. Тшӧктасны шобны — шобасны, тшӧктасны лыйлыны — лыйласны. Ӧні мен нинӧм абу страшнӧ, сы вӧсна мый ӧні менам кык шонді: ӧтиыс сэні, енэжас, а мӧдыс — тэ, Санечка.

— Кутшӧм дзебасын кывбуръясыд, Субботин? — юаліс шобсьысьыс.

— Пыдын. Весь корсянныд. Кывбуръястӧ ме юрын видза. Туйыс кузь, коранныд кӧ — кута лыддьыны.

Корадодь дорын прӧщайтчигӧн Саня эз вермы кутчысьны, ыльӧбтіс синваыс.

— Санечка! Ме тэнӧ радейта! Санечка, тэ менам медъюгыд шондіыс!.. — ылысянь нин горӧдіс Роман Субботин.

— Сволочьяс! Мый ті вӧчанныд?! Сволочьяс!.. — Санялӧн чилӧг гӧлӧсыс поткӧдіс посёлоклысь кынмӧм лӧньлунсӧ.

— Сволочьяс! Сволочьяс! Сволочьяс! — Саня бӧрысь шуаліс пужъялӧм парма-вӧрыс вежа-вежмӧн йӧлӧгаӧн.

Кык лун дорвыв Саня бӧрдіс кыз синваӧн. Сэсся бырис синваыс. Сьӧлӧмыс бӧрдіс, а синваыс эз пет. Вӧлӧмкӧ, ыджыд шогыс зэв ӧдйӧ вермӧ косьтыны мортлысь синвасӧ. Сэк Саня медводдзаысь босьтіс вомас папирос.

Лунысь-лун Саня виччысис верӧссяньыс юӧртор, но кыв ни джын. Витӧд во нин. Шыӧдчыліс письмӧӧн районӧ, Сыктывкарӧ, сэсся Москваӧ гижліс, но некысь нинӧм. Торъя нин деливӧ арся-тӧвся кузь войясӧ, кокниджыка кольӧны тулыс-гожӧмыс. Со и ӧні Саня Румянцева сулалӧ ю берегын, видзӧдӧ пемдӧм Эжва вылӧ и бара сёрнитӧ думсьыс муса Ромыскӧд. Быттьӧ весиг шыльӧдыштӧ сылысь поводнӧ ёна дзормӧм юрсисӧ, вом доръяснас гильӧдыштӧ сылысь вом доръяссӧ. Сыметь думайтас-сёрнитас, мый весиг пемыд Эжваыс быттьӧкӧ кутас шуавны Ромыслӧн гӧлӧсӧн: «Бур вой, Саня! Бур вой!»

Школаса лабичын, номъясысь ӧвтчиг, сьӧлӧмсяньыс варовитісны участкӧвӧй Пашнин да Ӧдя. Абу-ӧ Пашниныд пӧкӧритӧма том дӧвалысь сьӧлӧмсӧ? Гашкӧ и, нывбабаыс на кыпӧдіс аслыс донсӧ, кор пывсянын шуис сійӧс улын гач сітана милиционерӧн.

Да, Ӧдялӧн верӧсыс туша-мыганас вӧлі Пашнин серти ыджыд да паськыд. Колодаягын сійӧ электропилаӧн пӧрӧдчис. Вӧлі тӧв, кор суис неминучаыс. Сэки ягъясыд озырӧсь на вӧліны бур вӧрнад. Делянка вылас пӧшти ставыс сулаліс гойта пу. Сійӧ лунас буретш ӧтнас пӧрӧдчис, отсасьысьыс висьмис да. Помӧдзыс пилитіс паськыд вожъяса пожӧм, но пӧригас ӧшйис вугач вылӧ. Перйис пиласӧ вундассьыс да кӧсйис нёрола шун пусӧ пилитны, но сэки и жмотмуні ӧшалысь пожӧмыд, кузь да кыз лапнас юрас швачкӧма. Мастерсӧ таысь тюрьмаӧдз пуксьӧдлісны.

Ёна и шогаліс Ӧдя. Чайтіс на ещӧ, гашкӧ пӧ рушкуаӧн коли. Абу вӧлӧма сьӧкыд. Мый сэсся вӧчан, мортыдлӧн сэтшӧм рӧкыс да: ӧтияс кузь нэмаӧсь, мӧдъяслӧн дзоридзалігас орӧ олӧмыс. Во джын верӧсыскӧд оліс, а мӧд во со дӧва. Аслас Ӧдяыслӧн эськӧ синмӧ шыбитчана мичыс и абу нинӧм, нюмъялігас вомсӧ ӧтарӧ тупкыштлӧ кинас, водзас чорпа пинь эм да сійӧс саймовтӧ; морӧсыс абу Нюралӧн кодь ыджыд ни, ляпмунӧма ковта улас. А со тай, Пашнинлы глянитчӧ. Мичлуныд абу зарава, горштӧ он веськӧд сійӧн. Талун рытбыд Ӧдякӧд ӧтлаын, нырсӧ весиг эз мыччыв клуб дорын косясьысьяс дінӧ.

— Мыйла ме вылӧ синтӧ чӧвтін? Гашкӧ, прӧстӧ дурыштны кӧсъян? А? — пычкӧ Пашнинлысь гуся думъяссӧ Ӧдя. Гожйыс вевттьӧма сылӧн ныр бокъясысь беринсӧ, киыс гожъялӧма и, чуньясыс чорзьӧмаӧсь багырнад вӧдитчӧмысь.

— Думайтсьӧ тэ йылысь. Вода, куня синъясӧс и тэ ме водзын сулалан.

— А меӧдз вӧвлі нин тэнад кодкӧ?

— Эн юась сэтшӧмторсӧ.

— Вӧлӧма тай.

Пашнин ӧтар кинас сывйыштіс Ӧдяӧс, мӧднас геблявны кутіс косіник телӧсӧ, окавны кутіс.

— Ой, эн гильӧдчы. Ме зэв гилялысь.

— Вежӧгтысь, сідзнад.

— Мужикӧс тай эг вежӧгтыв-а. Мыйысь нӧ вежӧгта, мукӧд бабаяс вылӧ эз кыйявлы да. — Ӧдялӧн гажыс бырӧма окасьӧмсьыс, артмис сідз, мый ачыс водзджык топӧдчис Пашнинлӧн шыльыда бритчӧм чужӧм бердӧ.

— Мунам ме ордӧ... Ме ордын кутан овны... — шӧпкӧдӧ Пашнин, нывбабалысь бан боксӧ, пель нёньсӧ окалігмоз. — Кӧсъян, ки вылын нуа?

— Ён тай кылан.

— Тэнӧтӧ бобулӧс моз нуа.

— Мый нӧ талун нагантӧм?

— Гортын, дзебасын. Кор весиг формаа, ог сьӧрысь новлӧдлы, куш кобураыс лётъялӧ, бумажник пыдди. Мунам ме ордӧ?

— Муна, ваян кӧ...

— Вая.

— Он кӧдзав ме дінӧ? Ну... узьӧм бӧрас?

— Ме абу шома самӧвар, коді пуӧ сӧмын ӧгыр сотчигас.

— Ме ӧд ен веруйтысь, а тэ коммунист. Кыдзи нӧ кутам лӧсявны?

— Юрбит, мыйта колӧ. Ме аслам начальстволы рапорт гижи, кори мездыны удж вылысь. Вӧрӧ муна уджавны, либӧ вагонеткаӧн кыскасьны пета. Некод на та йылысь оз тӧд, Саня Румянцевалы сӧмын висьтавлі.

— Саняыс, коньӧр, ме моз жӧ жель кодь кольӧма.

— Верӧсыслысь туй помсӧ оз тӧд, вот и вийсьӧ. А тэ мед вӧсни кӧ. Челядясьны кутан да кызан на.

— Ой, ылын на сыӧдз.

— Мый тон и ылыныс. Мунам нин...

— Окышт ещӧ, гожся войыс да Енмыс мед аддзыласны, бур сиасны мед тэа-меалы, благӧслӧвитасны да. А тэ шу либӧ думышт ассьыд медбур кӧсйӧмъястӧ.

— Дуня, ме тэнӧ радейта, — артмис Пашнинлӧн.

— Уналы нин тадзисӧ шулін?

— Эг. Кывнад ме ог шыблась.

— Мыйла нӧ милиционерсьыс петан?

— Мынтӧны этша. Сьӧд удж вылӧ пета, унджык нажӧвитны кута. Тэнӧ мичаджыка кӧмӧдны-пасьтӧдны да.

— Збыльысь мӧй радейтан?

— Збыльысь.

— Муна нӧсь.

И найӧ мунісны...

Узьны водӧм водзвылын посёлок кузя шӧйтӧны и Вочса Касев гозъя. Мыйкӧ ӧта-мӧдыслы воманыс и висьталӧны, быттьӧ зэв нин дыр кежлӧ торъявлӧмаӧсь. Аксинья сэтшӧм крепыда кутчысьӧма мужикыслӧн коскӧ, быттьӧ тӧдчӧдӧ: «Касевыс аслам, некодлы ог сет».

Кӧрт туй шпалъяс кузя дуригтыр восьлалӧны ныла-зонмаяс — Лариса да Виктор, Тоня да Ӧндрей. Том йӧзлы оз пырсьы гортаныс. Налы гажа. Найӧ шудаӧсь тайӧ здукъясас.

Ӧш моз буалӧ гортас Кондрат Ӧльӧксан. Сюра кӧ вӧлі, кухнясьыс эськӧ ставсӧ нин лэптіс сюр йыв. Ляскис джодж шӧрас некымын тасьті, корӧ гӧтырыслысь, Пенӧ Пеклалысь, горшсӧ курзьӧдантор. Сайкалыштӧма мортыд ӧнтая серти. Сетіс эськӧ, да войт весиг абу. Клуб дорысь воӧм бӧрас ӧстаткисӧ сулея пыдӧссьыс юктӧдіс Пекла, мед ӧдйӧджык усяс. Усьліс да бӧр тай садьмис. Пиньнас герчкӧ, кулаксӧ шамралӧ Ӧльӧксан. Блядитӧ гӧтырсӧ. Кучкасьӧ. Пеклалы инмалӧ. Бур кӧть, Лариса оз аддзы татшӧмторсӧ да. И быд юигӧн тадзи кокниасьӧ. Кызь сизим арӧса мужикыдлӧн уна вын-эбӧсыд, со и песӧ лёксӧ гӧтырыс вылын. Гӧтырыс ар дасӧн ыджыдджык и, тыдалӧ, Пекла таысь асьсӧ мыжаӧн лыддьӧ, терпитӧ Ӧльӧксанлысь «петукасьӧмсӧ».

Войнабӧрса медводдза воясас уна сэтшӧм семья лоис, кӧні гӧтыръясыс вӧліны ёна арлыдаӧсьджык мужикъяс сертиныс. Некод эз шензьыв, нелямын арӧса дӧвакӧд кӧ гӧтрасьліс кызь вит — комын арӧса мужичӧй. И олісны пинь-зыктӧг, мирӧн-сӧветӧн, быдтісны челядьӧс — усьӧм верӧсъяссяньыс и выльӧн чужӧмъясӧс.

Верӧссӧ Пеклалысь война вылад босьтісны нелямын ӧтиӧд воын. Ларисалы сэк вӧлі вит арӧс, а пиыслы арӧс на эз тыр. Кагаыс регыд кувсис, сэсся и верӧсыслӧн усьӧм йылысь юӧр воис. Гожӧмнас Пекла колхозын, тӧвнас — вӧр лэдзанінын, сезонникъясӧн шуисны. Нывбабаясыд вӧліны уджалысь вӧвъяс кодьӧсь. Вӧвъясыс дудлісны, усьлісны кок йывсьыс, а найӧ кутчысисны. Кач да тшак-вотӧс вылын. Мый вӧлі позяна, Пекла став эмбурсӧ и верӧсыслысь кӧлуйсӧ вузаліс, мед сӧмын нылыс тшыгла эз кув. Дзик нин пикӧ воӧм бӧрын сійӧ пышйис колхозысь. А пышйисны йӧзыс коді кытчӧ вермис: лесопунктъясӧ, промкомбинатъясӧ, пароходствоӧ. Пекла муніс медматысса посёлокӧ — Шӧръягӧ. Унаӧн сэтчӧ воисны Эжва катыдса сиктъясысь. Шӧръяг сэки вӧлі зэв нин мича посёлокӧн, а Вадбӧжӧ сӧмын на воисны векни кӧрт туй стрӧитысьяс.

Кӧть эськӧ и эз на вӧв бырӧдӧма сёян вылӧ карточкаяс, но йӧз мыйкӧ мында долыдмисны нин. Рытъясын клубын частӧджык кутіс кывны гаж. Волывліс гажӧдчыны и Пекла — еджгов кузь кӧсаа, уджысла да лёк олӧмысла вӧйӧм син гуранъяса, но зэв мелі синъяса да стройнӧй. Рочьяс сэки омӧля на гӧгӧрвоисны комиӧн, комияс эз кужны сёрнитны рочӧн. Та вӧсна ли мый ли, коми нывъяс да нывбабаяс яндысьлісны и йӧктыны пырджык петлісны коми зонъяскӧд. Востерджыкъяс та вылӧ эз видзӧдны, асьныс корлісны кытшӧ роч зонъясӧс. Дӧва нывбабаяслы ас коддьӧм коми бурлакъясыс пӧшти эз вӧвны, найӧ вӧліны кӧкъямыс — дас арӧсӧн томджыкӧсь.

Ӧти рытӧ Пеклаӧс корис йӧктыны кузиник тушаа, раминик синъяса орӧс морт. Нывбаба пель йылӧдзыс гӧрдӧдліс: мыйла сійӧс корис, а эз мӧдӧс? Да и ачыс на рочьяс дінас эз вӧв льӧгӧсерд, гашкӧ пӧ, тайӧяс и виисны фронт вылас сылысь мужиксӧ. Но вайӧм йӧз эз вӧвны предательяс кодьӧн, мӧдарӧ на, петкӧдлісны асьнысӧ сӧмын бур боксянь.

— Меня зовут Ойнус, — висьтасис орӧс мужичӧйыд.

— Ойнус? Какой тешкодь имя-то. Я — Пекла.

— Фёкла. Красивое имя.

— Да, да, Пекла. Пенӧ Пекла я.

— Одни вы здесь, или с семьёй?

— Дочь эм, Лариса. Большой уже. Мужикӧй усис на пронте.

Пекла ачыс кӧсйис жӧ юавны, мыйся морт пӧ тэ, но эз бергӧдчы кывйыс. Сідз эз и артмы юалӧмыс. Клуб пӧдлассьӧм бӧрын унаӧн разӧдчалісны параясӧн. Пекла оліс сійӧ жӧ баракас, кӧні и Саня Румянцева. Найӧ да нӧшта некымын нывбаба мунісны ӧтлаын. Орччӧдчисны накӧд мужичӧйяс, тшӧтш и Ойнус; варовитісны сы йылысь, кутшӧм кыпыда коллялісны рытсӧ. Ойнус бара на сибӧдчыштіс Пекла дінӧ. Мый тон и оз, ӧтлаын йӧктісны да, киас и коскас кутчысьӧмӧн бергалісны да. Нывбабаяс, тшӧтш и Саня Румянцева, пырисны баракӧ. Пекла колис Ойнускӧд сулалан. Баракыс ӧти судта, кузь, эмӧсь сэн жыръяс, кӧні олӧны и торъя семьяӧн, и кык-куим мортӧдз мукӧд комнатаас. Пекла оліс ас кодьыс жӧ дӧвакӧд.

— Гашкӧ, прӧйдитчам? Оз кут менам узьсьыны, — рочӧн корана шуис Ойнус.

— Менам дома дочка. Ставсӧ нин понимает. Некорошо, пыра.

— Ладнӧ, бура узьны.

— Тэныд покойнӧй ночь жӧ.

— Фёкла... — Ойнус вӧтӧдіс нывбабаӧс кильчӧ дорас нин. — Фёкла, тэ зэв мича, зэв шань... Фёкла... — Сэсся босьтіс Пеклалысь кыкнан кисӧ, топӧдыштліс аслас чужӧмбан бердӧ, окыштіс кияссӧ. Некор и некод на, весиг верӧсыс, эз окыштлы Пеклалысь кисӧ.

Мый эськӧ лоис, эз кӧ ор налӧн татшӧм аддзысьлӧмыс? Гашкӧ, Ойнус и новлӧдліс Пеклалысь шудсӧ? Но Енмыс тай шулӧма мӧд ног. Лун кык-куим мысти посёлокын кывсис виччысьтӧмтор. Лариса да нӧшта кык нывка, дас — дас ӧти арӧсаяс, мунасны вӧрӧ чӧд вотны и бӧрсӧ оз бергӧдчыны. Чӧдъя местаясыс посёлоксянь абу ылынӧсь, быттьӧкӧ и, некытчӧ вошнысӧ, но вотчысьяс, сёр рыт нин-а, эз воны. Пенӧ Пеклалӧн, мукӧд мамъяслӧн, сьӧлӧмныс потан выйын. Буретш да сэки паськыда кывсис, кутшӧмкӧ лагерысь пӧ пышйӧмаӧсь сэні пукалысьясыс. Сильничайтасны нывкаяссӧ да и вины на вермасны.

Лесопунктлӧн контораын котыртісны нёль морта куим бригада. Ӧти муніс Джеджимлань, кыкыс — Лебежнӧйлань. Джеджим — Лебежнӧй костас дас вит верст сьӧд вӧр. Сэнӧсь кӧ, корсьнысӧ лоӧ зэв сьӧкыд. Мир туй кузя пескӧн уджалысь «ЗИС-5» автомашинаӧн мунісны верст сизим, мужикъяс чеччисны кузолысь и пырисны туй ӧтар-мӧдарӧ, горзігтыр сетчисны посёлоклань. «А-у!» кайтӧм вылӧ нывкаяс эз сетны некутшӧм воча кыв.

Мӧд лунас, водз асывнас, корсьысьяскӧд тшӧтш муніс и Кондрат Ӧльӧксан. Босьтіс батьыслысь на вӧралан пищальсӧ да волыса маткасӧ да. Сійӧ быдмис татчӧс местаясын тшак-вотӧс вылын и бура тӧдіс ягъяссӧ, кӧть и ачыс кыйсьысьӧн эз ло. Сійӧ нуӧдіс ассьыс бригадасӧ таркольта сайӧ, тадзи шуисны джеджимсаяс кладбищесӧ. Таркольта гӧгӧрыс мича кос ягъяс, а водзӧсӧ вотӧсаинъяс. Да, сэтысь и сюрины нывкаясыд, куимнанныс лӧз вез кодьӧсь. Чуманныс тыр чӧдйӧн, дыр кытшлалӧмаӧсь и вошӧма юр вежӧрныс. Абу аддзӧмаӧсь ни таркольтасӧ, ни мир туйсӧ. Посёлоксянь верст вит лоӧ. Усьӧмаӧсь эбӧссьыс и туйсӧ корсьны абу нин вермӧмаӧсь. Карточкаа нянь вылад кысь бара-й вынныс. Сэсся и сутки чӧж сёйлытӧмӧсь.

Мужикъяс сьылі выланыс и петкӧдісны нывкаясӧс. Кондрат Ӧльӧксан нуис Ларисаӧс, пыртіс баракӧдз. Пекла эз вӧв гортас, мукӧд мамъяскӧд корсьысис вӧрын.

Рытнас Кондрат Ӧльӧксан локтіс видлыны Ларисаӧс... Со тадзи и тӧдмасисны кызь кык арӧса мужичӧй да Пенӧ Пекла. Ӧльӧксан быд рыт кутіс волывлыны Пекла ордӧ, нуӧдны ӧтлаын рытйысьны. Вӧліны ӧд сылы кодь нывъясыс, а силитчис тай вот дӧва дінӧ. Гашкӧ, регыдӧн кӧсйис окотасӧ тешитны, сэсся эновтны да-й. Ачыс Пеклаыс видзӧднысӧ мужикъясӧс манитана нывбаба: паськыдик кадж лыяса да кызіник кок пӧкъяса. Ӧльӧксан латшкӧс, паськыд пельпома, шуласны тай, мусянь тэчӧм морт пӧ. Ӧтчыд мунісны вӧрса прӧсек кузя, прӧстӧ гуляйтісны. Унаӧн паранад ветлӧны вӧрӧдыс шойччан лунъясад. Баракыд абу ас керка, ӧдйӧ мустӧммӧ. Кӧть и гӧлиник олӧмыс, том вир-яйыд тай ворсӧдчӧ. Ӧльӧксан ӧтарӧ пыдӧджык вӧрас пыртӧдіс Пеклаӧс, мукӧдлы син улӧ веськалӧмысь, тыдалӧ, поліс. Кос ялааинӧ пуксисны, мыйкӧ тай дугдывтӧг варовитісны-а. Сэні и вильшасьны кутіс кияснас Ӧльӧксаныд, эз весиг окышт, а бӧж улас пырӧ. Нывбаба ӧтарӧ вештыштӧ сылысь кисӧ: мый-мый, а друг видзӧм вылӧ пӧ ог пет, эн пӧ и думайт сы йылысь. Мужикӧй бӧрын пӧ некодӧс на эг тӧдлы, и ог пӧ кӧсйы тӧдны. Ӧльӧксан тайкӧ эз матькышт, думыштіс, надейнӧ: мый морысла нӧ эськӧ ме тэ бӧрысь ротъяла, челядя баба бӧрсяыс.

Пекла кӧсйис нин кыпӧдчыны-веськӧдчыны, кор Ӧльӧксан петіс ку письыс, кыдз пу краж моз вожасис нывбаба вылӧ. Ён мужикыд песлӧдліс нывбабалысь кияссӧ аканьлысь моз. Бур ногӧн кӧ ызйӧдіс-ышӧдіс, гашкӧ и, водзсасьтӧг на Пекла сетчис, бырӧма жӧ нин ӧд гажыс мужикуловсьыс. Ойнус со, кӧть и абу ас кывъя морт, окаліс кисӧ, а этійӧ, ас коми кывйӧн сёрнитысьыс, кыр пон моз пурӧ Пеклаӧс, пӧкӧритны кӧсйӧ. Мед мир сьмек эз ло, Пекла гӧлӧссӧ сеттӧг водзсасьӧ, кӧсйӧ йӧткыштны кынӧм вывсьыс Ӧльӧксанӧс, но оз тырмы выныс. Мудзис да вӧлисти на дугдіс чужъясьнысӧ, сэсся и личвартіс ки-коксӧ. На пӧ, — шуис быттьӧ таӧн.

Ӧльӧксан эз виччысь, мый здук-мӧдӧн и бурмас сьӧлӧмыс, та ӧдъя личаласны сӧнъясыс. Яндзим весиг лои Пекла водзын. А нывбаба нормис, нормис мужиктӧм лёк да сьӧкыд олӧмысла, кымынясис и гусьӧник бӧрддзис. Мужикыслӧн сой вылын пыдди со кӧні куйлӧ, ялаа эжа вылын. Абу ӧмӧй ӧбиднӧ? Лигышмунӧм Ӧльӧксан пукаліс Пеклакӧд орччӧн, вель дыр чӧв оліс, сэсся кыз гӧлӧснас мурӧстіс:

— Мый эськӧ шуан, гӧтрасям кӧ быттьӧ?

— Ме пӧрысь тэн, да и ныв на менам со.

— Тэ менӧ водзджык на пӧрысьтан.

— Пола ме тэысь, Ӧльӧксан. Ачым ог тӧд, мыйла. Да и овнытӧ некӧн.

— Комната корам начальниклысь. Сэсся асьным стрӧитчам. Прамӧй семья моз овмӧдчам...

Бура помнитӧ ставсӧ тайӧс Пенӧ Пекла. Кыдзи нӧ оз помнит, вит во сайын на и вӧлі да. Быттьӧ тӧрыт на и куйліс ялаа эжа вылас да. И, гашкӧ, нэм помӧдзыс кутас каитчыны Пекла тайӧ кос ялаа эрд вылас локтӧмысь, кӧть эськӧ и Ӧльӧксаныскӧд гозъяӧн со лоисны. Во кымын верӧсыс эз петкӧдлы ассьыс йӧй русӧ, а сэсся, эз кут сьӧктыны гӧтырыс да, ас этшсьыс кутіс петны быд код юрӧн: стрӧй б...-ӧн шуавны, чорыд кулакнас шенасьны.

Шӧръягсянь Вадбӧжӧ воӧм бӧрын Ӧльӧксанӧс да ещӧ некымын мужичӧйӧс пыр жӧ мӧдӧдісны Княжпогостӧдз комилес вӧвъясла. Вот сэксянь и конюкалӧны Пеклакӧд. Нянь карточкаястӧ вӧлі нин бырӧдӧма и олӧмыс шаньмыштіс. Ӧльӧксан кужис вӧдитчыны пила-чернад, эз кут нюжӧдчыны, регыдӧн и пелькиник керка стрӧитіс, ӧшинь улас град вӧчис. Зільнад эськӧ и зіль мортыс, уджавнытӧ эм ӧбичаыс. Ларисаӧс оз кедзовт ни. Сӧмын тай гӧтырыс со некыдз оз сьӧкты, сэтшӧма пи колӧ да. Йӧй руыс босьтас да дозмуктӧ весиг жулльӧ. Ӧтчыд вачкавны кутас гӧтырсӧ, да пышъяс Пеклаыд. Кытчӧ лёктӧ воштыны? Петас ӧшинь улас, кутас йӧрсьыс чипанӧс, пыртас керкаас да шыбитас ловъя вывсьыс ломтысян пачас. Сайкалас да эськӧ каитчӧ жӧ мортыд.

Талун со бара на Ӧльӧксан пасьвартіс некымын тасьті. Пекла крапкис ӧдзӧссӧ, пышйис гортсьыс. Вӧр ді вуджӧм бӧрын, грек вылӧ ли, шуд вылӧ ли, паныдасис Ойнускӧд. Оз жӧ на сійӧ узь, майшасьӧ мыйыськӧ сьӧлӧмыс. Сюрас эськӧ нывбабаыд, да некодкӧд оз мусукась.

— Бара воюйтанныд? — веськыда юаліс Ойнус, пыр и казяліс Пеклалысь курыд-шог чужӧмсӧ да.

— Бӧрӧн петтӧдзыс нин юӧма, а менсьым век на вина корӧ. — Нывбаба вевттьыштіс вом доръяссӧ чышъян помнас, сайӧдыштіс лӧзӧдӧминъяссӧ.

— Мунін эськӧ сы дінысь, сэтшӧм палачкӧд олан.

— Шань вед сайднас.

— Овлӧ кӧть сэтшӧмнас?

— Ен кажнӧй лунсӧ юны деньгаыс абу.

— Гашкӧ, мунан сы дінысь? Абу ӧд законнӧй мужик, гижсьытӧмӧсь. Кузь на водзын олӧмыс, ки-коксьыд тэнӧ уськӧдас, нинӧмӧ воштас...

— Котӧрта, Ойнус. А то вӧтӧдас. Саня ордӧ муна, Румянцева ордын узя. — Ойнуслӧн кывъяс вылӧ эз веськыдасӧ вочавидз Пекла.

Вадбӧж весьтын мӧвкъяліс шоныд, вач югыд вой — руд синъяса гожся вой.

6

— Сьтпро! Сьтпро! Сьтпро! — конюшня дорын кыліс Кондрат Ӧльӧксанлӧн гӧлӧсыс. Сійӧ тадзи чуксаліс тшӧтшӧдӧм бурыся, пемыдгӧрд рӧмӧн волялысь ужӧс — Миномётӧс. И меринъяслӧн, и кӧбылаяслӧн роч нимъяс: Гаубица, Пулемёт, Катюша, Патрон... Вӧвъясыс служитӧмаӧсь фронтъяс вылын, сы вӧсна и сетӧмаӧсь оружие нимъяс. Вӧліны весиг ранитчылӧмъяс. Стрела нима кӧбыла, код вылын верзьӧмӧн ветлывліс Зиновий Никодимович, ӧнӧдз чотыштіс бӧръя шуйга кокнас. Осколоксӧ эськӧ и перйӧмаӧсь, а косьмӧма кутшӧмкӧ сӧн. Стрелаӧс уджӧдісны посёлокын: кыскаліс ва, пес, турун, вӧр кыскавны эз доддявлыны.

Миномёт ыджыд юрсӧ вылӧ лэптӧмӧн матыстчис кӧзяин дінӧ. Ӧльӧксан тапкӧдыштіс сійӧс, чужӧмсӧ жмитыштліс ужлӧн ныр-вом бердӧ. Вадбӧжсаяс оз весь шмонитны: конюк Ӧльӧксан пӧ ассьыс паськыд задъя кӧбылаяссӧ радейтӧ ёнджыка гӧтырсӧ серти. Код тӧдас, кыдзи сійӧ радейтіс Пенӧ Пеклаӧс. Весиг тай тышкасигас оз эльтыштлы гӧтырсӧ пӧрысьнас-а. Быд мисьтӧм кывнас шуалас, а пӧрысьӧн оз нимтышт. Пенӧ Пекла ӧні эз вӧв тан, коса-гӧрбушӧн муніс вӧр бокъяс ытшкыштны.

Конюшня йӧрын ӧттор-мӧдтор вӧчисны Глеб да сылӧн ёртъясыс: Ӧндрей, Павлик, Виктор, Тоня, Лариса да Роза. Нывъяс чорыд сіа щӧткаӧн шыльӧдісны пемӧсъясӧс, зонъяс на дорын жӧ кытшлялісны. Регыд став вӧвсӧ лэдзасны йӧрысь, вӧтласны Эжва дорӧ юктӧдны. А сыӧдз Ӧльӧксан вайӧдіс Миномётӧс Катюша кӧбыла дінӧ. Воронӧй кӧбыла ӧвтчыштіс муӧдзыс судзысь пашкыр бӧжнас, уж исыштіс бӧж увсӧ, паськӧдліс ныр бордъяссӧ, сэсся юрсӧ вывлань гоньгӧдӧмӧн негораа гӧрӧктіс. Гашкӧ, юаліс пӧдругаыслысь: позьӧ оз пӧ тэкӧд мусукасьны. Катюша воча гӧрӧктіс: позьӧ пӧ! Миномёт сувтліс кыккокйыв и ньӧжйӧник нёрис кӧбыла вылӧ. Катюша весиг лажмунліс бӧръя кокъяснас. Ӧльӧксан акушер моз отсасис сэн: кинас веськӧдіс ужлысь зэлалӧм кольтансӧ, мед лишнӧй вын сылӧн эз вош. Зонъяс сулалісны конюккӧд орччӧн, синнысӧ лапнитлытӧг видзӧдісны мусукасьысь пемӧсъяс вылӧ. А Глеб кутіс весиг Катюшалысь тугъя бӧжсӧ, неуна боквыв кежыштӧмӧн. Тайӧ серпассӧ казявтӧм улӧ сетчисны нывъяс. Но найӧ видзӧдісны зонъяс моз жӧ азыма, гусьӧник килькнитлісны, медъёна пыльсъяліс Роза.

— Сэсся кӧбылаыс сьӧктас? — пӧдругаясыслысь юалӧ сійӧ.

— Оз сьӧкты, а тырсялас, — вочавидзӧ Тоня, — а чанясяс во мысти.

— А нывбабаыд ӧтчыдйӧн жӧ тырсялӧ?

— Эн йӧйтав, Роза. Нывбабаыд оз тырсяв, а рушкуасьӧ... Нинӧм абусӧ юасян, быттьӧ ми тэысь унджык тӧдам, — вомалӧ ичӧтджык пӧдругасӧ Лариса. — Йӧй, нывбабаӧс кӧбылакӧд ӧткодялан: ӧтиыс морт, а мӧдыс кывтӧм пемӧс.

— Мыйла школаын та йылысь нинӧм оз велӧдны? Сэк эськӧ эг юась тіянлысь. А мен интереснӧ.

— Велӧдчы врачӧ, сэк быдтор кутан тӧдны, — шыӧдчыліс Тоня, бара тӧдчӧдіс: — Кӧбылаыд кынӧмсӧ новлӧдлӧ дас кык тӧлысь.

Катюша бердысь торйӧдчӧм бӧрын, Миномётӧс Ӧльӧксан кыкысь кытшовтӧдіс йӧр гӧгӧр. И та дырйи ӧтарӧ вердіс кисьыс зӧрйӧн. Уж, небыд чушъяснас кӧзяиныслысь кисӧ нюлігтыр, вӧтлысис сы бӧрся. Миномётӧс ӧні матыстіс чалӧй кӧбыла дінӧ — уна рӧмаыс вӧлі дзик ӧти, кодӧс медъёна радейтіс Пенӧ Пекла. Нимтісны вӧвсӧ Гранатаӧн, пашпортас сідзи гижӧма. Миномёт исыштіс Гранаталысь бӧж увсӧ, но колис веськодьӧн, ныр бордъясыс весиг эз вӧрзьывны, юрсӧ на ӧтарӧ-мӧдарӧ гогнитіс: абу на пӧ кад, оз на пӧ позь. Сэсся руньгис-ылыстчис кӧзяин дінсьыс пельсӧ чошкӧдлігтыр, быттьӧ весиг дӧзмӧмпырысь: ачым пӧ тӧда, кор кутшӧм пӧдругакӧд мусукасьны, эн пӧ суитчы вӧвъяслӧн любовнӧй делӧӧ, ассьыд Пенӧ Пеклатӧ пӧ бурджыка тӧд да пӧсьджыка радейт.

Кондрат Ӧльӧксан дзирйыв восьтіс йӧр заворсӧ, кавшасис Гранаталӧн лайкола паськыд мыш вылӧ, и сьтпрокайтіг чуксаліс вӧвъясӧс ва дорӧ. Граната кывзысис кӧзяинсӧ дом-поводтӧг, Ӧльӧксан сӧмын корсюрӧ тапнитліс вӧвлӧн сьыліӧ. Кианыс тыртӧм ведраясӧн да щӧткаясӧн стада бӧрысь мунісны Глеб да сылӧн ёртъясыс. Мунісны мыськавны вӧвъясӧс. Конюк Ӧльӧксанлӧн пырӧма нин модаӧ: «мыссьӧдны» тайӧ вежӧра пемӧсъяссӧ быд вежон ӧтчыд, а тӧвнас вежоннас ӧтчыд жӧ сынавны щӧткаӧн. Гозъялы кӧ, тайӧ уджыс зэв на и манлив. Со и волывлӧны отсасьны том йӧз, а чуйдӧдысьнас вӧлі Тоня.

Виктор пӧрччысис трусикӧдз, орччӧдчис Ларисакӧд. Ныв кыӧма кузь веж юрсисӧ ӧти кӧсаӧ, шыр гӧрӧда сьӧд лента помас. Гӧрбыльтчыштас да, кӧсаыс ваас инмылӧ. Зон кыйкнитлӧ синнас Ларисалань; мӧдыслӧн, казялӧ тайӧс да, нюмыс петыштӧ. Гашкӧ и, сьӧлӧмнас кылӧ: глянитча пӧ тай Викторыслы. Некымын рыт нин колльӧдчисны, а эз на окыштчывны. Тӧрыт Лариса сэтшӧм матӧ матыстліс вом доръяссӧ зонлӧн чужӧмлань, но Виктор быттьӧ немтор эз и казяв, некыдз эз вочавидз. Ӧндрей и Тоня, кодъяс сулалісны насянь воськов-мӧд сайын, некымынысь нин окыштчисны-а. Водасны вонйӧ да, Тоня ӧтарӧ ошйысьӧ аслас Ӧндрейӧн: корсюрӧ пӧ весиг морӧсӧс шамралыштӧ. Полысь ли мый ли кӧ Викторыс-а? Мыйла нӧ полысь, бритчан пӧра нин мортыслы да. Пӧди, Викторыслы и сідз гажа да лӧсьыд Ларисаыскӧд. Кӧть кыдз, а Ларисалы аслыс ковмас смелджыкӧн лоны. Кольӧм вой Тоня тадзи жӧ шуис пӧдругаыслы: ачыд пӧ ёнджыка водзмӧстчы.

Вӧвъяс лӧня сулалісны кынӧмӧдзыс ваын, ыджыд чушъяснас шылькнитлісны ю веркӧссӧ, юӧм бӧрад рушкуныс нӧшта на дундӧма. Кызь вӧв пиад кык-ӧ-куим сӧмын дуанитчысьыс, сэтшӧмъясыскӧд кокниа справляйтчӧ Ларисалӧн дядьыс. Викторысь ӧприч, мукӧдыс ставныс тӧдісны быд пемӧслысь нимсӧ. Миномётӧс ӧтарсяньыс шыльӧдіс-мольӧдіс ачыс Ӧльӧксан, мӧдарсяньыс Глеб. Шыр гӧна меринӧс пожъялісны Павлик, Ӧндрей да Тоня. Коймӧд вӧв дінӧ, Катюша дінӧ, келісны Роза, Виктор да Лариса. Артельнад ворсігмоз и муніс уджыс.

Кондрат Ӧльӧксан бара сӧліс чалӧй кӧбыла вылӧ, киас куш ведраясӧн троньӧдчиг, кутіс сьтпрокайтны. Вӧв стада вӧтчис аслас кӧзяин бӧрся. Ӧльӧксан долыда пукаліс Гранаталӧн мыш вылын, вомгорулас намӧдіс «Три танкиста» сьыланкывлысь мелодиясӧ. Воюйтӧм вӧвъясыдлы боевӧй сьыланкыв и сьыліс. Ӧльӧксанлӧн павъялыштіс читкыльмунӧм кузь, дзуг юрсиыс, тӧлыс пӧльтчӧдӧма розя соска дӧрӧм мышсӧ. Пуджӧм гач коксӧ сідзи-й абу лэдзӧма, кӧмтӧм кокъясыс жмитчӧмаӧсь вӧв кынӧм бердӧ. Да, Кондрат Ӧльӧксан збыльысь радейтіс кузь бурысьяса тайӧ кывтӧм пемӧсъяссӧ. Конюшняын ноксигӧн сійӧ мыйкӧ да мыйкӧ век нин шуас быд вӧвлы, тапкӧдас-шыльӧдас, и весиг оз кыпӧдлы гӧлӧссӧ Пекла вылӧ. Вӧв гӧгӧрвоӧ, мый мелі сылӧн кӧзяиныс, и сӧмын чошкӧдлӧ пельяссӧ.

Кондрат Ӧльӧксан нуӧдіс вӧв стадасӧ конюшняӧ. Том йӧз кольччисны берегӧ. Сплавпосёлокдорсянь тӧв ньылыдыс кыліс гудӧк шы. Тайӧ Соръян Пимен сяркӧдіс «Шондібанӧй». Эжва горувсӧ исковтіс нывбаба гӧлӧс:

Виж улӧсӧй, виж улӧсӧй,

Пуксьыла ме тэ вылӧ.

Ок, милӧйӧй, бесстыднӧйӧй,

Надейтча ме тэ вылӧ.

Тайӧ пӧрысьмывтӧм частушкаыс быд гажӧдчигӧн юргывліс некымынысь.

— Ветламӧй на дінӧ, гаж бырӧма сьыланкывъясысь, — шыасис Роза.

— Мыйла буретш на дінӧ? Миян асланым гармонист. Сідз, Ӧндрюша? — кыліс Тонялӧн гӧлӧсыс.

— Паракодстволӧн пес чипасъяс сайын мича веж луд, сэні позьӧ сьывны и йӧктыны, — чуйдӧдіс Павлик.

— Ті тан нӧрӧвитлӧй, ме ветла гудӧкла, — шуис Ӧндрей.

— Гашкӧ, патипон тшӧтш босьтам? Миян патипон эм, и пластинкаыс кызь кымын, — вӧзйис Виктор.

— Гожӧмыс кузь на, пластинкаястӧ мӧдысь кывзам. — Глеб перйыліс югыд чепта часісӧ, кадсӧ висьтавтӧг, бӧр сюйис зептас.

Ныв-зонъяс берег пӧлӧн мунісны кывтыдлань. Ю ковтыс помын тыдовтчис катер, шолга йылас дӧлаліс флаг, бӧрсяньыс кыскис ыджыд баржа. Пӧди, Эжвалӧн ёна ямтӧдз, катӧдӧ сёян-юан Керчомьяӧдз, гашкӧ и, Немдінӧдз. Ытванас ю катыдсӧ ветлӧны тшӧтш и буксирнӧй пароходъяс. Вадбӧж весьтті юыс джуджыд на, а водзӧсӧ, катыдланьыс, пыр частӧджык паныдасьлӧны ляпкыдінъяс. Ю пыдӧс кодъян машинаяс сэки эз на уджавны, и лажмыдінъяссӧ взрывайтлісны динамитӧн. Татшӧм ногӧн уналаті джудждӧдлісны Керчомья — Джеджим костын. Взрывайтӧмыс, дерт, ыджыд лёктор вайліс аслыс Эжвалы. Уна вӧлі изведитӧма гырысь и посни чери. Взрывайтігас кӧ веськалан пыжӧн, ю веркӧсын жуйвидзысь черисӧ позис гумлавны веськыда пелыснад. Во-мӧд сайын, Джеджимын на олігӧн, Виктор да Ваньӧ вокыс мунісны вуграсьны пыжӧн Выль Эжваӧ. Веськалісны буретш взрывайтӧм шӧрад. Недырӧн вевъялісны чукӧртны пуд кымын дзобалӧм чери, вугырсӧ сэсся эз и чӧвтлыны ваас. Взрывайтысьясыс катерӧн шлывъялісны, найӧ сакӧн черисӧ гумлалісны, гырысьджыкъяссӧ. Коляссӧ визулыс кылӧдӧ, каляяс «пируйтӧны», сэсся, потас гаддьыс да, вӧйӧны.

Виктор лунтыр вермӧ пукавны киас шатинӧн, вугравны кельчи кӧть йӧрш, а со тай. Вадбӧжӧ локтӧм бӧрын эз на кый ни ӧти чери. Кӧть эськӧ и аддзис вугыръяссӧ, син улас вокыс кольӧма да. Эжваыс воськов-мӧд сайын, кӧть быд лун войколав. Вуграсьӧм йывсьыс Виктор вермӧ висьтавны дугдывтӧг. И ӧні сійӧ ошйысис, кыдзи дзобалӧм черияссӧ вокыскӧд гумлалӧмаӧсь.

— А ми вотчыны радейтам, — кайтыштіс Лариса. — Татӧні гӧгӧр тшака да вотӧса местаяс. Тасянь верст куим сайын ыджыд, гӧгрӧс вад. Тыдалӧ, коркӧ вӧвлӧма сэні ты, а сэсся сійӧ косьмӧма-нюрзьӧма. Бур воӧ мырпомыс сэні заваль, быттьӧ вадйыс ӧзйӧма виж рӧма биӧн. Тайӧ вад сертиыс и посёлокыслӧн нимыс.

— Мырпомыд ӧні еджыд на, кисьмас вежон кык мысти. Мырпом бӧрын кисьмас и мукӧд вотӧс, — быттьӧкӧ велӧдана, висьталіс Глеб. — Эстӧні, ляпкыдик кыдз да бадь быдманінас, ва гобыс сы мында петас, кӧть косаӧн ытшкы.

— Арнас ельдӧгла ветлывлам, — сюртчис сёрниӧ Тоня. — Правда, ылынкодь. Вад саяс на колӧ мунны. Кымын чӧскыд тшакыс, сымын ылынджык быдмӧ. Кытчӧ тэ нуан миянӧс, Павлик?!

— Воим нин! — вочавидзис мӧдыс, коді шутлялігтырйи муніс ставсьыс водзынджык.

Бӧньдюка эрдыс вӧлі паськыд, дзоридзысь дзоридзӧ лэбалісны орӧм коска мазіяс да гӧна пася малямушъяс. Тӧвруыс мӧвкйыштіс ма дукӧн. Эрд помас ыжъяс да кӧзаяс мурчкисны чӧскыд, веж турун. Эжва весьтын тивзігтыр лэбалісны еджыд каляяс да сьӧд джыджъяс. Эжваын шы ни ру купайтчисны лӧз енэжыс да югыд шондіыс.

Павлик гӧгыльтіс лянӧда кыдз пу чурка, сувтӧдіс джек пыдди. Ӧндрей пуксис джек вылӧ, кузь чуньяснас котӧртіс гудӧк кизьяс кузя:

— Вальс али «яблочко»?

— Вальс! — вочавидзисны Викторысь ӧприч.

— Коді кодкӧд? Ме кӧсъя йӧктыны Витякӧд. — Зонлӧн коскӧ кутчысис Роза.

— Ме некор на эг танцуйтлы, — яндысис Виктор.

— Кут менӧ топыдджыка. Со, тадзи... — велӧдіс Роза.

Ларисакӧд петіс Павлик, а Глеб — Тонякӧд.

Некымын скон йӧктӧм бӧрын Ӧндрейӧс шуисны шойччӧдны. Глеб корис лыддьыны морт ӧти стихӧн Сталин йылысь, рочӧн кӧть комиӧн. Виктор лыддис кывбур, коді заводитчис тадзи:

Законъяс Аллахлӧн, законъяс Абайлӧн,

Законъяс кровавӧй царь Николайлӧн.

Лариса да Тоня кывбур лыддьӧм пыдди сьылісны Сталин йылысь частушкаяс. Ӧти частушка юраліс тадзи:

Югыд коммунизмӧ талун

Восьлалам ми сьылігтыр.

Дона вождь великӧй Сталин

Вайӧ шуда оландыр.

— А ме лыддя коми поэт Серафим Потаповлысь стихотворение, — ӧчередь воис Розалы. — Лыддя роч кыв вылын. Сэні висьтавсьӧ сы йылысь, кыдзи Эжва бокса лесоучастокӧ вӧр пӧрӧдны волӧма ачыс Сталин.

— Збыль али мый? — чуймис Тоня.

— Волӧма пӧ. Ми нарошнӧ юалім учительницалысь стихотворениесӧ лыддьӧм бӧрын. Мый пӧ печатайтӧма книгаас, сэні пӧ ставыс збыль. А книгаыс таво петӧма, «Утро на Вычегде» нимыс.

— Ладнӧ, лыддьы, — корис Лариса.

— Кывзӧй, Сталиныд весиг вӧр лэдзысьяскӧд песняяс сьылӧма:

Есть на Вычегде, в низовьях

Городок глухой.

Вот оттуда и пришел к нам

Сталин дорогой.

Говорил с народом — любо,

Песни с нами пел;

Брал топор у лесоруба,

Топором владел!..

— Тешкодь тай: Сталин волӧма Комиӧ и ӧнӧдз эг тӧдлӧй, — шензис Павлик. — Радио эз юӧртлы ни.

— Эн эскӧй тайӧ сӧрӧмыслы. Сталин кӧ вӧлі Комиын, воліс эськӧ Керчомьяӧдз, сы вӧсна мый Керчомьяын колхозыс новлӧдлӧ Сталинлысь нимсӧ, — сюйсис сёрниӧ Ӧндрей.

— Кулӧмдінса колхозлӧн нимыс «Сталинец». Эз кӧ Керчомъяӧдз, то Кулӧмдінӧдз эськӧ лэбзьыліс Сталиныд, — ас ногыс жӧ донйыштіс кывбурсӧ Глеб. — Менам эм татшӧм мӧвп; поэтыслы гижны письмӧ и юавны, кор, кутшӧм лесоучастокӧ волӧма Сталиныс, мый сійӧ вӧчӧма чернас, увйысьӧма али пес поткӧдлӧма. Письмӧас ставным кырымасям. Коді та вӧсна — кора лэптыны кинытӧ.

Эз лэпты ӧтнасӧн Виктор.

— Сы вылӧ и поэтыс, мед фантазируйтны. Оз ӧд быд книгаын гижны став збыльсӧ, — шуис сійӧ. — Гижисны кӧ сӧмын збыльторсӧ, то книгаыс эськӧ гажтӧм вӧлі.

— Кысь тӧдан? — вензискодь Глеб.

— Миян эм учитель, ачыс олӧма морт нин, сылӧн гортса библиотекаысь ме лыдди пӧшти став книгасӧ. Сійӧ и висьталіс: збыль олӧмыс пӧ абу сэтшӧм, кутшӧмӧн петкӧдлӧны писательяс. А Нёбдінса Виктор йылысь кывлінныд?

— Кывлім, но нинӧм ог тӧдӧй. Коми литература урок вылын казьтыштлӧны сы йылысь: буржуазнӧй националист пӧ, — вочавидзис Лариса.

— А ме лыдди сылысь кык книга, кызь во сайын петавлӧмаӧсь. Нёбдінса Викторыс пӧ коми йӧзлӧн зэв ыджыд морт. Тюрьмаын пӧ кулӧма.

— Михаил Лебедевысь на ыджыд? — эз инась Павлик.

— Ыджыд пӧ.

— Комиӧн и рочӧн лыддьысян? — юаліс Тоня.

— Да. Школаса библиотекаысь «Войвыв кодзув» журнал босьтлывла. Рочнас неважӧн лыдди «Цусима» роман. Ӧні нинӧм ог лыддьы, некысь книгасӧ босьтны.

— Вить, он-ӧ писательӧн кӧсйы лоны? — эз чӧв ов и Роза.

— Писательыдлы колӧ кужны ылӧдчыны, а ме ог куж. Таланта йӧз сӧмын сідзсӧ кужӧны вӧчны. Сталин йывсьыд со: лыддян да быттьӧ и эскан, а збыльысьсӧ лӧж.

— Ме думысь, таланта йӧзыд найӧ честнӧйӧсь: Пушкин, Лермонтов, Гоголь... Тані, Вить, тэ абу прав, — шуис Ӧндрей и паськӧдіс гудӧк мехсӧ. — Вальс «На сопках Маньчжурии».

Эжва берегын гажӧдчис томлун.

7

Ректысянінӧ верст куим вотӧдз Ойнуслӧн мериныс, Снайпер, воштіс бӧр коксьыс подковсӧ. Шпалъяс вывті восьлалігӧн вермас дзикӧдз щальдӧдны гыжсӧ. Бӧр кокъяссьыс тӧрыт нин коліс вежны подковъяссӧ, а Ойнус, мыйкӧ вылӧ надейтчис да, кузнечаӧ эз кежав, талун асывнас выліс катищеӧ кайис медводз. Снайпер восьлаліс шодйӧн, повозник жалитіс сійӧс, эз тэрмӧдлы. Бӧръя верстыс увлань ньывкӧсакодь, и кыз пожӧм керъяса вагонеткасӧ кыскыны лоӧ кокниджык. Кадысь-кадӧ ковмас на весиг и тормозитыштны. Тӧдлас кӧ Кондрат Ӧльӧксан, мый кыскасьӧны вӧлӧс подколавтӧг, буртӧ сысянь эн виччысь: поводнӧ жбонкъяс-пинялас. Но Ӧльӧксан тӧрыт рытнас леспромхозлӧн катерӧн лэччис райцентрӧ зӧрла. Вӧвъяслы зӧрйыс вӧлі быран выйын. Ӧттшӧтш кӧсйис пыравны больничаӧ, норасис вӧрк висьӧмӧн и шуис петкӧдчывны врачлы.

Ойнус лэдзаліс вӧвсӧ, кӧрталіс дом йылӧ. Ачыс сӧліс вагонетка нырӧ, личӧдіс тормозсӧ. Сьӧкыд вагонетка дзуртігтыр гӧгыльтчис чой горув, сэтчӧ, кӧні ректӧны вӧрсӧ. Сэні керъяссӧ либӧ пуръяласны, либӧ лэдзасны молльӧн, либӧ тэчасны штабельясӧ. Местасӧ шуисны уліс складӧн. Став техникаыс вӧлі пескӧн уджалысь ӧти трактор, ПЭС-12 неыджыд электростанция, ӧти электролебёдка, сэсся чер, багыр да лом. Пуръясьысьяслы отсасис ичӧтик, зэв ӧдйӧ тювъялысь катер.

Снайперӧс кӧзяиныс нуӧдіс кузнечалань, сувтӧдіс подколасянінӧ. Вӧлі водз на, ӧбед бӧр, но меринлысь нёльнан коксӧ «кӧмӧдӧм» вылӧ коляс мыйкӧ мында кад и Ойнус ӧдвакӧ нин выльысьсӧ каяс сӧвтчанінӧ. Июньнас сылӧн эз вӧв ни ӧти авария и тӧлысся плансӧ сідз на вевтыртас.

Кузнечаліс ар ветымын вита коми мужик, шуисны Петровичӧн. Зэв этша сёрниа, сьӧкыда кылӧ да сы вӧсна ли мый ли; ыджыд туша-мыгаа, кипода морт. Петровичлӧн кык пи асланыс семьяясӧн олӧны Сыктывкарын: ӧтиыс уджалӧ авиамеханикӧн, мӧдыс — вӧр пилитан комбинатын. Медічӧтыслы, Земфира нылыслы, гашкӧ и, дас кӧкъямыс арӧс на абу, а нёньпом кага нин эм. Земфира бать-мамыскӧд олӧ, яслиын нянькаӧн уджалӧ. Глебъяскӧд ӧтлаын сійӧ котраліс школаӧ, велӧдчис шӧркодя, кӧкъямыс класс помаліс да пырис Сыктывкарса медицинскӧйӧ. Карас вокыс ордын оліс, авиамеханик ордас. Мӧд курсас тӧлысь кык велӧдчис, казяліс, мый кынӧма, и эновтіс училищесӧ, Вадбӧжӧ бӧр локтіс.

— Нылукӧ, кыдз нӧ сідз? Миян семьяын тай нӧ эз вӧвлы некод шлявущӧйыс, — увгис сэки мамыс.

— Мам, ме абу и сэтшӧм. Во велӧдчи карын да весиг рытпукны эг ветлывлы.

— Енсянь али мый кӧвъясис рушкуыд?

— Гашкӧ и, Енсянь да... — нурбыльтас Земфира. Мамыс кӧ раммас, сэки и батьыс миритчас.

— Кагаыдлы ӧд вич ли овна ли ковмас сетны. Сэки тон тыдовтчас, коді тадзисӧ пакӧститчис.

— А ме ыджыд батьӧлысь вичсӧ сета. Тэнад батьлысь.

— Ыджыд батьтӧ Арсень Глебӧн шулісны. Зэв ёна тэнӧ радейтліс, шонъянӧй. Помнитан ӧд, кӧнкӧ?

— Помнита, мам.

— Дивӧ тай, дивӧ тэ вӧчин. Ӧні абу карточкаа олӧм, кагатӧ эськӧ и быдтам, а вот ассьыд олӧмтӧ тшыкӧдін.

— Ме киа-кока, синма-пеля, и кага вайӧмнад олӧмтӧ ог тшыгӧд. Аски жӧ муна удж вылӧ.

— Кытчӧ?

— Яслиӧ. Сёрнитчи нин.

Дількмунӧма жӧ эськӧ аслас, Земфираыслӧн, сьӧлӧмыс, но дзебӧ майшасьӧмсӧ мамсяньыс. Водас да, дыр оз куньсьыны синъясыс. Грекӧ вӧйтан рытыс дум вылас локтӧ.

...Август пом вӧлі, аскинас карӧ коліс лэччыны, училищеӧ. Гожӧмыс сідзи и кольны кутіс, кажитчысь зонмыскӧд ас кежаныс аддзысьлытӧг. Земфира чӧв оласа, ас пытшкас йӧршитчӧм морт. Йӧзысь ӧтдортчысь, вӧй нылӧн весиг позьӧ шуны. Во-мӧд нин, Вадбӧжӧ локтӧмсянь, любитчис зон вылас, а шуны-висьтасьнысӧ оз лысьт. Зонмыс оз дӧгадайтчы та йылысь, мӧд ныв вылӧ кыйкъялӧ. Земфиралы коліс збоймӧдчыны, а кыдзи? Карса пӧдругаясыс регыдӧн и лӧсьӧдісны кавалеръясӧс, медсясӧ лестехникумса зонъясӧс, а Земфира Вадбӧжса зон йылысь думайтӧ. Локтас вот гожӧм кежлас, аддзысяс и висьталас сьӧлӧм нӧйтчӧмсӧ. Мисьтӧмджык али мый мукӧд нывъяс серти? Ни ӧти абу! Мед кӧть и ляпкыдик да кызіник. Мамыс со ичӧтик, а батьыс кутшӧм ён да мича.

Лунтыр зэрис, а рытнас кобыштіс, буситіс сӧмын. Школа дорын и паныдасис Земфира зонмыскӧд. Сёрнитчытӧг, немвиччысьтӧг вочаасисны.

— Кысянь локта? Сплавса зонъяскӧд доминоӧн ворсім.

— Мый весиг он юав, кыдзи велӧдча? — вӧзйис сёрнисӧ Земфира.

— Шуштӧм мен сьӧлӧм вылын. Ас арлыдаясысь ёна коля. Со мый кузя нин быдми, а век на школаын велӧдча. Правда, ме кодьыс классаным абу ӧтнам. Торой класс бӧрын кык во ме эг велӧдчы, тшыг пыким. Пӧльӧ и пӧчӧ война воясас кулісны... А школаад пырлі буретш война сувтан воас...

— Мунін эськӧ техникумӧ, училищеӧ ли?

— Кӧсйылі, да папӧ тшӧктӧ помавны средньӧй школасӧ.

— Кӧтасям тані. — Земфира син улӧ уси школа лӧскӧ каян сера пос. Ачыс эз казявлы, кыдзи кутчысис зонлӧн киӧ, кыскыштіс послань. — Ме кобув аддзи.

— Кысь? Гӧгӧр пуяс сӧмын да, лысваыс киссьӧ со.

Пуясӧн кытшалӧм школа вӧйтчӧма пемыдӧ: некод некӧн эз вуджӧрт. Сёр нин, уна ӧшиньясын кусісны бияс.

— Лӧс ӧдзӧсыс восьса, лок, — эз лэдзчысь Земфира.

— Тані вӧвлін али мый нин?

— Йӧй! Ме некор на некодкӧд весиг эг колльӧдчыв. Лун и вой думайта тэ йылысь. Ачым ог тӧд — мыйла?

— Пемыд. Нинӧм ог аддзы, — ылӧсас кималасасис лӧскын зонмыс.

— Бур, мый пемыд, мый ог аддзӧй ӧта-мӧдӧс. Сет клятва: некод и некор оз кут тӧдны миянлысь тайӧ аддзысьлӧмсӧ. Сетан?

— Сета.

— Ноко, пернапасась! Кӧн киыд?

— Со.

— Вот тадз... Куимысь. Ӧні верита. Он кынмы?

— Ог.

— А ме кынма. Тірӧдӧ... Ой, пычӧдан...

Вой шӧр вотӧдз, час куим мысти кымын, лэччисны лӧскысь, разнӧй ордымъясӧд мунісны гортаныс. Земфира поліс ӧтиторйысь: воас сёрӧнтӧ да, мед эськӧ мамыс оз жӧ видзӧдлы сы синъясӧ, а то яндзимысла му пырыс мунас. Кынӧм горулыс чӧсӧдӧ кылӧ, да мед. Эз некод невӧлит, ачыс аслыс дойсӧ корсис. Восьласыс вежсис, кокъясыс быттьӧ сьӧктаммисны, мед кӧть оз жӧ сунтшикты некытчӧ. Первойысьтӧ да, тыдалӧ, вывтіасисны; нинӧм пӧтурайттӧг мусукасисны.

Зонмыскӧд паныдасисны сэсся ноябрь праздник бӧрын нин, сэк, кор посёлокын паськыда кывсис: карас пӧ Земфиралы кынӧм кӧвъясьӧма, эновтӧма пӧ училищесӧ.

— Ветлам школа лӧскад, гажӧй бырӧма, — тайкӧ оз юрбит, бара на корис зонмыс.

— Ӧтчыдсӧ ветлӧмысь ме пӧт и код.

— А метӧ чайтлі... Тьпу!

— Эн сьӧлась. Клятва тэа-меа сетлім...

Колис кад, и Земфира чужтіс пиӧс. Петровичлӧн медводдза внук лоис, пиянсяньыс нёль внучка нин-а. Тайӧ шуд кузяыс сійӧ дорис кузнечаын зэв мича ыджыд подков, внукыслысь сэтчӧ чужан лунсӧ тӧдчӧдіс, и ӧшӧдіс кильчӧ ӧдзӧс юр йылас. Рытъяснас, рузумӧ тубыртӧмӧн, Петрович моздорас новлӧдлӧ кагасӧ Вадбӧж кузя...

Выль подковъяс бӧрад Снайпер лоис нӧшта на джуджыдджык. Сійӧ вӧтчис кӧзяиныс бӧрся, коді веськӧдчис Эжвалань нуӧдысь трӧпа вылӧ. Берегын Ойнус пӧрччысис, келӧдіс меринӧс ваас. Содзнас кояліс вӧвсӧ ӧтарсянь и мӧдарсянь, сэсся ачыс сывйыштчис ю шӧрланьыс. Визулыс тэрыба кылӧдіс Ойнусӧс. Гырысь синъяснас Снайпер видзӧдіс кӧзяиныслань, сыкӧд ӧтвесьтын восьлаліс берег пӧлӧн. Ӧні кӧ Ойнус кутас варччыны мӧдлапӧвлань, тӧдӧмысь, уяс эськӧ сы бӧрысь и Снайпер. Дарӧм кывтӧм пемӧс, гӧгӧрвоӧ тай ёртасьӧмыдлы донсӧ. Ойнус упкайтіг петіс ваысь, жмитчыштліс юрнас меринлӧн ныр-вом бердӧ.

Конюшнялӧн йӧр заворыс вӧлі восьса. Пекла сӧмын на вайӧма нӧб турун, чышъян помнас чышкаліс пӧсьсӧ.

— Мый нӧ сэтшӧм водз талун? — юаліс сійӧ, пуксис потшӧс праслабокса лабичӧ. — Али лоис мыйкӧ?

— Тӧда: тэ ӧтнад, вот и эг кай мӧдысьсӧ, — висьтасис Ойнус, аслас вирыс пель йылӧдзыс кыптіс орӧс чужӧм вылас. — Аддзылі тӧрыт Ӧльӧксаныдлысь катерас сӧлӧмсӧ, мича костюмӧн кытчӧкӧ муніс.

— Да, Кулӧмдінӧ зӧрла лэччис.

— Мыйкӧ вот шуны кӧсъя тэн... Ог кӧ ӧні, сэсся некор нин ог шу. Прӧстит менӧ, мыйкӧ кӧ не сідз лоӧ, — Ойнус пуксис лабичӧ нывбабакӧд орччӧн.

— Шу. Кодысь полан, некод абу да, — нюммуніс Пекла.

— Ме тэнӧ пышйӧда тась. Мунам мӧд лесопунктӧ, Озъягӧ мунам. Тадзи жӧ Эжва кыр йылын посёлокыс, зэв гажа местаын. Леспромхозыс ӧти, лэдзасны менӧ. Корала ме тэнӧ... Ме тані мыжтӧг пукала, пленӧ веськавлі, а шуисны сетчӧмӧн. Мездасны регыд, Литваӧ тэнӧ нуа, Ларисаыд меным ныв пыдди лоӧ...

Эз виччысь Пекла татшӧм кывъяссӧ Ойнуссянь. Кывзіс и нормис сьӧлӧмыс, дзӧвкмуні синваыс.

— Кутшӧм нин мунӧм, стрӧитчим со да. Тэныд ме серти бурджык нывбаба сюрас. Сэсся и, абу лӧсьыд коймӧдысьтӧ петны верӧс сайӧ, уйла бабаӧн шуасны.

— Оз ков мен тэысь бурыс. Тэ меным медбурыс, — Ойнус чунь помнас инмӧдчис Пеклалӧн алӧй банбокӧ, чышкыштіс синвасӧ. — Мӧд баба кӧ коліс мен, важӧн нин эськӧ гӧтраси. Ачым мыжа, мӧдлы мойвиин да. Полі ме тэысь, эг лысьт мырдӧнсӧ сибӧдчыны, роч шпанаӧн шуӧмысь полі...

— Енмӧй-енмӧй, тӧдін кӧ, мый вӧчсьӧ менам сьӧлӧмын?.. А тэ помнитан миянлысь йӧктӧмтӧ?

— Помнита. Сэксянь и радейта ме тэнӧ.

— Сійӧ вояс ме войбыд эг узь. Каитчи на весиг, колльӧдчынытӧ эг мун да.

— Ті ӧд, коми нывбабаяс, сэк нинӧм на эн тӧдӧй миян йылысь, чайтлінныд медся лёк йӧзнас.

— Сідз, сідз, Ойнус. Лёк йӧзӧн чайтлім.

— Дӧзмы кӧть эн-а, вачкасьысь мужикыдкӧд эськӧ эг ов ме. Ӧльӧксантӧ тӧд вылын кута.

— Мый сэсся вӧчан, ӧтласьӧма да быть ов. Сія кага корӧ, а вирным, тыдалӧ, оз лӧсяв. Кага вайтӧмсьыс вот и мыжалӧ менӧ...

Ойнус нёрыньтчис Пеклалань, мыйкӧ дыр шӧпкӧдіс сылы пеляс. Нывбаба ӧтарӧ гӧрдӧдіс — инмӧд сюмӧд киль, и то ыпнитас.

Пекла нинӧм эз вочавидз, веськӧдчис, разис тюк юр чышъянсӧ, топыдджыка гартовтіс кыз кӧсасӧ балябӧжас и пырис конюшняӧ. Ойнус ӧдзӧс дорсьыс сывйыштіс моздор турун, вӧтчис сы бӧрысь. Конюшняын ӧвтіс вӧв ньылӧм дукӧн, чӧскыд турунӧн. Помланьыс сулаліс паськыд рушкуа кӧбыла, кадысь-кадӧ сійӧ ружтыштліс, тыдалӧ, регыд чанясяс. Ойнус чӧвтіс турунсӧ лясниас медся пемыдінас. Матыстчис Пекла дінӧ, коді сулаліс стрӧйба пыкӧд дорын, заводитіс шыльӧдны да окавны. Мӧдыс эз жӧ вӧв акань кодь: вочавидзис нывбаба мелілунӧн да пӧсьлунӧн. Кыкнанныс ӧзйисны сідз, мый, суас кӧ, шуам, ӧні Кондрат Ӧльӧксан, окасьӧмсьыс эськӧ эз дугдыны. Топӧдчӧмӧн и нёрисны дука турун вылӧ, коді лоис налы гӧн перинаысь небыдджык да шоныдджык. Ывлаын, конюшнядорса пуяс вылын, сильгисны-сьылісны лэбачьяс. Сьӧкыда ружтыштліс тыра кӧбыла, быттьӧ ас ногыс шуаліс: мый пӧ вӧчанныд сэн, трасичаяс; удта пӧ Кондрат Ӧльӧксаныдлы. Лясниӧ гозйӧдчӧмъяс немтор эз кывны. Уна чӧжсьӧма мужик выныс Ойнуслӧн бабатӧг дыр олӧмысла.

— Шойччышт, лолӧй сувтас. — Тыра кӧбыла кылӧ Пеклалысь шӧпкӧдӧмсӧ, пельяссӧ чошкӧдӧмӧн виччысьӧ, мый вочавидзас мӧдыс — кык кока Миномётыс. Шы ни ру, немтор эз вочавидз. Тыра кӧбылалы тӧдса тайӧ делӧыс: аслас кавалерыс, Миномётыс, сійӧс некор на жӧ эз кедзовтлы.

— Кор сэсся аддзысьлам? — юаліс Ойнус сӧнъясыс личалӧм бӧрын.

Пекла эз на вӧв ас садяс, сійӧ куйліс лясниын, быттьӧ потанын. Некор на эз вӧвлы сыкӧд татшӧмторйыс: сэтшӧма тіпкис-йӧктіс сьӧлӧмыс. Правда, кывліс мукӧд бабаяссянь: мужик улын пӧ веськыда райӧ вола. Эз эскывлы тайӧ шуӧмыслы Пекла. А ӧні аскӧдыс лоліс татшӧмторйыс. Ни шонъян усьӧм мужикыс, ни Кондрат Ӧльӧксан, тыдалӧ, абу меліавлӧмаӧсь татшӧм пӧсясӧ да ярасӧ. И со, комын квайт арӧса нывбаба медводдзаысь кыліс вир-яйнас, кутшӧм сибыдӧн, меліӧн вермӧ лоны мужичӧй.

— Эг кыв, мый юалін? — чирны удитӧма Пеклалӧн гӧлӧсыс.

— Кор, мися, сэсся аддзысьлам?

— Яндзим мен, Ойнус. Тэ водзын яндзим, кӧть и ни ӧти ог каитчы. Вай лолышта, сэсся вӧлисти сёрнитам.

— Ме пышйӧда тэнӧ... Муса тэ мен...

— Кага кӧ вӧчан, ме тэнӧ кувтӧдз ог вунӧд, кувтӧдз радейтны кута тэнӧ, кувтӧдз кута юрбитны тэнад шуд вӧсна.

— Тэтӧг ме нэм чӧж лоа шудтӧм, кӧть мыйта эн юрбит.

— Вот мездман, мунан гортад и вунӧдан менӧ.

— Ме тэнӧ, Фёкла, некор ог вунӧд. Ме тэнӧ сьӧрысь нуа...

— Кузь менам бӧжӧй, тальтчас Ӧльӧксаныд, некытчӧ оз лэдз. Эн менӧ жалит, Ойнус. Сайд юрнас вед шань Ӧльӧксаныд.

— Мыйся йӧз ті, бабаяс...

— Войнас волан, татчӧ жӧ?

— Вола.

— Эсті вӧрса трӧпкаӧдыс лок, мед некод эз аддзыв.

— А ме сідз вӧча, мед унджыкӧн аддзыласны, мед став посёлокыс кутіс тӧдны.

— Радейтан кӧ, локтан гусьӧн.

— Радейта.

Некымынысь на пӧсявліс Ойнус да Пекла улын чӧскыда ӧвтысь туруныс.

8

«Молодую вдову обнимал, целовал...» — ывлаӧдз кыліс Утёсовлӧн гӧлӧсыс. Помасяс тайӧ пластинкаыс и Иван Наста пуктас мӧдӧс, Утёсовлӧн жӧ гӧлӧсӧн: «Любовь нечаянно нагрянет, когда ее совсем не ждешь...» Эштӧма талун кежлӧ Насталӧн уджыс: ыджыд пу тшанын лойӧма, пуктӧма ловзьӧдны няньшом, войбыдӧн уна синъясӧн кыпӧдчас-ловзяс, асывнас тэчас формаясӧ и позьӧ сюявны пач под вылӧ. Сюрӧ мудзыс пекарыдлы, ӧд ковмӧ кыскавны сьылі вылад сьӧкыд пызь мешӧкъяс, пӧсь петтӧдзыд лойны кияснад, пу зырйӧн сюявны да перъявны тыра формаяссӧ; ломтыны кыдз чуркаясӧн ыджыд пач, мед сійӧ бур ӧда лоис. Ӧтарӧ нок, и пыр кок йылад, кӧть и кыкӧн уджалӧны.

Оз удит джынвыйӧ личавны, Наста бара нин зэлӧдӧ патефон пружинасӧ. Виктор казяліс, мый мамыс тайӧ кык пластинкасӧ и кывзӧ медсясӧ: том дӧваӧс кутлӧм-окалӧм йылысь, виччысьтӧм муслун воӧм йылысь. Наста кывзӧ сьыланкывъяссӧ и кажитчӧ, быттьӧкӧ Утёсовыс кылӧ нывбабалысь сьӧлӧм пессьӧмсӧ. Пессяс, дерт: абу на и комын кӧкъямыс арӧс, а дас ӧти во нин дӧваалӧ да. Мыйся олӧм тайӧ — ӧтарӧ шог-печаль. Мыйысь нӧ тадзисӧ енмыс ёрӧ? Оз-ӧ часовняястӧ да вичкоястӧ кисьтӧмысь, ен ув пельӧсад Христос да Микӧла-угодник ӧбразъяс пыдди Сталинлысь да Молотовлысь портретъяссӧ лепитӧмысь? Наста эськӧ и век енмӧн оліс, да и ен праздникъястӧ пыдди пуктыліс. Гашкӧ, енмыс на и отсаліс куим челядьтӧ дзоньвидзаӧн быдтыны. Код сэсся, миян государствоыд морттӧ бӧръя вемӧдзыс нёнялӧ да.

Война кадӧ лои пыкны став тужа-нужасӧ, сёйны качсӧ и турунсӧ, помасис война — и бара кынӧмпӧт перъян тӧжд. Чужан грездсьыд лои пышйыны, вуз-вотӧн помӧдз пӧдтісны сиктса олысьтӧ. Локтас районысь кучик гач сітана морт, векджык мужичӧй волывліс Джеджимӧ, лыддяс став чипантӧ и петуктӧ, ыжтӧ и кӧзатӧ, сэсся и шняпкас налогтӧ скӧт юр лыд серти. Нинӧм дзебны он вермы, петалас сараяд, гидӧдзыд пыралас страминаыд, гӧгӧр шычкиртас — гижалас бумагаӧ и кырымасьны тшӧктас. Он тай, небось, соссьы. Тюрмаӧн на весиг повзьӧдчӧ. Мӧстӧ видзӧмысь уналы лои лэдзчысьны. Йӧв да яй поставкатӧ сы мында колӧ мынтыны, мый челядьыдлы ӧдва вичмыштӧ. Мужика семьяясыд, дерт, кокниджыка олісны, черитӧ, зверь-пӧткатӧ верӧсъясныс ёна кыйисны.

— Гажыд бырас да кайлан Джеджимад да-й, — шуӧ Викторлы мамыс.

— Тэ дінын абу гажтӧм мен. Выль ёртъясӧс нин тані лӧсьӧді и.

Викторлы дышӧдіс кывзыны Утёсовлысь гӧлӧссӧ. Водіс крӧватяс да ӧттор-мӧдтор кутіс юасьны мамыслысь.

— Тэнад дзолядырйи нӧ кутшӧм вӧлі олӧмыс, мам?

— Коді эз повлы уджсьыд, сійӧ и озыра овліс, дитя. Некутшӧм кулакъяс эз вӧвны, кӧть и уналысь жӧ мырддисны эмбурсӧ.

— Мыйла эськӧ став гырысь керкасӧ кулак керкаӧн шуӧны?

— Педӧр чожыд ӧмӧй кулакӧн вӧвлі, сыӧн стрӧитӧм школаын Джеджимса став челядьыс велӧдчӧны да? Эз, дитя. Кывзан кӧ, ставсӧ сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн висьтала. Тэ ыджыд нин, быдтор гӧгӧрвоан.

— Кывза, мам.

Наста дугӧдіс патефонсӧ, но вевтнас эз тупкы.

— Шуи тай: мися, коді зіля олӧма — сылӧн быдтор и вӧлӧма, а коді дыш вӧлӧма — сійӧ и корлӧма. А менам мам рӧд и бать рӧд зэв бурӧсь вӧлӧмаӧсь. Мамӧлысь батьсӧ шулӧмась Трепил Иванӧн. Сылӧн нылыс, Ӧгашыс, и чужтӧма менӧ дас коймӧд воын. Керкаыс сулалӧма дзик мир туй бокас. Ветлысь-мунысьыдлы, туй йӧзыдлы, ырӧштӧ вӧлӧм пуӧ тшанӧн. Ставнысӧ вӧлӧм юкталӧ и некодлысь деньга абу босьтлӧма. Ыджыд мамӧс шулӧмась Лева Маринӧн. Мича гӧлӧса вӧвлӧма, уна стариннӧй сьыланкыв тӧдлӧма. Сьылӧмсӧ кывзыны волывлӧмась весиг мукӧд сиктъясысь.

— Тэнад батьлӧн нимыс тожӧ Иван вӧлӧма?

— Миян кӧленаын уна вӧвлӧма Иваныс. Менсьым батьӧс Шупчик Иванӧн шулісны. Сы ним кузя и вокыдлы Ваньӧ нимсӧ сетім. Ыджыд батьтӧ тэ эн нин тӧдлы, ыджыд мамтӧ, кӧнкӧ, помнитан.

— Помнита.

— Менам ичӧтдырйи вӧлі кык вӧв видзам: Тшайко да Воронко. Кыкнанныс зэв гажаӧсь да мичаӧсь. Телегаыд нёль гӧгыляыс и ӧднӧколкаыс некымын, картаад мӧскыд кӧкъямыс, кык ӧш, ыжыд кызь душ. Вуруныд мыйта колӧ, сёян-юаныд пызан пӧвтӧ чегӧ. Со кыдзи мамыс быдмылі. Выль властьыд тай кисьтіс-жугӧдіс став олӧмсӧ. Паськыдӧсь, шыльыдӧсь му-видзьясыд Джеджимад, вӧр-ваыд орччӧн, — ставыс, майбыр, вӧлі тырмымӧн быд семьялы. Мыйкӧ морла тай ӧтувтісны колхозад. Кыдз ме помнита, колхозыд эз и сувтлы кок йылас. Деревнясӧ сӧмын кисьтісны, код кытчӧ вермис — йӧзыд пышъялісны. Ставсӧ эндӧдісны. Кужлі мӧй думыштны коркӧ, мый татшӧм гӧль олӧмӧдз воам.

— Ми Педӧр чожӧӧн стрӧитӧм школаын и велӧдчим. Ӧні на сэні велӧдӧны.

— Сэні, дитя. Педӧр вок аслас киӧн ставсӧ вӧчис, государстволӧн отсӧгтӧг. Школасӧ стрӧитігӧн мен дас ӧти арӧс вӧлі, быдтор бура помнита. Сыӧдз деревняад школаыд крестьянскӧй керкаын вӧлі. Вӧрсӧ пурйӧн вайисны Лебежнӧй дорса медмича ягсьыс, Важ Эжва берегӧ тшуписны. Тшайкоӧн ме керъяссӧ кыскалі тшӧтш. Педӧр вок пуксьӧдас вӧв вылас, кутчысь пӧ поводас, веськӧдлы, эн пӧ усь сӧмын. Подув керйыс мед эз сісьмы, ниа сюръяяс вылӧ лэптісны керкасӧ. Ыджыд и керка кыпӧдіс Педӧр чожыд: кык судта, дас кык пельӧса. Выліс судтаас школатӧ восьтіс, уліас магазин. Ачыс жӧ и вузасьны сэн кутіс, став грузсӧ райсоюзысь вӧлі сетӧны, роч кӧлачтӧ и. Грузысла Тшайкоӧс век доддявліс, менӧ сьӧрсьыс тшӧтш босьтліс, Кулӧмдінӧдз лэччӧдліс. Ми куим чоя-вока вӧлім, тіян моз жӧ: Ӧльӧксан чожыд медыджыд, а ме медічӧтыс. Педӧрлӧн эз вӧв челядьыс, а Ӧльӧксан воклӧн кык — Маркс, да-й Софья. Бура быдми мамыс, сӧмын ог тӧд, кыдзи пӧрысьма-а.

— Ассьыд пӧль-пӧчтӧ помнитан жӧ?

— Пӧльӧс шулісны Микайлӧ Веденьевичӧн, а прӧзвищенас Купчик Микайлӧӧн. Бӧрынджык нин Купчиксьыс артмӧма Шупчикыс. Джеджим ю вылад сылӧн аслас мельнича уджаліс. Рытъяснас аслас жӧ магазинын вузасьлӧма шкальчикӧн. Ачыс эз юлы ни эз куритчыв. Серам петкӧдлӧм могысь тӧзь турунлысь гум кодьсӧ вӧлі корсюрӧ куритӧ. — Наста ышловзис, тільыштіс кисьмӧм льӧм кодь сьӧд синъяссӧ (колӧ шуны, Викторлы мамыс козьналӧма ассьыс син рӧмсӧ), висьталіс водзӧ: — Пӧльӧ шулывліс: коркӧ пӧ лоас еврейскӧй закон и му вывті пӧ кутас ветлыны юртӧм вӧв. А ме кывза сійӧс, нинӧм ог гӧгӧрво. Кыдз, мися, юртӧм вӧлыс кутас ветлыны? Ми пӧ кулам нин, а ті пӧ тӧдны кутанныд сылысь котралӧмсӧ. Омӧль олӧм пӧ ваяс сійӧ юртӧм вӧлыс. Пӧльыд менам зэв сюсь вӧвлі, библиятӧ ёна лыддьыліс, молитвенникъястӧ да. Миянын куліс, Шупчик Иван пи дорас. Пӧчӧй ӧкмысдас куим арӧсӧдз оліс.

Висьтала-висьтала, а кольӧ оз мыйкӧ юрад?

— Кольӧ, мам. Бур менам паметьӧй. Тэ висьталан, а ме быттьӧ интереснӧй книга лыддя.

— Сідзнад, водзӧ на висьтала.

— Висьтав, мам. Батьӧ саяд кыдзи верӧс саяд петін?

— Ыджыд козинӧн ме мунлі батьыд сайӧ, дас кӧкъямыс арӧсӧн. Модаын сэк вӧлі козьнасьӧмыд. Ме, кыдзи невеста, Епим Павел Васька Ёгорлы жӧник дӧрӧм да жӧник гач вури, ачым асланым вурсян машинкаӧн. Гачсӧ сьӧд роч нойысь, дӧрӧмсӧ алӧй сатинысь. Сэтшӧм обычайыс вӧлі. Джеджимсьыд вичкотӧ сотіс кодкӧ, и венчайтчыны Донӧ ковмис лэччыны. Сизим вӧла-доддьӧн мунім. Менӧ вевттисны кашемир шӧвк шалльӧн. Став вӧлыслӧн мегырын тильгунъяс. Менӧ жӧниккӧд пуксьӧдісны торъя корадоддьӧ, воддза пуклӧс вылас асланым ямщик — Емель Ӧльӧ, Еле вежаньлӧн пиыс. Воим Донад и вичко тыр йӧз чукӧрмис. Сэки Комиад высланнӧйястӧ нин кутісны вайны. Буретш Немдінлань вӧлӧм катӧдӧны этапӧн дас ӧти попӧс. Найӧ вӧзйысьӧмась и лэдзӧмась вичкоад юрбитны да шонтысьны. Ёна и юрбитісны, коньӧръяс. А миянӧс венчайтіс Донса поп: кыкнаннымлы зарни венеч пуктіс, чуняным зарни чунькытшъяс пысаліс. Сэні жӧ дружкаяс сулалісны, ставныс пельпом вомӧныс кузьчышъянаӧсь, ыджыд дружка пыддиыс Педӧр чожыд вӧлі. Ёна и пируйтісны: первой Донын, сэсся и Джеджимад... Ставыс тайӧ, Витюк, коркӧ вӧт кодь мен ловӧ...

Да, вунӧді ӧтитор, — гребёнканас сыныштіс кузь сьӧд юрсисӧ Наста. — Верӧс сайӧ петігӧн юрсиӧй тшӧтшӧдӧма вӧлі, Ӧльӧксан вокӧй тшӧтшӧдліс. Донад Паладь чожиньӧ мен век жӧ кыдзкӧ-мыйкӧ бабаюр кыис. Но гортӧ бӧрсӧ кайигӧн веськалім шыбельӧ и пӧрис додьным. Менам бӧр киссис бабаюрыд, сэсся эг и вӧчлы некор. Ог тӧд мыйла, но венчайтчӧм бӧрын зэв ӧдйӧ быдмис менам кузь юрси.

— Мам, мыйла нӧ попъяссӧ этапнас нуисны?

— Эз вед сӧмын попъясӧс вайны, быд пӧлӧс йӧзсӧ вайисны. Чужан мусьыс вӧтлӧмась коньӧръясӧс, татчӧ сьӧд вӧр шӧрӧ йӧршитісны. Джеджим Базаад дзик пемыд вӧр, медся ошка местаыс, комын ӧтиӧд воын нин сэтчӧ иналісны зэв ыджыд партия. Унджыкыс сгинитіс тшыгйысла да кынмӧмысла. Деревняса том йӧзыд эськӧ и нуасны вӧлі картупельтӧ, но стрелокъясыс вӧлӧм мырддьӧны. Йӧзсӧ кӧть и вольнонаёмнӧйясӧн шулісны, зонасьыс петны эз лэдзлыны. Базаӧдзыс верст вит-ӧ-квайт вӧлі. Комынӧд вояссяньыд и пуксис лёк олӧмыс, сэксянь и кутіс котравны юртӧм вӧлыд, код йылысь пӧльӧ-й висьтавлывліс.

— Джеджимсьыд некодӧс некытчӧ эз мӧдӧдлыны?

— Кыдзи нӧ эз? Коді оліс ыджыдджык керкаын, сійӧс и кулакалісны колкозад пыртӧмысь. Поштаыд и, колкоз правленньӧыд и мырддьӧм керкаясын, кӧзяинъяссӧ нулісны жӧ кытчӧкӧ. Батьтӧ ӧд босьтлісны жӧ Беломорканал стрӧитанінӧ. Ӧнӧдз на кӧнкӧ документыс эм. Тэ сэк эн на вӧв вӧльнӧй светас.

— Мыйысь нӧ?

— Растратаысь. Батьыд Микайлӧ дядьыдкӧд кык судта выль керка стрӧитісны. Уліс судтаас пуля-порокӧн вузасян да пушнина примитан магазин восьтісны, батьыд приёмщикаліс. Ӧтчыд асьныс мунісны вӧравны, а сы костті и сотчис керканым, вой шӧрнас, декабрь тӧлысьын. Нинӧм эгӧ вермӧй спаситны, би йыв ставыс кайис. Жытникад ӧнӧдз сулалӧ вурсян машинканым, кӧрт ёкмыль кодь, сылӧма да. Сійӧ машинканас и вурлі батьыдлы жӧник дӧрӧмсӧ да жӧник гачсӧ. Ме уліс дӧрӧм кежысь чепӧсйи суседъясӧ моздорын кагаӧн. Текуса чойыд нёньпом кага вӧлі. Батьыд да дядьыд сотчӧм бӧрас куим лун мысти на сӧмын воисны кыйсянінсьыд. Дядьыдлӧн гӧтырыс, Ӧгашӧн жӧ шулісны, мельничаӧ ыджыд додь тыр тусь нуис изны, эз жӧ вӧв ӧзйигас гортын. Дядьыдъяс эз на вӧвны колхозын, а менӧ да батьтӧ мырдӧн пыртісны, вӧлі мый обобществуйтнытӧ да. Вот и лоис растратаыд пӧжар бӧрад. Батьтӧ эз дыр видзны Беломорканалад, бура уджалӧма ли мый ли, регыд лэдзисны...

Сэсся войнаыд заводитчис да-й, батьыд усис да-й... Бара на юртӧм вӧлыд котӧртіс. Тэ, дитя, ни батьтӧ, ни чожъястӧ, ни дядьястӧ он бурасӧ помнит. Томӧн ньылаліс ставнысӧ найӧс ад рушкуа олӧмыс...

— Война кадсясьыс ме помнита унатор нин. Пӧчӧ босьтлывліс сьӧрсьыс менӧ Участокӧ.

— Сизим верст сэтчӧдз деревнясяньыд, пӧчыд уборщицаӧн уджавліс сэні. Участокад ставыс вайӧм йӧз вӧліны, ссыльнӧйясӧн тай шулісны-а. Война чӧжыс сэні буритчисны, нинӧм, тыдалӧ, эз аддзыны. Участокыслы весиг нимсӧ эз сетлыны.

— Буритчан вышка дорас менӧ нуліс пӧчӧ, посёлоксяньыс эз ылын вӧв. Канторасӧ пӧчӧ пелькӧдліс. Начальникыс век вӧлі виж галип гача, кучик пинжака, менӧ вӧлі гӧститӧдлывлӧ сукарӧн. Чужӧмсӧ весиг помнита мортыслысь.

— Ыджыд да мича посёлок вӧлі, война кусӧм бӧрад регыд и эновтісны, а йӧзсӧ, коньӧръясӧс, мӧдлаӧ кытчӧкӧ нуисны. Уна жӧ и крест сэтчӧ коли бара. Ӧтиясӧс нуисны, мӧдъясӧс, кутшӧмкӧ ласовецъясӧс, вайисны. Ставныс томӧсь да мичаӧсь, горт муад жӧ эськӧ налы овнытӧ да. — Наста ышловзис. Виктор казяліс, кыдзи вежсис мамыслӧн чужӧмыс и гӧлӧсыс. — Велӧдчы, Витюк, бура, сэсся коркӧ гиж ставсӧ тайӧс, мамыс унатор на висьтала.

— Квайтӧд классын велӧдчигӧн кык стикотворение да рассказ гижлі нин, мӧдӧдлі «Войвыв кодзулӧ». Зэв кузь воча кыв воис кутшӧмкӧ Павел Доронинсянь: колӧ пӧ ёна велӧдчыны, уна лыддьысьны, сэсся сӧветъяс сетӧма, мый колӧ тӧдны стикъяс да рассказъяс гижигӧн.

— Мый йылысь нӧ гижлін? — тайӧ выльторсьыс чуймис мамыс.

— Ӧтикъясыс тэ йылысь да Сталин йылысь вӧліны. Дорониныс пасйӧма письмӧас, Сталин йывсьыд пӧ медпӧсь кывъяссӧ колӧ кужны шуны, а тэнад пӧ сідзсӧ абу артмӧма. Велӧдчы пӧ Сталин вождь йывсьыд гижны коми поэт Серафим Потаповлысь, сылысь стикъяссӧ пӧ частӧ печатайтӧны «Войвыв кодзулын». А мамыд йылысь стикыдлӧн пӧ абу общественнӧй звучаниеыс.

— Ноко, лыддьы мамыслы ме йылысь.

— Лыддя ӧти куплет, кывзы:

Мӧдлапӧлын шыльыд ласта,

Сэні быдмӧ алӧй дзоридз.

Менам мамӧй Иван Наста

Усьӧм батьӧй вӧсна дзормӧ.

— Зэв мичаа шуӧмыд да. Чич нырас тэнад Доронинлы, сія ачыс нинӧм оз гӧгӧрво. Некодлысь эн кывзысь, ачыд аслад юрӧн век ов. Гиж, дитя, гиж. Кодкӧ тшукас гӧгӧрвоысь морт да печатайтас. А мамыс йылысь зэв лӧсьыда гижӧмыд.

— Мам, сэсся гуляйтны ветла. — Викторлы нимкодь лои, стихсӧ мамыс ошкис да.

— Ветлы, Витюк, ветлы. Рытыс со кутшӧм лӧнь да шоныд.

— Мам, а батьӧ пӧдругатӧ видзліс эз? — нем виччысьтӧг юаліс Виктор.

— Серам петкӧдлысь, — вом тырнас нюмъёвтіс Наста. — Ладнӧ, висьтала нин. Мекӧд гӧтрасьтӧдз вӧвлі ӧти. Мавратӧ вед тӧдан. Мавраыдкӧд кутчысьліс. Тыдалӧ, кодкӧ кажитчӧма тэн. Пенӧ Пеклалӧн тай мичаник ныв эм — сійӧ, гашкӧ, да?

— Сійӧ. Ларисаӧн шуӧны.

— Нывъястӧ эн ӧбӧдит некор. Меліӧн ло нывъяс дінад. Понъясьны эн велӧдчы, понъясьӧмыд аттӧ мисьтӧм.

Керкасянь ылысмигӧн Виктор кыліс Утёсовлысь гӧлӧссӧ: «Молодую вдову обнимал, целовал...» Мамыс кывзіс радейтана сьыланкывсӧ.

9

Виктор вочасӧн велаліс выль ёртъясыс дінӧ. Но кор ӧтнас, ёна думайтсьӧ чужан деревня йывсьыс. И верстьӧ, и челядь петасны видзьяс вылӧ, а Виктор шемела песӧ, нем вӧчтӧг шлёнъялӧ Вадбӧж посёлок кузя. Вот сёрнитчас мамыскӧд и кайлас пӧчыс дінӧ, воча вокъясыскӧд аддзысьлас, видз вылӧ на ветлас и.

Кодкӧлун Лариса ызйӧдіс зонмӧс ветлыны Керчомъяӧ, пӧльӧс видлыны пӧ колӧ. Кывтыдпомас пӧ и олӧ. Вадбӧж весьтті первой мӧдлапӧлас колӧ вуджны, сэсся то берег пӧлӧныс, то видзьяс вывті мунӧ туйыс. Верст квайт кымын кывтыдпомӧдзыс. Асывсяньыс шонді жарыс сотӧ. Мӧдлапӧлас вуджӧдысьыс век эм берег дорас. Каян верст мында и вис воӧ, абу эськӧ паськыд, метра дас вит пасьта, но джуджыд, келӧмӧн он вудж. Позьӧ и кытшовтны, но став йӧзыс веськыда ветлӧ, пур сямаӧс вӧчӧма да зібйӧн йӧткасьӧны. Тайӧ пӧрйӧ пурйыс эз вӧв, тыдалӧ, кодкӧ абу домалӧма и Эжваас кыскӧма визулыс.

— Мый кутам вӧчны, Вить? — падмыштліс Лариса. — Али кытшовтам?

— Таті ме ӧти киӧн уя. А тэ?

— Ми таті унаысь жӧ нин уйӧмнад вуджавлім.

— Тӧбӧдыд кокньыд, кӧлуйнымӧс сюям сэтчӧ и ме ки вылӧ лэптӧмӧн вуджӧда. Пӧрччысь, уй.

Лариса сувтіс Викторлы мышкӧн, чӧвтіс платтьӧсӧ кок улас. Зонлӧн син водзын руаліс: сы водзын пасьтӧг сулаліс лӧсьыдсьыс-лӧсьыд мыгӧра Лариса. Аддзыліс нин кӧть Виктор пасьтӧм нывбабаястӧ и купайтчигӧн, и посёлокса пывсянысь, но ӧні дзикӧдз воштіс кыв-ворсӧ. Кыліс Ларисалӧн гӧлӧсыс:

— Тэ тан нӧрӧвит, кытчӧдз ме ог во вис мӧдарас. Вис шӧрыс гобльӧга, видзчысьӧмӧн вудж.

Виктор чӧв оліс.

Берегӧ ылӧ вотӧдз на нывлӧн судзис кокыс, сувтіс зонлань паныдӧн:

— Лок, ме тэныд воча пета.

Мӧдыс дзикӧдз жӧ пӧрччысис, мыйкӧсӧ сайӧдыштӧмӧн сюль-сяль келіс ваӧ, водіс веськыд бок вылас. Шуйга киас, ва веркӧс весьтын, кутіс тӧбӧдсӧ. Мыйӧн ӧтвесьтасисны, Лариса босьтіс Виктор киысь кӧлуйсӧ. Берегын зон тёнькйыштіс ӧти кок йылас, тадзи пыркӧдіс пельсьыс васӧ. Ныв перйис тӧбӧдысь платтьӧсӧ, Викторлысь дӧрӧм-гачсӧ.

— Мӧдарӧ видзӧд, яндзим мен, — кисӧ бӧрвыв чургӧдіс зон.

— Ог.

— Мыйла?

— Век тэнад «мыйла!» Ог да и ставыс!

— Сідзкӧ, синтӧ кунь.

— Куня кӧть ог: сёравно ме лоа тэнад, тэ лоан менам. На... Аддзылі чеччалігад, мый полан...

— Мый аддзылін?

— Мужик пастӧ...

— Но и мый?

— Вый! Со мый! Ме тэнӧ радейта... Муса тэ меным... Чайті, водзджык тэ шуан тайӧ кывъяссӧ, зонъясыс пӧ сьмелджыкӧсь овлӧны.

— Регыд на дружитам да. А тэ меным глянитчан, быдлаті мен тэнад глянитчӧ.

— Ой, быдлаті пӧ... Быттьӧкӧ быдлаті нин и тӧдан... Сэсся, тэ ног кӧ, мед мусмыны, колӧ дас во дружитны али мый? Сідзсӧ весиг мойдъясын оз овлы. Быд мойдын медводдза аддзысьӧмсяньыс геройясыс кӧзюкасьӧны.

— Кӧзюкасьӧны? — эз гӧгӧрво кывсӧ Виктор. — Мый нӧ сэк вӧчӧны?

— Миян оз жӧ шуны тайӧ кывсӧ. Тоня шмонитлывлӧ, Андрюшасӧ кӧзюкӧн шулывлӧ. Кӧзюкыс пӧ мӧд ног лоӧ мусук, Дереваннӧйын да Помӧсдінын пӧ сідзсӧ шуӧны.

Пасьтасисны, челядь моз кутчысисны ки на ки и триньксьӧдісны сиктлань. Туй джынсӧ мунӧм бӧрын Лариса юаліс:

— Вить, тэн Тоня пӧдругаӧй кажитчӧ оз?

— Кажитчӧ.

— А Роза?

— Тожӧ кажитчӧ.

— А ме? — кисӧ дёрнитіс Лариса зонлӧн киысь. Тыдалӧ, ныв сьӧлӧмын ыпнитіс вежӧглун — сы олӧмын медводдзаысь на, нылӧс дойдана да гӧгӧрвотӧм. Лариса сувтіс Викторлы воча — пӧльтчыштӧм вом доръясыс быттьӧкӧ и вӧрыштісны, но нинӧм эз шуны; синъясыс веськыда видзӧдісны зонлӧн синъясӧ... Викторлӧн аслас ёвкмуні сьӧлӧмыс:

— Ларис, тэнӧ радейтӧм йылысь ме висьталі мамӧлы.

Ныв нинӧм эз вочавидз, бара кутчысис Викторлӧн киӧ и эз нин торйӧдлыны кияссӧ сиктӧ вотӧдз.

Бӧрсӧ локтісны рытнас, шондіа на вӧлі. Ӧнія пӧрйӧ сӧмын виссӧ ордйӧдісны-кытшовтісны. Туй чӧжыс ныла-зонмаӧс ӧтарӧ-й мӧдарӧ колльӧдісны берегпӧлӧнса бадьяс, пашкыр кыдзьяс, лежнӧг кустъяс да льӧм пуяс — коми пармалӧн веж ныв-пиыс.

Тӧрыт да войдӧрлун Ӧндрей другыскӧд Виктор кайліс Эжва катыдлань вуграсьны. Кык шатинӧн ветліс, чери велӧг весиг босьтліс, марляӧ нянь кӧрыш. Воддза лунсӧ жыганыс самсӧ ёна тшыкліс, кило кымын кельчи да ёкыш шедіс, а тӧрыт ыджыдджык сама вугырас и ёді на пысасис. Уна вожа тшапӧдыс посни и шольыд черинас тыр вӧлі. Аслас чужан лун кежлӧ вомкӧр вежантор лоис. Некод оз тӧд, мый талун, июнь 29 лунӧ, Викторлӧн чужан луныс. Гашкӧ, мамыс и тӧдӧ, но важӧн нин вунӧдіс. Некор на эз пасйывны сылысь ангел лунсӧ, нинӧм на некор эз козьнавлыны ни. Вот быдмас, кутас ачыс нажӧвитны, и сэки мӧд делӧ: став матысса ёртъяссӧ чукӧртлӧмӧн кутас пасйыны.

«Кык тӧлысь мысти бара нин школаӧ мунны колӧ. Донӧ, Кулӧмдінӧ али Керчомъяӧ? Донас ӧд зэв шаньӧсь велӧдысьясыс, Семен Иванович, Василий Иванович, Надежда Андреевна... Галина Павловнаыс ӧд абу жӧ скӧр, кӧть и «портянкисьыд» двойка пуктіс. Эг тӧд да и пуктіс. Донас кӧ быттьӧ муна, Ларисакӧд шоча кута аддзысьлыны, Глебыд сэки бӧр мырддяс сійӧс менсьым. Сійӧн и, тыдалӧ, частӧ юасьлӧ Глебыс, кӧні пӧ кӧкъямысӧд классад кутан велӧдчыны. А Ларисакӧд кӧ Кулӧмдінӧ мунам? Оз ӧд мун, Керчомъяас со батьыслӧн батьыс, век нин корсюрӧтӧ видлыны ветлывлӧ. Пӧчыс кувсьылӧма, мӧдысь гӧтрасьлӧма пӧльыс. Колхозын на мырсьӧ-уджалӧ, квайтымын сайӧ арӧса нин-а. Прӧст стрӧкаас чери кыйӧ, ботанӧн медсясӧ. Меным со китыр вугыр — ыджыд крукасӧ и гут вугыр — сетіс. Позьӧ весиг некымын вугыра продольник вӧчны. Чериӧн миянӧс вердіс. Вӧвлӧм моньыслы, Ларисалӧн мамлы, сола черитор пуктіс и...» Пукалӧ керкадорса лабичын и думайтӧ Виктор, быттьӧ ачыс аскӧдыс сёрнитыштӧ.

Пӧжӧ ывлаыс. Ю дорын посни челядь, кылӧ, сюльзьӧны, гӧлӧсныс посёлок пасьтаыс разалӧ. «Медся кузь да медся шондіа лунас тэ, Витюк, чужин. Сідзкӧ, кузь нэма лоан...» — помнитӧ тайӧ кывъяссӧ мамыслысь Виктор, дзолядырсяньыс помнитӧ. Мамыс, кӧнкӧ, вунӧдіс жӧ нин шуӧмсӧ. Мед, вунӧдіс кӧ. Мамыс и сідз тойтмытӧдзыс уджалӧ, лунтыр покойсӧ оз аддзыв. Аттӧ пиӧ, сэтшӧм на дыр Викторлы ас нажӧткаӧдзыс. Отсаліс эськӧ мамыслы, мича кӧм-пась эськӧ сылы ньӧбис, тшай-сакар йылысь эськӧ и сёрни эз вӧв. А верӧс сайӧ кӧ петас, нелямын на ӧд абу? Но и мед, Виктор оз ло мамыслы паныд. Быдӧн ӧд ӧтчыд олӧ вӧльнӧй светас, нинӧм сэн абу дивитанаыс.

Виктор некымынысь довгыліс вӧр ді дорӧдз, гашкӧ, Ларисаӧс кыськӧ казялас. Но гортас, тыдалӧ, мыйкӧ вӧчӧ. Гашкӧ, и, конюшняас дядьыслы да мамыслы отсасьӧ, вӧвъяссӧ щӧткаӧн сыналӧ. Сэтчӧ кӧ муніс, мыйла эськӧ эз чукӧст? Тшӧтш эськӧ шыльӧдіс чибӧяссӧ. Талун шойччан лун и став вӧлыс, кӧнкӧ, йӧрас шодлӧ.

Ларисакӧд пыдди Виктор паныдасис Ӧндрейкӧд.

— Нывъяс дінӧ ветлі. Найӧ веськыда ю дорӧ лэччисны, а ме тэнӧ нуӧдны локта, — висьтасис другыс. — Гожйӧдчыны шуим.

Вадорас йӧзыс чукӧръясӧн поздысьӧмаӧсь, быдӧн ас коддьӧмыскӧд. Медічӧтъяс лыа пиын пуртікасьӧны, кикольысь ворсӧны; наысь ыджыдджыкъяс бипур пестӧмаӧсь, шактар-лӧпсӧ сотӧны; куим чоя-вока некӧн на эз тыдавны; Лариса да Тоня берегын нин вӧліны. Накӧд орччӧн моз верстьӧджыкъяс — найӧ, кодъясӧс Виктор первойысь аддзис пывсянын. И нывбабаяс, и мужичӧйяс кульсисны кушӧдз, котӧрӧн пырисны ваӧ. Виктор на вылӧ видзӧдіс ӧні эз нин тешкодьпырысь. Синъяснас корсис Нюраӧс, ыджыдджык вокыслысь аньпусӧ, но некысь эз казяв.

Гашкӧ, ӧта-мӧдӧс пасьтӧг аддзӧмас нинӧм дивитанаыс и абу? Тайӧ пасьтӧм нывбабаясыс да мужичӧйясыс сьӧлӧмсяньыс радейтісны ӧта-мӧдсӧ, некор эз вӧвлыны кырсасьысьясӧн, бӧрынджык гӧтрасялісны и лоисны бур семьяясӧн. Налы томсяньыс ковмис мыркны сьӧкыд удж. И медым шудтӧм, гӧль олӧмыс помӧдз эз нюкырт сьӧлӧмнысӧ, кужлісны пӧся радейтны да гажӧдчыны. Радейтӧмыс налӧн вӧлі дзик ӧти лача, медым «коммунизм стрӧитысьяслӧн обществоын» кольны Мортӧн, а не лоны кывтӧм пемӧсъясӧн.

Регыд Викторъяс дінӧ воисны Глеб, Павлик да Роза. Кӧтӧдчисны, сэсся пуркнитчисны лыа пиӧ. Глеб нюжгӧдчис куйлысьяслӧн кытшӧ.

— Сувтӧдӧй син водзад: ми, быттьӧкӧ, ставӧн помалім шӧр школа, киын зрелостьлӧн аттестатъяс, — босьтчис фантазируйтны Глеб. — Висьталӧй: коді кӧн кӧсйӧ велӧдчыны водзӧ? Павлик, ме думысь, кӧсйӧ пырны военнӧйӧ.

— Ог! Ме кӧсъя лоны сыщикӧн!

— Ме муна велӧдчыны сэтчӧ, кытчӧ и Витя, — вочавидзис Лариса, и ыджыд руд синъяснас кыйис Викторлысь видзӧдлассӧ.

— А ме сэтчӧ, кытчӧ и Лариса, — эз падмы воча кывнас Виктор.

— Кыкнанныдлы пукта два! Пӧра нин тӧдны, мыйӧн кӧсъянныд лоны.

— Ме муна театральнӧйӧ, кута ворсны спектакъясын, сьывны да йӧктыны, — висьтасис Роза, — гажӧдны тіянӧс.

— Но, а кутшӧмӧсь планъясыс Антониналӧн?

— Андрюша бӧрысь ме вӧтча.

— А мый думайтӧ Андрюша?

— Кыдзи шуас Тоня, сідзи и ме.

— Два, кыкнанныдлы! — и Глеб ыджыда гижтіс лыдпассӧ лыа вылӧ. — Ачым мыйӧн кӧсъя лоны? Папӧ моз офицерӧн. Война вылас сійӧ вӧлӧма майорӧн. А ме лоа, — аслас пельпомӧ тапнитіс Глеб, — зарни погонъяса генералӧн!

— Дрист! Акпаш морт тэ кутшӧмкӧ, — эльтыштіс воксӧ Павлик и ӧдӧбтӧмӧн суніс ваӧ.

Неылӧдз орччӧн варччылісны и Виктор да Лариса. Юр весьтын шондіыс оз и саявлы, ымралӧ ывлаыс, ӧтарӧ пӧжӧ — кыськӧ зэр чуксалӧ. Асыввылын енкӧлаыс рудӧдыштіс, сэсянь и кыпӧдчас, тыдалӧ, сьӧд кымӧрыс. Шыльыд Эжва веркӧсыс посни гыясӧн серӧктіс, сідзкӧ, тӧвру котӧртіс сэт. Колыштӧ зэрыс и град выв пуктаслы, и видз выв турунлы, и ягъясын гӧрддзасьысь вотӧслы.

— Андре-е-й! — кыліс кыр йывсянь горӧдӧм. — Мамыд корӧ! Мед пӧ пыр локтас!

Ӧндрей трусиксӧ пыдзирттӧг кватитіс гачсӧ да майкасӧ, кузиник, вӧсни кокъяснас гӧнечӧн муніс гортланьыс. Ме пӧ бӧр на локта, — шуис ёртъясыслы.

Вӧлі лун шӧр. Посёлокса улича вылын пыр частӧджык паныдасьлісны гажа юраяс. Кодсюрӧ абу нин воӧма магазинсянь гортӧдзыс, тінбыльтчӧма туйбокса конӧд пуяс дорӧ. Ассьыс верӧссӧ сойбордйӧдыс кутӧмӧн гортланьыс кыскӧ Пенӧ Пекла. Кондрат Ӧльӧксан ыръян уж моз пыксьӧ, баръёлалӧ коксӧ, корсюрӧ вӧв моз гӧрӧктылӧ — конюкалігад босьтӧма вӧвъясыслысь пӧвадоксӧ; ырыштчылӧ вартны гӧтырыслы, но выныс оз тырмы, лигышмунӧмаӧсь киясыс.

— Матын нин, Ӧлюк, матын. Эн ямзьы, бур йӧзыс кыласны, — ӧтарӧ лӧньӧдӧ верӧссӧ Пенӧ Пекла.

— Меным аслам кага колӧ! Аслам, мися, е. т. м.! — мисьтӧма матькыштлӧ Ӧльӧксан.

— Лоӧ, Ӧлюк, лоӧ. Сӧмын эн чушкылясь. Ен отсӧгӧн чужта ме тэныд багатырӧс, Ӧльӧксанӧн жӧ и шуам.

— Пеклук, збыль али мый? — нузӧдӧ Ӧльӧксан, дульсмӧм синъяссӧ куньтыралігтыр.

— Збыль, Ӧлюк, збыль.

И Ӧльӧксан бара гӧрӧктылӧ, ӧні нин нимкодьысла. Ӧдва воськовтіс порогсӧ, вомӧн ног и пӧрис крӧватяс, вӧлисти тшӧк ланьтіс. Пекла пӧрччӧдіс кӧмсӧ, личӧдіс дӧрӧм кӧлыссӧ, мед кӧть оз джагав, лӧсьыда водтӧдіс вольпасяс. Сэсся сувтіс стенын ӧшалысь зеркалӧ водзӧ, аддзис лӧзӧдӧм сингорувъяссӧ, пыктӧм син куд вывсӧ, и тюрӧбтіс синваыс. «Енмӧй, сьӧкті жӧ ӧд...» — пернапасасис Пекла и зеркалӧын аскӧдыс орччӧн син водзас сувтӧдіс Ойнусӧс.

Буретш тайӧ жӧ здукас, кор Кондрат Ӧльӧксан чӧскыда шкоргис вольпасяс, гортас посводз джоджас кулӧма нисьӧ ловъя нюжвидзис Лева Митрей — тошсӧ вывлань чургӧдӧма, синъяссӧ куньӧма.

— Олӧм пас оз сет, шоныд на эськӧ да, — морӧсас кутчысьӧмӧн ойзіс Ӧндрейлӧн мамыс — Игӧ Марья. — Мун, пиӧ, ӧні жӧ корсь пельшерӧс. Спаситны колӧ батьтӧ.

Фельдшерӧс дыр корсьны Ӧндрейлы эз ков, медпункт помас и олӧ сійӧ. Ачыс лоддя кодь кыз, но шурӧб нывбаба. Ошкӧны посёлоксаяс, киподтуя медичка пӧ, и зэв шань пӧ. Босьтіс волыса аптечкасӧ и гӧнечӧн Лева Митрейясӧ.

— Токлӧ тай! Токлӧ тай! Мый и лоис, вом тыр вина весиг эз ю-а... — инас эз ӧшйы Игӧ Марья.

Фельдшер пидзӧсчанясис, Лева Митрейлысь ӧтилаті мулыш-малышкерис, мӧдлаті: кывзіс пульссӧ, сьӧлӧмсӧ, шуис:

— Мыйыськӧ ёна майшасьӧма, сьӧлӧмыс чеччӧ...

— Оз парализуйт?

— Оз. Мед куйлыштас тані ыркыдінас.

— Ветымын куим арӧсӧн на кага вӧчис, да мыйысь талы майшасьнысӧ. Аслым нелямын сизимӧд ар, а кагаӧс чужтӧмсянь во на абу, — лыддьӧдліс Игӧ Марья. Сэк кості восьса ӧдзӧсӧд посводзӧ намӧдчигтыр сітан кокӧн кыссис кагаыс, пуксис батьыс бокӧ и кутіс пегравны тошсӧ.

— Вешйӧй ме дорысь... Энӧ педзӧй, ен могысь, син водзын, — сӧдзӧдіс сэк пуктӧм кӧрт пиньяс пырыс Лева Митрей. — Ок, ок, ок, мый ме вӧчи... Мый ме вӧчи... Кӧть пекляӧ пыр...

Ӧндрей да фельдшер вӧліны нин пос помын, кор бӧръя кывъяссӧ шуаліс Лева Митрей.

— Висьтав, бласлӧ Кристос, кутшӧм сэтшӧм шог нӧ таляліс. Ме друг ог видз, нылыд лӧсьӧдчӧ верӧс сайӧ, нимкодясьны тэн колӧ, — босьтчис лӧньӧдны гӧтырыс.

— Гижсигкежланыс, мися, мича платтьӧ мед ньӧбас, деньгатор кӧсйи сетны, да ставсӧ крысаяс сёйӧмаӧсь, сумканас сёйӧмаӧсь. Аттӧ да-й дивӧ...

— Кӧн нӧ эськӧ вӧлі сумкаыд? Кутшӧм сумка?

— Кучик сумка! Душу мать! Эн ӧшав лов вылын! Кильчӧ пос улӧ гуавлі... вит тысьӧча.

— Нетужиловыд и эм тэ, — вежсис гӧлӧсыс Игӧ Марьялӧн, вот-вот мужиксӧ либӧ нырас-талялас, либӧ ырӧстӧмӧн бӧрддзас. Петіс да гурйысис пос улас, но сумка волысыс да кӧрт торъяс сӧмын сюрины. Став деньгасӧ крысаыд пызьӧдз крӧшитӧма.

Кор Ӧндрей бӧр воис берегӧ, сэні ёртъясыс эз нин вӧвны, ӧтнасӧн руньяліс Павлик.

— Разӧдчалісны, — ӧвтыштіс кинас сійӧ. — Мыйла чукӧстлісны?

— Да, сідз.

Викторӧс Лариса нуӧдіс думсьыс кӧза йӧв юны. Но керка дорас вотӧдз на казяліс, мый гортас абу ставыс лючки. Со, ылын, мамыслӧн мышкыс тыдалӧ, волӧма мыйлакӧ и бӧр нин конюшнялань ордымӧд восьлалӧ. Эм некымын тыра кӧбыла, вот-вот чанясясны. Со и дежуритӧ Пенӧ Пекла на дінын. Комилес вӧвъясыд донаӧсь, мыйкӧ кӧ нелючки лоӧ, юрнад он судзсьы.

— Пырам, эн пов, — корис Лариса.

Ортсыладор жырйын, коді вӧлі и кухня пыдди, шкоргӧмӧн узис дядьыс.

— Бара юсьӧма, бара, кӧнкӧ, кокниасис. Воськовт пыді жыръяс. Ме нуръясян вая.

— Дядьыд оз кедзовт?

— Менӧтӧ оз. Тӧдіс ӧд, мый эм ме мамӧлӧн.

— Миян мамӧ кодӧскӧ лӧсьӧдӧма жӧ. Ачыс оз висьтав, но тӧда. Ӧндрей вомсянь кывлі, да и ачым казялі.

Чеччӧга пызандӧраа пызан сайын ныла-зонма юисны вылльӧв. Сэсся петісны ывлаӧ. Кытчӧ он видзӧдлы — гӧгӧр мичасьыс-мича, ловъя мусер. Ларисаяслӧн гид дорсянь и заводитчӧ гулыд, гойта вӧр. Ӧвтыштӧ сир дукӧн, лунтыръя жарыс сывдӧма сирсӧ, молльӧн визувтӧ коз пу гум кузя. Тэрыба мырксьӧны кодзувкотъяс, видзӧдлан сюсьджыка и казялан — унджыкыс котӧртӧны кодзувкоткарлань. Тадзи овлӧ зэрӧм водзвылын.

— Тасянь неылын кос ялаа яг. Еджыд гоб сэсь вотлывла. Ветлам сылань.

— Миян деревняын тшак-вотӧсыд матын жӧ, кывтыдпомсянь верст кык сайын. Вӧзйысь мамыдлысь, кайлам ӧтлаын менсьым пӧчӧс видлыны. Не кӧ тэ, ме эськӧ Джеджимын нин вӧлі. Гажа мен тэкӧд, да и чужан лун менам талун.

Лариса бергӧдчис зонлань чужӧмӧн, чупнитіс бан боксӧ:

— Поздравляйта!

Аттьӧ кыв пыдди Виктор видзӧдліс сьӧд кымӧрӧн нёйкмӧм енэжлань:

— Зэрмас, бергӧдчам.

Петіс тӧв ныр, ӧтилаын чардыштіс, мӧдлаын гымыштіс, и сявкнитіс гырысь, шоныд зэр. Пуяс костӧд водзынджык котӧртіс Лариса. Кӧть и пырисны вӧрас эз ылӧдз, кыкнанныс кӧтасисны бӧръя сунисӧдз. Палича поскӧд кайисны гид йирк вылӧ. Сійӧ ӧдзӧса и ӧшиня. Бокъясас кос корӧсь, шӧрас вон. Ӧдзӧсас пытшкӧсладорсяньыс бовъяліс ыджыд калич.

— Тані ми Тонякӧд узьлывлам. Ӧні ковмас пӧрччысьны, косьтысьны. Со гезйыс, ӧшлы кӧлуйтӧ и пыр вонъяс. Виччысям тані кобӧмсӧ.

Ныла-зонма пырисны шебрас улӧ.

— Ме первойысь куйла вот тадзисӧ... нывкӧд...

— Ме зонмыдкӧд первойысь жӧ. Окасьныд кужан?

— Ог.

— Ме ог жӧ. Некор на эн окасьлы?

— Окасьлі. Дзӧля дырйи здӧвӧльысь ворсігӧн. Эм сэтшӧм окасяна ворсӧм.

— Ми ворслім жӧ. Топӧдчышт мелань.

— Морӧс бердад нин да.

— Мед. Эн яндысь, мед турвидзӧ кӧ...

— Гашкӧ, гачася?

— Ва трусикыд. Мед косьмас.

— Гашкӧ, шебрастӧг?

— Пӧсялін?

— Жар мен.

— Вештышта мыйкӧтӧ, но?

— Но.

— Ой, кутшӧм зэлыд... Оз кывзысь.

— Ме ӧд ыджыд нин. Юр бурлак нин.

— Юр бурлак, а окасьнытӧ он куж.

— Со, тадз сӧмын кужа...

— Вай прамӧй ног велӧдчам.

— Вай.

— Дзикӧдз пыкис гӧг улӧс... Вештышта.

— Вештышт. Сэтшӧм мичаник морӧсыд... Сэті еджыд, сэсся быдлаті ыргӧн кодь.

— Гожйысла. Тэнад гӧгӧр жӧ ыргӧнмӧма.

— Шыльӧдышта?

— Шыльӧд. Кыт кӧсъян, сэті-й шыльӧд... Ой, сьӧлӧмӧй чеччӧ. Мыйкӧ быттьӧ вӧрзис пытшкӧсам.

— Менам чеччӧ жӧ. Кылан?

— Кыла. Чеччӧ тай. Мый нӧ кутам вӧчны?

— Ог тӧд... Менам доймыны кутіс.

— Мыйла сыметь чорзьӧдін? Гашкӧ, огӧ терпитӧй, гашкӧ...

— Ог ме куж. Тэнад доймас и...

— Ме ыджыд нин, терпита. Кагасӧ нӧ кыдзи чужтӧны, терпитӧны тай. Али киняулӧдыс вайӧны?.. Сӧмын ньӧжйӧник... Но?

— Но.

— Уф! Ёна доймӧ, ог вермы... Пӧсьӧ шыбитіс... Вить, эн сэсся. Коль сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн чужлі. Аслыд жӧ ӧд мойвиас. Вить, вай огӧй. Тэныд ме кута видзны... Али ёна кӧсъян? Ёна кӧ кӧсъян — босьт, терпита... Радейта ме тэнӧ... Муса тэ меным...

— Тэ мен муса жӧ...

— А сьӧкта кӧ? Со нин ӧд кутшӧм ыджыдӧсь кыкнанным. Кыкнанным сэк серам туйын лоам. Вод сой вылӧ, пӧсьыд со киссьӧ. Видзны тэн кута... Аслыд коркӧ мойвиас... Рытнас носӧвик вышивайта, чужан лунся козин пыдди тэн.

Трачкӧдчӧмӧн гымыштіс, лыйис кытчӧкӧ зэв матӧ. Шлявгис, кылӧ, зэр. Вонйын окасисны ныла-зонма — томиникӧсь, мичаникӧсь, асланыс олӧмын медводдзаысь татшӧм шудаӧсь. Викторлӧн кӧть и ёнтіс йӧрвуждіныс, сійӧ вӧлі помтӧм рад тайӧ здукъясас.

10

Вӧлі вӧскресенньӧ — меджар да медкузь лунъясысь ӧти. Пашнин да Ӧдя чукӧртісны гӧстьясӧс, медым морт ногӧн пасйыны ӧтувтчӧмнысӧ. Свадьба сямаӧс вӧчисны. Локтісны медматысса рӧдвужныс да тӧдсаясныс, сэсся унасӧ ӧти жыръяд он на и кор. Вӧр участокса войтыр кӧ шойччисны, то кылӧдчысьяс уджалісны, абуджык пӧ тырӧма пуръясян кварталса планыс. Ӧдяӧс бригадаса ёртъясыс лэдзисны: кыдзи нӧ, ӧд верӧс сайӧ петан лун. Мед, мӧдысь кӧ петӧ. Век жӧ шуда луныс Ӧдялы. Некымын вой нин сійӧ Пашнин морӧс бердӧ йӧжгыльтчӧмӧн узис. Ёна, тыдалӧ, кажитчӧмаӧсь ӧта-мӧдыслы, йӧзӧс кӧ весиг со чукӧртісны. Гашкӧ, и «горько» на кутасны горзыны, йӧз син водзын ковмас окасьны.

Эжва вылын довъялісны пыжаяс, окотасӧ тешитісны чери кыйысьяс. Ӧти пыжсянь, кузь бона бердӧ домасьӧмӧн, вуграсис Зиновий Никодимович. Эжва озыр на вӧлі черинад, кыснаннад кыйлісны эз сӧмын сир, но и черлядь весиг кутчысьліс.

Школадорса пашкыр пожӧмъяс дорын, вуджӧр саяс, кагасӧ киас довкйӧдліс Земфира. Посёлоксаяс эз тӧдны, да и эз кужны весиг думыштны, кага вӧчысьсӧ. Этша сёрниа, топыд вома Земфира эз висьтав мамыслы ни. Том мам дінӧ некымынысь волісны Лариса да Тоня. Тӧлысся кагатӧ сьӧкыд шуны, код рӧдӧ мунӧма, но Ларисалӧн ас тӧдлытӧгыс артмис:

— Ой, Зем, пельыс тай дзик Глеблӧн кодь. Мый нӧ тайӧ?

Земфира ыпмунліс, но ӧдйӧ бӧр лӧнис:

— Кагаясыд ставныс гырысь пеляӧсь.

Кырйывса кузь пызан сайын эз вӧв прӧст места: йӧз ворсісны картіӧн, венласисны доминоӧн. Рытӧдзыс унаӧн гажмасны, гашкӧ и, бодйысьӧмӧдз на воласны. Лыа кӧса вылын сулалӧ Саня Румянцева, частӧ видзӧдлывлӧ ю горув: оз-ӧ тыдовтчы мотора пыжыс Пошта Емельлӧн. Гашкӧ, брезент мешӧкас Емель вайӧ Санялы верӧссяньыс кутшӧмкӧ юӧртор. Ичӧт посёлокад став йӧзыс ӧта-мӧдыслӧн син водзын. Кодлӧн кутшӧм радлун, кодлӧн кутшӧм шог — нывбабаыд некод оз видз дзебасын. Вадбӧжсаяс тӧдӧны Санялысь майшасьӧмсӧ, но немторйӧн отсавны оз вермыны. Гашкӧ и, ловъя на, гашкӧ и, лыыс нин сісьмӧ кӧнкӧ Роман Субботинлӧн?

Горт гӧгӧрыс ноксьӧ Кондрат Ӧльӧксан, ӧтитор тувйыштас, мӧдтор лӧсьӧдыштас. Вомгорулас ассьыс радейтана «Три танкистасӧ» нузӧдыштӧ. Пенӧ Пекла стӧчасӧ эз на тӧд, мый вӧчсьӧ сылӧн гырк пытшкӧсын, но кодкӧлун верӧсыслы век жӧ сетіс тӧдны:

— Солатор вылӧ кыскӧ, дука чери кӧ эськӧ ӧні.

— Еремакань, он-ӧ номсась? Чери вылӧ кӧ номсӧдлӧ, пи чужтан. Вӧлӧма на, Пекла, тэа-меалӧн зараваным...

Та бӧрти быттьӧ вежисны Ӧльӧксанӧс: лун шӧр сайӧ нин, а водка йылысь эз на гарыштлы. Пекла олӧ сӧмын Ен вылӧ лачаӧн: мед эськӧ оз жӧ во тӧлыссяыс. А воас кӧ? Бара на сэк Ӧльӧксан вина кутас пычкыны гӧтырыслысь, вӧлясӧ чорыд кулакыслы сетас. Водӧ и чеччӧ ӧні Пекла пернапасӧн, Богородицалысь ныв ли пи ли корӧ. Прӧща тшӧтш корӧ Енсянь Ойнускӧд мусукасьӧмысь. Гашкӧ, и, сьӧлӧмсӧ на жугӧдӧ Ойнус йылысь думайтӧмыс. Позис ӧд сэки, вит во саяс, колльӧдчыны тайӧ мужикыскӧд, ӧтлаын йӧктісны и быдтор да. Талун эськӧ Ойнускӧд олісны, сылӧн сой вылын эськӧ узьліс. Кутшӧм эськӧ лӧсьыд вӧлі олӧмыс вина ютӧм мортыдкӧд. А войясыс эськӧ кутшӧмӧсь вӧліны: ой-ой-ой! Некымынысь водлӧмӧн Ойнус шыльӧдіс-окаліс сы мында, мыйта эз меліав Ӧльӧксаныс вояс чӧж ӧтлаын олігӧн. Али коми мужикъясыд сэтшӧмӧсь и эмӧсь: йӧрикайтчыштасны здук-мӧд и пешкыльтчасны гӧтырланьыс мышкӧн? Ойнусыс дарӧм литовеч, со кыдзи коралӧ Пеклаӧс, коми бабаӧс: радейта пӧ, пышйӧда пӧ тась. Пышъян кӧть эськӧ да, йӧзыс ӧд мый шуасны, Лариса да. Кыт бара-й медъёна радейтӧ Ойнусыс Пеклаыслысь-а?

Дор жыръяс Пекла песласьӧ, аддзӧ асьсӧ стенын ӧшалысь зеркалӧысь, частӧ видзӧдлывлӧ ас вылас. Пыркнитіс воръяс кисьыс нӧгыль быгсӧ, веськӧдчис и матыстчис зеркалӧлань. Алӧймӧмаӧсь бан бокъясыс, шылькнитіс голясӧ: абу на чукырӧсь, вом доръясыс кызіникӧсь, абу на косьмӧмаӧсь. Разис ковта кизьяссӧ, шыбитіс ковтасӧ песласян ворйӧ. Дӧрӧмтӧг коли. Оз нин и помнит, кор тадзисӧ нимкодясьліс аснас. Ен сыкӧд кодьӧсь морӧсъясыс: йӧвсяв нин, йӧвсяв. Татшӧм нёньяссьыд Вадбӧжса яслиысь став кагасӧ позьӧ пӧтмӧныс нёньӧдны. Бырӧма гажыс Пеклалӧн нёньӧдчӧмсьыс.

Пекла шылькнитіс ассьыс еджыд кынӧмсӧ: сьӧктін жӧ ӧд, та ради этатшӧм мыж вӧчин Ӧльӧксан водзад да. И нывбабалӧн друг ёвкмуні сьӧлӧмыс. Син водзас сувтіс Ойнус: быттьӧ сы мыш сайын сулалӧ, дзигӧдны ас бердас кӧсйӧ, нёрӧдны орчча крӧватяс. «Ойнус!» — гораа шусис Пеклалӧн, кутчысис юрас: «Мый тайӧ мекӧд? Йӧйман ӧд тадзнад... Мый вӧчны? Збыльысь мый мунны Ӧльӧксан дінсьыс? Ойнус саяс петны...» Пекла пуксис крӧвать дорышас. Ковтатӧм. Юбка бӧжсӧ вӧнь костас водзсяньыс павгыртӧма. Пукалӧ и думайтӧ, эз кывлы Ӧльӧксанлысь пырӧмсӧ.

— Мый нӧ пасьтӧм? Пермаыд дӧввидзӧ, — шуис сійӧ.

— Кутшӧм перма? — эз гӧгӧрво гӧтырыс. — Юбкаа да.

— Йӧв пермаыд! Кутшӧм перма пӧ... — коса чӧвтіс Ӧльӧксан, и «Три танкистасӧ» нузӧдігтыр кутіс лукйысьны тумбочкаын. — Стрезуб кӧнкӧ тан вӧлі.

Тув йылысь Пекла судзӧдіс мӧд ковта, чӧвтіс вылас. «Кос кондаыд и эм! — броткыштіс верӧсыслӧн петӧм бӧрын. — Оз, небось, шу, кӧть нин личемеритчӧм ради: кутшӧм пӧ мича тэ, Пекла. Ойнус кӧ тадзнад суис, колӧкӧ, гӧгӧр окаліс-а... Ничево, ме мынта на тэн водзӧс став нӧйтӧмъяссьыд...» Пекла пырис пыді жыръяс, корсис Ӧльӧксанлысь бумагаяс, кодъясӧс вайис сьӧрсьыс Кулӧмдінса больничаысь. Сійӧ кӧсйис видзӧдлыны, кор выльысьсӧ колӧ петкӧдчывны врачыслы. Аддзис ӧд: вежон мысти тай. Тадзнад кӧ, вежон мысти Ойнускӧд бара на вермас аддзысьлыны, сідзкӧ и, райӧ волыны. Нюмыс петіс Пеклалӧн. Копыртчис вор весьтӧ и кутіс водзӧ зыртны-пеславны кӧлуйсӧ.

— Тьпу! Тьпу! Мый нӧ татшӧм нимкодь лои? Бур водзӧ-ӧ, лёк водзӧ-ӧ? — майышмуніс Пекла, гораа шуис кывъяссӧ.

...Тайӧ здукъясас баракса неыджыд жырйын, кӧні олісны кыкӧн, крӧватяс куйліс Ойнус, картіасьны мыйлакӧ эз кыскы. Сійӧ бергаліс ӧтмӧдар бок вылас, чегъяліс юрлӧссӧ, эз аддзы сьӧлӧмыслы инсӧ. Гашкӧ, татшӧм чорыдасӧ думайтіс аслас муса Литва йылысь, гашкӧ и, Пекла йылысь. Сьӧкыд, кор став дойсӧ видзан сӧмын ас сьӧлӧмад. А висьталан кодлыкӧ — вермас и не эскыны, серам выв лэптыны ли. Бур кӧть, асывъяснас аддзывлӧ Пеклаӧс, конюшняысь вӧв босьтігӧн. Здравствуйтчасны да и ставыс. Унджыкасӧ оз позь, ӧд Пеклакӧд пырджык орччӧн Кондрат Ӧльӧксан. Кӧть мый, но Ойнуслӧн эм кутшӧмкӧ гуся надея: Пекла мунас Ӧльӧксан дінысь, Пекла быть петас сы сайӧ — Ойнус сайӧ. Збыльмас-ӧ вот тайӧ эскӧмыс?

Талун посёлокын эз вӧвны Глеб, Павлик да Роза. Бать-мамыскӧд найӧ лэччисны Вомынӧ — кодкӧ матысса рӧдня кувсьӧма Фалалеевичлӧн. А Виктор да Ӧндрей сплавпосёлок сайӧ вуграсьны мунісны. Нуӧдісны тшӧтш и Ларисаӧс да Тоняӧс. Прамӧй вуграсьӧмыс эськӧ и эз ло. Самалӧм вугыръяссӧ чӧвтісны ваас, асьныс кыр йылас нюжгӧдчисны. Аддзӧны: табйыс тірӧдчӧ ва веркӧсас, котӧртасны, лэптыштасны шатинсӧ, а сёр нин. Посни чери дэбӧдӧ, кельчи ли мык ли. Шонді гожйыс зато шедӧ, нёльнанныс гӧрдӧдӧмаӧсь. Пыраласны ваӧ, ыркӧдчасны и бара кымынь ли гатш водасны луд вылӧ.

Насянь горулынджык катище, кодзувкотъяс моз жуӧны сэн йӧзыс, уджалӧны. Вӧр запассӧ уна дасьтӧма ваас быгльӧдлӧм да пуръялӧм вылӧ. Вӧр кыскан стальнӧй туй помас некымын вагонетка ректытӧм на. Сэні жӧ пуръясьысьяслы керъяссӧ багыръясӧн йӧткалӧны Нюра да сылӧн пӧдругаясыс. Тӧвнас пуръялӧмъяссӧ, йи кылалӧм бӧрас, ытванас, катеръясӧн лэччӧдісны гырысь запаньясӧ. Тулыснас, катищеыс увтасінын да, юыс ойдлӧ кӧрт туй дорӧдзыс. Гожӧмбыд ю пасьта кывтӧ моль. Кывтӧ Эжва катыдса лесопунктъясысь. Эжвасянь ыліса вӧр участокъясын керъяссӧ первой йӧткаласны посни юяс вылӧ, лэдзасны сы мында, мый оз тӧрны берег костъясас, артмылӧны весиг поромъяс, багыръясӧн лоӧ разявны мытшӧдъяссӧ. Коньӧрӧй да-й коми пармаӧй! Кымын кӧлена коми мортлы тэ тырман, быд тулыс-гожӧм кӧ лун и вой кутан кывтны посни и гырысь юяс кузя?!

— Ӧндрей, тӧдан мый? Аски ми Джеджимӧ мунам, пӧчӧс колӧ видлыны. И видз вылӧ тшӧтш ветлам, юр кутам кыскавны вӧлӧн, куртны ли, — висьтасис Виктор.

— Кодкӧд мунан?

— Тӧд. Вот он тӧд.

— Ларисакӧд али мый?

— Мекӧд, Ӧндрюша.

— Подӧн али кыдз?

— Подӧн. Тасянь верст комын и эм. Донсянь ме частӧ кайлывла. Гашкӧ и, Шӧръяглӧн машина сэсянь веськалас.

— Дыр кежлӧ?

— Ог. Другъясысь гажӧй бырӧма, воча вокъясысь и. Лун нёль-ӧ-вит олам и бӧр татчӧ.

— Мырддясны кӧ другъясыд Ларисатӧ? — шмонитіс Тоня.

— Мырддясны кӧ, бӧрсӧ ӧтнам локта.

— Этша али мый сэні нывъясыс? — юаліс Ӧндрей.

— Этша. Ми коддьӧмыс унджыкыс зонъяс. Донсакӧд гӧтрасялӧны бурлакъясыс, кор ас деревнясьыс невестаыс оз вичмы.

— Нылыс кӧ ачыс оз кӧсйы, сійӧс некод мырддьыны оз вермы, — шуис Лариса. — А ме кӧсъя сӧмын Витяӧс.

— А ме Ӧндрюшаӧс.

— А ме Тоняӧс.

— А ме Ларисаӧс. — Шуалісны ӧта-мӧд вежымсьыныс и ставныс гажаа серӧктісны.

Пражитмӧн кельчи да ёкыш век жӧ пысасис. Шуисны ставсӧ юкны Ларисалы да Тонялы. Шондіыс вӧлі вылын на, кор мӧдӧдчисны посёлоклань.

— Вӧтӧдӧй! — ылісянь нин горӧдісны нывъяс. Виктор да Ӧндрей кольччылісны, купайтчисны да трусикъяссӧ пыдзралісны. Нюдз шатинъяссӧ пуктісны пельпом вылас и мӧдӧдчисны сійӧ жӧ ордымӧдыс, кыті и мунісны Лариса да Тоня.

Сплавпосёлок весьтын нывъяс казялісны: чой горув шурӧдӧ вагонетка, кытчӧ пуксялӧмаӧсь посни челядь. Кӧрт туй помын ректытӧм вагонетка, здук-мӧд и найӧ пасьмунасны. Лариса шыбитіс кисьыс туплисӧ, заводитіс котӧртны воча, ылісянь на горзыны:

— Чеччыштӧй дзик жӧ пыр! Чеччыштӧй, мися!

Нывкаяс да зонкаяс, морт вит-ӧ-квайт, шашаритчӧмаӧсь ӧта-мӧд бердас, нимкодьысла чилзӧны, нинӧм оз кывны. И со, вагонетка регыд ӧтвесьтасяс Ларисакӧд. Сійӧ воча ӧдӧбтӧмӧн чеччыштіс вагонетка вылӧ, босьтчис топӧдны тормозсӧ, но тормоз воропыс бергаліс шырилльӧн. Сідзкӧ, оз кут. Ӧтарӧ содӧ вагонеткалӧн ӧдыс. Мый вӧчны? Шыблавны челядьсӧ туйбокса мудӧд вылӧ? Лариса ставнысӧ йӧткаліс вагонетка вылысь, и, медбӧрти, кор нин вӧр тыра вагонеткаӧдз колис некымын метр, чеччыштіс ачыс. Но платтьӧ бӧжыс гартовтчис вагонетка кӧлесаӧ и кыскис ас бӧрсяыс, швачӧбтіс нылӧс еджыд вундаса кер помъясӧ.

Мый вынсьыс котӧртісны Виктор да Ӧндрей. Лариса куйліс косясьлӧм платтьӧа вир да коль. Куйліс синъяссӧ куньӧмӧн, эз сет кыв ни джын. Виктор пидзӧсчанясис, сюйис кисӧ Ларисалӧн юр улӧ. Косяссьӧм зеп дорсьыс казяліс носӧвик, шамыртіс кабырас. Ӧндрей да Тоня чуксалісны йӧзӧс, вайӧдісны фельдшерӧс. Повзьӧмысла сы ни садь, ӧтарӧ бӧрдіс Пенӧ Пекла. Недыр мысти, садяс волытӧг, Ларисаӧс нуисны катер вылӧ.

Катер ыджыд ӧдӧн веськӧдчис Эжва горув. Сы бӧрысь кыптісны еджыд каля бордъяс кодь дзор гыяс. Виктор сулаліс берегын синвасӧ чышкаліг, сулаліс сэтчӧдз, кытчӧдз Эжва чукыльыс эз сайӧд катерсӧ. Сэсся дӧрӧм морӧс зепсьыс перйис доралӧм носӧвиксӧ, кодӧс босьтіс доймалӧм Лариса дінысь, и лыддис ӧти пельӧсысь гӧрд сунисӧн вышивайтӧм гижӧд: «В. Ме тэнӧ радейта. Л.».

БӦРКЫВ ПЫДДИ. Гижӧдысь ті казялінныд сиктъяслысь да посёлокъяслысь, а сідз жӧ ӧткымын персонажлысь збыль нимъяс. Но тӧдчӧда: повестьыс абу документальнӧй, а художествоа гижӧд.

Важӧн нин абу Вадбӧж посёлок, но сійӧ сулалӧ менам синъяс водзын Эжвалӧн югыд рӧмъясӧн да паськыд сывъя пожӧмъясӧн. Колисны паметьӧ да сьӧлӧмӧ сэтчӧс войтырыс. А мый жӧ вӧлі водзӧ? Гӧтрасисны Лева Митрейлӧн медыджыд пиыс да Иван Наста. Вайис-ӧ тайӧ ӧтувтчӧмыс шудсӧ аслыс Насталы, сылӧн челядьлы? Висьтавны сьӧкыд. Эз-ӧ сійӧ ло Наста олӧмын медыджыд трагедияӧн? Шулӧны тай: шудыд да шогыд пӧ — торйӧдчывтӧм кык вок. Гашкӧ и, Наста олӧмын кыкнанныс вӧлі юр выв тыр. Иван Наста кувсис 1990 вося октябрь 9 лунӧ.

1953 вося мартын, Сталинӧс Мавзолейӧ дзебан лунӧ, Пенӧ Пекла чужтіс звӧнняӧс: ныла-пиӧс. Куим во мысти Ойнус муніс горт муас — Литваас. Эштыліс мырддьыны Пеклаӧс Кондрат Ӧльӧксанлысь, некымынысь воліс Литвасянь, воліс Пеклала да челядьысла, но нинӧм эз путьмы. Пекла ассьыс чужан мусӧ, кӧні куйліс став рӧдвужыс, эз веж мӧд муӧн.

Бӧръяысь Пеклаӧс ме аддзылі Сыктывкарса Юбилейнӧй площадь вылын 1986 вося гожӧмын. Не кӧ Кондрат Ӧльӧксаныс, эг эськӧ тӧд лым еджыдӧдз дзормӧм-быгалӧм Пеклаӧс. Найӧ пукалісны лабичын, видзӧдісны на гӧгӧр котралысь нывка бӧрся. Тӧдӧмысь, сійӧ вӧлі Ойнуслӧн внучкаӧн.

Сыктывкарын паныдасьлывла Фалалеевичкӧд. Кисӧ мыш саяс кресталӧмӧн руньялӧ карса улич кузя. Пӧрысиник. Пӧльыштас кӧ ён тӧв, пӧжалуй, пӧрас нин. Милицияса следовательӧн лоис Павлик, служитӧ Москваын. Ичӧтдырся мӧвпъясыс збыльмисны Розалӧн: олӧ республикаса ӧти карын, уджалӧ культура юкӧнын. Эз ло зарни погонъяса генералӧн Глеб. Арӧс бӧрын кутіс тӧдчыны, мый Земфира кагалӧн чужӧмыс збыльысь Глеблӧн. Земфира, дерт жӧ, стӧча тӧдіс пиыслысь батьсӧ: Глебысь ӧтдор сылӧн некод эз вӧвлы. Зон чорыда кутіс школа лӧскын сетлӧм клятвасӧ, Земфиракӧд мусукасьӧм йылысь эз висьтавлы некодлы кыв ни джын. Ветымын нёльӧд воын, Ухтаын кутшӧмкӧ курсъяс помалӧм бӧрын, Глеб гӧтрасис — воліс Вадбӧжӧ и нуис сьӧрсьыс Земфира эня-пиаӧс, мунісны Ухтинскӧй районӧ.

Виктор лоис журналистӧн. Томӧн эновтіс таладор югыдсӧ Ӧндрей. Эз артмы олӧмыс Тонялӧн. Нёльысь петавлӧма верӧс сайӧ, нёль батьсянь вайӧма нёль кага. Юсьӧма мортыд. Аддзывла сійӧс винаӧн вузасян карса магазин дорысь.

Саня Румянцевалысь туй помсӧ вошті. Ловъя-ӧ?

А Лариса?

Лариса колис Викторлӧн сьӧлӧмӧ июль тӧлысся югыд шондіӧн да Эжвалӧн дзор гыясӧн.