«ЛЯМПА ТУЙ ТАЛЯЛӦМӦЙ»
Нэмысь нэмӧ, пӧрысьсянь томлы вуджӧ йӧзкостса кыв, сёрни, кытчӧ чукӧрмӧмаӧсь йӧз вежӧрын чӧжсьӧм да сӧвмӧм мывкыд мӧвпъясыс.
Тайӧ — пытшкӧсса озырлун, кӧні петкӧдчӧ йӧзлӧн аслыссикаслуныс, мир вылас видзӧдлӧмыс, мортӧс да сійӧс кытшалысь вӧр-ваӧс донъялӧмыс. Ставыс тайӧ тыдовтчӧ кывйын, йӧзлӧн серпаса сёрниын.
Эм сэтшӧм шусьӧг: позьӧ пӧ велӧдчыны уна кылӧн сёрнитны, но ассьыд чужан кывтӧ помӧдз тӧдмавны он вермы.
Тайӧ сідзи и эм. Быд йӧзлӧн кыв — пыдӧстӧм юкмӧс кодь, кытчӧ ӧтувтӧма мывкыдсӧ, серпаса мӧвпъяссӧ тайӧ кывйӧн сёрнитысь войтырлысь.
Коми йӧзлӧн зэв жӧ озыр устнӧй поэзияыс и быд лунъя сёрниыс, кӧні тыдовтчӧ миян пӧльяслӧн да пӧчьяслӧн сӧвмӧм-вежӧрсялӧмыс и войвыв вӧр-ваын налӧн нэмъяс чӧж мырсьӧмныс.
Татшӧм мӧвпъяс воӧны юрад, кор лыддян «Коми фразеологизмъяс» нима книга, кодӧс лӧсьӧдіс да лэдзис филологияса кандидат Ф. В. Плесовский. Федор Васильевичӧс тӧдӧны миян республикаын кыдзи йӧзкостса поэтическӧй произведениеяс мудзлытӧг чукӧртысьӧс, коді воліс быд коми сиктӧ. Сійӧ лэдзис сизим фольклорнӧй сборник, кытчӧ пырисны коми мойдкывъяс, шусьӧгъяс, кывйӧзъяс, нӧдкывъяс, гижис ыджыд монография коми йӧзлӧн кӧлысясьӧм йылысь. Тайӧ уджъясыс паськыда нималӧны сӧветскӧй наукаын.
«Коми фразеологизмъяс» сборникас ф. В. Плесовский чукӧртӧма зумыд кывтэчасъяс, кодъясӧн йӧз вӧдитчӧны, медым сёрниныс лоис выразительнӧйджык, паметьӧ колянаджык.
Тайӧ сборниксӧ лыддигӧн аддзам, мый коми йӧзлӧн сёрниыс зэв мича. Мичлунсӧ сетӧны серпаса кывтэчасъяс, кӧні тыдовтчӧ мортлӧн войвывса вӧр-ва дінӧ муслун.
Шуам: лапъя коз улын овны — бур олан ёрт йылысь; рам гожӧм кодь — чӧв олысь, чӧла уджалысь морт йылысь; ректытӧм тыла кодь — пелькӧдтӧм керка йылысь да с. в.
Паметьӧ кольӧны зумыд кывтэчасъясыс тавтологическӧй формаясӧн, кор ӧти кывсӧ шуӧны кыкысь, действие либӧ признак тӧдчӧдӧм могысь: зорйӧн зоръявны, зырйӧн зыртны, донтӧм донысь вузавны, дзен-дзен вердны (кынӧм зэлавтӧдз), йӧг йӧгалӧ (дзирдалӧ, мича) да с. в.
Кывтэчасъяслӧн выразительностьыс тшӧкыда артмӧ рифмаӧн: кӧр да якӧр кодь (ён), косув ни лэбув (керкатӧм морт йылысь), кӧсйис да несйис (ылӧдліс), гыжъя-вежъя овны (видчӧмӧн, шумитӧмӧн), нинкӧмсянь нинкӧмӧдз (горшасьӧм йылысь) да с. в.
Мичлунсӧ кывтэчаслы сетӧ и нӧдкыв форма, кор кутшӧмкӧ тӧдчана признак отсӧгӧн нимтӧны предметсӧ: ӧти кока дозмӧр (тшак йылысь), кык кока газет (юӧръяс новлӧдлысь), пыдӧстӧм туис (кынӧм), юра пу керка (кӧзяина).
Коми войтыр важысянь пыдди пуктылӧмаӧсь уджач, сюсь ки-кока, быдтор кужысь, бур сьӧлӧма йӧзӧс. Татшӧмъяс йылысь сёрнитігӧн нэмъяс чӧж вӧдитчӧмаӧсь ньӧв, кинь, зарни, би, борд эпитетъясӧн: биа бордъя кодь, биа бӧж, биа вег кодь, биа ньӧв моз лэбыштны, била моз волыны, би кинь петӧ синсьыс, зарни киа, зарни киссьӧ чунь помсьыс да с. в.
Мӧдарӧ, дыш да горш йӧзӧс пыдди оз пукты некод. Найӧс дивитӧм да видӧм тыдовтчӧ книгаын вайӧдӧм уна кывтэчасын, коді инмӧ «оз синкымас, а веськыда синмас»: дыш гурдей, дыш куль, дыш парпонь, дыш кучик, пипу тоин, дыш яй, дыш лоддя, дыш кер, дыш пур, дыш колода...
Кер, пур, колода, тоин — предметъяс, кодъяс зэв лӧсьыда серпасалӧны сямсӧ дыш мортлысь, коді уджалӧм пыдди век сӧмын туплясьӧ вольпасьын либӧ пукалӧ вӧрзьӧдчытӧг сёян пызан сайын.
Рочысь пырӧм трутень кывйысь, буракӧ, артмисны дыш рутей, дыш крутьӧ, дыш рутень кывтэчасъяс, а рохляысь — дыш ротля.
Кызвын зумыд кывтэчасыс артмӧма зэв нин важӧн, найӧ йитчӧмаӧсь морт вир-яй нимъяскӧд, ӧткодьӧсь удмурт да мукӧд финн-угор кывъясын бергалысь татшӧм жӧ фразеологизмъяскӧд.
Ф. В. Плесовский аслас сборникӧ вайӧдӧ «син» кывйысь артмӧм 120 кывтэчас (шуам: синмӧ пырны — дӧзмӧдчыны; синнас оз аддзы — мустӧмтӧ да с. в.), «кыв» кывйысь — 86, «ныр»-ысь — 34, «пинь»-ысь — 32, «вом»-ысь — 20 да с. в.
Автор пасйӧма и сэтшӧм кывтэчасъяс, кодъясӧс йӧз тӧдмалісны литератураысь — коми гижысьяс книгаясысь, шуам Илля Васьлысь: бӧрдысь пома, паськыд вома; И. Куратовлысь: ас пиӧ оз тӧр; Нёбдінса Витторлысь: ӧшкамӧшка петкӧдлыны — нӧйтны; Я. Рочевлысь: ас пинь костысь перйыны — челядьлы вичмӧдны...
Тырмытӧмторъяс лыдӧ колӧ пасйыны сійӧтор, мый автор оз вайӧд уна зумыд кывтэчас, кодъяс зэв паськыда бергалӧны коми йӧз сёрниын, шуам: ош гуӧ усьны — янавны, юр пӧла изки — ковтӧм удж вӧчысь; кык вомӧн сёрнитны — окотапырысь сёрнитӧм йылысь да с. в.
Мукӧд дырйи автор оз стӧча вайӧд кывтэчассӧ да сылысь вежӧртассӧ. Шуам: би пыр петӧм морт — сотчӧм морт. Йӧз кост сёрниын шуӧны: биысь петӧма — морт, кодлӧн керкаыс сотчӧма.
«Би ни ва» кывтэчаслӧн вежӧртасыс кольӧ гӧгӧрвотӧм. Г. Федоров произведениеысь вайӧдӧм примерыс оз жӧ вӧч сійӧс ясыдӧн. Абу гӧгӧрвоана и «тӧвбӧж сетны вӧвлы» фразеологизмыс. Мый сійӧ тӧвбӧжыс? Автор оз висьтав.
Пасйӧм нелючкиыс вылӧ видзӧдтӧг, Ф. В. Плесовскийлӧн книгаыс кутӧ ыджыд тӧдчанлун. Сійӧ ясыда петкӧдлӧ коми йӧз кост сёрнилысь озырлунсӧ, мичлунсӧ, сӧвман туйсӧ...
Тайӧ книгасӧ лэдзӧма учительлысь тӧдӧмлунъяс кыпӧдан институт школаын вӧдитчӧм вылӧ, и лыдыс книгаыслӧн этша — сюрс экземпляр, та вӧсна оз вузавсьы сійӧ, сӧмын разӧдсьӧ школаясӧ.
А сідзкӧ коми кыв да литература радейтысьяс сійӧс оз и вермыны судзӧдны. Водзӧ вылӧ тайӧ книгасӧ колӧ лэдзны ыджыдджык тиражӧн, мед позис сійӧс аддзыны да судзӧдны быдӧнлы, коді радейтӧ коми кыв да кӧсйӧ тӧдмасьны сы озырлунъясӧн.
