ВОЙВЫЛЫН БӦРЪЯ ДЕСАНТ

1944 вося октябрь пом. Сӧветскӧй Армия став вынысь нырӧ фашистскӧй оккупантъясӧс рытыввылӧ. Вӧрзис места вывсьыс и войвывса фронт. Бӧрӧ коли Норвегиялӧн граница. Западнӧй Лица ю дорын, Кариквайв да Муста-тунтури дорын, Линахамари да Печенга дорын гырысь вермӧмъяс бӧрын миян войска водзӧ топӧдісны противникӧс. Паськыд да джуджыд фьордъяс сайын, море дорӧдз матыстчӧм гӧраяс сайын крепитчӧм фашистъяс зілисны кутны да сувтӧдны сӧветскӧй салдатъяслысь водзӧ мунӧмсӧ. Армейскӧй корпусъяс да матросъяслӧн десантъяс писькӧдчисны водзӧ, жугӧдісны враглысь оборонасӧ. Лои мездӧма Печенга кар, Норвегиялысь медся войвывса порт Киркенес кар.

Гӧраяс да заливъяс ёна дзескӧдісны миянлысь наступайтысь войскаӧс дзик море бердас. Миян штабъяслы коліс тӧдны, кодарладорсянь бурджык писькӧдчыны противниклӧн тылӧ. Адмирал Головко тшӧктіс разведкаӧ мӧдӧдны морскӧй разведчикъяслысь отряд.

Кор географическӧй карта вылысь видзӧдан Европалӧн тайӧ медся войвывса пельӧс вылас, аддзан, кыдзи быттьӧкӧ куим вок ӧтлаасисны татчӧсса полуостровъяс: медся ыджыдыс — Кольскӧй, ичӧтджык — Варангер, и медся ичӧтыс — Рыбачӧй.

Рудвиж шынельяса егерьяс пышъян туй вылӧ медся кокни вӧлі веськавны Варангерсянь. Сэтчӧ ми и шуим писькӧдчыны.

Отряд юксис кык пельӧ: ӧти отделение чеччыштас Варангерӧ сынӧдсянь да дасьтас места берегас став отрядлы.

Арся гудыр войын петім мореӧ. Ыджыд тӧв кыптӧм вӧсна мореыс гыа. Парашютистъяс чеччыштісны кык сутки водзджык, но кытчӧкӧ быттьӧ сылісны — радио пыр йитӧд накӧд эз вӧв.

Норвегиялӧн берег дорӧ матыстчим пемыд войын. Парашютистъяс некутшӧм сигналъяс эз сетны. Катеръяс миян мунісны разі-пели, мед берегас чеччыны ӧтчукӧрӧн, мед не веськавны засадаӧ. Ӧдйӧ матыстчим кыр дорӧ, тэрмасьӧмӧн чеччышталім да здукӧн сайӧдчим гырысь изъяс сайӧ.

Матын некод эз вӧв: ни миян парашютистъяс, ни враг. Тӧдмалім гӧгӧр ставсӧ бура да мӧдӧдчим видзчысьӧмӧн. Коліс ӧд корсьны ассьыным ёртъяснымӧс.

Войбыд собим ляпкыдик лым пиӧд, кыссим изъяс костӧд гӧраяс бокті, вуджлім негырысь шоръяс. Югдыштіс да кутім сюсьджыка корсьысьны, мылькъяс вывсянь видзӧдчам бинокльясӧн. Гашкӧ, кык час корсьысим и виччысьтӧг ӧти из чукӧр сайысь казялім куим десантникӧс — миянлысь разведчик Сергей Григоращенкоӧс да кык норвежецӧс-радистъясӧс. Кыкнан норвежецыс тышкасьӧмаӧсь оккупантъяскӧд да волісны миян базаӧ шойччыштны, бурдӧдны ранаяс да ӧні бӧр мунісны асланыс отрядӧ.

Ми кутім юасьны, мыйла найӧ ӧтнанысӧсь, кӧнӧсь мукӧдъясыс, мыйла эз локны миянлы паныд берег дорас.

Сергей Григоращенко висьталіс, сынӧдӧ найӧ кыпӧдчӧмаӧсь флотскӧй аэродромсянь пемыд войын. Налӧн командир коймӧд ранга капитан Лобанов самолётын нин висьталас могсӧ: тӧдмавны, эм-ӧ берегын противник, да сетны сигнал моресянь локтысь отрядлы. Асъядорыс пӧ воим колана местаӧ. Медся первой чеччыштісны Агафонов, Пшеничных да Зубков. На бӧрся люк дорӧ матыстчис Лобанов. Горӧдіс Григоращенколы, мед сійӧ водзвылас шыбитас груз. Сергей шыбитіс груза парашют, но петігас сылӧн рюкзакыс кытчӧкӧ крукасис. Стрелок-радист сійӧс мышсяньыс йӧткыштіс. Сергей восьтіс парашютсӧ, но пыр жӧ казяліс: парашютыс абу юр весьтас, а сійӧс кыскӧ кытчӧкӧ боквыв. Гӧгӧрвоис: тӧлыс кыскӧ сылысь парашютсӧ бокӧ. Недыр мысти кокыс инмис муӧ, но сійӧс тӧлыс кыскис водзӧ гырысь изъяс вылӧ. Кыдзкӧ век жӧ судзӧдіс пуртсӧ боксьыс, вундіс парашютлысь гезъяссӧ. Сувтіс да видзӧдліс гӧгӧр. Вӧлӧмкӧ, веськавсьӧма шор гуранӧ. Первойсӧ некутшӧм дой некытысь эз кыв. Но бӧрыннас кокыс мӧдіс лёкысь юкавны. Век жӧ корсис груз ёкмыльсӧ, гартыштіс сійӧс парашютӧн да дзебис изъяс улӧ. Пиньяссӧ курччӧмӧн терпитіс дойсӧ, кыдзкӧ-мыйкӧ кыссис неылӧдз, ылысянь на казяліс еджыд парашют. Видзчысьӧмӧн матыстчис сы дінӧ, сьӧлӧмыс дрӧгмуні: нитшӧн эжсьӧм из вылын куйліс налӧн командирныс — Лобанов. Матыстчис: командирныс заводитӧма нин кӧдзавны. Тыдалӧ, лёкысь швачкысьӧма изъяс вылӧ. Сергей босьтіс командирыслысь планшетсӧ да документъяссӧ, автоматсӧ, кортиксӧ, пӧрччис курткасӧ. Пуртнас перйис гу да парашютас гаровтӧмӧн дзебис боевӧй командирнысӧ. Кыпӧдіс юрсӧ да видзӧдліс гӧгӧр... Сылы кажитчис — кодкӧ вирдыштіс син водзтіыс да саяліс из сайӧ. Сергей сайӧдчис жӧ из сайӧ, пуктіс ас водзас автоматсӧ. Но мортыд эз матыстчы, а мӧдіс ылыстчыны. Сергей горӧдіс первой рочӧн, сэсся немецкӧй кыв вылын — Стой! Но сійӧ дыр эз шыась. Сергей изъяс сайысь казяліс сы вылӧ веськӧдӧм автомат. Автоматыс вӧлі миян, ППШ, абу майсер. Мый вынсьыс горӧдіс сылань:

— Пет, ме — Сергей!

Изъяс сайысь петіс норвежец-радист, кодӧс Сергей пыр жӧ тӧдіс. Сійӧ мыйкӧ горӧдіс ас ногӧн. Матыстчис и мӧд радистыс.

Тайӧ куим мортсӧ ми и аддзим. Шуим водзӧ корсьны вошӧм мукӧд парашютистъяссӧ. Но некытысь матысь некодӧс эг аддзӧй ни казялӧй. Йитчим радио пыр базакӧд. Миянлы тшӧктісны бурджыка да нюжӧдчытӧг тӧдмавны берегдорса обстановкасӧ да юӧртны базаӧ.

Но медся первой, дерт, коліс прамӧйджыка гуавны Лобановӧс.

Ӧти шор бокысь бӧрйим джуджыдджык да косджык места, кодйим гу да лэдзим сэтчӧ парашютӧ гартыштӧм шойсӧ Николай Лобановлысь. Тыртім гусӧ, вылас пуктім паськыд из, гижим сэтчӧ морскӧй сӧветскӧй офицерлысь овсӧ. Ставным сэсся сувтім гу гӧгӧрыс, пӧрччим кучик шлемъяснымӧс.

— Мед Норвегиялӧн изъя муыс лоас тэныд небыдӧн, миян боевӧй друг! — шуис лейтенант Гузненков, отрядса командирӧс политчасть кузя вежысь. — Ми некор ог вунӧдӧй тэнӧ, кутам паметьын нэм чӧж. Тані, ылі войвылын, куйлӧны уна миян матрос. Быдӧн найӧ повтӧг да олӧмнысӧ жалиттӧг служитісны народлы. Воас кад, и татчӧсса йӧз, кодъясӧс ми мездім фашистъяслӧн лапаысь, кутасны пуктавны тіян гуяс вылӧ мича дзоридзьяс...

Автоматъясысь да пистолетъясысь лыйӧм шы разаліс матыса гӧраяс кузя. Ми сетім воинскӧй почесть асланым командирлы.

Вой шӧр гӧгӧрын пырим море дорӧ йӧжгыльтчӧм неыджыд посёлокӧ. Тайӧ вӧлі Комагвер. Вардэӧс да Вадсеӧс йитысь туй пӧлӧн кыкнанладорас сулалісны радӧн-радӧн негырысь керкаяс. Посёлокын лӧнь. Некӧн оз югнит весиг би. Быттьӧкӧ ставыс узьӧ. Керкаяс гӧгӧр ставсӧ мичаа идралӧма, тані олысьяс, дерт жӧ, да гортаныс, но быдӧн узьӧны.

Сувтӧдім бокыса керкаяс дорӧ часӧвӧйясӧс, матыстчим ӧти керка дінӧ, тотшнитім ӧдзӧсас. Ӧдзӧссӧ восьтіс шӧр арлыда нывбаба. Эз повзьы, эз горӧд, эз клопнит ӧдзӧссӧ тӧдтӧм йӧз водзын. Висьтасим, мися, ми рочьяс, юалім, эмӧсь-ӧ посёлокын немечьяс. Ӧдзӧс воссис паськыдджыка, кӧзяйка пыртіс миянӧс керка пытшкас.

Комнатаас пукалісны кӧзяйка кодь жӧ арлыда ещӧ кык нывбаба. Кыськӧ ещӧ петіс ӧти нывбаба, ыджыд тушаа, кӧть и косӧдіник. Томджыкъяс гачаӧсь, небыд свитеръяс выланыс, а пельпомъяс выланыс ещӧ не то шальяс, не то пледъяс.

Ми чолӧмасим нывбабаяскӧд, висьталім, кодъяс ми да мыйла локтім. Корим шонтыны пӧсь ва. Бӧръя нывбабаыд бӧр пырис пыдӧ, сэсся недыр мысти сэсь петісны куим мужичӧй да старик. Вӧлӧмкӧ, миян веськавсьӧма чери кыйысьяслӧн семьяӧ.

Нывбабаяс кутісны бергавны плита гӧгӧр. Мужикъяскӧд ми ӧзтім трубкаяс. Табак миян бур, трубочнӧй. Миянкӧд сёрнитысьяслы табакыс воис сьӧлӧм выланыс. Важӧн пӧ эг аддзылӧй татшӧмсӧ. Юасям, мый найӧ тӧдӧны фашистъяс йылысь, кывлісны-ӧ миян войскалӧн войвылын наступайтӧм йылысь, кыдзи миянлы ӧдйӧджык веськавны Вадсеӧ, позьӧ-ӧ мунны туй кузяыс?

Миянкӧд вӧлысь норвежец Туле, коді участвуйтіс норвежскӧй Сопротивлениеын да ӧні, миян базаын жӧ шойччӧм бӧрын, бӧр мунӧ аслас Рӧдинаӧ, переводчикалӧ. Да, висьталӧны норвежецъяс, ми виччысим сӧветскӧй войскаӧс. Кӧть кыдзи мыжавлісны фашистъясыд радио кывзӧмысь, бур юӧръясыд море сайсьыс волісны и татчӧдз. Бӧръя лунъясӧ налӧн посёлок пыр пышйисны немецкӧй войска. Мунісны тэрыба, ас бӧрсяньыс взрывайтісны посъяс. Тӧрыт пӧ рытыввывлань мунысь немецъясӧс эг нин аддзывлӧ, тыдалӧ, найӧ пӧ мунісны и Вардэысь. Но стӧча оз тӧдны.

Миян сёрнитігкості керка тыр чукӧрмисны йӧз. Тыдалӧ, быдӧн кӧсйисны асланыс синмӧн аддзывны сӧветскӧй салдатъясӧс. Миян парашютистъяс йылысь нинӧм абу кывлӧмаӧсь, некодӧс абу аддзылӧмаӧсь. Сідзкӧ, найӧс корсьны коліс мӧдлаысь.

Тайӧ сёрни косттіыс миян радист Митя Кожаев йитчис радио пыр базакӧд, примитіс радиограмма да сетіс командирлы. Вадсеӧ пыдди миянлы тшӧктӧны мунны Вардэӧ да тӧдмавны, мый сэні вӧчсьӧ. Противник кӧ эновтіс нин карсӧ, то йитчыны норвежскӧй властьяскӧд да отсавны карсӧ водзӧ жугӧдӧмысь. Фашистъяс кӧ карасӧсь, то тӧдмавны налысь вынъяссӧ да кӧсйӧмъяссӧ. Мый вӧчны водзӧ, висьталасны бӧрынджык, кор стӧча лоӧ тӧдмалӧма кар йывсьыс.

Миянлы ковмис мунны дзик мӧдарӧ, эз рытыввыв, а асыввыв. Миянкӧд лӧсьӧдчӧны мунны и керкаса кӧзяинлӧн куим пи да ещӧ куим том мужичӧй орчча керкаясысь. Кутам пӧ отсавны тіянлы, мунны ковмас войын, немецъяс уналаӧ пукталӧмаӧсь минаяс, жугӧдӧмаӧсь посъяс. Кутасны петкӧдлыны, кыті бурджык вуджны юяс, шоръяс. Нюжӧдчим бура кузь колоннаӧ да мӧдӧдчим туйӧ. Посёлокӧ колим Сергей Григоращенкоӧс да ещӧ кык мортӧс. Сергейлӧн кокыс пыр на висис, сылы колӧ куйлыштны. Миян командир Леонов ӧшӧдіс тасма бокас маузерсӧ, вештыштіс сійӧс водзӧ да гырысь воськовъясӧн мӧдӧдчис колонна юрын. Сыкӧд орччӧн связнӧйяс да миян другъяс — норвежецъяс. Сэсся мунӧ Никандровлӧн взвод, колонна бӧжын менам взвод.

Миян командир ветлӧдлынытӧ кужӧ, оз мудз, война воясад восьлаліс эз ӧти сюрс километр. Дерт, сылӧн и кӧлуйыс ас вылас этшаджык миян серти. Бӧрӧ оз и видзӧдлыв, весиг оз тӧждысь, мый кодкӧ вермас кольччыны бӧрӧ. Вуджас шор вомӧныд да водзӧ восьлалӧ. Никандровлӧн взводлысь вуджӧмсӧ менам взводлы ковмас виччысьны. Миян вуджигкоста водзын мунысьясыд вешъясны матӧ кык километр вылӧ. Ме тшӧкта ассьым салдатъясӧс котӧртны да суӧдны воддзаясӧс. Муртса суӧдам — бара выль шор, либӧ весиг неыджыд ю, коді петӧ гӧраясысь. Посъясыд некӧн абуӧсь, фашистъяс ставсӧ жугӧдӧмаӧсь.

Матысмӧ асыв, заводитӧ югдыны. Кӧть эськӧ телефоннӧй проводъяс кузяла орйӧдлӧмаӧсь и столбъяссӧ пӧрлӧдлӧмаӧсь, миян отрядлӧн локтӧм йылысь юӧрыс панйӧ миянӧс, та вӧсна быд хуторын да посёлокын миянӧс радпырысь виччысьӧны. Найӧ мунӧны и миян бокъясын, водзын и бӧрын. Норвежецъяс, гашкӧ, лоины нин унджык разведчикъяс дорысь. Туйбокса керкаясын олысьяс ӧвтӧны миянлы киясӧн, аттьӧалӧны миянӧс фашистъясысь мездӧмысь. Нывбабаяс окалӧны миянӧс, сеталӧны дзоридзьяс. На вылӧ видзӧдігӧн кажитчӧ, мый туй бокын сулалысьяс кольмӧмаӧсь радысла, оз тӧдны, кыдзи ещӧ петкӧдлыны радлуннысӧ. Дерт, налӧн радлуныс вуджис и миянлы, мунны лои кокниджык. И мудзӧмыс вуні, кӧть венім нин квайтымын саяс километр.

Рытладорыс воим Кибергӧ. Водзын — пролив сайын — Вардэ. Проливсӧ вуджны колӧ кӧть да судно. Некутшӧм катер ни бот матын эз вӧв. Олысьяс норасисны, немечьяс пӧ пышйигас вӧйтісны бухтаас став пыжъяссӧ, чери кыян суднояссӧ. Ӧні и чери кыйны мореӧ петны нинӧм вылын.

Войсӧ узьны миянӧс босьталісны посёлокса олысьяс. Керкаясыс тані, вӧртӧм местаясад, абу Россияын кодьӧсь. Найӧ абу и миян войвылын гырысь пу керкаяс кодьӧсь. Ёсь йыла крут вевтъяса керкаяс кажитчӧны кокниӧн. Стрӧитӧмаӧсь керкаяссӧ ӧккуратнӧя. Кокни, но крепыд керкаяссӧ эжӧны пытшсяньыс и ортсысяньыс тьӧсъясӧн — вагонкаӧн, костъяссӧ тыртӧны шоныд кутысь стружкаӧн либӧ прессуйтӧм брусъясӧн. Пытшкӧсса стенъяссӧ сэсся вевттьӧны древесностружечнӧй плитаясӧн. Ставсӧ вӧчӧма бура, шыльӧдӧма и мольӧдӧма, мичаа краситӧма. Плитаяс костыс топыдӧсь, весиг ем он сюй.

Ломтастӧ тані сідз жӧ ёна видзӧны, оз вош некытчӧ чаг тор. Ми отсалім кӧзяйкаяслы пузьӧдны ва. Плитаыс чугуннӧй, кусыня кокъяса. Трубаыс оз пет веськыда вевт сайӧ, а чукыль-мукыльясӧн кытшовтӧ керка пытшкӧссӧ да шонтӧ керкасӧ. Труба петанінас эм ыджыд бак, кӧні шоналӧ ва. Со кыдзи кужӧны видзны шоныдсӧ! Да и мӧд ногыс некыдзи: матігӧгӧрын вӧрыс абу, пестӧ некытысь керавны.

Войнас посёлокса олысьяс дзоньталісны неыджыд бот, кодӧс кодкӧ кужлӧма дзебны бухта пельӧсын, а асывнас вайӧдісны сійӧс Кибергса причал дорӧ. Тайӧ бот вылас миян отрядлӧн бура ыджыд юкӧн вуджис залив вомӧн.

Виктор Максимовлӧн отделениекӧд Леонов колис менӧ Вардэӧ, кыдзи неыджыд сӧветскӧй гарнизон, кӧть и зэв ичӧтик. Дерт, фашистъяс татчӧ ӧдвакӧ нырсӧ сюясны, эз кӧ коль кутшӧмкӧ неыджыд диверсионнӧй команда. Миянлы коліс видзӧдны море бӧрся, видзны посёлокса олысьяслысь керкаяссӧ да эмбурсӧ, тӧдмасьны противникӧн эновтӧм укреплениеясӧн. Посёлокӧ заводитісны воавны йӧз, кодъяс пышйылісны гортъяссяньыс гӧраясӧ, дзебсьылісны матысмысь войнаысь.

Ми первой кытшовтім посёлок гӧгӧрсӧ, а сэсся мунім видзӧдлыны берегӧвӧй батареяяссӧ, кодъяс лыйлісны Варангер-фьордӧ пыран ворота кузя. Тайӧ пушкаясыслӧн снарядъясыс волісны Рыбачӧй полуостровӧдз. Дальнобойнӧй орудиеяс крепитӧмаӧсь моресянь кыпӧдчысь скалаяс вылӧ. Восьлалім ми первой векньыдик ордым кузя, а сэсся изъясысь кералӧм пос тшупӧдъяс кузя. Шыльыд площадка вылын немечьяс взрывайтӧмаӧсь гранитсӧ, гырысь ёкмыльяссӧ шыблалӧмаӧсь улӧ, а торпыригсӧ разӧдӧмаӧсь да бетонируйтӧмаӧсь. Сэтчӧ и монтируйтӧмаӧсь кузь ствола пушкаяссӧ.

Кытшлалыштім пушкаяс гӧгӧрыс, лэччылім бетонируйтӧм гӧбӧчьясӧ, кӧні видзлӧмаӧсь снарядъяссӧ, пыралім бронируйтӧм ӧдзӧсъяс сайын вӧчӧм казематъясӧ, кӧні ӧшалісны артиллеристъяслы койкаяс. Ставсӧ вӧчӧма крепыда, дыр кежлӧ. И ковмис кӧ тайӧс босьтны сӧветскӧй морякъяслы, ковмис эськӧ пуктыны уна вын, ёна бомбитны-жугӧдны. И ставсӧ тайӧс враг эновтіс тыштӧг, сэтшӧм вынӧн фашистскӧй войска кузя кучкис Сӧветскӧй Армия. Войвывса морскӧй флотлӧн эскадра сьӧд войӧ пырис Варангерскӧй заливӧ и сьӧкыд артиллерийскӧй снарядъяс усины тайӧ крепыд батареяяс кузяыс. Гитлеровецъяс эз кутны виччысьны, кор найӧс кытшовтасны, пышйисны Нарвиклань сынисадь.

Миянлы дум вылӧ усины Рыбачӧйын 1941 вося гожӧмын чорыд бойяс. Сэки Рыбачӧйлань бӧрыньтчис ӧти сӧветскӧй полк, сувтіс оборонаӧ да эз лэдз врагӧс водзӧ ни ӧти воськов. Рыбачӧй и Средньӧй колины миян киын. А кутшӧм пӧльза таысь лои бӧрынджык! Кольскӧй заливӧ пыран туй лои тупкӧма крепыда. Уна десант фашистъяслӧн позицияяс вылӧ уськӧдчылісны тасянь. И ыджыд наступлениесӧ тайӧ арнас морскӧй пехота паніс сэсянь жӧ: мед сэсся ӧтвывтчыны Лоустари да Кариквайвишсянь наступайтысь армейскӧй корпусъяскӧд.

Сулыштім скала кыр йылын да видзӧдлім миян Рӧдиналань, но гудыр арся поводдя вӧсна дона Рыбачӧйлысь берегъяссӧ эг аддзӧй. А мича лунъясӧ сійӧ тасянь лючки тыдалӧ. Залив вомыс векньыдик. Таті писькӧдчывлісны Киркенесӧ да Печенгаӧ немецкӧй суднояс. Дзескыдінас жӧ найӧс кыйӧдлісны да суӧдлісны миян подводникъяс, торпеднӧй катеръяс, атакуйтлісны бомбардировщикъяс да штурмовикъяс. Тайӧ ланьтлытӧм гыа ворота пырыс ми ветлывлім десантъясӧн Бос да Сюльтефьордъясӧ, Маккаур-Маяклань.

Керкаӧ, кытчӧ миянӧс овмӧдісны посёлокын, кутісны коставлытӧг шӧтны йӧз. Ӧдзӧс эз и пӧдласьлыв асывсянь да рытӧдз. Локтӧны прӧстӧ аддзывны ловъя сӧветскӧй морякъясӧс, пырӧны сёрнитыштны роч десантникъяскӧд, кодъяс йылысь уна нин кывлӧмаӧсь. Куритчигтыр да ыргӧн чайникысь пӧсь чай юигмоз, варгам унатор йылысь. А тӧждысянторйыс йӧзлӧн уна, наысь юрыд бергӧдчӧ. Медся ёна кӧсйӧны тӧдны — кутшӧм лоӧ власть да кор. Страна лунвылын ыджыдалӧны на немечьяс, веськӧдлӧны налы служитысьяс — квислинговецъяс. Ӧні гӧгӧрвоана нин: тайӧ властьыс абу кузь нэма, бӧръя лунъяс олӧ. Войвылын налӧн властьыс абу нин. Кывсьӧ, Мурманскӧ аслас корабльяс вылын воӧма король. Быттьӧкӧ пӧ сійӧ лӧсьӧдчӧ веськӧдлыны мездӧм провинцияясӧн.

Освобождение отрядын воюйтысьяс лэччисны гӧраясысь асланыс каръясӧ да посёлокъясӧ. Найӧ надейтчӧны, мый ӧні важыс оз бергӧдчы, ставыс лоӧ выль ног.

Уна дум бергалӧ йӧз вежӧрын. Татӧн олысьясӧс важысянь вердӧ-юкталӧ море. Муыс тані гӧль, сы вылын нинӧм оз быдмы, турун кындзи. Чери кыйӧмӧн да зверь вылӧ прӧмышляйтӧмӧн олӧны изъя му вылын олысь йӧз. Чери пызьӧн вердӧны скӧтӧс. Черитӧг гӧльмӧ олӧмыс, а кыдзи ӧні черисӧ кыйны, мыйӧн петны мореас? Берегсяньыд угоддьӧтӧ он шыбит, пыжнад ылӧдз он жӧ во. Став суднояссӧ немечьяс муніганыс вӧйтісны, сӧмын ӧткымынӧн вермӧмаӧсь дзебны кытчӧсюрӧ негырысь ботъяс.

Вардэысь локтіс бот, воис миян командирсянь связнӧй, тшӧктӧма воны миянлы ставнымлы. Ми пӧся прӧщайтчим бур кӧзяинъяскӧд, и сійӧ жӧ ботыс вайӧдіс миянӧс Вардэӧ.

Карыс вӧлі пӧшти тыртӧм. Быттьӧ сэні некод и оз ов. Ӧтияс водзджык пышйылӧмаӧсь ылӧджык моресянь, мӧдъясӧс аскӧдныс нуӧмаӧсь немечьяс. Кӧдзыд да улис арся тӧв ыджыдалӧ тыртӧм уличаяс вылын, ёсь емӧн чутӧдӧ чужӧмтӧ, йиджӧ лыясӧдзыд, нӧбӧдӧ керкаяс костӧд бумагаторъяс. Ӧткымын керкаяс жугӧдӧмаӧсь. Рытъясын карыс дзурс пемыд.

Карӧ материк вывсянь воис полицмейстер. Сыкӧд тшӧтш локтісны бура уна йӧз. Ӧткымынлӧн кианыс оружие.

Полицияса начальник карын лои властьлӧн медводдза представительӧн. Сійӧ и мӧдіс могмӧдны йӧзӧс. Тӧждысянторъясыс налӧн вӧлі уна. Миян разведчикъяс патрулируйтісны кар кузя, видзисны портсӧ, складъяс.

Воис сӧветскӧй йӧзлӧн ыджыд праздник — Октябрлы 27 арӧс тырӧм. Тайӧ праздник луныс, кор ми вӧлім рӧднӧй мусянь ылын, кӧть эськӧ примитісны миянӧс кыдзи мездысьясӧс, век жӧ вӧлі гажтӧм кодь, эз тӧдчы праздникдырся кыпыдлуныс.

Шуим пасйыны тайӧ ыджыд праздниксӧ. Дерт, эг лӧсьӧдчӧ вӧчны карын демонстрация гӧрд флагъясӧн, нуӧдны митинг улича вылын. Прӧстӧ ми полицмейстерлӧн керкаын шуим вӧчны мыйкӧ ужын кодьӧс да корны сэтчӧ гӧстьясӧс. Ыджыд пызан вылӧ вайим ставсӧ, мый миян вӧлі: консервъяс, сыр, вый, шоколад, галетъяс. Восьтім спирт тыра флягаяс да сорлалім турипув сокӧн. Лышкыдӧсь лоины и гӧстьяс: код тӧдас кытысь да кутшӧм запасъясысь, но найӧ вайисны шпротъяс, анчоусъяс, быд сикас сола сёянъяс, кодъясӧс кужӧны бура да чӧскыда вӧчны татчӧс олысьяс. Сюрӧмаӧсь и мореяс сайса винаяс мича сера сулеяясын. Ставсӧ тайӧс миян кокъяс Антонов да Пименов пукталісны мичаа пелькӧдӧм пызан вылӧ.

Пызан сайӧ миянкӧд пуксис и полицмейстер, и норвежскӧй партизанъяс, кодъяс неважӧн на тышкасисны оккупантъяскӧд, дорйисны чужан му. Дерт, пызан сайын некутшӧм президиум ни докладчик эз вӧв. Чолӧмаліс быдӧнӧс праздникӧн да норвежецъясӧс мездлунӧн миян командир. Сёрнитіс замполит, сэсся матросъяс.

Кыв босьтіс миян важъя тӧдса Ларсен ёрт. Локтіс сійӧ карас виччысьтӧг праздник водзвылас.

Кыдзкӧ ӧтчыд ми ветлім операция вылӧ норвегияса берегъяс пӧлӧн. Бӧр локтігӧн ми зурасим неыджыд бот вылӧ, кутшӧмъясӧн тані кыйӧны чери берег дорын матыникын. Командаыс вӧлі норвежскӧй, а пассажиръясыс — и немечьяс, и норвегияса йӧз. Думыштім, мый накӧд вӧчны, немечьясӧс бӧр лэдзны оз позь, норвежецъясӧс кӧ лэдзам ӧтнаныссӧ гортаныс — найӧс быть кутасны оккупантъяс, кутасны туясьны. Сідз кӧть тадз, но колис ӧтитор: ставнысӧ вайӧдны миян му вылӧ.

И вот, миян гӧстьяс лыдын ӧні лои сійӧ, коді вӧлі сэтчӧс бот вылын. Ми тӧдім Ларсенӧс. Сэкся моз жӧ кыз да шоныд свитера, руд пинжака. Сэки, миян ордын, недыр олыштӧм бӧрын, сійӧ бӧр муніс гусьӧн асланыс му вылӧ. Ӧні жӧ миян водзын сёрнитіс кыдзи Норвегияса Компартиялӧн ЦК-ын веськӧдлысьяс пиысь ӧти.

— Норвегияса йӧз некор оз вунӧдны тайӧс, — висьталіс Ларсен ёрт. — Ми велӧдам казьтывны тайӧ лунсӧ и асланым челядьлы да внукъяслы. Эз этша Норвегияса патриот тайӧ воясас вӧвны сӧветскӧй му вылын. Сэні найӧ велӧдчисны, шойччисны, лечитчисны ранаясысь, а сэсся бӧр локлісны асланыс чужан му вылӧ да водзӧ тышкасисны оккупантъяскӧд... Тайӧ отсӧгсӧ оз вуштыны вояс, ми кутам пыр помнитны!..

Колис некымын лун. Войвылын тышъяс ланьтісны. Пасьвартӧм гитлеровскӧй дивизияяс пышйисны страналӧн лунвылӧ.

Миянлы тшӧктісны петны гортӧ. Чукӧртчим причалъяс вылӧ катеръяс дорӧ, карса олысьяс колльӧдісны миянӧс.

Ми веськӧдчим асланым рӧднӧй берегъяслань, асланым морӧсъясын нуам выль другъяс йылысь казьтылӧмъяс, ыджыд дружбалысь вын, кодӧс перйӧма фашистъяскӧд тышъясын да коді пыр кутас овны миян сьӧлӧмъясын.

Базаӧ воӧм бӧрын ми аддзысим и асланым ёртъяскӧд, кодъяс чеччыштісны самолёт вывсянь да быттьӧ вошины. Миян корсьысьӧмъяс нинӧм эз сетны; некутшӧм кок туйяс абу кольӧмаӧсь, норвежецъяс нинӧм жӧ абу кывлӧмаӧсь, абу казявлӧмаӧсь.

Делӧыс вӧлӧма тадзи. Андрей Михйленко чеччыштас нёльӧдӧн. Мыйӧн парашют улас ӧшъяс, пыр жӧ казялас: сійӧс кватитіс тӧв ныр да кутіс кыскыны бокӧ. Усьӧ изъяс вылӧ да садьсӧ воштылас. Сэсся заводитіс корсьысьны. Куим сутки чӧж ветлӧдлас, и сӧмын нёльӧд суткинас казялас ӧти увтас местаысь неыджыд чом. Кодъяс сэні? Нуръясьыштас, мый вӧлі мыш саяс, повтӧг матыстчас ӧдзӧс дінӧ, автоматсӧ чургӧдӧмӧн. Петас косӧдіник чужӧма морт, абу роч чужӧма, сэсся сы бӧрын петасны ещӧ кыкӧн, бритчытӧмӧсь, тошсялӧмаӧсь. Вӧлӧмкӧ, кыкыс — усьӧм штурмовиклӧн экипаж. Петр Смородин да Юрин Потехин кужӧмаӧсь пуксьыны жугалӧм самолётнас да ӧні найӧс видзӧ норвежец Сверре Бьерве. Нёльӧннад, да ещӧ автоматнад и гранатаяснас повны вӧлі нинӧмысь, Наступайтӧны кӧ сӧветскӧй войска, то колӧ мунны налы воча. Бьерве ветлас разведкаӧ да стӧчмӧдас: немечьяс пышйӧны, жуглӧны посъяс, аскӧдныс нуӧны йӧзӧс. Бьервеыс жӧ нуӧдас куим морттӧ норвежец-патриотъяслӧн отрядӧ, кӧні сӧветскӧй лётчикъясӧс да разведчикӧс бура примитасны. Патриотъяс отсӧгӧн Хибю посёлокын куимнаныс да ещӧ немечьяслӧн пленысь пышйӧм кык сӧветскӧй салдат, кодъяс ӧтвывтчисны накӧд, важиник мотобот вылын петасны мореӧ да босьтасны курс Рыбачӧй вылӧ. Рыбачӧйӧ вотӧдз на найӧс казялас сӧветскӧй тральщик, босьтас найӧс «пленӧ».

Кузьджык лоӧма туйыс ещӧ куим парашютистлӧн — Агафоновлӧн, Зубковлӧн да Пшеничныхлӧн.

Самолётысь найӧ чеччыштасны медся воддзаясӧн. Найӧс чеччыштӧм бӧраныс босьтас жӧ тӧв нырыд, но муас пуксигӧн гӧгӧрвоасны вундыны гезъяссӧ парашютыслысь, но из вылӧ усьӧны да ёна доймалӧны. Зато ӧтчукӧрӧ. Виччысьыштасны мукӧдӧс, но некод оз лок, кӧть сигналъяс и сеталасны. Мӧдӧдчасны рытыввыв, Вадселань, кытчӧ вӧлі колӧ воны отрядлы. Кыкысь зурасьласны немецкӧй салдатъяс вылӧ, но найӧ разведчикъясӧс оз казявны. Ӧти землянкаысь аддзасны ещӧ сӧветскӧй салдатӧс, коді вӧлӧм пышйӧма пленысь. Аддзысясны норвегияса патриотъяскӧд да корасны петкӧдлыны туй, мед не веськавны фашистскӧй дозоръяс вылӧ. Ещӧ на паныдасяс пленысь пышйӧм ӧти салдат. Патриотъясыд ваясны парашютистъястӧ Вадсеӧ. Рытнас залив сайсянь, Киркенессянь, воасны кык бот, на вылын воас тшӧтш и штабса офицер, коді вӧлӧм корсьӧ вошӧм парашютистъясӧс. Сыкӧд Агафонов, Пшеничных да Зубков бӧр вуджасны Киркенесӧ. Сэні, сӧветскӧй комендатураын, «Правда» газетысь тӧдмаласны, мый Агафоновлы да Пшеничныхлы Крестовӧй мыс вылын тышысь сетӧмаӧсь Сӧветскӧй Союзса Геройяслысь званиеяс. Та кузя найӧс легкӧвӧй машина вылын нуасны Линахамариӧ, а сэсянь Рыбачӧй вылӧ. Сэсянь самолёт вылын воасны базаӧдз.