КУСЛЫТӦМ БИ ДОРЫН

Найӧ вӧліны ӧти сиктысьӧсь. Пӧшти тшӧтшъяӧсь. Челядьдырйи ӧтлаын котравлісны кӧмтӧм кокӧн вадорӧ. Пӧттӧдз купайтчывлісны. Кыйлісны ёсъясӧс. Бӧрынджык бурпӧт уджавлісны видз вылын бать-мамныскӧд орччӧн. Ӧтлаын жӧ ветлывлісны кузь вӧлӧк вомӧн орчча сиктса школаӧ. И ӧтлаын кымын найӧс босьтісны фронт вылӧ войналӧн медводдза лунъясӧ.

Но веськалісны разнӧй фронтъяс вылӧ. Ӧндрей вӧлі кӧнкӧ Ленинград дорын, а Павел дорйис Мурманск. Кыкнанныс эз ӧтчыдысь ранитчывны. Но Енмыс найӧс видзис. И Ӧндрей, и Павел колисны ловйӧн да сьӧкыд фронтӧвӧй туйяс прӧйдитӧм бӧрын воисны гортаныс морӧсаныс зилякылысь наградаясӧн, гимнастёркаӧн да галипе гачӧн дзебӧм ки-коканыс ранаясӧн.

Ок и гажӧдчисны жӧ кык друг гортаныс воӧм бӧрын! Да и кыдзи нӧ он гажӧдчы. Ловъяӧсь да дзоньвидзаӧсь. А ӧд унджык мужичӧйыс налӧн сиктысь сідзи бӧрсӧ эз и бергӧдчыны. Код тӧдас, кӧнӧсь налӧн гуясыс. Он тай, небось, котӧртлы да копыртчыв. Кымын му-ва ковмас вуджны. Сӧмын мамъясыс да гӧтыръясыс вермисны висьтавны, кымын узьтӧм вой налӧн коли пи либӧ верӧс усьӧм бӧрын, кымын шорӧн лэччис налӧн чужӧмъяс кузя синваыс. А Ӧндрей да Павел со татӧнӧсь. Кӧть ӧні йӧктыны петасны. И кыкнанныслӧн гортсаясыс зэв шудаӧсь, мый зонъяс гортӧ ловйӧн бергӧдчисны. Но, дерт, эз ёнасӧ лысьтны петкӧдлыны тайӧ шудсӧ мукӧд нывбаба водзын, мед не дойдны найӧс.

А сэк кості Ӧндрей да Павел кутчысьӧмӧн ветлӧдлісны сикт кузя. Неуна гажаӧсь. Чужӧманыс помтӧм долыдлун. Найӧ ловйӧн, ловйӧн воисны бӧр! И буретш сійӧ лунъясас кык фронтӧвик сетісны ӧта-мӧдныслы кыв, мый некор оз вунӧдны ёрта-ёртнысӧ. Кӧні кӧть эз вӧвны, пыр кутасны юӧртны ӧта-мӧдныслы ас йывсьыныс, а сьӧкыд здукъясӧ локны отсӧг вылӧ. Томлуныд томлун и эм. Ставыс артмӧ ӧдйӧ да зэв кокниа. Найӧ и збыльысь чайтісны, мый век тадзи лоӧ.

Но сэсся олӧмыс торйӧдіс Ӧндрейӧс да Павелӧс. Кык друг мунісны велӧдчыны. Ӧндрей велӧдчӧм бӧрас кутіс уджавны аслас республикаса юркарын. А Павел, кыдзи и фронт вылас, бара веськаліс войвылӧ. Медводдза вояссӧ збыльысь тшӧкыда гижасисны ӧта-мӧдныскӧд. Тӧлысьнас письмӧ-мӧдӧн век нин ыстывлісны ёрта-ёртныслы. Юксисны олӧм йылысь мӧвпъясӧн, юасисны ӧта-мӧд йылысь. Но сэсся пыр гежӧдджыка кутісны йитчывлыны. Кыкнанныслӧн лоисны асланыс семьяяс, выль ёртъяс да выль олӧм. И став важыс быттьӧ вунны кутіс. Тадзи тай со овлӧ олӧмас.

И аддзысьлыны Ӧндрей да Павел сідзжӧ кутісны гежӧдджыка. Гашкӧ, некымын вонас ӧтчыдысь. Дерт, войвывса карсяньыд юркарӧдзыд абу матын. Он подӧн котӧртлы. Сэсся и уджыс кыкнанныслӧн вӧлі помтӧм. Юртӧ некор лэптывны. То ӧтитор, то мӧдтор кадӧн артасьтӧг колӧ вӧчны. Весиг отпускъясӧ прамӧя эз удитлыны петавны. Со та вӧсна, гашкӧ, эз нин важ моз сэтшӧм кыпыдӧсь да гажаӧсь вӧвны налӧн аддзысьлӧмъясыс. Кыдзкӧ быттьӧ ӧтдортчыны кутісны ӧта-мӧдсьыныс. Он тӧд паныдасигад, мый йылысь и сёрнитны. Быдӧнлӧн аслас олӧм, аслас тӧжд-майшасьӧм. Аддзысьлігъяс дырйи, дерт,важ моз юасисны ӧта-мӧдныслӧн олӧм йылысь. Но быдӧн на пиысь векджык мӧвпавліс мыйкӧ ас йывсьыс. Кыкнанныс гӧгӧрволісны тайӧс да некоднанныслы эз вӧв лӧсьыд сьӧлӧм выланыс. Казялісны, мый на костын мыйкӧ вошны кутіс. Сійӧ сӧстӧмлуныс, восьсалуныс, коді петкӧдчыліс водзтіджык, эз нин тырмы. И весиг пинявлісны гусьӧник таысь асьнысӧ. А сэсся быттьӧ вунӧдлісны ставсӧ выль аддзысьлытӧдз.

Колисны вояс. Ӧндрей да Павел удитісны дзормыны. Кыкнанныслӧн челядьыс важӧн нин быдмисны да петісны ас нянь вылӧ. А ӧти сиктын быдмылӧм ёртъясӧс удж вывсяньыс колльӧдісны пенсия вылӧ. Прӧст кадыс налӧн лои унджык. И кыкнанныс тшӧкыдджыка кутісны мӧвпавны олӧм йылысь, унаысь бергӧдчывлісны важас. А сідзи-ӧ олісны, кыдзи колӧ? Дерт, эз жӧ вӧв ставыс сідзи, кыдзи эськӧ колӧ вӧлі да кыдзи коркӧ найӧ кӧсйылісны. Но ӧд олӧмыд олӧм и эм. Кӧсъян кӧть он, а морттӧ тай сійӧ век жӧ ас ногыс на бергӧдас.

И сэки кыдзкӧ ӧттшӧтш и Ӧндрейлы, и Павеллы юрас воис мӧвп, мый весьшӧрӧ найӧ ӧтдортчылісны ӧта-мӧдсьыныс. Гашкӧ, и збыльысь артмис сы вӧсна, мый ылын олісны ёрта-ёртсяньыс. Но ӧд позис тшӧкыдджыка письмӧасьны. Тшӧкыдджыка жӧ вермисны кежавлыны ӧта-мӧд ордӧ и командировкаясӧ, и отпускъясӧ ветлігӧн. А то пыр ыстысьлісны кад тырмытӧм вылӧ. Да весиг со повны нин кутісны ӧта-мӧдсьыныс, мый йылысь нӧ кутасны сёрнитны аддзысьлӧмъяс дырйиыс. Став йывсьыс нин быттьӧкӧ висьталӧма да.

А ӧні со кыкнанныс нин олӧмаӧсь, висьӧдчыштӧны. Оз сетны войнас узьны важся ранаясыс. И юрын тайӧ кадас чужӧны-бергалӧны быдсяма мӧвпъясыс, кодъясӧс вермас гӧгӧрвоны сӧмын матысса ёрт. А гортсаяс, ни гӧтыръясыс, ни челядьыс эз пыдди пуктывны олӧма нин мужичӧйяслысь майшасьӧмъяссӧ. Мый нӧшта налы оз тырмы? Пенсия локтӧ. Кокньӧдъяс эмӧсь. Весиг челядьыслы на унаысь удайтчывлӧ отсыштны ӧнія сьӧкыд кадас. Бурджык нин мед чӧв оласны.

И сэки кыкнанныслы юрас воис мӧвп бара аддзысьлыны. Сёрнитчисны паныдасьлыны май 9 лунӧ юркарын, Куслытӧм би дорын. Быдӧн на пиысь дасьтысис та кежлӧ. Перъяліс да ӧшліс пинжак морӧсӧ чусмыштӧм нин орденъяс да медальяс. Эз ӧд нин сэтшӧм тшӧкыда наӧн петкӧдчывны йӧз водзас кык ёрт. А ӧні ӧшлісны эз ошйысьӧм вӧсна. Но кӧсйисны, мед тӧдісны ӧнія олысьясыс, мый эз полысь рӧдысь вӧвны ӧти сиктысь петӧм зонъяс, мый помӧдз пӧртісны олӧмӧ на водзӧ сувтӧдӧм могнысӧ. Сэк жӧ кыкнанныс бара кутшӧмакӧ майшасисны, кыдзиджык найӧ кутасны сёрнитны ёрта-ёртныскӧд дыр аддзысьлытӧм бӧрын.

Но майшасьӧмыс вӧлӧма весьшӧрӧ. Луныс вӧлі мича да шоныд. Куслытӧм би дорын быдмысь кыдз пуяс вылын муртса на заводитӧмаӧсь петны ичӧтик турунвиж коръяс. Аллеяӧд паныд восьлалігӧн пыр и тӧдісны ёрта-ёртнысӧ. Кӧть и дзорӧсь нин вӧліны. И юрсиныс нин кутӧма гежӧдмыны. И чужӧмъясас нин помтӧм чукыръяс. А восьласыс да статьыс кыкнанныслӧн век на важ кодь. Да и верман ӧмӧй дзикӧдз вунӧдны ӧти сиктсатӧ, кодкӧд ӧтлаын быдмылӧма, ворслывлӧма, уджавлӧма, а сэсся воюйтӧма.

Помтӧм сёрни пансис Ӧндрей да Павел костын тайӧ аддзысьлігас. Ӧта-мӧд вежмӧн казьтылісны война кадся тышъяс, усьӧм ёртъяссӧ, бара юксисны мӧвпъясӧн олӧм йылысь, каитчисны, мый зэв нин гежӧда бӧръя воясас аддзысьлісны и мыжалісны таысь асьнысӧ. Сэк жӧ кыкнанныс норасисны ӧта-мӧдныслы, мый со найӧ, коркӧ олӧм бергӧдысьясыс да видзысьясыс, пыр тшӧкыдджыка кольӧны ас кежысь, пыр гежӧдджыка на йылысь казьтылӧны. Кӧть эськӧ эз нин унаӧн ловъяясыс кольны. Сӧмын тай со татшӧм праздникъяс дырйиыс бергӧдчывлӧны фронтӧвикъяслань чужӧмбанӧн. И кыкнанныс сэки шуисны, артмас кӧ, бара тшӧкыдджыка аддзысьлыны да письмӧасьны, кыдзи и кӧсйысьлісны коркӧ томдырйиыс. А сэсся фотографируйтчисны Куслытӧм би дорын. Павел тайӧ пӧрйӧ узис Ӧндрейлӧн патераын. Кузь вой на сёрнитісны кык ёрт вина румка сайын. А винаыс дозсьыс эз ёна и чинлы. Пӧткӧдісны асьнысӧ варов сёрниӧн. Вӧлӧмкӧ, весьшӧрӧ повлӧмаӧсь ӧта-мӧдсьыныс, мый оз артмы важся сёрниыс. Бара ёрта-ёртныслы вӧліны восьсаӧсь налӧн сьӧлӧмъясыс. Бара томдырсяыс кодь вӧліны Ӧндрей да Павел. Горӧдлісны весиг сьывны коркӧя сьыланкывъяс. Сӧмын водігас нин Павел майшасьӧмпырысь шуис Ӧндрейлы, мый корсюрӧ сылӧн кутіс бытшкывны сьӧлӧмыс.

— Видз асьтӧ, — стрӧга вочавидзис сэки Ӧндрей. — Кувнытӧ миянлы водз на. Код нӧ сэсся томъяссӧ бурас кутас ышӧдны.

— Найӧ, тыдалӧ, миянтӧг нин бергӧдчасны, — рама шыасис Павел. — Со тай весиг эг нин кутӧй ковны некодлы. Быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма. Быттьӧ эг и овлӧй.

— Нинӧм, — чирӧм гӧлӧсӧн шуис ёртыслы Ӧндрей. — Казьтыштласны на миян йылысь.

Сэсся чӧв олыштіс да содтіс:

— Сӧмын, гашкӧ, сёрӧнджык кватитчасны-а, кор ми огӧ нин лоӧй.

Мӧд лунас Павел мӧдӧдчис чужан сиктас, а сэсся сы бӧрын бара войвылӧ, сійӧ карас, коді ӧні сылы лоис асӧн жӧ нин. Сёрнитчисны аддзысьлыны во мысти, сідзжӧ май 9 лунӧ. Тайӧ каднас уна письмӧ мӧдӧдлісны ӧта-мӧдныслы. И кокниджык вӧлі кык ёртлы сьӧлӧм вылын, мый найӧ важ кодьӧсь и колины, мый бара гӧгӧрвоӧны ӧта-мӧднысӧ.

И со ӧні Ӧндрей сулаліс Куслытӧм би дорын, кӧні уна йӧз. Кодкӧ висьтавліс важ йывсьыс. Кодкӧ чышкаліс синвасӧ. Кодкӧ негораа сьыліс окопъясын на чужӧм сьыланкыв. А Ӧндрей терпитны позьтӧма виччысис ёртсӧ. Сылы важӧн нин колӧ эськӧ вӧлі матыстчыны. Ӧд вежон сайын на звӧнитчисны ӧта-мӧдныслы. Зэв ёна кӧсйысис волыны. А со ӧні абу и абу.

И друг кодкӧ тапнитіс Ӧндрейӧс пельпомӧдыс.

— Ті лоанныд Ӧндрей Петровичыс?

Ӧндрей бергӧдчис да аддзис ас водзсьыс шӧркодь арлыда мужичӧйӧс. Но мыйӧнкӧ сійӧ, синъяснас ли, чужӧмнас ли, зэв ёна муніс сылӧн челядьдырся ёрт Павел вылӧ.

— Ме Павел Васильевичлӧн пиыс, — торкис чӧв олӧмсӧ тӧдтӧм мужичӧй да мыччис Ӧндрейлы кисӧ, — тӧді тіянӧс батьлӧн фотография серти, кодӧс миянлы петкӧдлывліс.

А сэсся друг зумыштчис да шуис:

— Эз вермы батьным локны. Да и оз нин лок. Друг сувтіс сылӧн сьӧлӧмыс. Сэтшӧм виччысьтӧг ставыс лои, мый весиг тіянлы звӧнитны эг слӧймӧй. Ӧні самолёт вывсянь веськыда татчӧ локті. Бать висьтавліс, мый кӧсйысьлӧмныд аддзысьлыны.

Быттьӧ мыйкӧ орис сэки Ӧндрейлӧн морӧсын. Сэтшӧм курыд сылы лои сьӧлӧм вылас, кӧть бӧрд. И сэтшӧм ӧткӧн друг бара кутіс кывны асьсӧ. Тӧдіс ӧд, мый ёртыс висьӧ. Но такӧдіс на асьсӧ, мый ставыс лоӧ бур, мый важ фронтӧвик кутчысяс на. Эз тай ло сы ногӧн. А ачыс нӧ Павелыс мыйла ас кадӧ эз шыӧдчы врачьяс дінӧ? Чайтіс, мый бара ставыс прӧйдитас? Тӧдіс Ӧндрей, мый Павел эз радейтлы ветлӧдлыны больничаясті. Шулывліс, мыйта пӧ меным овнысӧ сетӧма, ола, а лишнӧйыс оз ков. Ок эськӧ, бергӧдны кӧ ставсӧ бӧр. Гӧгӧрвоис Ӧндрей, кодӧс ӧні сійӧ воштіс. Кутшӧма на сылы колӧ вӧлі Павелыс, челядьдырся ёртыс. Мыйта сёрнитантор вӧлі сылӧн заптӧма Павелкӧд аддзысьлігкежлӧ. И со сійӧ эз ло...

А Павеллӧн пиыс, сідзжӧ Ӧндрей, ёртыслӧн нимӧн шулӧма писӧ, висьтавліс сэк кості батьыслӧн олӧмын медбӧръя здукъяс йылысь да чургӧдіс Ӧндрейлы неыджыд тубрастор:

— Тані со батьлӧн гу вылысь муыс. Шулывліс, кула кӧ пӧ, нуыштӧй гу вылысь мусӧ менам мам-батьлӧн гуяс вылӧ да койыштӧй сэтчӧ. Мед пӧ татшӧм ногӧн кӧть бара паныдасьла меным медмуса йӧзкӧд.

Мӧд лунас нин кык Ӧндрей мӧдӧдчисны автобусӧн сиктӧ, кӧні коркӧ овліс ыджыдджык Ӧндрей Павел другыскӧд, мед кежавны тані олысь матыссаяс да важ тӧдсаяс ордӧ, волыны шойна вылӧ, казьтыштны Павелӧс, вӧвлӧм фронтӧвикӧс да бур мортӧс, коді сэтшӧма ӧні оз кут тырмыны Ӧндрейлы.