КЫДЗИ ЛОИ МОРТ
Зэв нин важӧнсянь йӧз зілисны тӧдмавны, кытысь мый, кыдзи му вылын лои морт. Сійӧс тӧдмавны абу кокньыд. Медым морт лоӧм йылысь гӧгӧрвоны, колӧ бура тӧдмавны став ывлавывсӧ (природасӧ), сылысь оласног законъяссӧ. Важ йӧз дерт этшаджык миян дорысь тӧдлісны ывлавыв законъястӧ, омӧльджыка гӧгӧрволісны. Важ йӧз быдтор йылысь юасисны ӧксыясныслысь (гырысьясныслысь), тунъясныслысь. Ӧксыяс, тунъяс мукӧд кодьыс жӧ пемыдӧсь вӧліны, асьныс нинӧм эз тӧдны. Сӧмын мед налысь кывзасны, вежӧра туйӧ, ыджыдӧ пуктасны — висьтавлісны, мый тӧд вылас усьӧ.
Сідзикӧн важӧн уна пӧлӧс йӧзлӧн паськалісны зэв уна пӧлӧс висьт му вылӧ морт лоӧм йылысь. Миянын пемыд коми йӧз чайтӧны, став йӧзыс пӧ лоӧмаӧсь Адамсянь да Евасянь. Сідз пӧ библия вылӧ гижӧма. Вичкоын ӧд попъяс висьтавлӧны, библиятӧ пӧ гижнысӧ тшӧктӧма ен; гижӧмасӧ пӧ эськӧ морт, да кывъяссӧ висьтавлӧма ачыс енмыс, сійӧн пӧ библияад ставыс нин збыль, ӧти ылӧдлан кыв абу, сійӧн пӧ библиятӧ ен гижӧд туйӧ пуктытӧмыс — ыджыд грек.
Ӧні зэв бура тӧдӧны попъясыдлысь ылӧдлӧмтӧ. Му пуксьӧм йывсьыд да морт лоӧм йывсьыд еврейяслы абу ен висьтавлӧма, еврейясыд сійӧс кывлӧмаӧсь грека енлы эскытӧм йӧзлысь, ассирияналысь, да сэсся гижӧмаӧсь библияӧ. Неважӧн ёна велӧдчӧм йӧз (учёнӧйяс) аддзӧмаӧсь гижӧдъяс зэв важ йӧзлысь — ассирияналысь. Найӧ дзик жӧ библияад моз гижӧмаӧсь му пуксьӧм йылысь. Налӧн гижӧдыс уна сё воӧн на важ библия дорсьыд. Тайӧ став мувыв йӧзыслы висьталіс учёнӧй Делинг. Сылы воча шуны нинӧм оз кужны весиг попъяс. Сідзкӧ му пуксьӧм йывсьыд библияад гижӧмаӧсь йӧз гижӧд вылысь, босьтӧмаӧсь язычникъяслысь. Сэки ӧд еврейясыд орччӧн вӧлӧм олӧны ассириянаыскӧд, аддзысьлӧны, вузасьӧны мӧда-мӧдныскӧд, кывлӧмаӧсь налысь му пуксьӧм йывсьыд висьтсӧ, сьӧлӧм выланыс воӧма, збыль кодь кажитчӧма, сэсся и аслыныс босьтӧмаӧсь.
Та бӧрын некод нин оз эскы (верит) тунъяс тешкодь сӧрӧмлы, некытчӧ лӧсявтӧм мойдъяслы. Ӧні быдӧнлы окота тӧдны — кыдзи збыльысьсӧ лоины йӧзыс. Сійӧс висьтавны некутшӧм вичко оз вермы, сӧмын висьталас ӧтнас наука. Наукаыд со мый висьталӧ. Важӧн мортыд эз вӧв ӧнія кодь. Ӧні сійӧ ёна вежӧра лои, вермӧ лэбавны пӧткаяс дорысь сюсьджыка да дырджыка, велаліс саридзьяс вомӧн, ва увтіыс вуджны, мӧда-мӧдкӧд сюрс верст сайсянь сёрнитны телепонӧн, тӧдӧ кодзувъяслысь туйсӧ, весиг во-мӧд водзвыв вермӧ висьтавны шонді саявлӧм йылысь. Важ йӧзыд вӧліны йӧйӧсь, сёйисны морт яй, новлісны звер ку паськӧм, кӧрта кӧлуй эз тӧдлыны, пуртъяснысӧ, шыяснысӧ, ньӧвъяснысӧ, черъяснысӧ, став коланторсӧ вӧчавлісны биа изйысь да пуысь. Наысь важ йӧз весиг изсьыс нинӧм эз кужлыны вӧчны, эз тӧдлыны би, олісны зверъяс моз. Найӧ вӧліны зэв ёнӧсь, пелькӧсь, нырисаӧсь, сӧмын тушанас да моданас эз вӧвны ӧнія йӧз кодьӧсь. Наысь важджык йӧз вӧліны нӧшта йӧйӧсь, дзик звер кодьӧсь, гӧнаӧсь, олісны пуяс вылын. Каттьысьны сюсьӧсь вӧліны, котралісны нёль кокӧн, ён пиньяснас йирисны лыяс, вужъяс.
Кодкӧ кӧ эськӧ ӧні вермис аддзыны мед важся йӧзӧс, нинӧм вылӧ эз шу найӧс мортӧн, ӧблезянаӧн шуис эськӧ. Сідз нимтӧмӧн эськӧ эз торксьы сійӧ; ӧд сэкся важ кадас мортыс эз на и вӧв, вӧліны сӧмын ӧблезяна кодь зверъяс. Сійӧ зверъясыс уна сюрс воӧн вежсисны да вежсисны, сэсся кузяӧн ӧнія морт кодьӧсь кутісны лоны. Наука тшук оз на вермы висьтавны, кымын сюрс во сійӧ вежсьӧмыс, зверсяньыс мортӧ пӧрӧмыс, кыссис: учёнӧйяс ӧні на сы йылысь вензьӧны ас костаныс. Кодсюрӧ шуӧны — кызь сюрс во гӧгӧр пӧ сійӧ кыссьӧма, мукӧдыс — нӧшта дыр, кык сё сюрс воӧдз арталӧны. Мед вензьӧны, тӧдмалӧны збыльсӧ. Мый ми дзикӧдз тӧдам, сійӧ ӧні кежлӧ тырмас. Дзикӧдз ми тӧдам вот мый: морт лоӧма зверсянь. Сійӧ зверыслӧн тушаыс, оланногыс вӧлӧма ӧнія ӧблезяналӧн кодь.
Кыдзи нӧ велӧдчӧм йӧзыс тайӧ ставсӧ тӧдмалісны? Оз-ӧ найӧ, тунъясыд моз, попъясыд моз, ылӧдлӧны, сӧрӧны? — Оз! Попъяс асланыс висьталӧмлысь збыльсӧ петкӧдлыны нинӧмӧн эз вермыны, сӧмын повзьӧдлісны, он кӧ эскы найӧ сӧрӧмлы, ен ёрӧмӧн да мыжалӧмӧн. Наука эскыны мырдӧн некодлы оз тшӧкты, гӧгӧрбок тӧдмалас колантортӧ да вӧлисти кывсӧ шуас. Аслас висьталӧмлысь збыльсӧ быд ышнясьысьлы, эскытӧмлы петкӧдлас.
Медым бура тӧдмавны морт лоӧм йылысь, наука тӧдмаліс быд сёрниа йӧзлысь, быдсяма арлыдалысь вир-яйнысӧ (тушанысӧ), тӧдмаліс быд зверъяслысь быдӧн. Сэсся учёнӧйяс корсялісны пыдысь муысь важ йӧзлысь лыяснысӧ, гӧгӧрбок зэв бура видлалісны найӧс, тӧдмалісны. Сы кындзи наука видлалӧ быдсяма тшыкӧм (уродъяс) мортъясӧс, зверъясӧс. Кузяӧн казялісны, важ йӧй йӧзлӧн юр лыясныс абу ӧнія йӧзлӧн кодь: ичӧтджыкӧсь, лажмыдджыкӧсь, плешныс (кымӧсныс) ньывкъя. Сійӧн юрвемныс налӧн этшаджык вӧлӧма, кокньыдджык. Сэсся бекныс налӧн векниджык, вылынджык, чуньяс костаныс кучикыс унджык; кок лапаныс векниджык, черлыныс ёнджыка водзӧ чургӧдчӧма, синкым лысныс кызджык, сярганныс абу ӧнія йӧзлӧн кодь. Став туша-модаыс ӧблезяналаньӧ мунӧ.
Ёна пыдысь муысь сюрлывлӧны зэв важ йӧзлӧн лыяс. Вӧлӧмкӧ, налӧн тушаныс ещӧ ёна ӧблезяналань мунӧ. Улыс черлыаныс налӧн тшӧканыс абу вӧлӧма, юр лыныс пельбокъясӧдыс топалӧма. Ӧблезянаяслӧн юрныс сэтшӧм жӧ. Важ лыяссӧ видлалігӧн казялісны, весиг пӧ сэкся челядьыслӧн черлыныс вӧлӧма ыджыдджык, ёнджык. Сэтшӧм черлыа мортыдлӧн чужӧмыс зверланьӧ мунӧ.
Сюралӧма лыяс серти тӧдмалісны, важ мортыд пӧ весиг веськыда сулавны абу кужлӧма, кокъясыс пидзӧсӧдыс кусыня вӧлӧма. Сэтшӧм кокъяснад сійӧ бурджыка вермывлӧма пуясӧ каттьысьны му вывті ветлӧдлӧм дорысь. Весиг киясныс ӧблезяналӧн кодьӧсь жӧ вӧлӧмаӧсь, сой лыыс налӧн кодь жӧ кусыня.
Став сикас ӧблезяна пытшсьыс медся ёна мунӧны мортланьӧ нёль сикас: шимпанзе, горилла, орангутанг, гиббон. Найӧ ставныс шусьӧны морт кодь ӧблезянаясӧн. Ява ді вылысь сюрӧма зэв нин важ мортлӧн лыыс, дзик ӧблезяна лы кодь. Сійӧ мортсӧ весиг мортнас оз позь шуны, сэтшӧма торъялӧ ӧнія мортысь. Сійӧс учёнӧйяс нимтісны морт нисьӧ ӧблезянаӧн: джынвыйӧ морт, джынвыйӧ ӧблезяна. Ӧд номырӧс он шу бабичаӧн (бобулӧн), кӧть бобулӧ жӧ мӧдысь пӧрас; чутікӧс номйӧн он шу ни, кӧть чутікысь недыр мысти ном лоӧ. Сідз жӧ сэкся мортӧс мортӧн оз позь шуны, кӧть и сэсянь лои ӧнія морт.
Мыйӧн тӧдмалісны кыдзи, кодсянь лои мортыд, эз пондыны чуймавны-повны звер кодь тшыкӧм кага чужӧмысь.
Чужлывлӧны ӧд мукӧддырйи вӧрана лапъя пеля кагаяс, либӧ черлыаныс быдмасны зэв кузя ёсь водзиръяс дзик ӧблезянаяслӧн да мукӧд зверъяслӧн кодь. Чужлывлӧны бӧжа мортъяс. Бӧжыс овлывлӧ вершӧк-мӧд кузя, пытшкас лы, вылас яй, кучикыс гӧна, да и гӧныс дзик зверъяс бӧжын кодь: ӧтарӧ-мӧдарӧ шылькнитчӧма, шӧрыс юкола. Уна сё сэтшӧм морт бӧжтӧ лои нин вундавны докторъяслы. Пемыд велӧдчытӧм йӧзыд сералӧны бӧжа йӧзтӧ, шуӧны: мамыс пӧ омӧлькӧд олӧма да, сійӧн и бӧжа кага чужӧма. Уна мортлӧн став тушаныс гӧна овлывлӧ, дажӧ плешаныс гӧн быдмӧ мукӧд мужикъяслӧн и нывбабаяслӧн. Сахалинын ӧні на эмӧсь сэтшӧм гӧна йӧзыд, айнуяс. Мукӧд сэн олысь пемыд йӧзыс чайтӧны айнуясӧс ошъясысь лоӧмӧн.
Мам кынӧмын кага сӧмын нёльӧд тӧлыссянь лоӧ ныв либӧ детина. Сэтчӧдз сійӧ ныв нисьӧ детина, кыкнан пӧлӧс асмогасяныс эм, зверъяслӧн моз. Мукӧддырйи кагаыс мам кынӧмас оз и вермы пӧрны нылӧ либӧ детинаӧ, сідзи и чужӧ ныв нисьӧ детина. Сэсся весиг попыд пыртігас оз куж нимсӧ пуктыны, ныв ним али мужик ним сетны. Овлывлӧ мукӧддырйи пуктасны сэтшӧм кагалы ныв ним, сэсся сійӧ быдмас да гӧтрасяс нывбаба вылӧ, челядь пондас вӧчны.
Сэсся быд кагалӧн мам кынӧмас быдмигӧн эм чери кодь нёкчим. Сійӧ нёкчимыс унджыкыслӧн чужтӧдзыс войдӧр бурдӧ. Мукӧддырйи бурднысӧ оз удит да нэм чӧж тӧдчас голяас.
Кысь нӧ эськӧ сэтшӧм тшыкӧмъясыс лоӧны, мортыс кӧ лоӧма Адамсянь да Евасянь?
Ми тӧдам ӧні, морт лоӧма зверъяссянь, сійӧн гӧгӧрвоам, мыйла мукӧддырйи мортыс чужӧ звер кодьӧн. Бӧж, гӧн, водзиръяс, вӧран пельяс, нёкчим, мукӧд торъяс — вуджӧны важ йӧзсянь-зверъяссянь, кыдзи тай бать-мамсянь челядьлы вуджӧны висьӧмъяс, йӧйталӧм и мукӧдтор.
Вот кутшӧма гӧгӧрвоана висьталӧ наука морт лоӧм йылысь, тшыкӧмъяс йылысь. Кор йӧз эскылісны попъяс мойдӧм вылӧ, ылӧдлӧм вылӧ, чудесаяс вылӧ, сэки тайӧ ставыс вӧлі пемыд, гӧгӧрвотӧм.
Ӧні позьӧ гӧгӧрвоны, мыйла мортлӧн гырдыс ӧткодь ӧблезяна гырдкӧд. Морт кодь ӧблезянаяслысь гырдсӧ позьӧ кисьтны морт пытшкӧ, немтор оз ло, оз тшык, зэв лӧсьыда ӧтлаасяс морт гырдкӧд. Мукӧд сикас ӧблезянаыслӧн гырдыс мортыдлы оз лӧсяв, тшыкӧ, бырӧ. Сійӧ со мый вӧсна: морт кодь ӧблезянаясыд лоӧмаӧсь мортыдкӧд ӧти вужйысь, миянлы рӧдня кодьӧсь, мукӧд сикас ӧблезянаясыс важӧнджык нин торъявлӧмаӧсь мортсьыс, сійӧн налӧн гырдыс мӧд пӧлӧс, оз лӧсяв морт яяд.
Ӧти вужйысь лоӧмсӧ мортлысь да морт кодь ӧблезянаысь нӧшта петкӧдлӧ со мый: морт кодь ӧблезянаяслы вуджӧны висьӧмъяс морт вылысь. Быдӧн тӧдӧны, кутшӧмсюрӧ пемӧсъяс висялӧны зэв ёна вуджан висьӧмъясӧн, мукӧд пемӧслы (мӧд пӧлӧслы) сэтшӧм висьӧмыс оз вудж. Босьтам кӧть лёк висьӧм (сифилис). Сійӧ висьӧмыс зэв уна йӧзӧс тшыкӧдӧ, кывтӧм пемӧсъяслы, морт кодь ӧблезянаяслы кындзи, оз кутчысь. Мыйла нӧ мукӧд сикас ӧблезянаясӧс да зверъясӧс оз позь висьмӧдны лёк висьӧмӧн? Со мый понда: сійӧ зверъясыс зэв нин ылысянь рӧдняяс мортыслы, налӧн гырдныс мӧд пӧлӧс; морт кодь ӧблезянаяслӧн гырдныс миянлӧн кодь, найӧ миянкӧд матісянь рӧдня.
Тайӧ став висьталӧм серти тыдалӧ, мортыд абу Адамсянь да Евасянь лоӧма, кыдзи тай библияад шуӧма; морт лоӧма зверсянь.
