СТАВЫС АС САЯНЫМ
Миян «Койгородскӧй» совхозлӧн мог — сетны районса олысьяслы йӧв, яй, картупель да град выв пуктасъяс. Нимкодь пасйыны, мый кольӧм пятилеткаӧ овмӧсса коллектив пӧртіс олӧмӧ сы водзӧ сувтӧдӧм могъяссӧ. Дасӧд пятилеткалысь заданньӧяс да 1980 вося планъяс бура тыртӧм вӧсна Всесоюзнӧй социалистическӧй ордйысьӧмын гырысь вермӧмъяс шедӧдӧмысь миянлысь совхозӧс наградитӧма КПСС ЦК-лӧн, СССР-са Министръяс Сӧветлӧн, ВЦСПС-лӧн да ВЛКСМ ЦК-лӧн переходящӧй Гӧрд знамяӧн.
Бӧръя вит вонас совхозын яй вӧчӧм содіс 34 прӧчент вылӧ, йӧв — 20 прӧчент вылӧ. Вит вося планысь вывті иналӧма 1 миллион 200 тысяча шайт дон продукция — 400 тонна йӧв, 124 тонна яй да 578 тонна картупель. Кольӧм вит вонас быд мӧслӧн йӧлыс шӧркодя содіс 321 килограммӧн. Велалім тшӧгӧдны куканьясӧс. Быд пемӧс сдайтім 395, а кольӧм во весиг 424 килограмм сьӧктаӧн. Дасӧд пятилеткалӧн медбӧръя воын 10 прӧчент вылӧ содіс первой сортӧн йӧв сдайтӧм. Таысь выгӧдаыс медводз овмӧслы. Сӧмын 1980 воын гырысь скӧтӧс вузалӧмысь государство мынтіс содтӧд 167,6 тысяча да планысь вывті йӧв да яй вузалӧмысь — 117,7 тысяча шайт; 22 тысяча шайт прибыль воис планысь вывті вузалӧм картупельысь. Тайӧ висьталӧ сы йылысь, мый совхоз кутіс уджавны бурджыка, зільӧ мынтӧдчыны убытокъясысь. Сідз, 1975 воын убыткаыс вӧлі 300 тысяча шайт, а кольӧм воын — 96 тысяча шайт (планын урчитӧм 170 тысяча шайт дырйи). Могыс ӧні сыын, медым овмӧссӧ вӧчны рентабельнӧйӧн.
Дасӧд пятилетка воясӧ ёнмис материально-техническӧй базаным. Сійӧс сӧвмӧдӧм вылӧ видзӧма 3 миллион 365 тысяча шайт, мый лоӧ 19 прӧчент вылӧ унджык план серти да 21 прӧчент вылӧ унджык ӧкмысӧд пятилеткаын серти. Сідз шусяна энерговооружённосьт совхозын содіс 17,5 прӧчент вылӧ. Кык пӧв содісны основнӧй производственнӧй фондъяс да воисны 5 миллион 100 тысяча шайтӧдз. 21 прӧчент вылӧ кыптіс удж производительносьт. Унатор вӧчӧма му вӧдитысьяслысь да скӧт видзысьяслысь уджсӧ кокньӧдӧм могысь. Ставнас механизируйтӧма мӧсъясӧс лысьтӧм да скӧтӧс юктӧдӧм, 50 прӧчент вылӧ механизируйтӧма кӧрым разӧдӧм, куйӧд петкӧдӧм — 61 прӧчент вылӧ. Тырвыйӧ механизируйтӧма муяс удобренньӧясӧн вынсьӧдӧм да силос заптан уджъяс, 60 прӧчент вылӧ механизируйтӧма картупель керӧм, 33 прӧчент вылӧ — грубӧй кӧрымъяс заптӧм. Став тайӧ показательясыс тӧдчымӧн вылынджыкӧсь ӧкмысӧд пятилеткаын серти.
Совхозӧн шедӧдӧм вермӧмъяс да бурланьӧ вежсьӧмъяс йылысь сёрнитігӧн колӧ висьтавны и водзмӧстчысь йӧз йылысь, кодъяс воысь воӧ вевтыртӧны заданньӧяссӧ да обязательствояссӧ. Быд уджын — гӧра-кӧдза дырйи, кӧрым заптігӧн, урожай идралігӧн бур пример петкӧдлӧны механизаторъяслӧн звеньевӧйяс — коммунистъяс: Октябрскӧй Революция да Трудӧвӧй Краснӧй Знамя ордена кавалер Иван Васильевич Костин, Иван Васильевич Чугаев, Николай Григорьевич Чугаев. Первой класса тракторист, КПСС райкомса член Иван Васильевич Ушаков некымын во нин веськӧдлӧ кӧрым заптан механизируйтӧм отрядӧн. Кольӧм пятилеткаын бура уджалӧмысь сійӧс наградитӧма «Знак Почёта» орденӧн, а таӧдз сетлісны «За трудовое отличие» медаль. «Талун рекорд — аски норма» девиз улын уджалӧны дояркаяс Дина Васильевна Данилова, Людмила Степановна Лобкова, Майя Степановна Турубанова, кукань видзысьяс Ольга Васильевна Володина, Анна Григорьевна Майбурова, Валентина Ивановна Турубанова да мукӧдъяс.
Став бурторъяс сайын йӧз. И абу этшаӧнӧсь на пӧвстын томъяс, совхозын 65 прӧчент уджалысьясыс — комын арӧсӧдз арлыдаяс. Бӧръя кадӧ нывъяс да зонъяс пӧвстысь унджыкӧн кутісны кольччыны сиктӧ. Ёна отсалӧ сійӧ, мый ми кутам топыд йитӧдъяс Койгортса средньӧй школакӧд. Быд во ӧтвыв нуӧдам школьникъясӧс профессиональнӧя ориентируйтӧм кузя мероприяттьӧяс. Гырысьджык классъясса зонъяс босьтӧны механизаторъяслысь специальносьт, велӧдчӧны веськӧдлыны тракторъясӧн, автомашинаясӧн да мукӧд техникаӧн. Мастерскӧйясын найӧ тӧдмасьӧны слесарнӧй да мукӧд уджъясӧн. Нывъяс велӧдчӧны машинаӧн лысьтысьысь операторӧ. Совхозлӧн да школалӧн ӧтувъя зільӧмъясыс оз вошны весьшӧрӧ. Унджыкӧныс, кодъяс школа помалӧм бӧрын локтӧны производство вылӧ, содтӧны передӧвикъяслысь радъяс. Сэтшӧмъяс лыдын — Центральнӧй отделенньӧысь тракторист Владимир Шарапов, кодӧс 1979 воын наградитӧма ВЛКСМ ЦК-лӧн «Золотой колос» знакӧн. Неважӧн производствоса том передӧвикӧс примитісны КПСС членӧ кандидатӧн. 1977 воын школа помалӧм бӧрын механизаторъясӧн лоисны В. И. Кокшаров, И. А. Мелехин да Н. В. Мелехин. Мыйкӧ дыра уджалӧм мысти куимнаныс служитісны Сӧветскӧй Армия радъясын, а кор помасис службаыс, бӧр локтісны совхозӧ.
Вадыбса фермаын куим во дояркаӧн уджалӧ О. Э. Лодыгина. Фермаӧ локтӧмсянь том нывлы наставничаӧн лоис машинаӧн лысьтысьысь мастер М. С. Турубанова. А ӧні О. Э. Лодыгина ачыс том йӧзлы наставнича. Зіль дояркаясӧн жӧ нималӧны Койгортса средньӧй школаса быдтасъяс Н. В. Кузнецова, Г. А. Турубанова да В. И. Ушакова. Ставныс найӧ быд здук дасьӧсь отсавны томджык ёртъяслы.
Кольӧм воын средньӧй школа помалӧм бӧрын совхозӧ локтісны 13 ныв да зон. Дас ӧтиӧд пятилеткалӧн медводдза тулысӧ механизаторъяслӧн да дояркаяслӧн радъясӧ бара примитім том уджалысьясӧс, кодъяс локтісны совхозӧ комсомольскӧй путёвкаясӧн школа помалӧм бӧрын. Налӧн ним-овъясыс: Иван Геник, Марина Журбенко, Владимир Мелехин, Александр Нечаев, Николай Новоселов, Василий Тонких, Юрий Торопов, Раиса Турубанова. Ставныслы налы сетӧма позянлун бӧрйыны лӧсялана удж. Восьса и водзӧ велӧдчӧм вылӧ туй, ӧд совхозлы колӧны уна сикас специалистъяс. Ёна колана квалификацияа специалистъясӧ велӧдам овмӧс тшӧт весьтӧ. Совхоз мынтӧ стипендияяс Кировскӧй сельскокӧзяйственнӧй институтса нёль студентлы, совхозлӧн кӧкъямыс стипендиат велӧдчӧны Сыктывкарскӧй сельскокӧзяйственнӧй техникумын.
Коммунистическӧй партия да Сӧветскӧй правительство дугдывтӧг тӧждысьӧны миян странаса йӧзлысь олӧмсӧ водзӧ бурмӧдӧм вӧсна. Ставӧн ми ыджыд кыпыдлунӧн да пыдісянь тӧдмасим партия ХХVІ съездлӧн решенньӧясӧн, сійӧ могъяснас, кодъясӧс сувтӧдӧма «1981–1985 вояс кежлӧ да 1990 воӧдз СССР-ӧс экономическӧя да социальнӧя сӧвмӧдан главнӧй туй визьясын». Найӧ восьтӧны миян странаын коммунистическӧй стрӧительстволысь выль позянлунъяс.
Партийнӧй съезд торйӧн ыджыд тӧдчанлун сетіс йӧзӧс сёян прӧдуктаясӧн, торйӧн нин яйӧн, могмӧдӧмлы. Урчитӧма страна пасьта дас ӧтиӧд пятилеткаын став капитальнӧй вложенньӧясысь матӧ коймӧд юкӧнсӧ сетны агропромышленнӧй комплекс сӧвмӧдӧмлы. Тшӧктӧма водзӧ пыртны видз-му овмӧсӧ специализация да концентрация, ёнмӧдны сылысь материально-техническӧй база, тӧдчымӧн унджык уджъяс механизируйтны, торйӧн нин скӧт видзан фермаясын. Партия ХХVІ съезд шуис скӧт видзӧмсӧ ударнӧй фронтӧн.
Тайӧ могъяс подув вылын лӧсьӧдӧма и «Койгородскӧй» совхоз сӧвмӧдӧм кузя план, кодӧс вынсьӧдӧма КПСС райкомлӧн пленум да народнӧй депутатъяс районнӧй Сӧветлӧн сессия вылын. Миянлысь овмӧс сӧвмӧдӧм вылӧ дас ӧтиӧд пятилеткаын сетсьӧ 3 миллион 200 тысяча шайт капитальнӧй вложенньӧяс. 1981–1985 воясӧ колӧ вузавны 2164 тонна яй, 16 765 тонна йӧв, 18 802 тона картупель, 1429 тонна град выв пуктасъяс. Тайӧ лоӧ 14–16 прӧчентӧн унджык дасӧд пятилеткаын серти.
Эмӧсь-ӧ та вылӧ позянлунъясыс? Видзӧдлам, кыдзи кӧні дӧзьӧритӧны скӧтӧс. 1980 воын совхоз пасьта быд мӧслысь лысьтӧма йӧвсӧ шӧркодя 2643 килограммӧн; сэки жӧ Ужгинскӧй отделенньӧын — 3168 килограммӧн, а кык доярка — Л. С. Лобкова да Д. В. Данилова — асланыс группаса быд мӧслысь лысьтісны 3600 сайӧ килограммӧн йӧв. Койгортса дояркаяс кольӧм во лысьтісны мӧсъяслысь йӧвсӧ матӧ нёльсё килограммӧн этшаджык Ужгаса дояркаяс серти. Ещӧ ёна кольччӧны гривасаяс. Тавося нёль тӧлысьӧн совхозын быд мӧслысь лысьтӧма йӧвсӧ шӧркодя 879 килограммӧн, мый лоӧ 151 килограмм вылӧ этшаджык кольӧм вося тайӧ жӧ кад серти. Этша мыйӧн торъялан позянлунъяс дырйи Ужгинскӧй отделенньӧысь Ибпонскӧй фермаса дояркаяс йӧв вӧчан заводӧ мӧдӧдісны нёль тӧлысся планысь вывті дас тонна продукция. А Гривенскӧй отделенньӧын нёль тӧлысьӧн быд мӧслысь лысьтісны йӧвсӧ сӧмын 754 килограммӧн. Татшӧм жӧ серпасыс скӧтӧс тшӧгӧдӧм кузя. Ӧтилаын пемӧсъяс сӧвмӧны бура, мӧдлаын — лёка. Сӧмын та вӧсна овмӧс воштӧ уна дас тонна йӧв да яй. Со кӧні резервъясыс. Та йылысь колӧ мӧвпыштны и совхозса администрациялы, парткомлы да рабочкомлы, и отделенньӧясса веськӧдлысьяслы да зооветспециалистъяслы. Нюжмасьтӧг колӧ лӧсьӧдны картаясын пӧрадок, бурмӧдны племеннӧй удж, бӧрйыны стадаӧ медбур куканьясӧс, кужӧмӧн тшӧгӧдны скӧтӧс.
Уна на миян удж котыртӧмын тырмытӧмторъясыс. Удж дисциплинаыд абу жӧ пыр ладнӧ. Сиктса йӧзлы эськӧ ставыслы колӧ уджавны ӧтырышъя, а эмӧсь на сэтшӧм войтыр, кодъяс медся пӧсь кадӧ «вунӧдӧны» удж йылысь. Ёна на миянлы ковмас уджавны, медым кыпӧдны делӧ вӧсна кывкутӧмсӧ быд мортлысь.
Медым содтыны скӧтлысь юр лыд, унджык вӧчны яй да йӧв, дерт, медводз колӧ уна да бур кӧрым, торйӧн нин силос-турун. Бӧръя кадӧдз та боксянь нелючкиыс вывті на уна вӧлі. Заптылім кӧрымсӧ колана мында серти сӧмын 60 прӧчентсӧ. А ставыс сы вӧсна, мый этша пуктам видзьяс, ичӧтӧсь уна вося турунъяслӧн урожайясыс. Зэв гӧльӧсь пӧскӧтинаяс. Видзьяс миян посниӧсь, оз быдлаӧ сибав техника. Видзьяслӧн да пӧскӧтинаяслӧн коймӧд юкӧныс тырис баддьӧн да вӧрӧн, вужсяліс. Угоддьӧяслӧн витӧд юкӧныс — нюръяс.
Эм миян районын «Комимелиорация» объединенньӧлӧн 2 номера Сысольскӧй ПМК-са мастерскӧй участок, но сысянь, торф перйӧм кындзи, совхозлы отсӧгыс зэв на ичӧт. Вит во чӧжӧн 1000 гектар план дырйи культурно-техническӧй уджъяс вӧчӧма сӧмын 330 гектар вылын; колӧ вӧлі косьтыны 150 гектар нюрзьӧм муяс, косьтӧма — 19 гектар. Видзьяс паськӧдтӧг-бурмӧдтӧг страдуйтны сьӧкыд, колӧны содтӧд йӧз. Та вӧсна кытсюрӧ ог весиг удитӧ пуктыны. Таво босьтчим асьным бурмӧдны 50 гектар видзьяс. Медым пӧртны олӧмӧ совхоз водзӧ сувтӧдӧм могъяс, миян овмӧслы дас ӧтиӧд пятилеткаын быд во колӧ нуӧдны культуртехническӧй уджъяссӧ 800 гектар вылын (джынсӧ сэтысь — косьтӧмӧн).
РСФСР-лӧн Нечерноземнӧй зонаса видз-му овмӧс водзӧ сӧвмӧдӧм йылысь постановленньӧын индӧма, мый колӧ быд ногыс кыпӧдны видз-мулысь урожайносьтсӧ. Мый вӧчам та кузя ми? Лӧсьӧдам унджык компост. Тавося урожай улӧ коліс кыскыны 30 тысяча тонна органическӧй удобренньӧ, петкӧдӧма 37 тысяча тонна. Унджык жӧ коялӧма минеральнӧй удобренньӧяс уна вося кӧдзӧм турунъяс вылӧ. Та мында удобренньӧяссӧ некор на эз петкӧдлыны миян овмӧсса муяс вылӧ. Первойысь известкаалӧма шома муяс. Уна вося турунъяссӧ кӧдзӧма тысяча гектар вылӧ. Таысь ӧтдор, эм 130 гектар борщевик, кӧсъям босьтны сылысь кык урожай. Вынсьӧдім сідз жӧ став видзьяс да пӧскӧтинаяс.
Вичмӧдім удобренньӧяссӧ сідз жӧ совхозса уджалысьяслысь, предприяттьӧясса рабочӧйяслысь да учрежденньӧясса служащӧйяслысь град йӧръяссӧ вынсьӧдӧм вылӧ. Ӧд сэтысь чукӧртӧм лишалана картупель, капуста да мукӧд пуктасъяс лоӧ иналӧма государственнӧй йӧртӧдъясӧ жӧ. Вузалам сиктса олысьяслы тшӧгӧдӧм вылӧ куканьясӧс, ӧшпиянӧс, порсьпиянӧс. Яйыс — бара жӧ государстволы иналӧм вылӧ.
Медым паськыдджыка пыртны производствоӧ передӧвӧй опыт, колӧ дугдывтӧг кыпӧдны уджалысьяслысь кужӧмлунсӧ — квалификациясӧ, классносьтсӧ. Миян совхозын 65 тракторист да 20 шопер. На лыдысь первой класса трактористыс 11 морт, первой класса шоперъясыс — сӧмын куимӧн. Унджыкӧныс коймӧд класса механизаторъяс. А 112 скӧт видзысьысь классносьт вылӧ аттестуйтӧма сӧмын 19 уджалысьясӧс (6 морт первой класса, мукӧдыс — мӧд класса мастеръяс). Кыдзи аддзанныд, механизаторъяслысь да скӧт видзысьяслысь классносьт кыпӧдӧм кузя колӧ уджавны и уджавны.
Овмӧс сӧвмӧдан планын индӧма ӧддзӧдны производственнӧй объектъяс да оланінъяс стрӧитӧм кузя уджъяс. Ӧні Ужгаын стрӧитам кӧрым дасьтан цех да турун видзан склад, Гриваын куканьяс видзан карта да 12 квартираа олан керка. Кыптӧны выль стрӧйбаяс и мукӧдлаын. 16 квартираа кык олан керка таво колӧ эштӧдны Койгортын. Локтан воын заводитам стрӧитны Койгортын канализация да водопровод, квартальнӧй котельнӧй, Гриваын кык квартираа 10 керка. 1984 воын 400 мӧслы комплекс, 18 квартираа ӧти керка да кык квартираа дас керка, Гриваын — тракторъяс да автомашинаяс обслуживайтӧм кузя пункт, кык квартираа дас керка, 1985 воын Ужгаын шуӧма стрӧитны 362 душ скӧтӧс тшӧгӧдан комплекс. Ставсӧ тайӧ лоӧ вӧчӧма сиктса йӧзлысь уджсӧ кокньӧдӧм да олӧмсӧ бурмӧдӧм могысь.
Бӧръя некымын воӧн эз этша бур вежсьӧмъяс лоны ылі сиктъясын, татчӧс йӧзлӧн олӧмын. Выльмис Койгортлӧн чужӧмбаныс. Некымын во сайын на зэра лунъясӧ няйт вӧснаыс сьӧкыд вӧлі прӧйдитны шӧр улича кузя. Быдлаын вӧліны важ керкаяс. А ӧні шӧр уличаяссӧ вевттьӧма асфальтӧн, важ стрӧйбаяссӧ идралӧма. На пыдди кыптісны кык судта уна квартираа керкаяс. Выль стрӧйбаясыс водзӧ кыптӧны райцентрлӧн быд помын. 194 квартираӧ воӧ газ, ӧкмыс керка шонтӧны пӧсь ваӧн, эмӧсь нин водопроводъяс, ваннаяса да канализацияа квартираяс. Матысса воясӧ став уличаяссӧ вевттясны асфальтӧн, ещӧ унджык квартираясӧ пыртасны газ да шоныд ва. Дасӧд пятилеткаын райцентр благоустроитӧм вылӧ вӧлі видзӧма 273 тысяча шайт, а 1981–1985 вояс кежлӧ тайӧ могъяс вылӧ планируйтсьӧ сетны 350 тысяча шайт. 1985 воын Койгорт сиктлы тырас 400 во. Аслас юбилей кежлӧ сиктыс ещӧ на мичаджык лоӧ.
Шулывлӧны, нянь-сов кындзи пӧ мортыдлы колӧ унатор на. Водзӧ колӧ бурмӧдны сиктъясын культурно-просветительнӧй учрежденньӧяслысь да бытӧвӧй предприяттьӧяслысь удж. Кад нин лӧсьӧдны автобуснӧй маршрутъяс Койгорт сиктын да содтыны автобусъяслысь лыдсӧ район пытшкӧсса линияяс вылын. Омӧль туйяс вӧсна йӧзыс некымын лун воштӧны райцентрӧ уна могъясӧн волігӧн да бӧр мунігӧн. Ыджыд ва дырйи, туй ойдлігӧн, орӧдсьывлӧ Сыктывкаркӧд автомобильнӧй йитӧд. Бур эськӧ, матысса воясӧ кӧ стрӧитны Сыктыв вомӧн выль пос. Оз на тырмы и электроэнергия.
Чукӧстіс партия водзӧ ыджыдджык ӧдъясӧн содтыны видз-му овмӧс продукция, сідзкӧ, сідзи и лоӧ. Быд коллективын, партийнӧй да профсоюзнӧй собранньӧяс вылын, производственнӧй сӧвещанньӧяс вылын ми донъялім ассьыным воддза воясся уджнымӧс. Эрдӧдім, мый мешайтӧ на миянлы уджавны тыр вынйӧрӧн, индім нелючкияссӧ бырӧдан туйяс.
Сиктса труженикъяс бура гӧгӧрвоӧны, мый ставыс ас саяным, ыстысьнысӧ некод вылӧ. «Мутӧ он ылӧд», — шуӧны механизаторъяс. «Быдлаӧ — бур идӧр», — водзӧ нуӧдӧны мӧвпсӧ скӧт видзысьяс. Туй визьыс ясыд: овны-уджавны водзӧ видзӧдӧмӧн, быд заводитӧмтор вайӧдны помӧдз, этшаджык вынъясӧн сетны унджык продукция.
«Водзын зэв уна делӧяс. Колӧ решитны гырысь, сьӧкыд могъяс. Но ми пӧртам найӧс олӧмӧ и пӧртам бытьӧн», — шуис партиялӧн ХХVІ съезд вылын Отчётнӧй докладын КПСС ЦК-са Генеральнӧй секретар, СССР Верховнӧй Сӧвет Президиумса Председатель Л. И. Брежнев ёрт. Ог вунӧдӧй тайӧ кывъяссӧ быд лунъя уджын.
