МЫЙ КОЛӦ ТӦДНЫ ВӦР ЙЫЛЫСЬ
Вӧр сетӧм крестьяналы
Революцияӧдз Россияын вӧрыд вӧлі кодсюрӧ киын. Европа Россияын джын дорсьыс унджык вӧрыс вӧлі казналӧн, кабинетъяслӧн, манастыръяслӧн да; 1/4-сьыс унджык — помещикъяслӧн. Ичӧтика 1/10-нысь унджык — крестьяналӧн. Революция бӧрын государство став вӧрсӧ босьтіс ас киас: став вӧрыс лои став йӧзлӧн ӧтувъя.
Важӧн эз став крестьянаыс ӧтмоза вӧр помысь бурсӧ босьтны. Обществолы сетӧм вӧрыд, тӧдӧмысь, вӧлі ӧтувъя, ӧтмоза сэсь и бурсӧ быдӧн босьтісны. А вӧліны ӧд и асторйӧга вӧръяс (пӧчинокъясын, ньӧбӧм вӧръяс да), кытысь бурсӧ босьтісны сӧмын кымынкӧ морт либӧ ӧтка крестьянин. Сӧмын унджыкыслӧн сэтшӧмыслӧн вӧрыс ичӧт местаын вӧлі, муртса аслыныс тырмымӧн. Вузавны лишавліс сӧмын ӧткымынлӧн.
Вӧртӧ важӧн зэв нелючки вӧлі юклӧма: мукӧд сиктъяслӧн вӧрыс вӧлі сюрс десятинаясӧн, мукӧдыслӧн — ньӧти эз. Унджык вӧр, дерт, вӧлі пӧчинокын олысьяслӧн. Казакъяс оланінын став вӧрыс вӧлі казакъяс киын, мукӧд сикас йӧзлы сэні оз вӧлі позь весиг ньӧр керыштны.
Со кутшӧм лёка вӧлі юклӧма вӧртӧ. Сы вӧсна революция бӧрын государстволы став вӧрсӧ лои босьтны ас киас да сэтшӧм лёка юклӧмсӧ веськӧдны.
Став вӧрсӧ ӧні юкӧма кык пельӧ: крестьяналы да промышленносьт вылӧ видзны: пабрик-заводъяслы, кӧрт туйяслы да с. в., бур вылӧ став йӧзлы. Сійӧ вӧрсӧ государство ас киас видзӧ. Крестьяналы юкӧм вӧр — 25 миллион десятина гӧгӧр — крестьяна киын. Сідзсӧ эськӧ сійӧ государстволӧн жӧ да, сӧмын бурсӧ сэтысь толькӧ крестьяна босьтӧны. Местанас сійӧ лоӧ Германияса вӧраин серти кык пӧв ыджыд. Артавны кӧ вӧрсӧ 200 шайтӧн десятина, крестьяна ордын вӧрыс лоӧ 5 миллиард шайт дон. Со мыйда дон вӧр государство сетӧма ӧні уджалысь крестьяналы.
Государство велӧдӧ крестьянаӧс бура видзны да лючки вӧдитчыны вӧрӧн. Быд крестьянинлы сійӧс зэв бура колӧ тӧдны.
Вӧртӧ ӧні оз важ моз лёк ногӧн юкны, а лючки. Кӧзяиныс вӧр вылад — государство. Сыысь кындзи некод оз вермы вӧртӧ вузавны ни сетны мӧдлы. Вӧр босьтігӧн крестьяна кӧсйысьӧны государстволы бура видзны сійӧс, вӧдитчыны сійӧн лючки, тӧждысьны сійӧс выльмӧдны.
Крестьяналы сетӧма со кутшӧм вӧръяс:
а) коді вӧлі войдӧр крестьяна ордас нин да кутшӧм вӧрысь кутшӧмкӧ ногӧн найӧ бур босьтлісны;
б) казеннӧй, манастырса, помещикъяслӧн да мукӧд вӧръяс, кодъяс тувйӧн моз пырӧмаӧсь вӧлі крестьяна му-вӧр пӧвстӧ;
в) Войвылын важӧн крестьяна вӧрыд абу вӧлӧма, ставнас владейтлӧмаӧсь казна да, манастыръяс да, асторйӧга озыръяс да. Ӧні сэні быд мортлы сетӧма вӧрсӧ 2 кымын десятинаӧн.
Кӧні воддза крестьяна вӧрыд кустӧсь-кустӧсь вӧлі (крестьяна вӧр, сэсся манастырлӧн ли, кутшӧмкӧ купечлӧн ли, сэсся бара крестьяна вӧр), сэтшӧмсӧ ӧні ӧтлаавлісны: вежлалӧмӧн лӧсьӧдісны ӧтилаӧ чиг крестьяна вӧр, мӧдлаӧ — чиг государствоса. Вежлалігас весиг вӧр бурлунсӧ арталісны, сы серти ыдждасӧ лӧсьӧдісны.
Кутшӧмкӧ вӧр кӧ местасӧ мыйыськӧ видзӧ (кырӧмысь, тӧлысь, ойдӧмысь), сэки сетӧны сійӧс крестьяналы Видз-Му Комиссариатӧн лӧсьӧдӧм индӧдъяс серти, велӧдӧны, кыдзи вӧдитчыны сійӧ вӧрӧн.
Миян крестьяналы вӧртӧ сетӧ Обземуправленньӧ. Шочиника вынсьӧдӧ сылысь шуӧмсӧ Видз-Му Комиссариат. Обземуправленньӧ вӧрсӧ сетӧ лесничӧйяс пыр либӧ нарӧсьнӧ сы вылӧ бӧрйӧм комиссия пыр.
Лесничӧйяс пыр сетӧны важ крестьяна вӧръяс нин. Мукӧд сикас вӧръяс сетӧны комиссия пыр.
Сійӧ комиссияӧ пырӧны со кодъяс: ӧти морт Обземуправленньӧысь, йӧрӧс ув вӧр инспектор, лесничӧйыс — коді сэні уджалӧ; сэсся сӧвет шыӧн — вӧлисполкомса да сельсӧветса юралысьясыс да кымынкӧ бӧрйӧм морт крестьяна пӧвстсьыс, кодъяслы вӧрыс сетчӧ.
Сетан вӧрсӧ комиссияыс видлалӧ гӧгӧрбок, тӧдмӧдӧ, шогмана абу сійӧ крестьяналы, лӧсьӧдӧ, кыдзи юкны сійӧс сиктъяс костын. Видлалӧм бӧрын кӧ ставныс ӧти кывйӧ воасны, воча шыасьысьяс оз лоны, вӧрсӧ комиссияыс сэні и сетӧ крестьянаыслы. Комиссияын кӧ воча шыасьысьяс лоӧны, сэки налӧн шуӧмыс ыстыссьӧ Видз-Му Управленньӧӧ вынсьӧдӧм вылӧ.
Вӧр сетігӧн комиссиялы колӧ тӧждысьны, медым вӧрыс помся лоӧ, а оз сорті-кості казеннӧй вӧркӧд, да медым доръясыс веськыдӧсь лоӧны. Сы ради комиссия вермӧ вежласьны вӧрнас.
Вӧртӧ юкны торйӧн быд сиктлы оз позь. Ӧтилаын кӧ вӧрыс уна, тырмымӧн кымынкӧ сиктлы, сэки Обземуправленньӧ сетӧ сійӧс став сиктыслы ӧтлаын, ӧтув сэні уджавны да бурсӧ босьтны. Лёк ногӧн сійӧ вӧр видзӧмысь государство водзын став сиктса йӧзыс жӧ мыжаӧсь лоӧны.
Медвойдӧр вӧртӧ сетӧны сэтшӧм сиктъяслы, кӧні важысянь вӧрсӧ бура дӧзьӧритлӧмаӧсь, абу видзлӧмаӧсь сійӧс кытчӧсюрӧ, абу керавлӧмаӧсь весь. Вӧр сетігӧн гижӧны аслыссяма акт. Сы дінӧ тшӧтш пуктыссьӧ вӧр видлалӧм йылысь гижӧдыс да вӧр планыс, эм кӧ, дерт, сійӧ, да став гижӧдчӧмъясыс сійӧ вӧр йылысь.
Актсӧ кырымалӧны комиссияса шленъясыс да вӧрыс кытчӧ пырӧ — став сельсӧветса юралысьясыс.
Акт кындзиыс гижӧны нӧшта лӧсьӧдчӧм-артмӧдчӧм. Сійӧс кырымалӧны уполномоченнӧйяс Видз-Му Управленньӧсянь (лесничӧй либӧ комиссияысь кодкӧ) да сиктъяссянь — сельсӧветса юралысьяс. Лӧсьӧдчӧм-артмӧдчӧмсӧ вынсьӧдӧ Обземуправленньӧ.
Актсӧ да лӧсьӧдчӧм-артмӧдчӧмсӧ видзӧны Обземуправленньӧын (Губземуправленньӧын), а копияяссӧ сетӧны вӧр босьтысь сиктъясӧ.
Видз-Му Управленньӧ ӧти копия акт да лӧсьӧдчӧм-артмӧдчӧм копия ыстӧ сійӧ йӧрӧсса лесничӧйлы, кытчӧ вӧрсӧ сетісны, мед лесничӧйыс кыйӧдас, лӧсьӧдчӧм-артмӧдчӧм серти-ӧ крестьяна вӧрсӧ видзасны.
Документъясысь, актъясысь, лӧсьӧдчӧм-артмӧдчӧмъясысь, шыӧдчӧмъясысь да с. в. Вӧр сетігӧн крестьяналысь гербӧвӧй ӧктӧд оз босьтны: сыысь найӧс мездӧма.
Комиссия кӧ крестьяналы вӧр сетігӧн мыйкӧ лёк ногӧн вӧчас, позьӧ сы вылӧ тӧлысся срокӧн норасьны Обземуправленньӧӧ. Обземуправленньӧлӧн кӧ вӧчӧмыс оз ло тэ серти, сы вылӧ, кык тӧлысся срокӧн позьӧ норасьны Видз-Му Комиссариатӧ. Норасьӧмыс Видз-Му Комиссариатӧ ыстыссьӧ Обземуправленньӧ пырыс, код вылӧ норасьӧны. Норасьӧм видлавсьӧ тӧлысся срокӧн. Сэк кежлӧ вӧр сетӧм дугӧдлӧны, видзчысьӧны, мый шуас Видз-Му Комиссариат.
Вӧр сетчӧ некутшӧм срок урчиттӧг крестьяна обществояслы, му уджалысь артельяслы да мукӧд сикас видз-муӧн вӧдитчысь союзъяслы. Аскежа олысьлы да му-видз уджалысьлы торйӧн вӧр сетчӧ сӧмын сэки, кор вӧрыс сійӧ овмӧсын да тырмымӧн сӧмын ӧти овмӧслы.
Босьтӧм вӧрын крестьяна вермӧны керасьны, скӧт видзны, турун пуктыны. Керасьны колӧ водзвыв лӧсьӧдӧм план серти. Сійӧс вӧчӧны став крестьянаыс ӧтув, скод вылын. Кутшӧмкӧ кӧ ыджыд пикӧ воан (шуам, сотчан ли, ваӧн ли кылӧдас керкатӧ), сэки Обземуправленньӧ вермӧ лэдзны пӧрӧдны вӧрсӧ стрӧйба вылӧ мукӧд делянкаясысь, кытысь скод вылын вӧлі шуӧма керавны мӧд воас, коймӧд воас, дажӧ витӧд воын. Сыысь водзӧ оз ков мунны.
Крестьяна скод вылын вермасны шуны: сымда-сымда во пӧ некутшӧма вӧр оз ков керавны, мед ещӧ быдмас. Сэки сідзи и лоӧ вӧчны. Урчитӧм срокӧдз крестьяна петкӧдӧны вӧрысь сӧмын кос пуяс да кондаяс.
Босьтӧм вӧрсӧ крестьяналы ёна колӧ видзны сотчӧмысь, кыдзсюрӧ кералӧмысь, лёка скӧт видзӧмысь, сямтӧм ытшкӧмысь да.
Обземуправленньӧӧн сетӧм срок кежлӧ крестьяналы колӧ лӧсьӧдны босьтӧм вӧр вылас план да ыстыны сійӧс вынсьӧдны Обземуправленньӧас. Плансӧ крестьяна лӧсьӧдӧны ас тшӧт вылас. Позьӧ Обземуправленньӧыслы мездыны крестьянаӧс план вӧчӧмысь: ачыс на пыдди лӧсьӧдас сійӧс. Сӧмын сэки, кыдзи вӧрӧн вӧдитчыны, индавны пондас Обземуправленньӧ. Сылысь индӧдъяссӧ вынсьӧдӧ Обисполком.
Дӧзьӧрит вӧртӧ
Унаысь крестьяна шулӧны: «Миян нэм вӧрыд тырмас, кутшӧм ещӧ сэтчӧ пӧрадок колӧ». Сідзи оз позь шуны, колӧ водзӧ йылысь тшӧтш мӧвпавны. Ас понда олӧмӧн да мӧвпалӧмӧн бур овмӧс оз артмы.
Государство тӧждысьӧ, мед эськӧ йӧз вӧртӧг оз кольны. Тшӧктӧ сійӧ вӧртӧ ёна дӧзьӧритны, керавны лючки. Государство кӧ вӧр бӧрся оз понды кыйӧдны, уна лёк вермас лоны. Дас воӧн эськӧ став вӧрсӧ кераласны, кушӧн колясны, — матайтчасны. Вӧртӧгыд эськӧ сэсся мыйысь пондам стрӧитчыны, мыйӧн ломтысьны? Украинаын керкасӧ вӧчӧны сёйысь, ломтысьӧны кос куйӧдӧн. Сэні лӧсьыд, миян кодь кӧдзыдыс оз овлы да, муыс няньсӧ куйӧдтӧг вайӧ да. Кыдзи эськӧ ми, комияс, вӧртӧгыд кутам овны?
Государство вӧр понда ёна тӧждысьӧ. Миянлы ставнымлы колӧ отсасьны сылы сы туйӧд. Вӧртӧ оз ков лёк ногӧн керавны, колӧ видзны биысь да мукӧд сикас лёкъясысь.
Вӧр сотчӧмтӧ быдӧн тӧдам. Кос поводдя дырйи лыска вӧръясын сотчантор уна: кос нитш, мыръяс, увъяс, кос турун, кос лыс. Биыд кӧ сэтчӧ веськалас, ӧдйӧ найӧ ыпнитӧны. Коръя вӧрын на кос дырйиыд биыдлы лӧсьыд-а: гылалӧм кос коръясас вермӧ кутчысьны. Биысь уна лёк вӧрлы. Быд во вӧрыд сотчӧ сё сюрс десятина гӧгӧр. Вӧр пӧжаръяс ёнджыкасӧ овлӧны лыска вӧрын. Миянын, войвылын, вӧрыд кӧ ӧзъяс, биыс паськалӧ 10 либӧ 100 верст пасьта. Тӧлысь либӧ кыкӧс сотчас, кытчӧдз оз кусӧд зэр ва.
Кутшӧм нӧ лёк вӧрлы би помысь? Уль вӧрыд ӧд оз ломтысь? Со кутшӧм. Биыд вӧрті войдӧр мунӧ му бердтіыс, чишкалӧ том петасъяссӧ. Найӧ сы бӧрын ставныс кок йылас и косьмӧны. Сотчӧм интасӧ выль петасъястӧ 10 воӧдз лоӧ видзчысьны, либӧ нӧшта на дырджыка. Лыска пуяс пыдди унджыкысьсӧ коръя пуяс быдмӧны: ловпу да, кыдз да.
Вӧр сотчигӧн муыс небзьӧ, пу вужъяс чишкасьӧны. Сы вӧсна найӧ омӧльӧсь лоӧны, косьмӧны, тӧла дырйи оз вермыны кутны пусӧ: пуыс пӧрӧ.
Пӧрласьӧм пуястӧ кӧ он идрав, найӧ места вылас сісьмӧны. Вывті кӧ уна сісьмӧм пуыс чукӧрмас, дзоньвидзаясыслы омӧль: торкӧны налысь бура быдмӧмсӧ. Этша вӧраинын кӧ эськӧ сэтшӧм пуястӧ ставсӧ регыдӧн чукӧртасны да, пес вылӧ да мый вылӧ да иналасны, туплясьны оз лэдзны.
Вӧрын биӧн колӧ вӧдитчыны ёна видзчысьӧмӧн. Кос дырйи бипуръяс оз ков ӧзтавны. Куритчысьлы изтӧгсӧ да чигарка помсӧ кусӧдтӧг оз ков шыбитны. Кос дырйи весиг кеньысь ыджыд би вермас лоны.
Вӧртӧ колӧ пелька видзны да прӧсекавлыны, мед биыд кӧ усяс сэтчӧ, некытчӧ вӧлі сылы кутчысьны. Туплясян пуяс да лӧпъяс вӧрысь колӧ идравны, петкӧдны сэтысь. Пелькӧдӧм вӧрын кӧть пӧжарыд и лоӧ, кусӧдныс сійӧс кокни. Ёгтӧминын ӧтилаын биыд оз вермы дыр овны, водзӧ да водзӧ ӧдйӧ мунӧ. Му бердті ӧдйӧ мунігӧн уна лёк сійӧ оз вермы вӧчны: кыз кырся пуясыд нинӧм оз лоны. Весавтӧм вӧрын ӧтилаын биыд дыр сулалӧ, косьтӧ лыска пуясысь лысъяссӧ, кайӧ пу кузяыс йылас, тшыкӧдӧ пуяссӧ. Сӧстӧм вӧрын, дерт, тадз оз вермы лоны.
Бикӧд водзсасьны ёна отсалӧны прӧсекъяс. Оз ӧд весь государствоыд унджык прӧсека вӧрӧ тшӧкты лӧсьӧдны.
Прӧсекъясӧн, ӧти-кӧ, вӧр петкӧдны лӧсьыд, ёна кокни; мӧд-кӧ, весалӧм прӧсекаяс вомӧн озджык вермы вуджны биыд. Прӧсекаясӧн вӧртӧ колӧ юклыны 25–50–100 десятинаа делянкаяс вылӧ. Кымын этша да дона вӧрыс, сымын делянкаястӧ ичӧтӧс колӧ вӧчны. Вӧр пӧжаръясыд, тӧдӧмысь, и сэтшӧм делянкаясын вермасны лоны, сӧмын сэні уна лёксӧ биыс оз нин вермы вӧчны.
1923ʼ вося апрель 4ʼ лунся ВЦИК декрет серти да 1923ʼ вося юнь 12ʼ лунся Удж Комиссариат да Пытшкӧсса удж нуӧдан Комиссариат 224/23/20 нумера инструкция серти вӧр пӧжар кусӧдны ыстыссьӧны матігӧгӧрса олысьяс. Государствоса вӧрын кусӧдчӧмысь кусӧдчысьяслы мынтысьӧ Вӧр Управленньӧ, водзвыв лӧсьӧдӧм дон серти. Крестьяна вӧрын кусӧдчӧмысь некутшӧм дон оз мынтыссьы.
Быд кусӧдчысьлы кусӧдчыны мунігӧн сьӧрсьыс колӧ босьтны чер, зыр, юан доз да. Кусӧдчигӧн мукӧд дырйи некутшӧм тӧлк ни лад абу. Мӧда-мӧдлысь некод оз кывзы: кыдзи коді кужӧ, сідзи и вӧчӧ. Сідзи уджалӧмыд абу шань, сӧмын весь уна вын да кад вошӧны. Кусӧдчигӧн колӧ пӧрадок, кывзӧм нарадитысьлысь да: ӧдйӧджыка да бурджыка уджыс сэки мунас.
Ичӧт биӧн да лӧня кӧ сотчӧмыс мунӧ, позьӧ кусӧдны сійӧс би вылас му шыблалӧмӧн. Тшӧкыд вӧр кӧ сотчӧ да ёна кӧ тӧла, сэки нин лоӧ кусӧдчыны мӧд ногӧн. Ёна тӧла дырйи дажӧ дугдылӧны кусӧдчӧмысь, лӧняс да войнас кусӧдчӧны. Ыджыд ӧдысла кӧ би бердас он сибав, либӧ йӧзыс кӧ этша, сэки оз кусӧдчыны-а, сотчан гӧгӧрсӧ неыліті 2–3 аршын пасьта мичаа весалӧны. Биыс воас сэтчӧдз дай сувтас, водзӧ немторйӧ кутчысьныс да. Весалігӧн оз ков зільны веськыд кытш вӧчны, а весавны, кӧні этшаджык лӧпыс да пӧрласьӧм пуяс.
Вой вылын вӧр пӧжартӧ кусӧдӧны ещӧ воча биӧн: бисӧ биӧн паныдалӧны. Неыліті сотчанінсяньыс вӧрсӧ весалӧны, став ёгсӧ чукӧртӧны биланьыс, кыдз быттьӧ лӧпсьыс да ёгсьыс потшӧс вӧчӧны. Сэсся виччысьӧны би матысмӧм. Мыйӧн ёг чукӧрысь коръяс билань кутасны лэбзьыны, ёг чукӧрсӧ ӧзтӧны. Биыс воддза биыслы паныд мӧдӧдчас. Кык би ӧтлаасьӧмысь биыс ичӧтмӧ, лӧньӧ. Водзын матын сотчанторъяс абуӧсь, выль пуяс ӧзйыны оз вермыны, сӧмын кӧнкӧ-кӧнкӧ ёг чиръяс пондасны чискыны. Найӧс чукӧртӧны, муалӧны. Тадзи кусӧдчыны позьӧ сӧмын кужысь йӧзлы.
Ыпъялӧмӧн сотчӧм кындзи овлӧ нӧшта трунтитӧмӧн сотчӧм. Сэки сотчӧ му пиын нитшкыс. Биыс оз тыдав-а, муысь тшын петӧ. Трунтитӧм паськалӧ ньӧжйӧ, би серти. Трунда кусӧдӧны канаваяс кодйӧмӧн. Канаваясыс джуджыдӧсь, кодйӧны, кытчӧдз ва оз во.
Биысь кындзи уна лёк вӧрлы сэні кужтӧг скӧт видзӧмысь. Скӧт оланінын вӧрыд коньӧр кодь омӧль. Скӧт видзтӧдз сійӧ бур, пуяссӧ стрӧйба вылӧ петкӧдӧны. Мыйӧн скӧттӧ заводитасны видзны, сійӧ нитшӧссьӧ, эжӧр пондас быдмыны, пуясыс омӧльтчӧны. Скӧттӧ вӧрӧ лэдзтӧдз колӧ артавны: кымын пу сійӧ вӧрын во гӧгӧрӧн вермӧ быдмыны; вӧр быдтӧмсьыс али скӧт видзӧмсьыс унджык бурыс воӧ?
Овлӧ, скӧтӧс лэдзӧны выль керасъясӧ. Сэтысь найӧ лун-мӧдӧн став турунсӧ йирасны, сэсся уськӧдчасны нетшкыны пуяс вылысь корсӧ да том пуяс. Йирӧм пуяс уна вожӧн мӧдасны быдмыны, шыграсьны. Быдмасны да пес вылӧ кындзи нинӧм вылӧ оз кутны туйны.
Пуяс йирӧм кындзи вӧрын пемӧсъясыд нӧшта ёна турунсӧ да мусӧ талялӧны. А пуяслы колӧ талявтӧм му, кыдз шуасны: вӧрыд вӧр бӧрын быдмӧ.
Шуасны гашкӧ, кӧні нӧ сэсся скӧттӧ видзан, он кӧ вӧрын?
Позьӧ и вӧрын скӧттӧ видзны, сӧмын тӧлкӧн. Выль керас вылӧ кӧ лыска пуяс быдмӧны, сэтчӧ скӧттӧ во 5 кымын оз ков лэдзны: лыска пуяслы вынсявны колӧ 5 во.
Том коръя вӧрын нӧшта дыр скӧттӧ оз позь видзны: 10, 15, 20 во. Коръя вӧрӧ скӧттӧ лэдзан да мед найӧ йывсӧ йирны оз нин судзны.
Сэсся колӧ артавны, уна-ӧ скӧт кутшӧм вӧрын позьӧ видзны.
Уна лёк вӧрлы и кужтӧм ытшкӧмысь. Ытшкӧны тшӧтш туруныскӧд том петасъяссӧ. Видзӧдан сэтшӧминӧ да он куж висьтавны: вӧр сэні, али видз. Сэтшӧминын бур пуяс оз быдмыны ни прамӧй виддзыс оз ло. Видз местаяс кӧ мукӧдлаын абу, бурджык прамӧй видз нин сэтчӧ вӧчны, лючки весалӧмӧн. Бӧрынджык позяс гӧрны, нянь да кӧдза турун вӧдитны. А вӧртӧ да видзтӧ ӧтлаавны оз позь: этша бур воас.
Пуястӧ ёна омӧльтӧны нӧшта посньыдик сьӧд гагъяс. Найӧ лэбалӧны водз тулысын, розьӧдалӧны коз кырсьяс. Чер тышӧн кӧ сэтшӧм козйӧ кучкан, сэтысь киссьӧ табак кодь бус. Сійӧ бусыс артмӧ коз кырссьыс. Кырсьсӧ кӧ кульыштан, — тырыс гаг. Найӧ сэні котыртчӧмаӧсь, пулысь вынсӧ босьтӧны. Сэтшӧм пуыд регыдӧн кок йылас косьмӧ. Кырсь писькӧдысь гагъяс эмӧсь быд козъя вӧрын. Войдӧр найӧ овмӧдчӧны пӧрӧм пуясӧ да кос пуясӧ, котырмытӧдзыс дзоньвидза пуястӧ оз вӧрзьӧдны. Сы вӧсна найӧс бырӧдны колӧ зільны котырмытӧдзыс. Козъя пармаысь став пӧрласьӧм да кос пуяссӧ колӧ тӧлын петкӧдны, оз ков кольны сэтчӧ гожйыны керлы ни песлы. Сэки гаглы некытчӧ лоӧ овмӧдчыныс да ачыс пышъяс.
40 во сайын кырсь сёйысь гаг вӧсна помасьӧма козъя вӧрыс гашкӧ 10 губерняын: Смоленскса, Калугаса, Нижньӧйса да нӧшта мукӧдын.
Вӧртӧ колӧ пелька видзны. Пуясӧс дӧзьӧритӧм кындзи колӧ дӧзьӧритны тшӧтш вӧр улысь мусӧ. Оз ков вунӧдны: вӧрыд вӧр бӧрын быдмӧ. Том вӧр бура петӧ сӧмын тшӧкыд вӧра инын. Вӧрыд том пуяслы ачыс лӧсьӧдӧ местасӧ, вынсьӧдӧ мусӧ аслас лыскӧн да корйӧн, аслас тшӧкыдлунӧн оз лэдз сэтчӧ овмӧдчыны турунлы ни кустъяслы, Аслас местаысь став вынсӧ босьтӧ ачыс. Шочмӧдан кӧ вӧртӧ, пуясыс кутасны увйӧссьыны, муыс турунсявны да кустӧссьыны. Туруныс да кустъясыс му вынсӧ тшӧтш кутасны нёнявны. Пуяслы сэки сёяныс оз ло тырмымӧн, омӧля кутасны быдмыны. Сэсся шоч вӧрӧ шонді ёна инмӧ, шонді югӧрыс ӧдйӧ сісьтӧ гылалӧм коръяссӧ да лысъяссӧ, оз вевъявны найӧ вӧрлы бур вайны.
Кымын омӧль мусин вӧр улын, сымын видзчысьӧмӧн колӧ уджавны сэні.
Кужтӧг вӧр кералӧмла уналаын Россияын вӧртӧмӧсь колины, уналаті кырис, уналаті лыааліс.
Коді сэтысь мыжа? Мыжаӧсь асьным, нем думайттӧг вӧр видзӧмысь да лёк ногӧн сійӧс кералӧмысь. Выльысь вӧрсьӧдны вӧртӧминъястӧ сьӧкыд, дона сувтӧ дай. А вӧртӧг кольччыны оз позь, быть лоӧ сійӧс вӧчны. Миянын, комиын, муясбердса вӧртӧ дзик нинӧмӧн лыддьӧны, ньӧти оз видзны: тальӧдӧны, йирӧдӧны сямтӧг кералӧны... Сідз оз ков. Сідзи кӧ кутам водзӧ овны, мӧдысь асьнымӧс жӧ лоӧ видны кужтӧм олӧмысь.
Керасьӧм йылысь
Видз му овмӧс моз жӧ вӧр овмӧс уна нога вермас лоны, вӧр сертиыс. Коръя вӧр ӧти ногӧн олӧ, лыска вӧр — мӧд ногӧн. Пуяс котырмӧны кӧйдысӧн, мырйысь да. Пипу да ловпу мырйысьджык котырмӧны, кыдз — кӧйдысысь да мырйысь. Лыска вӧр — сӧмын кӧйдысысь.
Вӧр мунӧ унатор вылӧ. Путӧ керышттӧдз войдӧр колӧ мӧвпыштны, мый вылӧ кӧсъян керавны. Пу пӧрӧм бӧрас пуас пилитӧминас лӧсьыда тӧдчӧ зэв уна кытш. Сійӧ кытшъяс сертиыс тӧдмалӧны пулысь арлыдсӧ. Быд воӧн артмӧ ӧти сэтшӧм кытш. Нӧшта мырйӧдзыс быдмыны колӧ кымынкӧ во. Лыска пуяслы сы вылӧ пуктӧны 3–5 во, коръя пуяслы — 2–3 во. Тайӧ вояссӧ кытш лыд дінӧ содтан дай лоӧ пулӧн арлыдыс.
Коръя пулысь арлыдсӧ кытшъяс сертиыд лыддьыны сьӧкыдджык нин, омӧля найӧ янсалӧны мӧда-мӧдсьыс да. Сы вӧсна мырсӧ колӧ кӧтӧдыштлыны, сэки кытшъясыс тӧдчӧныджык. Пожӧмлысь арлыдсӧ 40 арӧсӧдз позьӧ лыддьыны ещӧ увъяс сертиыс. Сы бӧрын увъяс серти лыддьыны оз нин позь, увъясыс гылалӧны да.
Вӧр быдмӧ му серти: вына му вылын пуяс ӧдйӧнджык быдмӧны. Пуяс оз ӧтмоза воны: быд пӧлӧс пулӧн аслас строк. Ӧтилаын кӧ кыдз да, пожӧм да, коз да быдмӧны, 40–50 арӧса кыддзыс пес вылӧ нин туйӧ, а пожӧмсӧ да, козсӧ да 60–70 арӧсӧдз лоӧ виччысьны. Стрӧйба кер вылӧ пожӧмыд 100–200 арӧса колӧ. Нэриник керъяс — 9 аршын кузяа да 4–4,5 вершӧк кызаа — 60–80 арӧсаысь артмӧ.
Козйыд пожӧм серти 10 воӧн водз воӧ.
Вӧртӧ пӧрӧдны колӧ думайтӧмӧн, тайӧ арлыдъяс сертиыс, водзвыв арталӧмӧн да, мед вӧртӧг он коль. Вӧрыд ӧд абу помтӧм, бырӧ кӧ — матайтчан.
Посньыдджык делянкаясысь вӧртӧ позьӧ керавны ставсӧ, либӧ вочасӧн, бӧрйӧдлӧмӧн. Делянкаясӧн кералӧны, кор нин став пуыс воӧма. Водзвыв арталӧны, кымын пу позьӧ керавны во гӧгӧрӧн. Артавны сійӧс абу сьӧкыд. Войдӧр лыддьӧны уна-ӧ став воӧм пуыс, пасъялӧны найӧс мелӧн. Ӧти лунӧн куимӧн 2–3 десятина вӧр вермасны видлавны: пуяссӧ муртавны да пасъявны. Кыкӧн мурталасны, ӧти лыддяс.
Пу лыддьысьяслы вӧртӧ видлалігӧн колӧ сюся видзӧдны быд пу вылӧ да артавны, кымын во ещӧ сійӧ вермас сулавны дзоньвидзаӧн. Важ мыръяс серти позьӧ тӧдмавны, кор найӧ заводитӧны пӧрысьмӧм понда тшыкны. Эштӧм бӧрас пу лыдсӧ колӧ юкны во лыд вылас, коді тай петкӧдлӧ кымын во ещӧ найӧ вермасны сулавны. Артмас: кымын пу позьӧ керавны быд во. Сы серти сэсся и юклӧны вӧрсӧ, бӧрйӧны да пасъялӧны кытысянь заводитны керасьны. Керас местасӧ торйӧдӧны вӧсни визирӧн. Дор пуяссӧ керышталӧны. Керас местасӧ босьтӧны 20–40 сыв пасьта. Кузьтаногыс позьӧ босьтны вӧр кузялаыс, медвойдӧр колӧ керавны шочмӧминысь, да кӧні турун кутӧма быдмыны. Керасьӧны тӧв паныд. Керасьны да петкӧдны керъястӧ колӧ лымъя дырйи, том пуяс озджык тшыкны. Ӧтпырйӧ ыджыда куштӧминӧ выль пуяс дыр оз петны дай бур вӧр пыдди пипу да ловпу кутасны быдмыны. Колӧ видзчысьны ёна шочмӧдӧмысь. Векньыдик керасъясӧ воӧм вӧр пӧвстӧ выль пуяс ӧдйӧ петӧны: кералӧм бӧрын во-мӧдӧн сійӧ местаыс ставнас выль пуясӧн тупкысяс. Выль пуяс бердысь вӧрсӧ позьӧ керавны сӧмын 5–6 во мысти, вынсяласны выльясыс да вӧлисти.
Мукӧдлаӧ выль пуяс зэв ньӧжйӧ петӧны, шуам, сёйӧдаинын, лӧптӧн тырӧм керасъясын да. Лӧп пырыс — пу увъяс пыр да пу йывъяс пыр — пу кӧйдыс оз вермы веськавны муас, вошӧ сідзи, оз чуж. Весалан кӧ лӧпсӧ, выль пуяс регыдджык быдмасны. Гылалӧм коръяс, лысъяс да нитш оз мешайтчыны выль пуяслы чужны. Зэв отсалӧ выль пуяслы бура быдмыны мусӧ небзьӧдӧм: колӧ важ мыръяссӧ перъявны либӧ во-мӧд керас интассӧ муӧн вӧдитны, нянь кӧдзлыны. Кык кымын во мысти нянь бӧрын сук вӧр мӧдас быдмыны сэтчӧ.
Медуна лёк том вӧрлы ситурун вужйысь. Сы пыр петны вӧрлы зэв сьӧкыд.
Том вӧрлы колӧ васӧд му, а муыд лапыд вӧраинын. Гырысь пуяс видзӧны нӧшта том пуясӧс кынмӧмысь.
Тайӧ висьталӧмъяс серти ми аддзам, мый паськыд кушинын том вӧрлы овмӧдчыны зэв сьӧкыд. Сы вӧсна ӧтпырйӧ паськыд керасъяс оз вӧчны.
Дерт эськӧ, мӧдарӧ кӧ шуны, ӧтчукӧрысь вӧртӧ петкӧдны кокньыдджык да, этшаджык удж и, сӧмын ӧд, шуам тай, талунъя лунӧн овны оз позь, колӧ водзӧ йылысь мӧвпавны, мед и водзӧ вӧрысь бурыс лоас.
Паськыд керасъясӧ лыска вӧр пыдди петӧны кыдз да ловпу. Найӧ войдӧр аскежас быдмӧны 10–20–30 воӧдз. Сэки сэсся вӧлисти лыска пуяс мыччысясны. Налы лоӧ венсьыны коръя пуясӧн. 40–50–60 во мысти вӧлись пановтасны найӧс. Тадзи венсигӧн вӧрыд ньӧжйӧнджык быдмӧ: 20–30 воӧн дырджык оз во.
Медколан пуяс миянын пожӧм да коз, мукӧдлаын ещӧ дуб. Сідз кӧ, на понда и колӧ медъёна тӧждысьны. Коръя пуяс асьныс ӧдйӧ рӧдмӧны, на понда тӧждысьны немтор.
Казялӧмаӧсь, мый мырйысь быдмысь пу бурджыка быдмӧ тӧлын кералӧм вӧрын. Сэсся бурджык керавны вӧртӧ му бердтіысджык: кокньыдджык лоӧ вынсявны выль пуяслы.
Керасьны нӧшта позьӧ вочасӧн, бӧрйӧдлӧмӧн. Сэки делянкасьыд оз став вӧрсӧ ӧтпырйӧ керавны. Бӧрйӧдлӧмӧн ӧткодьджык пуяс пӧрӧдӧны.
Тадзи кералігӧн войдӧр колӧ артавны да гижны уна-ӧ кутшӧм пуяс эмӧсь. Гижӧд сертиыс кералігӧн пондан тӧдны уна-ӧ пу керавны во гӧгӧрӧн вӧрсӧ да мусӧ тшыкӧдтӧг.
Ӧні миян вӧр йылысь некутшӧм гижӧд ни лыд абу. Колӧ сы йылысь мӧвпыштлыны. Дерт, кыдзсюрӧ вӧдитӧм вӧрӧ другӧн он вермы лӧсьӧдны пӧрадок. Но вӧрлӧн нэм помыс кузь, морт дорысь ёна дыр олӧ. Ми кӧ панам сійӧ уджсӧ, челядьным помаласны.
Шоч вӧрын нин став пуыс ӧти арлыда. Унджыклаас воӧм пуяс пӧвстын эмӧсь том пуяс.
Воӧм вӧр, абу кӧ вывті пӧрысь да абу кӧ вывті шочмӧдӧма, сулалӧ тшӧкыда. Пу йывъясыс мӧда-мӧдас инмӧны. Козъя парма пемыд, шонді югӧр оз веськав сэтчӧ. Пожӧмъяс сулалӧны шочджыка. Лыааинын да воӧм пуяс кӧ сэні, му эжыс тыдалӧ.
Бур пожӧм ягын турунъяс оз вермыны быдмыны. Быдмӧны сэні сӧмын кос нитшъяс. Козъяс радейтӧны уль нитш.
Пожӧмыд да козйыд кӧйдысалӧны сӧмын 5–6 во мысти. Вывті тшӧкыд вӧрын том пуяс пемыдысла оз вермыны быдмыны.
Эм миянын омӧль мусин вӧсна уна эндӧдӧм инъяс. Важӧн найӧ вӧр улынӧсь вӧліны, вермасны инӧ быдтыны вӧрсӧ и ӧні. Сідзи куйлӧдӧм дорысь колӧ найӧс вӧрсьӧдны. Посни пуяс кӧ быдмӧны нин, скӧттӧ сэні оз ков видзны. Петасны нӧшта выль пуяс, мӧдасны ӧтмоза бура быдмыны. Тӧдӧмысь, сэтшӧм вӧрысь другӧн кыз керъяс оз лоны, потшъяс да майӧгъяс войдӧр босьтан, сэсся коркӧ и керйӧдз быдмасны. Стрӧйба кер вылӧ кӧ кӧсъян вӧртӧ лӧсьӧдны, колӧ сійӧс, вывті кӧ тшӧкыд, шочмӧдны: кос пуяссӧ перъявны. Уна вожа пуяс кӧ эмӧсь, лишнӧй вожъяссӧ керавны, кольны сӧмын ӧти вож.
Кушинъястӧ вӧрсьӧдны позьӧ нӧшта пу кӧйдысъяс кӧдзӧмӧн либӧ пуяс пуктӧмӧн. Кӧдзӧны ёгтӧминӧ, лыаа мусинӧ. Мукӧд дырйи вӧр бӧрти лыааинъяс вӧдитӧны муӧн. Сэтшӧминын няньыд воӧ сӧмын 3–4 ысь. Медбӧръяысь нянь кӧдзигӧн колӧ кӧдзны и пу кӧйдыс. Лыска пу кӧйдыс десятина вылӧ кӧдзсьӧ 6–8 тув. Кӧдзӧны сійӧс нянь кӧдзӧм бӧрас, сэсся пинёвтӧны.
Пуктӧмӧн (садитӧмӧн) пуясыд кӧдзӧм дорысь бурджыка ловзьӧны, сӧмын сэки уджыс уна-а. Пуктыны колӧ том пуяс: вӧдитчыныс найӧн кокньыдджык дай ловзьӧныджык. Пуястӧ пуктӧны визьӧн-визьӧн. Визь коластъясыс 1 сыв пасьтаӧсь. Пу коластъясыс ӧти визяс аршынӧн-джынйӧнаӧсь, кык аршынаӧсь. Сідзи пуктӧмӧн десятина вылӧ тӧрӧ 3600–4800 пу.
Вӧр помысь мортлы уна бур
Вӧртӧ ёна колӧ дӧзьӧритны. Уджалысь мортлы вӧрыд зэв колантор, бур отсасьысь пикӧ воӧмъясын. Збыльысь ӧд, керкаыд кӧ сотчас либӧ ыджыд ваӧн кӧ кылӧдас сійӧс, матын кӧ вӧрыд абу, кытчӧ эськӧ воштысян? Лоӧ мунны керйыдла уна дас верст сайӧ.
Асшӧр нянь миянын во гӧгӧр вуджны оз быдсӧнлӧн тырмы, унаӧн сійӧс ньӧбӧны. Вӧрыд кӧ оз ло, нянь вылад кытысь сьӧмсӧ кутан нажӧвитны, кыдзи кынӧмпӧттӧ корсян?
Лоӧ эськӧ сэки мунны удж корсьны кытчӧкӧ ылӧ, йӧзӧ. Вӧраинын олысь крестьянинлы нажӧткаыд пыр эм: вӧралӧ, вӧрсӧ лэдзӧ, пуа кӧлуй вӧчалӧ. Вӧрыд, зэв ыджыд буртор, вуджис миянлы важ йӧзсянь. Сэтшӧм жӧ бурӧн колӧ кольны сійӧс водзын олысьяслы. Ми ӧні стрӧитчам, ломтысям, пуа кӧлуй вӧчалам, — быдлаӧ видзам вӧртӧ. Водзын олысьяслы сійӧ сідз жӧ ковмас. Ми кӧ лёк ногӧн видзам вӧртӧ, бырӧдам сійӧс, кытысь сійӧс водзын олысьяс босьтасны? Найӧ кутасны видны миянӧс вӧр бырӧдӧмысь.
Видзӧдламӧ, кыдзи олӧны йӧзыс вӧртӧминын. Найӧ ломтысьӧны сэні идзасӧн, куйӧдӧн, ӧрешки кышъясӧн да. Пессӧ няньӧс моз веситӧмӧн вузалӧны, ньӧбӧны сӧмын озыръяс. Сикт гӧгӧрыс гӧля-куш, гожӧмъясын йӧзлы ни скӧтлы шондіысь некытчӧ сайӧдчыны. Тӧлын тӧвлы лӧсьыд сэні: мешайтчысь некод абу. Тшӧкыда пурга овлӧ, гӧгӧр тола тэчас.
Кутшӧм лӧсьыд, вӧрыд кӧ матын! Керйыд, пескыд, потшкыд, майӧгыд, нинмыд, шулльыд, — быдтор эм. Сынӧдыд сӧстӧм.
Вӧртӧ во гӧгӧрӧн позьӧ керавны сӧмын сымда, мыйта сійӧ воӧн быдмӧ. Сэки вӧртӧг он коль. Вӧрыд быдмӧ ньӧжйӧ, керавны колӧ ёна видзчысьӧмӧн, кор колӧ. Ковтӧг сійӧс жугӧдны да керавны оз ков.
Энӧ вунӧдӧй, вӧраинын тулысын юяс оз другӧн ойдны: вӧрын лымйыс сылӧ ньӧжйӧ, юӧ ваыс вочасӧн воӧ. Вӧраинын юяс оз ойдны ни оз ёна косьмыны.
Вӧраинын олысьяс дзоньвидзаӧсьджык, сынӧдыс сэні бур да.
Вӧрын олӧны уна пӧлӧс лэбачьяс. Найӧ отсасьӧны му уджалысьлы, кокалӧны нянь жыбӧдысь гагъясӧс.
Вӧрын олӧны пӧткаяс, зверъяс, — позьӧ кыйсьыны.
Вӧрын быдмӧны вотӧсъяс да уна пӧлӧс тшакъяс.
Пуясысь унатор вӧтлӧны: дьӧгӧдьтӧ и, сиртӧ и, скипидартӧ и. Весиг гижан гумагатӧ сыысь позьӧ вӧчны...
Гортын вӧдитчан кӧлуйыд либӧ пуысь кымын сикас артмӧ: доддьыд и, телегаыд и, шомӧсыд и, бӧчкаыд и, пызаныд и, улӧсыд и, зырйыд и... — он вермы ставсӧ урчитны.
Миянлы ӧні вӧрыд зэв уна кажитчӧ, огӧ полӧ сійӧ бырӧмысь, уна видзам. Оз ков вунӧдны, миян бӧрын бара лоӧны олысьяс, налы колӧ сійӧс кольны. Быд пу пӧрӧдігӧн колӧ мӧвпыштны, кымын во сійӧ быдмӧма. Сё арӧса путӧ зэв регыдӧн пӧрӧдӧны, ӧти час джынйӧн, а выль сы ыджда пу виччысьны ковмас сё во.
Вӧр помысь крестьяналы уна бур, колӧ сійӧс ёна дӧзьӧритны.
