МУВЫВ ЧУЖӦМ ЮГДӦДӦМ
Воддза кыв
Тайӧ «Мувыв чужӧм югдӧдӧмын» гижӧма быдсяма тӧдны колантор йылысь, мый эм паськыд му вылас да став шонді гӧгӧрын. Ёна колӧ тайӧ нигасӧ лыддьыны, мед унджык тӧдны кутан. Тӧдныд колӧ, — зэв ӧд гажа тӧдӧмнад. Пышйӧй пемыдысь, лыддьӧй тайӧс, челядь, да ӧдйӧнджык уськӧдчӧй водзӧ быдтор тӧдны, быдтор аддзыны, мый мича югыдын эм. Пӧръясьтӧм, веськыда висьталӧм тайӧ «Мувыв чужӧм югдӧдӧмыд». Ме гижи тіянлы ас коми кывйӧн, мед гӧгӧрвоанныдджык асьныд да мед и гортсаыдлы верманныд лыддьыны. Бать-мамыд ӧд тшӧтш кӧсйӧны тӧдны, мый паськыд шонді ув югыдын керсьӧ. Налӧн ӧд тшӧтш гажыс петӧ восьса синмӧн став вылас видзӧдлыны.
Быдсяма ыджыд удж вылӧ колӧ босьтчыны воддза помсяньыс. Кӧсъян бӧръя помсянь — пом он аддзы, босьтчан шӧрсянь — шӧрӧ вошан.
1. Му сяр
Педӧр юалӧ: «Мыйла нӧ, вылісянь лэччан да, му помыс (дорыс) саялӧ? Мыйла кӧлӧкӧльнясянь ылӧджык тыдалӧ, му бердсянь — матӧджык? Мыйла кымын вылӧ каян, сымын паськыда воссьӧ му вевдорыс?» Мишӧ шуӧ: «Увлань кӧ лэччан, — му саялӧ. Мыйӧн саялӧ? Гашкӧ вӧрӧн? Гашкӧ чойясӧн?..» Оз, челядьӧй, оз! Ме тіянлы тайӧс висьтала. Ті ёнджыка мӧвпыштӧй, паськӧдыштӧй юр вежӧрнытӧ, мед бурджыка гӧгӧрвоанныд. Муыд, зон, сійӧ зэв ыджыд сяр. Сійӧ му сяр вылын ми и олам. Сідзкӧ, дерт, кымын вылӧ каян, сымын паськыда воссьӧ, мылькъя вылысыс водзысьыс оз сайӧд. Лэччан кӧ улӧ, сэсся кӧть кутшӧм вӧртӧм да чойтӧм му вылысыс гӧгӧрыс, ылі гӧгӧрыс век жӧ нин саялӧ, водзысьыс он аддзы. Сідз ӧд и эм! Кутшӧм нин мукӧдлаті шыльыд, зэв ылӧ тыдалӧ, а вылӧджык каян да, нӧшта ылӧ синмыд судзӧ, век быттьӧ муыс болькъялӧма, вылыссӧ сяр модаӧн лэптӧма, мылькъя. Матросъяс ветлӧны мореясті да сійӧс жӧ шуӧны. Кутшӧм нин шыльыд море вевдорыд, да век жӧ тӧдчӧ: ичӧтика сяр модатӧ босьтӧма му бӧрсяныс. Мореӧд ветлысь матросъясыд висьтавлӧны: кор пӧ карабыд кутас ылыстчыны, видзӧдан да войдӧр саялӧ увдорыс, сэсся шӧрыс, сэсся вылысыс, мачтаясыс. Уна эськӧ эм сэтшӧм мылькъя йывсьыд висьтавны, да ме ог нин кут гижныс. Шуа нӧшта ӧтикӧс. Сэки сэсся дзик нин асьныд шуанныд: «Збыль пӧ тай муыд сяр кодь». Морт кӧ мӧдӧдчас мунны пыр веськыда кодарӧкӧ, шуам, шонді петанладорӧ, дыр мысти сійӧ локтас сэтчӧ жӧ, кытысь петіс, сӧмын шонді лэччанладорсянь. Веськыда пыр мунасны да бӧр сэтчӧ жӧ локтасны! Сё дивӧ! Мый мывкыдлы вӧчны? Сійӧ думыштіс дай шуис: «Сідзкӧ нӧ муыс зэв ыджыд сяр, мунан веськыда, гӧгӧртан, да бӧр важ инас и воан». Уна йӧз быдладорӧ ветлывлӧмаӧсь, да мӧдарладорсяньыс важ инас волӧмаӧсь. Му пасьтала, гӧгӧр олӧ йӧз. Сідзкӧ, ми тані олам, а сяр мӧдарас, миянлы кокнаныс паныд, йӧз жӧ олӧны. Кыдз нӧ найӧ оз гылавны? Оз тай! Му сярыслӧн эм сэтшӧм ыджыд вын, коді ставсӧ мый эм му вылас: вӧръяс, ваяс — быдтор кыскӧ асланьыс, усьны некодарӧ оз лэдз. Сы понда му вылын, кытчӧ эн мун, быдтор, мый шыбитан вывлань, бӧр усьӧ му бердӧ. Сідз став му гӧгӧрын, сідз став му сяр вылын.
2. Му сярлӧн ветлӧдлӧм-гӧгралӧм
Миян му сяр ас гӧгӧрыс дай шонді гӧгӧр гӧгралӧ. Ӧні тӧдам нин, му — ыджыд сяр. Кӧн нӧ сійӧ сулалӧ? Важ олысь пемыд йӧз шулӧмаӧсь ыджыд чери вылын пӧ, чериыс пӧ помтӧм море кузя кывтӧ. Ок, энӧ кывзӧ налысь, найӧ нинӧм оз тӧдны!.. Мойданкывйысь найӧ босьтӧмаӧсь да сӧрӧны!.. Мойданкывйын абу веськыдторйыс. Эм велӧдчӧм йӧз, найӧ, мый шуӧны, колӧ кывзыны. Найӧ шуӧны: «Му сяр ас гӧгӧрыс дай шонді гӧгӧр гӧгралӧ»... Кутшӧм нин эськӧ ӧдйӧ миян му сярыд лэбзьӧ, да ӧтикысь сӧмын гӧгӧртны вермӧ дзонь воӧн, куимсё квайтымын вит лунӧн: сэтшӧм ыджыд кытшов вӧчӧ! Гашкӧ ті юаланныд мыйла пӧ муыс бокӧ оз кеж кытчӧкӧ, шондісянь оз ылысмы? — Оз вермы!.. Шондіын, кыдзи и муын, эм ыджыд вын. Сійӧ и оз лэдз ылӧ торйӧдчыны. Сідзкӧ, мыйла муыс ыджыд шонді вылас оз усь? Мыйла шондіыс дзикӧдз оз кыскы? Он на кыскы!.. Муыс сэтшӧм ӧдйӧ лэбзьӧ водзӧ, мый шонді выныскӧд пыр вензьӧ, вермасьӧ. Шонді оз вермы дзикӧдз ас вылас кыскыны, му ас туйӧдыс лэбзьӧ. Шонді зэв ыджыд сяр, би сяр. Пӧсьысла мый сэні эм сылӧма да гӧрд дон, биӧн ӧзъялӧ. Велӧдчӧм йӧз трубаяс пыр видзӧдӧмаӧсь шонді вылӧ да аддзӧмаӧсь, мый сійӧ артмӧма сэтшӧм торъясысь жӧ, мыйысь эм миян му сяр.
Сӧмын ставыс ӧзъялӧ, кыдз тай биӧ кӧрт шыбитан да гӧрдӧдӧ да небзьӧ. Шондісяньыд миянлы шоныдыс да югыдыс и локтӧ.
Му сяр нӧшта ас шӧр гӧгӧрыс бергалӧ. Сувтлытӧг бергалӧ. Сійӧ бергалӧм вӧсна миян лун да вой овлӧ. Кор муыс бергӧдчӧ шонділань миянладорса чужӧмнас, сэк шонді югӧр веськалӧ миянладорса му сяр торйӧ, дай лоӧ лун. Сэккості му сяр мӧдарын вой: сэтчӧ шонді югӧр оз инмы. Кор миянсянь мӧдарнас му бергӧдчӧ шонділань, сэк миян вой: шондіыс му сярнас саялӧма. Кор му сідз бергӧдчӧ, мый шондіыс тӧкӧтьӧ тыдыштны пондӧ вой бӧрын, чужӧмбансӧ мыччӧ, сэк ми асылӧн шуам, кор саявны кӧсйӧ — рытӧн. Ӧні сэсся ті асьныд верманныд шуны кодарӧ му миян бергалӧ. Дерт рытыввывсянь асывлань, шонділы паныд.
Сэсся нӧшта тӧв да гожӧм йылысь. Му сяр бергалӧ ас гӧгӧрыс. Сідз! Мывкыднад думышт, мый му шӧр пырыс мунӧ кутшӧмкӧ чӧрс, код гӧгӧр став му чукӧрыс и гӧгралӧ. Сійӧ чӧрсыс оз сулав веськыда шонділань, неуна пӧлыньӧн. Сідз кӧ, шонді гӧгӧр кытшовтігӧн муӧс во джынсӧ шонді ёнджыка шонтӧ ӧтиладорсяньыс, мӧд воджынсӧ мӧдарладорсяньыс.
Ми олам шӧрас ӧтик му помсяньыс да му шӧр визьсяньыс, сы понда миянладорын овлӧ гожӧм да тӧв. Коді олӧ му сяр вылын му чӧрсланьыс матынджык, сійӧс шонді омӧля вермӧ шонтыны тӧв и гожӧм. Сэні во гӧгӧр лым да йи. Шонді югыд веськалӧ зэв этша: сы вӧсна во джынсӧ сэні вой, мӧд во джынсӧ эськӧ пыр жӧ лун да.
3. Чорыд, кизьӧр, тӧвмодаа
Став мусӧ дай мувывсасӧ шуӧны либӧ чорыдӧн, либӧ кизьӧрӧн, либӧ газмодааӧн. Ӧні ме и кӧсъя торйӧдны тӧдӧм вылӧ чорыдӧс кизьӧрысь да газмодааысь, кизьӧрӧс газмодааысь. Ме ӧні кӧсъя корсьны сэтшӧм торъя тӧдмаланторъяс, код серти позьӧ тӧдны быд пӧлӧссӧ. Висьталам чорыдторъяс: из, лы, озысь, эзысь, стеклӧ, пу. Сэсся кизьӧръяс: ва, карасин, йӧв, дьӧгӧдь, кослунъя вый. Ӧні газмодааяс: чад, ловру, тӧв, сісьтӧвру. Мыйла нӧ изйӧс огӧ шуӧ газмодааӧн либӧ кизьӧрӧн, а шуам чорыдӧн? Мыйла йӧвсӧ огӧ гарыштӧ газмодааӧн ни чорыдӧн, шуам: йӧлыс кизьӧр.
Эмӧсь торъя тӧдмаланъяс (тӧдчанъяс). Чорыдтӧ кӧть кытчӧ пукты, сійӧ ньӧтик жӧ нин оз вежсьы: гӧгрӧс кӧ вӧлі, гӧгрӧс и кольӧ, нёльпельӧса кӧ, век нёльпельӧса, чер модаа кӧ, век чер модаа. Чорыд ассьыс модасӧ оз веж, он кӧ нин жугӧд. Кизьӧр — дзик мӧд сикас. Сылӧн медыджыд тӧдмалан сэтшӧм: абу кӧ йӧртӧма, пуктӧма кутшӧмкӧ дозйӧ, пыр сійӧ зільӧ медулі инӧ киссьыны, паськавны. Кизьӧртор пыр бокӧ паськӧдчӧ да медулӧ лэччӧ. Тасьті ва кӧ пӧрӧдан пызан вылӧ, ва оз нин ло тасьті модаа, паськалӧ пызан пасьта, дзик пыр паськалӧ. А чорыд кӧ эськӧ вӧлі, век ӧтмодаа коли, улӧ кӧть вылӧ пуктӧмӧн. Карасин сулеяын сулея модаа. Кисьтан сэсся лампаӧ — лампа модаа лоӧ, оз нин сулея модаӧн лампа пытшкын сулав. Сідзкӧ, кытчӧ кизьӧрӧс кисьтан, кутшӧм дозйӧ, сэтшӧм мода сійӧ и босьтӧ. Ӧні газмодааӧс тӧдмалам. Чорыдӧс позьӧ тасьтіӧ пуктыны, кизьӧрӧс позьӧ, газмодааӧс оз. Пачысь кӧ чад петӧ, пуктан он сійӧс тасьтіад?.. Он!.. Мыйла?.. Став газмодааяс ставладорӧ разалӧны: боклань, вывлань, увлань. Сы вӧсна он вермы найӧс пуктыны тасьтіӧ. Куйӧда кокӧн тай пыралас морт керкаӧ, куйӧд газыс (дукыс) керкатыр лоӧ. Пыралысьыс эськӧ ӧтилаын сулалыштіс, да куйӧд газыс (дукыс) керка пасьталаыс разалі. Сідз оз вермы лоны чорыдкӧд ни кизьӧркӧд. Газмодааясӧс позьӧ казявны тайӧ тӧдмалан серти.
Сэсся висьтала кутшӧм ӧткодь тӧдмаланъяс эмӧсь чорыдлӧн, кизьӧрлӧн, газмодаалӧн. Став пӧлӧсыслысь позьӧ сьӧкыдсӧ муртавны. Позьӧ тӧдны ёна-ӧ сьӧкыд стеклӧ тор, сьӧкыд-ӧ бутылка карасин, ёна-ӧ сьӧкыд ыджыд газ, либӧ чад. Босьтам вески. Ӧтарладорас пуктам стеклӧ тор, мӧдарас кутам лӧдны гира кытчӧдз вескиыс веськыда оз сувт. Сэсся гираяссӧ лыддям дай тӧдам ёна-ӧ сьӧкыд стеклӧ тор. Босьтам ӧні водзвыв мурталӧм тасьті, кисьтам сэтчӧ ва дай пуктам вески вылӧ. Мӧд пӧв вылас гираяс лӧдам вески веськыда сувттӧдз. Сэсся лыддям кымын тув гираыс, шыбитам сэтысь тасьтілысь сьӧкыдлунсӧ дай кольӧ сӧмын валӧн сьӧкыдлун. Босьтам тыртӧм стеклӧ сяр, машинаӧн газсӧ кыскам дзикӧдз дай газ петан инсӧ тупкам. (Газ кыскан машина нарӧсьнӧ эм).
Сэсся сярлысь, код пытшкын газыс ньӧтик эз коль, сьӧкыдсӧ мурталам вескиӧн: лоис, шуам, ӧти тув. Бӧр восьтам газ пыран инсӧ. Ме войдӧр нин шулі, мися, газ пыр паськӧдчӧ быдлаӧ. Керкаса газ стеклӧ сярса тыртӧм интӧ аддзас дай пырас сэтчӧ. Ӧні бара мурталам сярйӧс. Аттӧ, сяр тувсьыд сьӧкыдджык лоӧма — дзонь вит зӧлӧтник содӧма. Мыйла нӧ?.. Кысь?.. Газтӧ тай лэдзим сяръяд, сійӧ и сьӧктӧдіс. Сідзкӧ инӧ и газлӧн эм сьӧкыдлун. Тадз жӧ позьӧ сьӧкыдлун тӧдны быдсяма пӧлӧс газмодаалысь. Мукӧд газмодаа сьӧкыдджык ыджыд газысь, мукӧдыс кокньыдджык. Тайӧ мӧд тӧдмалан. Став пӧлӧслӧн: чорыдлӧн, кизьӧрлӧн, газмодаалӧн эм сьӧкыдлун.
Эм нӧшта тӧдмалан: чорыд и, кизьӧр и, газмодаа и паськӧдчӧны, ыджыдджык лоӧны кутан кӧ найӧс шонтыны. Ті кӧнкӧ казявлід нин: кор пӧсьӧдан самӧвар да сы вылӧ кутан пуктыны кампорка, дзик пыр сійӧ оз тӧр самӧвар трубаад, а эськӧ кӧдзыдвывсьыс вӧлі лӧсялӧ, кокньыда тӧрӧ. Мый понда сійӧ? Самӧвар труба пӧсялӧма да паськалӧма дай кӧдзыд кампоркатӧ пыкӧ. Эм сэтшӧм кӧрт кольча, код пыр кокньыда ветлӧ ыргӧн сяр (вӧчӧма нарӧсьнӧ петкӧдлыны чорыдторлысь шонтӧм бӧрын паськалӧмсӧ). Сійӧ ыргӧн сярсӧ шонтам спирт лампа вылын дай кутам кольча пыр сюйны. Мый сэк лоӧ?.. Сяр-кольча пыр оз нин кут мунны пӧсьӧдігӧн паськалӧма да. Онӧ-ӧ ті гарыштӧ: сяр пӧ кӧнкӧ сьӧкыдджык лои, мыйкӧ пӧ сярйӧ содіс?.. Эз немтор сод! Позьӧ сярсӧ кӧдзыдӧн дай шонтӧм бӧрын муртавны: кыкнансьыс ӧтсьӧкта лоӧ.
Кизьӧр паськӧдчӧм йылысь позьӧ тӧдны сяр пома стеклӧ трубка серти. Сяр пытшкӧ тырыс кисьтӧма ва. Кутам шонтыны сійӧ ва тыра сярсӧ. Недыр мысти ва трубка кузя кутас кайны. Сійӧ шоналӧ дай зільӧ паськӧдчыны. Босьтӧй сулея тыр ва дай пондӧй улісяньыс шонтыны. Ва сулеяысь петны пондас. Кӧсъям кӧ видзӧдлыны газмодааяслысь шонтӧм понда паськӧдчӧм, босьтам кутшӧмкӧ гадь, кӧть шуам, мӧс гадь. Пӧльтам сійӧс ёна зэлавтӧдз дай кӧрталам, мед пӧльтӧм лолыс бӧр оз пет. Гадь пытшкын лоас газ. Пуктам кӧ сійӧ гадьсӧ кӧдзыд инӧ — тӧдчӧмӧн чинӧ, небзьӧ, пуктам кӧ шоныд инӧ — польтчӧ, чорзьӧ. Нӧшта шоныд инӧ кӧ, пӧсь инӧ пуктан — дзик потӧ: гадь пытшкӧсса газ вывті ёна паськалӧ, оз кут тӧрны гадь пытшкӧ дай поткӧдас сійӧс. Велӧдчӧм йӧз видлалӧмаӧсь паськӧдчӧмсӧ быдсяма чорыдторъяслысь, кизьӧръяслысь дай газъяслысь да аддзӧмаӧсь, медъёна на пӧвстысь паськӧдчӧ газмодаа.
4. Термометр — шоныд мурталан
Абу ӧткодь шоныд став му пасьтала. Кытчӧ шонді югыд веськалӧ омӧльджыка, сэн кӧдзыдджык, кытчӧ ёнджыка — сэн шоныдджык. Миянсянь войвывланьын, му чӧрс помланьын, зэв кӧдзыд: шонді сэтчӧ зэв омӧля инмӧ. Му шӧр визьті газ пӧсь-шоныд, сэті шонді быдсӧн пӧжӧ. Сідз жӧ, гожӧмын шоныдджык, тӧлын кӧдзыдджык, лунын шоныдджык вой дорысь. Шонді водзын ывла вылын гожӧмын пӧсь, керка вуджӧрын ыркыд. Мукӧд лунӧ тӧлын кӧть гожӧмын кӧдзыдджык, мукӧдын шоныдджык.
Оз-ӧ позь кыдзкӧ муртавны шоныдсӧ да кӧдзыдсӧ?.. Эм термометр, миян ног кӧ шуны, шоныд мурталан. Сійӧ дженьыдик, вӧсньыдик сяр пома стеклӧ трубка. Сярйӧ кисьтӧма кизьӧртор — тюрк. Пуктам сяръя трубка шоныдджык инӧ. Пытшкас тюркыс шоналӧ дай паськӧдчӧ. Паськӧдчас дай кытчӧдзкӧ трубкаӧдыд и каяс. Трубка кузялаыс пасъяс (градусъяс) вӧчалӧма — сё пас. Шуам, ӧні кайис тюрк кызь куим пасӧдз. Сэсся мӧдлаӧ нуам термометр, кӧн нӧшта шоныд. Тюрк, дерт, нӧшта ёна паськалас да сувтас, шуам, комынӧд пас гӧгӧр. Ӧні вермам висьтавны ёна-ӧ шоныдджык мӧдлаас. Шоныдджык сизим пасӧн (градусӧн). Пач дінӧ кӧ термометрсӧ пуктам, вермас сё градусӧдз кайны; сюян кӧ пачӧ, нӧшта ёна каяс. Кайны некытчӧ лоӧ дай миян трубкаыд потӧ.
Ӧні висьтала кыдз тайӧ шоныд мурталан вӧчӧны. Босьтӧны тыртӧм сяр пома вӧсньыдик трубка, — мӧдар помыс сылӧн восьса, — сэсся зэв ёна пӧсьӧдӧны. Пӧсьӧдігӧн трубка пытшкӧсса тӧв паськӧдчас дай петас унджыкыс, зэв этша кольӧ трубка пиас. Ӧдйӧджык восьса помсӧ тюркӧ лэдзасны да сідзик и кӧдзӧдасны. Кӧдзӧдігӧн тӧв бӧр трубка пытшкын топалӧ. Сы инӧ пырӧ тюрк. Тюрк неуна став трубкасӧ оз тырт, сӧмын ичӧтик ин медвыліас кольӧ, кытчӧ чукӧрмӧма топалӧм тӧв. Сэсся тюрк тыра сяр пома трубка бергӧдӧны вывлань юрӧн да пуан ва руӧ пуктӧны. Кӧдзыд тюрк шоналӧ ва руӧн, кутас паськавны, ичӧтика петас ортсӧ дай сувтас. Век ӧд оз пет: кӧть сыысь ёна пуӧ ва, руыс сылӧн пыр ӧтшоныд. Мыйӧн казяласны, мый тюрк эз кут сэсся паськавны, трубка помсӧ тупкӧны, паяйтӧны дай заводитӧны кӧдзӧдны. Кымын тюрк кӧдзалӧ, сымын бӧр топалӧ. Пуктам трубка сярладор помнас сылан йиӧ, либӧ сылан лымйӧ. Турк лэччас-лэччас дай сувтас. Сувтӧм тюрк помӧ стеклӧ трубка вылӧ пуктӧны немпас — 0. Трубка вевдорас, кытчӧ тюрк сувтӧ пуан ва ру пытшкын, гижӧны сё — 100. Немпассянь сёӧдз ӧтмоза юкӧны сё пельӧ. Быд дас пас бӧрти гижӧд вӧчӧны: 10, 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90. Немпассянь увлань бара жӧ пасъяс вӧчӧны вылыс дорса кост сертиыс да бара гижӧны дас пас: 10, 20, 30... Немпассьыд улӧ пасъялӧны сы вӧсна, мый йиыд абу на медкӧдзыд тор, эмӧсь сыысь кӧдзыдджыкъяс. Сідз, тӧлын тӧв кӧдзыдджык, немпасысь термометрын тюрк улӧджык лэччывлӧ. Быдсяма сикас термометр висьталӧ пуан ва рулысь шоныдсӧ ӧтмоза, сӧмын немпас да ва пуан костсӧ абу ӧтмында вылӧ юкӧма.
Термометр эм куим пӧлӧс. Ӧти, кодлӧн костсӧ сё пельӧ юкӧма, шусьӧ Цельсий термометрӧн, — медводдза вӧчысь ним сертиыс. Мӧдлӧн немпас да ва пуан костыс юкӧма кӧкъямысдас пельӧ, сійӧ шусьӧ Реомюр термометрӧн, Реомюр лӧсьӧдӧма да. Немпассянь увланьӧ кӧдзыд индан инӧн лыддьыссьӧ, сійӧс гижӧны: −10°, −23°, −40°, с. в. Лыдпас водзӧ гижӧны чинтанпас.
Вывланьӧ немпассянь лыддьыссьӧ шоныд индан инӧн, гижӧны прӧстӧ куш лыдпасъяс: 10°, 20°, 35°, с. в. Термометрӧн позьӧ муртавны быд ин: кӧть мушӧрвизь дор, кӧть мучӧрспом дін. Тюрк нелямын пас кӧдзыдӧн (−40°) кынмӧ, из кодь чорыд лоӧ, сэсся дерт топавны оз нин вермы. Кыдз нӧ тӧдан нелямын градусысь кӧ кӧдзыд лоӧ?.. Позьӧ термометрӧ тюрк пыдди кисьтны спирт, сійӧ оз кынмы кӧть нӧшта кӧдзыд нелямын градусысь. Спирт шонтӧмӧн ёна жӧ паськалӧ. Спирта термометрӧн позьӧ зэв кӧдзыд ин дай тор муртавны. Мучӧрспом дорын вӧдитчӧны кӧдзыд вӧсна спирта термометрӧн.
5. Барометр — газ сьӧктӧм мурталан
Миян гӧгӧр, миян юр вылын — быдлаын газ. Му гӧгӧр верст кык сё кымын вывлань эм газ. Мыйла газыс бокӧ оз лэбзьы му дінсьыс? Газыслӧн ӧд, кыдз ми аддзылім, сьӧкыдыс эм жӧ. Муыс кыскӧ сійӧс асланьыс, бокӧсӧ мунны оз лэдз. Ми муртавлім газлысь сьӧкыдсӧ стеклӧ сярнад дай аддзим, мый сылӧн сьӧкыдлуныс этша. Сійӧ ичӧтик сярйын, а му гӧгӧрын кык сё кымын верст кыза газыс. Дерт сійӧ миян вылӧ да му вылӧ ёна личкӧ. Велӧдчӧм йӧз лыддьӧмаӧсь: морт туша вылӧ пӧ ӧкмыс сё пуд моз тӧлыс личкӧ. Мыйла нӧ сідзкӧ ми огӧ лямалӧ? Сідз нин миян яй-лы артмӧма, тайӧ личкӧмлы оз сетчы. Медтопыда газыс пукалӧ му бердын. Вывлань кӧ кутам кайны, ыджыд чой вылӧ, шуам, сэн шоныдыс бырӧ, газыс личалӧ, шочмӧ. Верст ӧкмыс кымын вылын, чойяс йылын, миянлы лолавны сьӧкыд, сэсся нырысь дай пельысь вир кутас петны. Мыйла лолавны сьӧкыд? Газ сэні этша, шоч, оз тырмы лолавны. Мый вӧсна пельысь да нырысь вир петӧ? Му дінын миян вылӧ зэв ёна газ личкӧ, ӧкмыс сё пуд мында. Миян пытшкӧс велалӧма нин сэтчӧ. Вылын, чой йылын, газ ӧкмыс сё пудйысь омӧльджыка нин личкӧ. Сы вӧсна и чепӧсйӧ миян ныр-вомысь да пельысь вир. Джуджыд чойяс йылын оз овны, дай шоча кайлӧны. Оз-ӧ позь тӧдны, мый кымын вылӧ каян, сымын газ омӧльджыка личкӧ, шочджык лоӧ. Абу-ӧ бара кутшӧм кӧ машина, кодӧн позьӧ муртавны газлысь личкӧмсӧ?.. Эм, шуӧны барометрӧн. Сійӧ кузь, аршынӧн-джынйӧн кузьта кымын трубка, ӧтар помыс восьса. Восьса помсӧ тюрк пиӧ лэдзӧма. Тюрк трубка пытшкын мый вылнаын кӧ сулалӧ. Трубка бокас пӧвтор вылӧ кӧкъямыс сё пас вӧчӧма. Шуам уліын, му бердын трубкаын тюрк сулалӧ сизимсё квайтымын пас весьтын. Сэсся кутам кайны ыджыд чойӧд. Тюрк кутас лэччыны трубкаысь тасьтіӧ. Сійӧ со мый понда: газ кутіс омӧльджыка тасьтіса тюрк вылӧ личкыны дай тюрк тасьтіын оз нин сэтшӧма кут зэлӧдны трубка пытшса тюркӧс. Сійӧн и лэччыштіс тюрк. Шуам, лэччис сизим сё ветымын кык пас весьтӧдз; газ личкӧм чиніс кӧкъямыс пас мында. Лэччам бӧр чой йылысь: газ личкӧм содӧ, тюрк трубка пытшкын бӧр вывлань кайӧ важ весьтӧдзыс, сизимсё квайтымын пасӧ.
Му бердын абу жӧ пыр ӧтсьӧкта газыс: зэра либӧ лымъя поводдя водзын тюрк лэччӧ. Сідзкӧ, тӧдӧмысь, газ шочмӧ, вылісянь озджык сэтшӧма топӧд. Кор бӧр сэзь, мича кӧсйӧ лоны (тӧлын кӧть гожӧмын), тюрк трубкаын кайӧ, шоныд газыс вывланьӧ вӧтлӧ. Барометрыд бур тор: петкӧдлӧ лёк да бур поводдя. Тюрк кӧ лэччыны кутас, тӧдан нин, — уль, зэра поводдя лоӧ. Тюрк кӧ каяс, — сэзь лун виччысь. Барометр серти позьӧ поводдя лун-мӧд войдӧр висьтавны, тӧдны кутшӧм лоӧ, шуам, мӧд лун, позьӧ оз ытшкыны петны, кӧтӧдас оз турун. Сэсся барометрӧн позьӧ тӧдны вылӧ-ӧ чой йылӧ кайӧны. Сійӧ ӧд дзик кокньыд. Шуам, кор барометрӧн чой горулын вӧлім, вӧлі сизимсё квайтымын газ сьӧктан пасын. Кайим мый вылнаӧ кӧ, барометр индыны кутіс сизимсё ветымын нёль пас. Мурталӧмӧн велӧдчӧм йӧз аддзӧмаӧсь, мый вылӧ кайигӧн быд дас аршын бӧрын ӧти пас чинӧ, увлань лэччӧ. Ми вот и вермам тӧдны вылӧдз-ӧ кайим. Чиніс миян квайт пас. Сідзкӧ ми кайим квайтымын аршын вылӧджык.
Видзӧдлам, кыдзи вӧчӧны тайӧ барометр — газ сьӧктӧм мурталан. Ми асьным вермам сійӧс вӧчны кокньыдика, мед сӧмын эм ӧти паяйтӧм пома стеклӧ трубка да унджык тюрк. Босьтам трубкасӧ да кисьтам тырыс тюрк. Сэсся тюркӧн жӧ тыртам ичӧтик тасьті. Тасьтіӧ сувтӧдам восьса помнас трубкасӧ. Ортсыса газ оз вермы личкыны тасьтіса тюрк вылӧ сэтшӧма, мед трубкаса тюркыс ньӧти оз пет. Сійӧ тюрк ичӧтика петас тасьтіӧ да мый вылнаӧ кӧ и сувтас трубка пытшкӧ. Сэсся вӧчам кузь шыльыд пӧвтор да трубка кузялаыс и пуктам. Видзӧдлам, кымынӧд пас весьтын сулалӧ тюркыс ньӧбӧм, заводын вӧчӧм, барометрын. Шуам сизимсё квайтымын куим пасын. Ми ас пӧв вылӧ, код весьтын турк сулалӧ, гижам 763. Сэсся, шуам, зэра поводдя матысмӧ. Тюркыд кыкнан барометрас кутас лэччыны. Кутшӧм пасӧдз ньӧбӧм барометрын лэччас, сэтшӧм пас и гижам ас барометр пӧв вылӧ: шуам, лои 750. Сэсся ас барометрысь кык костсӧ (763 да 750) юкам дас куим пельӧ дай гижам пасъяс. Мурталам ыджыд-ӧ ӧти пас лоӧ. Сы ыджда пасӧн став трубка кузяласӧ юкам дай пасъялам. Быд вит пас бӧрти гижӧд пукталам. Сідз: 750-сянь увлань витӧд пасӧ пуктам 745, нӧшта увлань 740, сідз водзӧ. Вывлань 750-ысь витӧд пасӧ гижам 755, водзӧ 760, сідз водзӧ. Барометр миян и артмис.
6. Ыджыд газ
Уна нин газ йылысь висьтавлі: мый сійӧс муртавны позьӧ, шоныд дырйи сійӧ паськӧдчӧ, быдсяма газмодаа моз ставладорӧ разавны веськӧдчӧ. Нӧшта ӧткымын фокус позьӧ вӧчны тайӧ газӧн. Румка пыдӧсӧ пуктам кос кабала. Сэсся румкасӧ пӧрӧдам да ва пиӧ и лэдзам. Ті чайтад кабалаыс кӧтасяс? Оз бара!.. Пытшкас ӧд сэн эм газ. Сійӧ петныс оз вермы, румка пыдӧсас чукӧрмӧ дай ватӧ ас инас пырны оз и лэдз. Кыдз тай пызан сувтӧдан да сы инӧ мӧд пызан он вермы сувтӧдны, дзик жӧ тані сідз. Босьтам стӧкан чукйӧн ва, вевттям сійӧс кабала торйӧн. Сэсся пӧрӧдам стӧкансӧ кабала кутыштігтырйи. Киссяс оз эськӧ ваыс? Оз!.. Газ улісяньыс пыкӧ кабаласӧ, да васӧ киссьыныс оз лэдз. Стӧкан мында валӧн сьӧктаыс сідзкӧ нӧшта этшаджык на кабала вылӧ личкан газ вынысь.
Босьтам вӧсньыдик резина мач. Пытшкас вӧтлам ичӧтика газ дай топыда кӧрталам розьсӧ, кыті газсӧ сюйим. Мач небыдик рузум кодь лоӧ, чукрасьӧма ставыс. Пуктам сэсся тайӧ мач стеклӧ доз улӧ, газ кыскан машинаӧн кыскам сійӧ доз улысь став газсӧ. Миян мач легны кутас, веськӧдчыны, польдчыны дай дзикӧдз польдчас. Мыйла?.. Мач гӧгӧр газыс быри, куш ин лои, а мач пытшкӧсса кутіс паськӧдчыны, разӧдчыны, петныс мач пиысь оз вермы дай аскӧд тшӧтш паськӧдӧ сійӧ мачсӧ. Лэдзам стеклӧ доз улӧ бӧр газ, мач бара топалӧ, шляпмунӧ, куснялӧм рузум кодь лоӧ.
Сэсся нӧшта со мый. Босьтам нянь шӧрӧм да сьӧкыдсӧ мурталам. Сэсся мӧд нянь тор босьтам, кабралам ёнджыка да вӧчам воддза шӧрӧм ыдждаыс жӧ. Кодыс сьӧкыдджык лоӧ?.. Дерт чабралӧм няньыд. Сідз жӧ и газкӧд. Ӧтыджда, ӧтсьӧкта сяръясын кӧдзыд да шоныд газ абу ӧтсьӧктаӧсь: кӧдзыд газ топыдджык шоныдысь дай сійӧн сьӧкыдджык. Вый кӧ ва вылӧ кисьтан, мыйла оз вӧй?.. Кокньыдджык, сыла!.. Вый вылӧ кӧ кисьтан ва, выйыс каяс вылӧ. Сідз жӧ и тані. Керкаын шоныд газыс пыр вылын: пӧлатьын шоныдджык джодж дорысь. Ӧдзӧстӧ тай восьтан да кӧдзыд руыс пыр джодж дінтіыд мунӧ, а шоныд руыс посводзад пӧтӧлӧк бердтіыд петӧ, вывланьӧ кайӧ.. Кӧдзыд газ пырӧ да шоныд, кокньыд газсӧ и вӧтлӧ.
Ывлаын газ некор оз сувтлы, оз лӧньлы: пыр сійӧ мунӧ кӧдзыдджык инсянь шоныдланьӧ, шоныд инсянь вывлань кайӧ. Вылын кӧдзыд, сэн газ кӧдзалӧ, бӧр кытъястікӧ лэччӧ му бердӧ да бара сэті мунӧ, лэбзьӧ кодарланьӧкӧ. Энӧ ті чайтӧ, мый сё верст вывланьын газ шоныд. Шоныд газ кокньыдысла сэтчӧ кайӧма. Медшоныд газ му бердсянь верст, верст джын судта кымын. Сыысь вылын сэсся кӧдзавны пондӧ. Шонді шоныдыс ӧд мусӧ медводз шонтӧ, сэсся вӧлись мусяньыс и газыс шоналӧ. Мыйӧн вылӧджык кайны кутас, сӧмын бӧр кӧдзалӧ. Ыджыд чойяс йылӧ каян верст нёль-вит да сэн сэтшӧм кӧдзыд газ ветлӧ, мый во гӧгӧр лымйыс оз сывлы. Нӧшта вылӧ каян — нӧшта кӧдзыд.
Кор ми газ мунан туй вылӧ веськалам, сэк шуам «тӧла» пӧ. Тайӧ газ, ыджыд газ, артмӧма уна газмодааысь: шоммӧдан газысь, ӧзъян газысь, ловтӧм газысь, шома газысь да нӧшта уна мукӧдпӧлӧс газысь. Ставыс найӧ ӧтлаасьӧмаӧсь, сорласьӧмаӧсь дай артмӧма ыджыд газ.
Ме кӧсъя водзӧ висьтавны став газ модаа йылысь торйӧн, кутшӧмӧсь найӧ эмӧсь, кутшӧм торъя тӧдмаланъяс налӧн.
7. Шоммӧдан газ
Тасьтіӧ пуктам ва да ичӧтик пу пӧвтор. Пӧвтор вылас кабала либӧ посньыдик кос чагъяс, либӧ сись ломзьӧдам. Сэсся стеклӧ дозйӧн вевттям, мед доръясыс ваӧ инмӧны. Миян сись ломтысяс, ломтысяс дай кусӧ. Мыйла нӧ кусӧ? Эз на тай нӧ помӧдзыс сотчы? Тайӧ, тыдалӧ, мыйкӧ дозса газыскӧд лоӧма, мыйла нӧ эськӧ сэсся биыс кусі! Оз-ӧ нӧшта мыйкӧ тӧдчы? Стеклӧ доз пытшкын ваыс кайыштӧма. Газыс нӧ сідзкӧ чинӧма? Чиніс... Кыдз нӧ чиніс, петны ӧд эз вермы?.. Ті, дерт, казявлінныд: керкаын кӧ уна йӧз, зэв сьӧкыд сэн лолавны, пӧсь лоӧ. Либӧ пач кӧ ломзьӧдан да вомсӧ тупкан — биыс кусӧ. Миян стеклӧ доз улын сись сотчигас газыс сотчӧдан торсӧ ставсӧ видзӧма дай сы вӧсна и лои кусны сэсся. Дозса газ, кыдз ми аддзам, оз нин сотчӧднытӧ вермы. Газ пай, коді отсалӧ сотчыны, коді шомӧ пӧртны вермӧ сотчан торъяс, коді ёна колантор миян лолалігӧн, шусьӧ шоммӧдан газӧн. Тайӧ газ пӧ шоммӧдӧ, шомӧ пӧртӧ. Тупкӧса пачын би кусӧ, пес шомӧ пӧрны оз вермы, шоммӧдан газыс бырӧ, а выльысьсӧ сэтчӧ оз веськав. Быд ловъя лов шоммӧдан газ лолыштӧ, бӧрсӧ мӧдтор нин петӧ, оз нин шоммӧдан газ. Керкаын кӧ уна йӧз, недыр мысти пондас юр висьны дай сьӧкыд лоӧ лолавны. Мыйла? Сійӧ йӧзыс шоммӧдан газсӧ лолалӧмаӧсь. Сы вӧсна шоммӧдан газ лоӧ этша дай оз понды тырмыны лолавны.
Миян стеклӧ доз улын дзик жӧ сідзи. Сись ломтысис, шоммӧдан газ ӧтлаасис бикӧд да тшынӧ да шомӧ пӧрис, а доз улын мӧд пӧлӧс газ пай коли. Стеклӧ доз улӧ ваыс нёльӧд юкӧнсӧ тӧкӧтьӧ эз кай. Сідзкӧ инӧ позьӧ тӧдны, мый миян гӧгӧрын став ыджыд газас нёльӧд пай кымын шоммӧдан газ. Ми ӧні тӧдлім, мый шоммӧдан газ ломтысьны отсалӧ дай сійӧн быдсяма ловъя лов лолалӧ. Му гӧгӧрыс кӧ шоммӧдан газ бырӧ, му вылын олӧм бырӧ, дай би оз вермы ломтысьны. Нӧшта тӧдам, мый шоммӧдан газ ломтысигӧн ӧтлаасьӧ став пӧлӧс ломтысян торкӧд дай кыкнанныс: шоммӧдан газыс и ломтысян торйыс шомӧ либӧ пӧимӧ пӧрӧны.
Оз-ӧ позь кыдзикӧ судзӧдны шоммӧдан газ торйӧн, мед ті збыль аддзанныд кутшӧм сійӧ дай шуанныд: «Пӧдлинӧ пӧ тай шоммӧдан газ отсалӧ сотчыны; ӧтлаасьӧ сотчан торкӧд». Ыджыд газысь ми торйӧдны огӧ вермӧ, а эм сэтшӧм еджыд бертолет сов, кӧн зэв уна шоммӧдан газыс. Босьтам сійӧ совсӧ лыакӧд сорлалӧмӧн да пуктам ён вӧсньыдик стеклӧ дозйӧ. Дозсӧ тупкам розя пробкаӧн. Пробка розьӧ сюям кусыня стеклӧ трубка, кодлӧн кыкнан помыс восьса. Мӧд помсӧ сюям ва пиӧ. Сэсся сов тыра доз кутам шонтыны. Ыджыд газ, коді вӧлі трубка пиын, паськалас дай петас ва пыр болькйӧн. Сы бӧрын кутас петны шоммӧдан газ, сійӧ шонтігӧн бертолет совсьыс торйӧдчӧ. Уна торйӧдчӧ: стеклӧ дозтӧ тыртас дай трубка пыр да ва пыр кутас ортсӧ болльӧн петны. Боль петан инӧ ва тыра сулея сувтӧдам увлань юрӧн. (Мед сулея вом инмыны кутас тасьтіса ваӧ). Больяс ва пыр вывлань каясны сулея пыдӧсӧдзыс, а васӧ вӧтласны. Кор сулея тырӧ шоммӧдан газӧн, зэв зіля сувтӧдам сійӧс вывлань юрӧн да зіля тупкам пробкаӧн, либӧ лӧсьыдджык плавкӧс стеклӧ торйӧн, мед шоммӧдан газ оз сорлась ортсыса ыджыд газкӧд. Сідз жӧ нӧшта шоммӧдан газ чукӧртам кымынкӧ сулеяӧ. Шоммӧдан газ бертолет солысь пыр петас, кытчӧдз солыс оз пӧр шомӧ, дзикӧдз оз сьӧдӧд.
Ӧні кутам шоммӧдан газ тӧдмаланъяс видлавны. Сылӧн абу некутшӧм рӧм, ни дук, ни кӧр. Босьтам ӧгыра сартас да лэдзам сулеяӧ. Ӧгырсянь сартас ӧзйӧ зэв яра, югыд биӧн, быдсӧн синмыд доймӧ. Сулеяын ставыс шоммӧдан газ, сійӧ ёна ӧдйӧ ӧтлаасьӧ ломтысян сартаскӧд, ӧдйӧ пӧртӧ шомӧ. Сэсся босьтам вӧсньыдик кӧрт сутуга, помас сутшкам ӧгыр тор да мӧд шоммӧдан газ сулеяӧ лэдзам. Сутуга ӧгырсянь пырысь пыр ӧзъяс, бара жӧ яра сотчас, шоммӧдан газкӧд ӧтлаасяс. Гашкӧ ті шуанныд: «Мыйла пӧ нӧ кӧрт, чугун миян оз ӧзйы, оз сотчы ывла вылын. Сэн ӧд эм жӧ шоммӧдан газыс?» Ывла вылын чугун да кӧрт сотчӧны жӧ, сӧмын ньӧжйӧникӧн, дырӧн. Ме ӧд шулі нин, мися ывлаын шоммӧдан газ сорласьӧма мукӧд сикас газъяскӧд, абу чиг ачыс: сійӧн ӧтпырйӧ, ӧдйӧ оз и вермы сотны чугунтӧ. Ньӧжйӧника сотчӧмсӧ ми шуам сӧмын мӧд кывйӧн — сімӧмӧн. Дыр кӧ тай кытӧнкӧ кӧрт тув куйлас, сійӧ сімӧ. Кымын дыр куйлӧ, сымын ёна сімӧ. Вермас дзикӧдз сімны, чегъясьны да дрӧбавны кутас. Сійӧ кӧрт тувйыд шоммӧдан газыскӧд вочасӧн ӧтлаасьӧ, дзикӧдз сотчӧ-сімӧ.
8. Шома газ
Ми ас пытшкӧ лолыштам шоммӧдан газ ыджыд газ пытшкысь, бӧр лолыштам шома газ. Сись сотчигас босьтӧ шоммӧдан газ. Сотчӧм бӧрын артмӧ тшын, пӧим да нӧшта шома газ. Шома газ артмӧ шоммӧдан газысь да шомман торъясысь. Шомман тор эм сись пытшкын, карасинын, пу пытшкын, став биӧн сотчан торйын. Миян лолыштігӧн сідз жӧ: ыджыд газӧс лолыштам ас пытшкӧ, — шоммӧдан газ пырас вирӧ, ӧтлаасяс сэн шомман торкӧд, артмас наысь шома газ, кодӧс ми бӧр лолыштам. Дерт тшӧтш бӧр лолыштам и мукӧд пӧлӧс газсӧ, кодъяс ыджыд газӧн моресӧ веськавлісны. Шома газ ми кыдз вермам ӧдйӧ бӧр лолыштам: сійӧ зэв сьӧкыд газ, юрӧ каян газ. Пач ломтысигӧн зэв уна шома газ артмӧ. Ломтысьӧм бӧрын пыр кӧ труба пӧдлалан, шома газ ставыс керкаӧ петас, сорласяс ыджыд газкӧд. Ми лолавны кутам сэтшӧм газсӧ дай кольмам. Дырджык кӧ огӧ пӧдлалӧй трубасӧ, шома газыс петас ывлаӧ да немтор ми огӧ лоӧ.
Мед кокньыдджыка вермам велӧдны тӧдмаланъяс шома газлысь, корсьлам — абу-ӧ сэтшӧм тор, кысь эськӧ позьӧ сійӧс перйыны, торйӧдны. Сэтшӧм тор эм — мрамор. Мрамор — еджыд из, кодын шома газ ӧтлаасьӧма изйыскӧд. Шома газ сыысь позьӧ торйӧдны сов шома ваӧн (соляная кислота). Сійӧн киськалам дозйӧ пуктӧм мрамор. Миян шома ва пырысь-пыр кутас пузьыны (быг кайны). Тайӧ — мраморысь шома ва шома газсӧ торйӧдӧ, больясӧн петӧ. Дозйыс кӧ джуджыдджык, оз и ков вевттьыны: шома газ сьӧкыд ыджыд газысь да доз пыдӧсас и пуксьӧ. Тайӧ газ дзик жӧ рӧмтӧм, югыд. Видзӧдлам, кутшӧм торъя тӧдмаланъяс шома газлӧн. Босьтам ломтысян сартас, лэдзам шома газ пиӧ. Сартас кусӧ. Сідзкӧ, шома газ пытшкын немтор оз сотчы.
Нӧшта мӧд тӧдмалан тор. Босьтам стӧкан да сэтчӧ миян дозйысь шома газсӧ кисьтны кутам. Шома газ киссьӧ, мӧд ног кӧ, лэччӧ увлань. Мыйӧн нӧ тӧдан киссьӧ али оз? Шома газсӧ ӧд он аддзы?.. Босьтам бара биа сартас да лэдзам стӧканӧ. Сартас сэн кусӧ. Кутшӧм дозйысь кисьтім, сэтчӧ ӧні би сюям, сэн би кутас ломтысьны. Сідзкӧ, сэн абу нин шома газ, а ыджыд газ: шома газыс киссис стӧканӧ. Тадзи ми тӧдім, мый шома газ сьӧкыдджык ыджыд газысь, позьӧ сійӧс ва моз дозйысь дозйӧ кисьтавны. Эм мӧд державаын ӧти чой пытшкын гу (му пи), тыртӧм му, пач кодь. Кор сійӧ гуӧ морт пырас, немтор оз ло. Пырас пон — кольмӧ, кувтӧг оз мын. Мыйла мортыс оз кольмы? Сэн шома газ муысь петӧ, да сьӧкыд пондаыс оз вывлань кай, а му бердас, гуас, водӧ. Мортлы сэн шома газыс ныр-вомӧдзыс оз во, ӧтчыд сійӧ оз лолышт кольмӧдан шома газсӧ, а пон уліті ветлӧ, шома газнас лолалӧ, кольмас дай кулӧ. Морт кӧ водас сійӧ гуӧ, дерт тшӧтш кольмас да мӧдар югыдӧ мунас. Сэтшӧм сійӧ омӧль шома газ. Уна йӧз тайӧ газӧн кувтӧдз кольмывлісны керкаясын.
Ӧні ті висьталӧй, мыйла кӧн ёна уна йӧз, дырджык олан да юр висьмӧ?
9. Шомман тор
Шомман тор йылысь уна сёрнитны огӧ кутӧ. Висьтала сӧмын, мый шомман тор ыджыд тӧлын зэв этша. Шоммӧдан газ зіля ӧтлаасьӧ шомман торыскӧд дай артмӧ шома газ. Унджыксӧ сійӧ позьӧ корсьны сотчан торъясысь: карасинысь, пуысь, яйысь, турунысь да нӧшта уна торйысь. Тайӧ тор торйӧн мукӧдысь судзӧдны ми огӧ вермӧ, зэв сьӧкыда торъялӧ. Стеклӧ вундан алмаз тай эм, сійӧ шомман торысь мукӧд торкӧд сорласьӧмӧн артмӧма.
10. Ловтӧм газ (Азот)
Медуна ыджыд газ пытшкын ловтӧм газ. Тайӧс позьӧ перйыны ыджыд газысь, сідзкӧ позьӧ тӧдны и тӧдмаланъяссӧ. Босьтам паськыд стеклӧ доз, вевттям сійӧн ва тыра тасьтіӧ пуктӧм пӧвтор. Пӧвтор вылас ломтысьӧ кабала. Кабала сотӧм бӧрын стеклӧ доз улӧ кольӧ пӧим, тшын, шома газ да нӧшта ловтӧм газ. Пӧим пӧвтор вылын лоӧ, тшын недыр мысти доз бокас да ваӧ пуксяс. Оз-ӧ позь и шома газысь мынны? Лэдзам ваӧ известка. Сійӧ сэні сылӧ, сэсся кыскас доз увса шома газӧс, ӧтлаасяс сыкӧд. Лоӧ шома известка, коді пуксяс ва пыдӧсӧ. Доз улын ӧні кольӧ куш ловтӧм газ. Сюям кӧ сэтчӧ биа сартас, биыс кусӧ. Сідзкӧ ловтӧм газ сотчыны оз лэдз, сы пытшкын би кусӧ. Доз улӧ кӧ сюян тӧрӧканӧс, либӧ шырӧс, пырысьтӧм-пыр найӧ чергӧдчасны, кулӧны. Кулӧны оз ловтӧм газ вӧсна, а сы понда, мый абу сэн шоммӧдан газыс — пӧдӧны веськыда кӧ шуны.
Би оз ломтысь, ловъя лов кулӧ... Позьӧ инӧ шуны, мый дзик веськодь, эм кӧть абу тайӧ газыс ыджыд газ пытшкын. Тайӧ газ бурсӧ миянлы вӧчӧ жӧ: эз кӧ вӧв ловтӧм газ ыджыд газын, миянлысь пытшкӧснымӧс эськӧ шоммӧдан газыс дзик сотіс, дай ставсӧ нӧшта му вылысь шомӧ пӧртіс. А ловтӧм газ шоммӧдан газсӧ кизьӧртӧ, быттьӧкӧ раммӧдӧ сійӧс, оз сет вӧлясӧ сылы ӧтнаслы. Ми вермам тӧдны: кымынӧд юкӧн ыджыд газ пытшкын ловтӧм газыс. Кабала сотігӧн доз улын ва содіс. Уна-ӧ нӧ кайис? Нёльӧд юкӧныс кымын. Мӧд куим пайыс нёльӧд юкӧнлӧн ловтӧм газлы кольӧ. Сідзкӧ ыджыд тӧлын куим пайыс нёльӧд юкӧнлӧн ловтӧм газ. Мыйта ми лолыштам ловтӧм газ ас пытшкӧ, сымында жӧ и бӧр лэдзам. Бӧрын нин вӧлі, мый куш ловтӧм газ пиын ловъя лов кулӧ, нинӧмӧн лолавны, сы кузя и шуам ми ловтӧм газӧн.
11. Ӧзъян газ
Ыджыд газ пиын нӧшта эм ичӧтика ӧзъян газ. Татшӧм газыс уна пуын, сиськын, яйын. Нӧшта уна сотчан торйын да шома ваясын. Шома ваясысь и позьӧ ӧзъян газсӧ судзӧдны. Босьтам сулея, кисьтам сэтчӧ сов шома ва да цинк торпыриг. Тупкам сулеяӧс пробкаӧн. Пробка пырыс нуам стеклӧ трубка, мӧд помсӧ ва пиӧ лэдзам. Сулеяын миян шома ва пуны кутас, быдсӧн пӧсь лоӧ сулеяыс. Сійӧ ӧзъян газ шома ваысь петӧ, цинкыс сійӧс вӧтлӧ да ачыс ӧзъян газ инас пуксьӧ. Олыштам тӧкӧтьӧ, мед ыджыд газ петас коді сулеяас веськалі, сэсся ва тыра стӧкан пӧрӧдам больяс петан весьтӧ. Ӧзъян газ веськалӧ стӧканӧ да сэтысь васӧ вӧтлӧ. Кор стӧкан ӧзъян газӧн тырӧ, вомсӧ стеклӧӧн вевттям да бокӧджык вештам. Ӧзъян газсӧ пыр чукӧртам стӧканъясӧ, кытчӧдз сійӧ оз дугды петан инысь.
Сэсся позьӧ ӧзъян газлысь велӧдны тӧдмалан торъяссӧ. Некутшӧм рӧм оз тӧдчы, югыд. Биа сартас босьтам да стӧкан улӧ пыдӧснас вывланьӧ кутӧмӧн матыстам. Ӧзъян газ ӧзйӧ, сотчӧ надзӧник, дзузган би моз. А ӧд ті тӧданныд нин: сотчигӧн сотчан торйыс шоммӧдан газкӧд ӧтлаасьӧ. Босьтам тыртӧм стӧкан да ӧзъян газ тыра стӧканӧн вевттям; сэсся найӧс сідз лӧсьӧдам, мед тыртӧм стӧканыс вывладорас лоӧ, а ӧзъян тыраыс увладорас. Недыр мысти торйӧдам стӧканъяссӧ дай видзӧдлам мый лоӧ ӧзъян газкӧд. Увладор стӧкан бердӧ, кӧн миян водзджык вӧлі ӧзъян газ, биа сартас нуам да немтор оз ло. Сідзкӧ, сэн абу нин ӧзъян газыс, а мӧд стӧканын, кӧн миян вӧлі ыджыд газ, биа сартассянь ломзьӧ ӧзъян газыс. Казялім тайӧн, мый ӧзъян газ вывланьӧ кайӧ, сідз кӧ, сійӧ кокньыдджык ыджыд газысь. Ӧзъян газ тыра стӧкан кӧ вомладорнас вылӧ лӧсьӧдам, ӧзъян газыд пырысь пыр вошӧ стӧканысь, вывланьӧ лэбзьӧ.
Босьтам нӧшта ӧти ӧзъян газ тыра стӧкан, тупкам воча мӧдӧн, кӧні ыджыд газ дай кутам бергӧдлыны кыкнансӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ. Ӧзъян газ сорласяс мӧд стӧканса ыджыд газкӧд дай лоӧ сора газ — гымалан газ. Рузумӧн кыкнан стӧкансӧ торйӧн гартам (мед оз резышт синмӧ), матыстам биа сартас стӧканъяс костӧ, кодъясӧс бок ногӧн кутам дай калькӧдыштам стӧканъяссӧ: друг зэв ёна би петалас да гымыштас. Тайӧ гымалан газ ӧтпырйӧ сотчӧ, друг ӧтлаасьӧ шоммӧдан газкӧд. Ыджыд газ уськӧдчӧ тыртӧм инӧ (сэт ӧд дерт тыртӧм лои) да сійӧн и гымыштӧ. Ӧзъян газ шоммӧдан газкӧд сорласис да ваӧ пӧри, сӧмын ваыс зэв этша лоӧ. Ӧд газыс ва дорысь ёна паськыда пукалӧ.
Гашкӧ ті юаланныд: «Мыйла нӧ пӧ эськӧ оз гымышт би ортсын ломтысигӧн? Ыджыд газын ӧд ӧзъян газыс эм жӧ? Либӧ мыйла нӧ оз шоммӧдан газыскӧд ӧтлаась да ваӧ пӧр?..» Да ӧд ӧзъян газыс ыджыд газас этша, выльысьсӧ оз ло дай сійӧ сорласьӧма ыджыд газыскӧд, сійӧн и оз гымышт биасигӧн да ломтысигӧн. Рочӧн ӧзъян газыс шусьӧ водородӧн, — ва чужтысьӧн. Мыйла сідз? Вайӧ висьталӧй асьныд!
12. Лэбалан сяр
Энӧ-ӧ ті кывлӧ лэбалан сяр йылысь? Ме тіянлы висьтала, кыдз сійӧс вӧчӧны. Вурӧны уна пӧвса ыджыд мешӧк топыд шӧвкысь. Тыртӧны мешӧксӧ ӧзъян газӧн. Мач кодь гӧгрӧс лоӧ, пӧльтчӧ. Сэсся зӧбня кодьӧс кӧрталӧны. Сійӧ зӧбняӧ кык морт пуксьӧны. Сэсся сярсӧ разясны, лэдзасны. Ӧзъян газ кокниысла зэв тэрыба вывлань кутас кайны. Каяс сэтчӧдз, кӧні ыджыд газыс зэв нин кизьӧр лоӧ. Вылӧджыксӧ сярса ӧзъян газ, зӧбня да мортъяс сьӧкыдлунӧн, кайны оз вермы (мед сьӧкыдджык лоӧ, кӧртавлӧны зӧбняас нӧшта кӧрт якӧр да мый да). Сэсся сяр газ ньылыд кутас лэбзьыны. Сяр пыдӧсӧ вӧчӧма ичӧтик вевт, сэсянь нуӧдӧма зӧбняӧ гез. Колӧкӧ бӧр лэччыны муӧ, гез помсӧ кыскыштан, сярйысь вевт воссяс. Ӧзъян газ петыштас, сяр сьӧктас дай лабутнӧя лэччас муӧ.
13. Кыдзи сись сотчӧ
Сувтӧдам ас водзӧ ломтысян сись, кутам видзӧдны сы вылӧ: биыс пытшкас, шӧрас да дорас абу ӧткодь. Пытшкӧсладорсӧ фитиль дінсӧ видлам — жельтор сюйлам сэтчӧ. Сійӧ миян оз сьӧдась, сӧмын биладорыс чишкасьыштас. Сідзкӧ сэні биыс абу. Вӧсньыдик трубка босьтам, помсӧ би пытшкӧ фитильланяс сюям. Трубка кузя еджыд ру пондас петны. Ӧзтам сійӧс, ломтысьӧ дзик жӧ сись моз. Тайӧ ру чужӧ сись сылӧм понда, сэсся фитиль кузя кайӧ биланьыс. Ӧні би шӧрсӧ видлам. Трубка пом кӧ пуктам сэтчӧ, сійӧ сьӧдасьӧ, са пуксьӧ. Тайӧ биын сотчӧны посньыдик сись руторъяс, доналӧны пӧсьысла; ми сійӧ доналӧмсӧ шуам биӧн. Дорын, медвыліас, би бара мӧд пӧлӧс — лӧз, зэв омӧля тӧдчӧ, сӧмын пӧсьджык мукӧд дорсьыс. Тан сотчӧ ӧзъян газ, коді локтӧ сисьсянь, ӧтлаасьӧ шоммӧдан газкӧд да пӧрӧ ва руӧ. Сідзсӧ ва руыс оз тӧдчы миянлы, а кӧдзыд стӧкан кӧ матыстан би вылі дорас, ва ру пуксьӧ стӧкан вылӧ. Мукӧддырйи сись тшыналӧ: фитильыс кузь лоӧ, сисьлӧн руыс уна кайӧ да прамӧя оз вермы сотчыны, шоммӧдан газыс матӧ сэтчӧ оз сибав да. Сы вӧсна сисьлӧн руыс сьӧдасьӧ да саӧн шоналӧм газъясыскӧд кайӧ вывлань.
14. Ва
Уна ва му гӧгӧрын: шоръясын, тыясын, мореясын, юясын. Уна эм ва ыджыд газ пытшкын, ру моз сэн сійӧ. Кымӧрын нӧшта уна ва, сук руӧ чукӧрмӧма. Медводз тайӧ кымӧр йылысь ме и висьтала. Пачӧ кӧ чугунӧн ва сюйны, ва косьмӧ чугунысь, вошӧ. Кытчӧ вошӧ? Руӧ пӧрӧ. Руыс шоныд газыскӧд вывлань труба пыр кайӧ. Кокньыдджык торйыд ӧд пыр сійӧ вывланьӧ кыпӧдчӧ. Ведраясысь дай быдлаысь, кӧн ва эм, пыр ваыс надзӧникӧн косьмӧ, ывла газыскӧд сорласьӧ. Ывлаын зэв уна ва руыд эм. Кымын ывлаын пӧсь, сымын ва ёна косьмӧ, сымын уна ва ру ывла газкӧд сорласьӧ. Кӧдзыд дырйи омӧльджыка ва пӧрӧ руӧ. Шуам, зэв шоныд керка пытшкӧс, дерт сэн уна ва ру. Сэсся кӧдзалӧ керкаыс. Кӧдзыдджык газӧ оз нин вермы ӧшйыны ва ру ставыс, мыйта вӧлі шоныд дырйи: миян керка стенъяс вазьӧны, тӧлын кӧ — быдсӧн гыӧртӧны, — сійӧ ва пуксьӧ газсьыс. Либӧ тӧлын восьтан кӧ ӧдзӧс, кӧдзыд газ уліті, джодж дінті пырны кутас еджыд сук руӧн. Тайӧ шоныд газсӧ керкаысь кӧдзыд газ кӧдзӧдӧ, сы вӧсна ва руыс сукмӧ дай тӧдчыны пондас. Сідз жӧ и посводзын, ӧдзӧс сайын: шоныд газ петӧ вылітіыс, кӧдзалӧ; ва ру сукмӧ дай пуксьӧ посводз пӧтӧлӧкӧ, гыӧртӧдӧ сійӧс.
Та бӧрти тіянлы зэв кокньыда позьӧ гӧгӧрвоны, кыдз артмӧ кымӧр да мый сійӧ сэтшӧмыс. Ваясысь ру петӧ. Му дінса шоныд газ ва рукӧд вывлань кайӧ, ва ру вылын кӧдзалӧ дай сукмӧ. Миянлы пондас тыдавны, быттьӧ кутшӧмкӧ зэв ыджыд тшын тупыльяс. Кымӧрыд инӧ сэтшӧм жӧ сук ва ру, кутшӧмӧс ми аддзылім тӧлын восьса ӧдзӧс дырйи, кӧдзыд газ пыригӧн. Кор кымӧр веськалӧ зэв кӧдзыд инъясӧ, — ёна вылын ӧд зэв кӧдзыд, — сэн сук ва ру нӧшта сукмӧ да ваӧ и пӧрӧ, сэсся усьӧ муӧ гожӧмын зэр моз, либӧ шерӧн, а тӧлын — лымйӧн. Шер медвылын артмӧ, сэтшӧм вылын, кӧн и гожӧмын ваыс кынмӧ. Кынмас да усигас нӧшта гыӧртас гӧгӧрыс дай тупыль кодьӧ пӧрӧ. Кор шоныд газӧ воас, усьӧмысла сывныс оз удит, му вылӧ сідз и усьӧ гӧгрӧс йиторйӧн, ми шуам — шерӧн.
Ӧні видзӧдлам, мый лоӧ ваӧн пузьӧдігӧн, шоныд да кӧдзыд инын видзӧмӧн. Пыртам шоныд керкаӧ лым. Шоныд мурталанӧн мурталам. Миян тюрк сувтас немпас дінӧ. Лым сылӧ, унджыкыс дозйын ва лоӧ, лым зэв нин этша кольӧ, тюрк немпас весьтысь оз вешйы. Кор став лымйыс сылӧ, тюрк кайны кутас вывланьӧ, шуам каяс дасӧд пасӧдз (10°). Мыйла тюрк эз вӧрзьӧдчыв, эз кай став лым сывтӧдз?.. Да сэк шоныдыс уськӧдчис лым сывдыны, ставыс сэтчӧ и муніс, а кор лым дзикӧдз сылі, шоныд уськӧдчис ва шонтыны. Тюрк васянь тшӧтш шоналӧ дай кайны кутас вывлань, паськалӧ. Сэсся кутам васӧ шонтыны улісяньыс биӧн. Кымын ва шоналӧ, сымын тюрк тшӧтш шоналӧ, кайӧ. Ва пуны пондіс: тюрк кайис сёӧдз да сёӧд пасад и сувтіс, эз кут водзӧ кайны. Кӧть нӧшта ёна би песты, тюрк водзӧ оз нин кай. Ва, пузьӧм бӧрын, оз нин шонав. Кытчӧ нӧ либӧ билӧн шоныдыс вошӧ? Куш газсӧ ӧмӧй сӧмын шонтӧ?.. Шоныдыс ӧні васӧ руӧ пӧртӧм вылӧ мунӧ. Кымын ёна би пестам, сымын ёна ва пуӧ, сымын ёна ру петӧ. Босьтам кӧ куш русӧ, бара дерт сійӧ шонавны вермӧ. Уна паса шоныд мурталан ру шоналӧм висьталӧ...
Кор му сяр миян артмыны кутіс, му изъяскӧд ӧтпырйӧ артмис и ва. Артмис сійӧ кык пӧлӧс газысь: ӧзъянысь да шоммӧданысь. Ми тӧдлім нин, тайӧс ӧзъян газ сотігӧн: сійӧ ӧтлаасис шоммӧдан газкӧд дай ва ру артмис. Ва ру кӧдзаліс да — ва лои. Нӧшта ӧти дивӧ ме висьтала. Ыджыд чойяс вылын верст вит-ӧ-квайт вылнаын, ва пузьӧ оз сё пас шоныдӧн, а водзджык, мӧд ногӧн, этшаджык шоныд дырйи, кор тюрк воӧ сӧмын кӧкъямыс дас пасӧ. Сэні газ омӧльджыка личкӧ да сы понда ва сэн пузьӧ водзджык, этшаджык шоныд дырйи. Тупкӧм дозйын ва шоналігӧн артмӧ ру. Руыслы петныс некытчӧ да пондас личкыны ва вылӧ. А кымын ёна ва вылӧ личкӧм содӧ, сымын сійӧ пузьыны регыдӧн оз вермы. Кымын сьӧкыд личкӧм, сымын унджык шоныд пас дырйи ва пуны кутас. Ва тыра доз вевттям кӧ топыда да шонтыны кутам, ва оз кут пуны, кӧть и сё пас весьтӧдз шоныд каяс.
Нӧшта кыдз ва паськалӧ шонтігӧн, топӧдчӧ кӧдзӧдігӧн. Босьтам пуан ва да кутам кӧдзӧдны. Сійӧ пондас топавны. Топалӧ, кытчӧдз валӧн шоныд оз лэччы нёльӧд пасӧдз. Кутам кӧ нӧшта кӧдзӧдны, ва оз кут топавны, а бара кутас паськавны немпас весьтӧ вотӧдз, сэсся дзикӧдз кынмас, йи лоӧ. Тайӧ тӧдмалан валысь оз ков вунӧдны, юрын ёна колӧ кутны. Ми пыр на шулім, мися быдтор кӧдзӧдігӧн топӧдчӧ, а со ва 4°-ӧдз топалӧ, сэсся бӧр паськӧдчӧ. Пуктылӧй жӧ сулеяӧ тырыс ва да кынтылӧй: либӧ сулея потӧ, либӧ йиыс сулеясьыс петыштас, паськӧдчас кынмигас да. Дзик жӧ тайӧ тӧдмалан вӧсна йи оз вӧй ва пыдӧсӧ, а вылын пукалӧ.
15. Му чужӧм-артмӧм
Уна миллион во сайын, кор некутшӧм ловъя лов на эз вӧв, миян му вӧлі шонді кодь жӧ югыд, шонді кодь жӧ би пӧсь сяр, мӧд ног кӧ шуны, ачыс вӧлі шонді. Сэсся миян му вочасӧн пондӧма кӧдзавны. Кор нӧшта му сярйыс миян би вӧлӧма, ӧзъян газыс, коді дерт тшӧтш вӧлі зэв уна, сотчӧма, мӧд ног кӧ, шоммӧдан газкӧд ӧтувтчӧма да ваӧ и пӧрӧма. Ваыс бисянь руӧ пӧрӧма да кымӧръясӧ кайӧма. Кымӧр зэрас, ва бисянь бара руӧ пӧрӧ да вывлань каяс, сэн кӧдзалӧ, кымӧр артмас да бара му вылӧ зэрӧ. Пыр сідзи. Коркӧ сэсся дырӧн му сяр биысь руӧ пӧрис дай кынмыны кутіс, выліыс чорзис, изйӧ пӧрис. Му кынмигӧн и артмис уна пӧлӧс из: быдсяма сімаыд (рудаыд), быдсяма биа из, а медуна грана му из, миян ногӧн — дзимбыр.
Тайӧ став изъясыс топыда вӧлі куйлӧны му вылысын: эз вӧв сэки некутшӧм лыа ни сёй, эз вӧв некутшӧм ӧнія кодь небыд му. Сэсся зэв ёна зэрмис дай ваыд эз нин кут ставыс руӧн бӧр кайны, а тупкис мусӧ гӧгӧрыс вӧсньыдик ва вевтӧн. Му эз на удит пыдӧдз кынмыны, кизьӧр на пытшкӧсыс да лайкъясьӧ: сы вӧсна ва ӧтилаын оз сулав, пыр ӧтарӧ-мӧдарӧ довкъялӧ. Ӧтарӧ-мӧдарӧ усьласигас гырысь изъяссӧ ньӧжйӧникӧн жугӧдлӧ, небзьӧдӧ да аскӧдыс кутшӧмкӧ инӧ торпыригъяссӧ нуӧ. Ӧні кӧть кытчӧ эн мун, кытчӧ эн видзӧдлы сэні и лыа да сёй. Му вылысын куш из ёна шоча ӧні паныдасьлӧ. Сійӧ зэв пыдын, му пытшкын. Му вылас сӧмын из торпыригыс паныдасьлывлӧ. Ёна жӧ ӧд ва и уджавліс, зільліс жугӧдлыны изъяссӧ. Ӧні на уджалӧ: быд во мыйта шоръяс, юяс дай лым-зэр ва нуӧны му ыджыд гӧраясысь, из гӧраяссӧ жугӧдлӧны, кисьтӧны. Ва кындзи изъясӧс небзьӧдӧ нӧшта ыджыд газ: сійӧ кӧдздӧдлӧм да шондӧдлӧм бӧрся из кӧдзавлӧ да шонавлӧ, сійӧн и потласьӧ, разалӧ да небзьӧ. Став лыа да сёй артмӧма дзимбыр изйысь. Видзӧдлӧй жӧ ёнджыка дзимбыр вылӧ! Эм тай сэн вижов-гӧрд из торпыриг, сійӧ шусьӧ шпатӧн. Ва жугӧдӧ сійӧ шпатсӧ, небзьӧдӧ, да лоӧ сёй. Грана му изйын нӧшта эм галя из да слюда. Найӧ посньыдика жугавлӧны да лоӧ лыа. Лыаын тай ёна югъялӧ эзысь кодь, сійӧ — слюда. Уна жӧ вӧлӧма грана му из, мыйта артмӧма му сяр пасьта лыа да сёй! Ӧтчукӧра лыа пӧвстӧ кӧ веськалӧма извесьт, став лыаысь сэн ӧтлаӧ клеитчӧма, лоӧма тӧчила из. Сійӧ артмӧма зэв пыдын му улын. Му ёна личкӧ ас топыдлуннас дай топӧдӧ. Сідз жӧ и сёйкӧд. Уна сёй кӧ веськалас ӧтилаӧ му пышкӧ да сорсяс извесьткӧд, артмӧ лӧз пласта из (лӧз из), коді ӧтмоза потлӧ. Сэтшӧм изйысь войдӧр вӧчлывлісны гижан пӧвъяс школаясӧ. Тӧчила изйысь вӧчӧны тӧчила; гырысьджык туся изъясысь мельнича изки.
Му вылыс кынмыштӧм, топалыштӧм бӧрын вочасӧн пытшкӧсыс кутіс кынмыны, топавны. Му вылысыс дерт пытшкӧс бӧрсьыс вӧтчӧ, зільӧ топӧдчыны тшӧтш, да вывтісӧ оз вермы. Сы вӧсна артмӧны му вылысын уна кусыня чойяс. Кыдз тай кушман рушмӧ, косьмыштӧ да кучикыс чукрасьӧ, сідз жӧ миян му сярйыд топалыштіс да вылысыс и чукрасис, чойӧссис. Мукӧд чойясыс ӧні на куш изъясысь, нӧшта ваӧн да тӧлӧн абу на удитӧма жугавлыны. Унджык из чойясыс артмӧмаӧсь грана му изйысь да сімаясысь. Пласта-пласта чойяс артмӧмаӧсь лыаысь, сёйысь, из торпыригысь да нӧшта извесьтысь. Ӧні на быд лун му сяр вылын уджалӧ ва, тӧв, лым. Вочасӧн ыжыд да ичӧт чойяс найӧ кисьтӧны, поткӧдлӧны, жугӧдлӧны, торпыригсӧ небзьӧдӧны, улӧ нуӧны, — миянлысь му сяр шыльӧдӧны.
16. Медвылысса му сикасъяс
Му гӧригӧн, му кодйигӧн уна сикас му паныдасьлӧ. Эм лыа му. Паныдасьлӧ сійӧ кыръяс дорын; медуна, дерт, юяс пыдӧсын. Эм уна пӧлӧс сёй му. Медшоча сюрлывлӧ еджыд сёй му. Тайӧ сёйӧн миян пачьяс мавтӧны, а Украинаын сёй да фарфор дозъяс вӧчалӧны (тшайнӧй чашка). Гӧрд да виж сёйясысь гырничьяс вӧчӧны. Нӧшта эм лӧз сёй. Сійӧ миянлы медъёна паныдасьлӧ, шусьӧ сюн сёйӧн. Эм шӧркост лыа мулы да сёй мулы. Сэтшӧмъясыс лыа нисьӧ сёй му да сёй нисьӧ лыа му. Лыа нисьӧ сёй муын лыа сорласьӧма этшаник сёйкӧд. Сёй нисьӧ лыа муын унджыкыс сёй, этшаджыкыс лыа. Тайӧяс кындзи эм нӧшта муяс: сьӧд му, пӧим ногса му, изйӧсь му, трунда да рӧшкыд му. Кос лунъясӧ кӧ вӧрын эжасӧ чужйыштан — пӧим кодь петӧ муысь. Тайӧ и эм пӧим ногса му. Изйӧсь му быдсямаыс овлӧ, сідз шусьӧ зэв уна сэн изйыс да: посни либӧ гырысь. Рӧшкыд му миян тані оз паныдасьлы. Китайын сійӧ паськыда куйлӧ. Артмӧма сійӧ муыс зэв посни сёйысь да лыаысь, лоӧма зэв небыд да рӧшкыд. Сьӧд му миян паныдасьлӧ зэв шоча, дай кӧн эм, куйлӧ зэв вӧсньыда. Шоныд инъясын: Украинаын, Венгрияын, Румынияын сьӧд му уналаын куйлӧ кыза.
Артмӧ сійӧ со кыдз. Быд во быдмӧ зэв уна турун, сэсся тӧвланьӧ сійӧ туруныс кулӧ. Кулӧм, мӧд ногӧн, косьмӧм турун ставыс сісьмӧ. Быд во неуна сісьмӧ, а дас сюрс воясӧн сэтшӧм сісь туруныс зэв уна чукӧрмӧ дай пӧрӧ сьӧд муӧ. Мыйла нӧ миян тані оз артмы татшӧм кыз сьӧд муыс? Миян тані кӧдзыд, ёна тэрыба турун сісьмыны оз вермы, дай миян ёна ва мыськалӧ мусӧ. Лым ва, зэр ва, тулыс паськыд ю ваяс став му пасьталасӧ миянлысь мыськыштӧны, лыа пыр пыдӧ му пытшлань нуӧны да юясӧ лэччӧдӧны. Кольӧ зэв этша сьӧд му, унджык муыс пӧрӧ пӧим ногса муӧ, рудоват муӧ. Лунвывланьын, Украинаын да нӧшта мукӧдлаын, сьӧд муыс куйлӧ паськыд, помтӧм видзьяс вылын. Тувсов ва сійӧс оз босьт, зэр ва пыдӧдз оз ну, уліас сёй куйлӧ да. Миянладорын сісьмӧ уна турун тыясын, нюръясын, уль вӧръясын. Дзикӧдзсӧ найӧ оз вермыны сісьмыны, вылісяньыс пыр ӧтарӧ содӧ да, сэсся трундаӧ пӧрӧны, кодӧс ті дерт аддзывлінныд нин. Мукӧд кос воӧ трунда кысянькӧ ӧзъяс да гожӧмбыд дай нӧшта и тӧв джынсӧ сотчас.
Видзӧдлам, кутшӧм му кытчӧ туйӧ, мый вылӧ бур. Сёй му вылын, куш сёй вылын, нянь либӧ мыйкӧ мӧдтор омӧля чужӧ. Сёйын уна ва. Сійӧ оз вермы сёй пыр пытшлань пырны дай вужъяссӧ и сісьтӧ. Мӧдарӧ кӧ, кос дырйи сёй дзикӧдз косьмӧ, быдсӧн потласьӧ, ва ньӧтик оз коль. Куш лыа му вылын нянь оз жӧ быдмы — пӧткӧсыс вакӧд пыдӧ мунӧ. Сёй нисьӧ лыа муын нянь воӧ бур. Лыа нисьӧ сёй муын картупель ёна артмӧ. Сэн и пӧткӧсыс эм картупельлы дай вужъясӧдзыс уна газ лолавныс локтӧ. Газыд ёна колан тор быдсяма пулы дай быдсяма турун вужлы, а картупельлы нӧшта унджык колӧ, му пиын гырысь мольясӧн быдмӧ да. Медуна пӧткӧс сьӧд муын. Сэтшӧм муын нянь бура быдмӧ весиг куйӧдавтӧг. Лӧсьыд няньлы и рӧшкыд му. Трунда муын вывті сылаысла да ваысла нянь вуж сісьмӧ, оз быдмы. Трунда му зэв бур куйӧд пыдди. Сійӧн кӧ му куйӧдалан, нянь му вылын бура быдмас. Трундаӧн позьӧ и пачьяс ломтыны: ёна жарсӧ сетӧ. Кӧні пу пескысь дзескыд, — дзонь заводъяс вӧчӧны трундаысь кирпич кодь пес, кодӧн ломтӧны уна машина.
17. Грана да грантӧм изъяс
Эз-ӧ тіянлы паныдасьлы, сюрлывлы грана из? Грана, быттьӧ шыльӧдӧма. Дерт паныдасьліс. Дай эз ӧтик! Торйӧдлам дзимбыр посньыдик торпыригӧ. Став торпыригыс лоӧ шыльӧдӧм грана, быттьӧ морт киӧн зэв лӧсьыда вӧчӧм изтор. Сэсся энӧ-ӧ ті аддзывлӧ торйӧдлӧм изъяс пытшсьыс, костъяссьыс, зэв посньыдик, стеклӧ кодь грана изторъяс, зэв мичаӧсь, мукӧд дырйиыс лӧз рӧма, быттьӧ быдмӧны из бокас?.. Сэсся видлӧй сов, кодӧн сёянтӧ солаланныд. Сійӧ ӧд грана жӧ, нёль пельӧса шыльыд грана. Таяс со ставыс — грана изъяс, мича шыльӧдӧм изъяс. Грана изъяс кындзи эм уна грантӧм изъяс: биа из, изки из, лӧз из. Ставныс найӧ грантӧм, шыльӧдтӧм, чукӧра, мисьтӧмджык модаа изъяс. Жугӧдлігӧн найӧ потлӧны кыдзсюрӧ. Грана излӧн жӧ став визьыс веськыд, ӧткодь, вильыд-вольк. Ӧні висьталӧй, гижан мел грана али грантӧм из?
18. Крусталь изъяс
Крусталь изъяс пырӧны грана из пӧлӧсъясӧ. Эм зэв уна пӧлӧс крусталь грана из. Миян тані веськавлӧны зэв шоча, ӧткымынысь сюрлӧны изъяс пытшкын, ме на йылысь казьтыштлі нин воддза висьталӧмас. Татшӧм югыд грана изъяс пиысь мукӧд лӧзланьӧ мунӧны. Тан миян паныдасьлӧны зэв посньыдӧсь дай шоча, а вот Из чойын (Урал чойын) сюрлывлӧны татшӧм изъяс зэв гырысьӧсь. Паныдасьлӧны нӧшта уна рӧма крусталь изъяс. Эмӧсь дзик ва рӧмаӧсь, пырыс став югыдыс тыдалӧ, небыдджык — чой крусталь изйӧн шусьӧ. Эмӧсь пемыдкодьӧсь сьӧдланьӧ мунӧны — тшана крусталь изйӧн шусьӧны. Эм гӧрд — рубинӧн шусьӧ. Карасин рӧма — амазонскӧй из. Лӧзовгӧрд — аметистӧн нимтӧны. Татшӧм грана крусталь изъясӧс лыддьӧны дона изъясӧн мича пондаыс да югъялӧмысла асланыс гранъясӧн. Меддонаяс — рубин, аметист, амазонскӧй из бас вылӧ мунӧны, чунькытшъясӧ, исергаясӧ пуктӧны.
19. Кыдзи артмӧмаӧсь грана изъяс
Кор, кыдз артмӧмаӧсь дай кыдз артмӧны грана изъяс? Босьтам шома из, пуктам пӧсь ваӧ. Пӧсь ва пиын шома из сылӧ. Сэсся пуктам сійӧс шоныд инӧ, сӧмын мед тасьтіын ваыс ӧти войт оз вӧр. Кымынкӧ лун мысти ва косьмас, а тасьтіын кольӧны посньыдик грана изъяс. Сідз жӧ вӧчам совкӧд. Артмасны сыысь куб кодь грана изторъяс. Босьтӧны кизьӧр шома газ (позьӧ машинаясӧн кизьӧр шома газсӧ судзӧдны, машинатӧг он вермы), пуктӧны сійӧс ичӧтика дозйӧ, сэсся дозсӧ гӧгӧр паяйтӧны дай заводитӧны шонтыны би вылын. Кизьӧр шома газыс медводз пӧрӧ шома газӧ. Ёна донӧдлӧм бӧрын дозсӧ кӧдзӧдасны, восьтасны дай аддзасны, мый шома газысь артмӧмаӧсь ёна, ёна посньыдик грана изъяс, алмаз торъяс... Кор миян му сяр вӧлі пӧсь, быдтор вӧлі кизьӧр, чорыдыс выйӧдз ӧтиктор эз вӧв. Кор сэсся сяр кутіс кӧдзавны да кизьӧрыс пондіс чорыдӧ пӧрны, сэк дерт ставыс, мый вӧлі жарысла газӧ пӧрис, тшӧтш кӧдзыдысла чорзис, пӧри грана изъясӧ. Сідз артмис грана му из, сідз лоины унджык крусталь грана изъяс. Сідз жӧ дзимбырса грана из торъяс артмисны му сяр кӧдзалігӧн.
20. Из сов да сёян сов
Быд во чӧжӧн ми зэв уна сов видзам. Совтӧг ми овны огӧ вермӧ, босьтас висьӧм, а дыр кӧ он сёй, нӧшта кувны верман. Ті гашкӧ шуанныд: «Мукӧд дырйи пӧ тай нӧ зэв дыр солавтӧг сёйлам да огӧ кулӧй?» Онӧ кӧть соласьлӧ, а совтӧ ті пыр уна сёянныд. Сов ӧд эм йӧв пытшкын, кушман пытшкын, ваын, колькйын, лукын, быд сёянын. Кӧть этшаник да эм. Кувны верман зэв регыдӧн, лун вит-ӧ-квайт кӧ овны куш зэр ва вылын, либӧ лым вылын да солавтӧм нянь сёйны. Няньын сов зэв этша, а зэр ваын дзик ньӧтик абу. Быд сёянын сов зэв этша, оз тырмы миянлы, «абу буретш» — шуӧны. Сы вӧсна сёйигӧн и лоӧ солавны.
Сов босьтӧны мореясысь, кос важ море пыдӧсъясысь, сола ключьясысь, тыясысь. Сэсся му пытшкӧсысь сюрлӧ сов зэв ыджыд чукӧръясӧн (из сов). Миян Сереговын *) сола васӧ, коді му пытшсьыс петӧ, пӧртъясын пузьӧдӧны, кытчӧдз ваыс оз косьмы, сэсся пӧрт пыдӧсас кольӧ сов. Сійӧ совсӧ сэтысь тэчӧны кос инӧ. Каспийскӧй море бердын эм зэв сола ваа тыяс. Гожӧмын сійӧ море бердын зэв шоныд, зэв ӧдйӧ ваыс тыяссьыс косьмӧ. Сэтшӧма косьмӧ, мый солыс сывныс оз нин вермы, пуксьӧ пыдӧсас. Сэтысь совсӧ гумлалӧны. Нӧшта со кыдзик шоныд инъясын судзӧдӧны сов. Море ва вӧтлӧны ляпкыд инӧ, потшӧны, мед бӧр оз вермы визувтны мореӧ. Море ваын сов уна: куим пуд ваысь усьӧ тув куим кымын сов. Сэсся ляпкыд инса ва косьмӧ, сов му вылӧ и кольӧ. Куралӧны муысь совсӧ чукӧръясӧ да тӧлӧдӧны. Тӧлалӧм бӧрын сов позьӧ нин сёйӧм вылӧ ыстыны.
*) Емдінса уезд улысь.
Судзӧдӧны сов нӧшта сідз. Вӧчӧны зэв уна джаджъяса вежӧстӧм керка — градирняӧн шусьӧ. Улас гуран кодйӧны. Дорсӧ пу пӧвйӧн либӧ жӧчӧн мудйӧны. Сёръяс вылӧ лыс тэчӧны. Сэсся медвылісяньыс кутасны кисьтавны сола ва. Ва визувтӧ лысъяс, джаджъяс пӧвстті, унджыкыс лэччигкостіыс косьмӧ. Гуранӧ сук сола ва локтӧ. Сійӧс бара вылісянь кисьталӧны. Медбӧрын став ваыс косьмӧ, джаджъясӧ куш солыс кольӧ. Сэтысь сійӧс вуштӧны дай нуалӧны. Кӧдзыдладорын сов мӧд ног судзӧдӧны. Нуӧны ва ляпкыд инӧ, потшӧны моресянь. Кӧдзыд дырйи ляпкыд инын куш ваыс кынмӧ, а солыс йи улӧ кольӧ. Йи жугӧдлӧны да шыблалӧны, сэсся сук сола васӧ гумлалӧны пӧртъясӧ дай пузьӧдӧны. Кольӧ бара куш сов.
Эм нӧшта из сов, гырысь торъясӧн вайлӧны. Сэтшӧм совсӧ му пиысь перйӧны гырысь чукӧръясӧн. Из сов уна пӧлӧс эм: гӧрд, ва рӧма. Ва рӧма сов зэв лӧсьыда потлӧ квайт грана торйӧ (кубӧ). Из сов эм миян Каспийскӧй море дорын. Медуна сійӧ Австро-Венгрияын, Величка кар дорын. Сэн сійӧс судзӧднысӧ дзонь юкмӧсъяс вӧчалӧмаӧсь, вомӧнсӧ туйяс кодйӧмаӧсь ӧтар юкмӧссянь мӧдӧдз. Сэн жӧ куш из солысь эм дзонь часовня, кӧні быдсӧн крестъяссӧ, святӧйяссӧ солысь вӧчӧмаӧсь. Быд во сэтысь мыйта сов перйӧны, да пом ни дор оз на тыдав.
Кысь мореясӧ сов воис, кыдз артмӧмаӧсь из сов чукӧръяс? Му чужӧмсянь нин артмӧма сов, сӧмын муыскӧд сорӧн. Сэсся зэр, лым, ю, шор ваяс вочасӧн мыськалӧмӧн нуӧмаӧсь совсӧ муысь увлань. Ичӧтикаӧн да ичӧтикаӧн пыр мореясын сов соді, ва сэтысь пыр косьмӧ, сов пыдӧсӧ пуксьӧ. Пыр сідз пуксьӧ, кызаыс содӧ. Вылысса сов улыссасӧ личкӧ, топӧдӧ, зэв ёна топӧдӧ, из кодь лоӧ, сола из кодь. Мукӧд мореясыс дзикӧдз косьмӧмаӧсь, пыдӧссӧ сылысь няйт да му тыртӧма, сідзи из сов и кольӧма му пытшкӧ. Йӧз казялӧны сэтысь совсӧ дай перйӧны. Мукӧдлаын тай уна нин удитӧма пуксьыны из солыд. Со Величка кар дорын кутшӧм кыз чукӧр куйлӧ. Тыдалӧ, ыджыд жӧ сэн море вӧвлӧма войдӧр да косьмӧма.
20.^Колӧ гижны 21./^ Из шом
Из шом му пытшкысь перйӧны. Сійӧн завод-пабрикаяс, паракодъяс-паравозъяс ломтӧны. Мукӧдлаын керка пачсӧ сійӧн ломтӧны. Из шом ёна сотчӧ, уна шоныд сетӧ. Из шом сьӧд. Бӧрйысьны кӧ, куим пӧлӧс из шом аддзам: дзирдаланӧс, сьӧдӧс да сьӧд-рӧмыдӧс. Медбур — дзирдалан из шом. Сійӧ медуна шоныдсӧ сетӧ, омӧля тшыналӧ; паныдасьлӧ шочджыка дай пыдынджык. Медомӧль, — сьӧд-рӧмыд из шом. Сэтшӧмыс медуна, медматын му пытшкын, медэтша шоныд сетӧ. Сьӧд из шом шоныдсӧ сетӧ шӧркоддьӧма.
Уна из шом Донса чойын, Сьӧд моресянь матын. Сэсся эм уна Бельгияын, Германияын, Америкаын. Судзӧдӧны сійӧс му улысь уджалысь йӧз. Лэччӧны найӧ му улӧ коканъясӧн, перйысьӧны. Кор из шом паныдасяс, жугӧдлӧны, торъяссӧ гӧгыля доддьӧ (тачкаӧ) тэчӧны, рельсъяс кузя ортсылань кыскӧны. Сэсся из шомъяссӧ тэчӧны баддя кодь дозйӧ дай машинаӧн лэптӧны му вевдорӧ. Уджавны му улын сьӧкыд, помала ӧти морт оз вермы уджавны, вежласьӧны. Куритчынытӧ, либӧ битӧ ӧзтыны оз позь. Зэв уна пӧлӧс ӧзъян газ эм му улас да бисяньыд эськӧ ставыс ӧтпырйӧ крапнитас-ӧзъяс. Стенъяс эськӧ киссясны, уна морт кулӧ. Му улын ӧд пемыд, кыдз нӧ сэн битӧгыс уджалӧны?.. Эм наросьнӧ вӧчӧм пӧнар, кӧні торъя вӧсньыдик кыӧм проволокаӧн бисӧ торйӧдӧны ортсыса газкӧд. Сэтшӧм пӧнарса бисянь ӧзъян газ оз вермы ыпнитны. Зэв ёна сэн и со кыдз кулӧ уджалысь йӧз: вермас юр вылад из вылысьыс усьны, овлывлӧ, стенъясӧдыс ыджыд ва ключ писькӧдчас, тупкас петан ин дай пытшкӧсса йӧзсӧ ставсӧ пӧдтас.
Из шомын уна шомман тор. Шомман тор ӧд зэв зіля ӧтувтчӧ сотчигӧн шоммӧдан газкӧд, сійӧн из шом и яра сотчӧ, уна шоныд сетӧ.
Мыйысь да кор артмӧма тайӧ шомыс? Видлалігӧн аддзан кутшӧм кӧ визьяс. Ёнджыка видлалӧм мысти гӧгӧрвоан, мый из шом пуысь, вӧрысь артмӧма. Мукӧд из шом торйын пу корлӧн печат кольӧма. Веськавлӧ мукӧд из шомын дзонь пу, став увъяснас, вужнас. Куимнан пӧлӧс из шомыс пуясысь артмӧмаӧсь. Важӧн коркӧ быдмылӧмаӧсь ыджыд-ыджыд вӧръяс ва нюръясын. Быдмӧмаӧсь да усьӧм бӧрас вӧйӧмаӧсь пыдӧ. Найӧс первой ва тыртлӧма, сэсся няйтӧн гуалӧма. Сісьмыны вӧр эз вермы дзикӧдз, сотчыны (шоммӧдан газкӧд ӧтувтчыны) эз жӧ, сӧмын сьӧдасьыштіс да измис. Пуын эм шомман тор кындзи шоммӧдан газ, сӧмын зэв этша. Шоммӧдан газ сотыштіс пусӧ ичӧлика му улын, ачыс быри, сэсся куш шомман тор и коли. Кымын дыр да пыдын из шом куйлӧма, сымын бур. Мукӧд из шомыс, гашкӧ, кымын миллион во нин куйлӧ. Шыбитан сійӧс пачӧ да, кутас зэв шоныда ломтысьны.
21.^Колӧ гижны 22./^ Карасин
Карасин судзӧдӧны нерпысь. Нерпсӧ муысь перйӧны. Нерп зэв уна Кавказын (Бакуын) да Америкаын. Сэні мусӧ розьӧдасны кузь гӧгрӧс кӧртӧн да кор нерпӧдзыс воасны, сійӧ столбӧн петӧ. Румынияын уна жӧ эм карасина му ва. Сэн оз нин столбӧн пет, ёна нин видзӧмаӧсь да чинӧма, а му пытшсьыс, юкмӧс кодьысь нин гумлавны лоӧ. Карасина му ва (нерп) зэв гырысь дозъясӧ сӧвтӧны, цистернаӧн шусьӧ, сэсся пӧртъясӧ вӧтлӧны, код улын би ломтысьӧ. Пӧртсянь трубкаяс кузьта, мый пӧсьӧдігас артмӧ нерпысь, мунӧ кӧдзыд пӧртъяс пыр дай вочасӧн кӧдзалігӧн быд пӧртйӧ мыйкӧ кольӧ: кытчӧ карасин, кытчӧ бензин, кытчӧ нӧшта мӧдтор. Пузьӧдан пӧртйын нерп сукмӧ да кольӧ медбӧрын сук дьӧгӧдь кодь, кизьӧр вир кодь. Сэтысь быдсяма вазелинъяс вӧчӧны, телега мазьяс, машина мавтан выйяс. Ставыс мый вылӧ кӧ шогмӧ, немтор оз шыбитчы. Нерп зэв уна перйӧны, карасин вӧчӧны. Ӧд оз этша сотны лампаясӧн, да нӧшта кымын машина пачьяс ломтӧны нерпӧн.
Коми обласьтын Укваын *) нерп эм жӧ, сӧмын оз на уджавны сэн. Коркӧ ми асланым карасинӧн на кутам пукавны, оз на удит электричество панйыны. Сыктывдін карын тай эськӧ эм нин да, каршӧрлы карасин оз нин ков. Гашкӧ и став гырысь вӧлӧсьтӧ воас коркӧ электричествоыд.
* Уква — ю, Изьва юлӧн вож. Изьва карулын.
Карасинӧн олӧм тӧдчӧмӧн помасьны кутіс. Быдсяма тӧвъя би сотӧны, электричество ӧзтӧны. Нерпын да карасинын зэв уна шомман тор, сійӧ и ӧзйӧ. Кысь артмӧма нерп, лючки оз на тӧдны. Ёна нин эськӧ видлалісны да, дзикӧдз эз на вермыны тӧдны. Унджыкыс шуӧны: «Нерп артмӧма море пыдӧсса турунъясысь да быдсяма мореса олысьяс посни гаг-лёльӧясысь». Коді тӧдӧ!.. Виччысьлам, коркӧ гашкӧ дзикӧдз тӧдмаласны. Гашкӧ нӧшта велӧдчам да ми асьным висьталам, мый сэтшӧм нерпыс, кыдз да мыйысь артмӧма сійӧ.
22.^Колӧ гижны 23./^ Мел
Школаясын мелӧн гижӧны. Мукӧд пачьяс мелӧн жӧ мавтӧма. Кысь сійӧ мелыс? Кор да кыдз артмӧма? Дерт и тайӧс колӧ миянлы тӧдны. Артмӧма сійӧ кык ногӧн. Муын быдлаын эм уна извесьт, еджыд из, либӧ пызь кодь му. Извесьт быдлаын эм: юясын, шоръясын, юкмӧсъясын, кӧні ваыс муысь петӧ. Извесьт ваын сылӧ да тшӧтш и локтӧ. Мукӧддырйи шуӧны: юкмӧсын пӧ чорыд ваыс. Сійӧ ваын уна извесьт, сы понда вомлы оз и кажитчы. Юяс васӧ мореясӧ нуӧны. Ваыд мореясын косьмӧ, мукӧдас дзикӧдз косьмӧ. Извесьт пыдӧсас кольӧ чукӧръясӧн, сійӧс ми мелӧн шуам.
Сэсся нӧшта мӧд ног мел артмылӧма. Море пыдӧсъясын олӧны уна посни гагъяс, кодъяслӧн вылысыс ракпань кодь. Асьныс найӧ кулӧны да сісьмӧны, ракпаньясыс колялӧны (ракпаньясыс извесьтысь артмылӧмаӧсь). Зэв уна воясӧн сэтшӧм ракпаньыс чукӧрмӧ уна да ӧтлаӧ и топалӧ. Море косьмӧ пыдӧсӧдзыс, сэсся сійӧ мелсӧ йӧз заводитӧны судзӧдны. Мукӧд мел торсьыс аддзывлан на посньыдик зэв мича дзонь ракпаньяс. Сы серти и позьӧ гӧгӧрвоны, мый мел артмӧма посньыдик ракпаньысь. Сійӧ ракпаньыс васа куыс, кодъяс мореясын овлӧмаӧсь. Сідзкӧ позьӧ нӧшта гӧгӧрвоны: кӧні ӧні мел чукӧр паныдасьлӧ, сэні гагъяслӧн море вӧвлӧма.
23.^Колӧ гижны 24./^ Ракпань визя изъяс да лы изъяс
Мусяр пасьта аддзалӧны дай ті тан аддзывланныд мича ракпань визя изъяс да лы изъяс, измӧм юр лыяс, кок лыяс, кутшӧмкӧ гӧгрӧс визя изъяс. Мукӧдыс найӧ мича рӧмаӧсь, перламутр кизь кодьӧсь, эмӧсь быдсӧн югъялӧны. Сыктывдін карын эм уна чукӧртӧм гырысь измӧм лыяс; шоръясысь да кыръясысь сюралӧмаӧсь кутшӧмкӧ аслыссяма зверлӧн. Кыдз тайӧ лыясыс веськавлӧмаӧсь татчӧ? Тан тай нӧ миян сэтшӧм зверыс абу, дай некӧн абу сэтшӧм гырысь лыа зверыс. Шоръясысь, ме чайта, аддзывлінныд зэв мича визя ракпаньяс, а сэтшӧм олысьыс некӧн абу, муын ни ваын, оз сюр, кӧть нэмыд корсь! Эз-ӧ вайлы батьыд гӧрӧм му вылысь изъяс, быттьӧ кодкӧ сійӧс ас мывкыдӧн тӧчитӧма, либӧ быттьӧ изсӧ гартӧма кодікӧ гӧгыльӧ, либӧ увъя мича пу из. Кысь нӧ шоръясӧ, муяс вылӧ сэтшӧм ракпань визя изъясыс воис? Тайӧ изъяс, ракпань визя изъяс, гырысь и посни лы изъяс висьталӧны, мый коркӧ, зэв уна во сайын войдӧр, нӧшта кор ӧти морт на эз овлы, овлісны тан дзик мӧд пӧлӧс ваын олысь зверъяс, вӧлі тані море. Сэтшӧм зверъясыс ӧні абу нин. Ставыс кулӧмаӧсь: яйыс сісьмӧма, куш лыясыс кольӧмаӧсь. Сэсся извесьта му пиӧ найӧ веськалӧмаӧсь дай измӧмаӧсь, а ӧні миянлы сюралӧны. Тайӧ став измӧм лыяс висьталӧны, мый му вылын олысьяс вежласьӧны: важ пӧлӧс кулӧ, выль пӧлӧс быдмӧ, мый му зэв нин пӧрысь, важся, мый войдӧр мӧд пӧлӧс гырысь зверъяс овлӧмаӧс. Гашкӧ коркӧ мӧдысь и ӧнія ловъя ловъяс: зверъяс, черияс, лэбалысь кайяс вошӧны, кулӧны, а сы пыдди выль пӧлӧс рӧд чужӧ.
24.^Колӧ гижны 25./^ Сімаяс
Тӧдам ми кӧрт, ыргӧн, свинеч, озысь, эзысь да унапӧлӧс дорсянторъяс. Кыдз ті чайтаныд, найӧ сідз муын и куйлӧны? Оз, сідз зэв шоча веськавлӧ. Унджык дорсянтор сімаясӧн (рудаясӧн) паныдасьлӧ. Сімаыс сэтшӧм жӧ дорсянтор, сӧмын ӧтувтчӧма сійӧ шоммӧдан газкӧд либӧ нӧшта мукӧд торкӧд. Сімаӧс дорны оз позь. Сійӧ из моз жугавлӧ. Ме шулі нин, мися, кӧрттор кӧ шыбитан муӧ да колян, сійӧ сімӧ, шоммӧдан газкӧд ӧтувтчӧ — сімаӧ пӧрӧ. Сімаяс чужлӧмаӧсь нӧшта кор му сяр кынмыны кутіс. Водзджыксӧ дорсянторъясыс кизьӧрӧсь вӧліны, а сэсся тшӧтш му сяркӧд кынмисны, чорзисны. Чорзигӧн миян дорсянторъяс ӧтувтчисны шоммӧдан газкӧд, сотчыштісны дай пӧрины сімаясӧ.
25.^Колӧ гижны 26./^ Кӧрт, чугун, сталь
Кӧрт сімаяс эм зэв уна пӧлӧс. Быдсяма окраяс вӧчӧны миян кӧрт сімаясысь, сӧмын сэні зэв этша кӧртыс. Сы вӧсна сэтысь оз и перйыны. Судзӧдӧны кӧртсӧ чорыд кӧрт сімаясысь, кӧрта гӧрд изйысь да кӧрта кыскан вына изйысь. Из (Уральскӧй) чойын сэтшӧм сімаяс зэв уна. Миян тан эмӧсь жӧ сімаяс, уна кӧрта сімаяс, да оз на быдлаын уджавны, сӧмын Кажым, Нючпас, Нюкчим заводъясын уджалӧны.
Сімаясысь со кыдз судзӧдӧны кӧрттӧ. Вайӧны сімаӧс ыджыд-ыджыд пач дорӧ — домнаӧн рочӧн шусьӧ. Сійӧ пач пыдӧсӧ медвойдӧр вылісяньыс шыблалӧны пес, сэсся сы вылӧ шом. Шом бӧрын сіма. Сэсся бара шом, шом вылӧ бара сіма. Пыр сідзик, кытчӧдз вывті нин кыз оз ло пачын шом да сіма. Улісянь пес ӧзтӧны да мекӧн пӧльтӧны, мед яраджыка сотчыны кутас да мед шом ӧзтас. Асьныд ӧд тӧданныд, кутшӧм яра пес да шом пӧльтігӧн сотчӧны. Сотчигӧн шом ӧтувтчӧ шоммӧдан газкӧд, мырддьӧ сійӧс сімалысь. Ыджыд пӧсьысла куш дорсянтор сылӧ дай визувтӧ увлань. Пач пыдӧсӧ вӧчӧма розь, кодсянь мунӧ ичӧлик ворга. Кор сылӧм дорсянтор содыштас, розь восьтӧны да дорсянтор ворга кузя пӧртъясӧ и визувтӧ. Ӧні эз на кӧрт артмы, сӧмын чугун. Чугун пӧ рӧшкыд, шулӧны, потласьӧ. Сійӧ, сы пиӧ уна шом веськалӧма да, сы вӧсна и потласьӧ. Чугунӧс ыджыд пачӧ (мӧд пачӧ) сюялӧны дзик жӧ сідз, кыдз сімаӧс сюйлісны сывдыны. Сылігӧн шом чугунысь сотчыштас да ворга кузя кутас петны мӧд пӧлӧс дорсянтор — сталь. Тайӧ пружинаяс вылӧ нин туйӧ. Чорыд на жӧ эськӧ да, оз нин чугун моз ёна жугавлы. Стальӧс бара коймӧд пачын сывдӧны — артмӧ кӧрт. Кӧртын шом ньӧти абу. Сы понда сійӧ зэв небыд, нюдз. Шонтӧмӧн зэв кокньыда нюжалӧ, паськалӧ; позьӧ сыысь мый колӧ, сійӧ и дорны.
26.^Колӧ гижны 27./^ Ыргӧн
Медколан дорсянтор — кӧрт. Сыысь медуна тор дорӧны. Кӧрт му пасьталаын уна. Этша кӧ эськӧ вӧлі сійӧ, дзик матӧ воим. Кӧртысь этшаджык сюрлӧ ыргӧн, коді миянлы ёна жӧ колантор. Сыысь вӧчӧны тшайникъяс, пӧртъяс, машинаясӧ уна мунӧ. Ыргӧн паныдасьлӧ сімаясын да нӧшта куш ыргӧн торъясӧн сюрлӧ. Ыргӧн сіма артмӧма кыдзик и став сімаыс: ӧтувтчӧма шоммӧдан газкӧд. Кыдз нӧ кольӧмаӧсь инӧ куш ыргӧн торъясыс дзоньӧн, мыйла абу ӧтувтчӧмаӧсь шоммӧдан газыскӧд?.. Сідзкӧ ыргӧныд мӧд пӧлӧсджык. Кӧрт дзикӧдз вермӧ сімны, пытшкӧсӧдзыс, ыргӧн оз. Ыргӧнлӧн сімӧ куш вылысыс, веж рӧма сімӧн. Тайӧ веж сімыс вылыссяньыс сэтшӧма тупкӧ ыргӧнсӧ, мый водзӧ, пытшкӧ, сімны оз лэдз. Кӧрт пӧрт дырӧн дзикӧдз сімӧ, быдсӧн розявлӧ, а ыргӧн пӧрт оз. Кӧть нӧшта дыр сійӧ куйлас, сӧмын вылысыс вежӧдас. Вуштан кӧ вылыссӧ, бара югъявны кутас: ыргӧн пытшкас дзонь.
Ті верманныд ӧні мем кыв шуны: мыйла нӧ либӧ ыргӧн сімаясыс паныдасьлӧны?.. Ӧд абу сӧмын вылысыс сімӧма, а ставыс. Сійӧ истӧг сир ыргӧнӧ веськавлӧма, сотчӧма, ӧтувтчӧма ыргӧнкӧд да пыр и шоммӧма (шоммӧдан газкӧд паныдасьӧма), да ыргӧн сім и артмӧма. Эмӧсь ыргӧн сімаяс вакӧд ӧтувтчӧмӧн, шусьӧны малахитӧн.
Ыргӧн зэв кокньыда дорсьӧ, зэв небыд. Перйӧны сімаясысь кыдзик и кӧртӧс, пачьясын шонтӧмӧн. Мукӧддырйи сывлӧм ыргӧн пиӧ шыбитӧны озысь. Озысь сэні тшӧтш сылӧ, сорласьӧ ыргӧнкӧд дай артмӧ бронза. Ыргӧн гӧрдов рӧма, бронзаысь вижджык, зарниланьӧ мунӧ. Бронзаысь вӧчлӧны дона сись сувтӧдан кокъяс да нӧшта бронза мортъяс пызан вылӧ мич пыдди пуктыны. Нӧшта ыргӧнӧс сорлавлӧны цинккӧд. Артмӧ бара жӧ зарни рӧма дорсянтор — латунь, виж ыргӧн, кодысь вӧчӧны самӧваръяс, мыссян дозъяс. Медуна виж ыргӧныс мунӧ машинаяс вылӧ.
27.^Колӧ гижны 28./^ Зарни
Зарни — виж рӧма дорсянтор. Веськавлӧ ёна шоча. Судзӧдӧны ёнджыка миян Сибырладорын, сэсся Америкаын, Австралияын. Зарниӧс ёна донаторйӧн лыддьӧны мич пондаыс, сімтӧмысла (зарни оз ӧтувтчы шоммӧдан газкӧд) да шоча сюралӧмысла. Сімаясӧн зарни некор оз паныдасьлы. Сюрӧ сійӧ изъя чойясысь да лыаысь, унджыкысь посньыдик лыа кодь торъясӧн, шочиника гырысь торъясӧн.
Ваялӧны зарни сора му-лыа тшупӧда пыдӧса ворйӧ, кодлӧн ӧтар помыс восьса. Ворйӧ сэсся кисьтӧны ва. Сійӧ лыасӧ да мусӧ нуас ворйысь восьса помӧдыс. Ворйӧ кольӧ гырысьджык изъяс да зарни. Зарни сьӧкыдджык муысь, сы вӧсна оз вакӧд тшӧтш лэччы. Зарни небыд, ёна на небыд кӧртысь. Сыысь вӧсни торъяс дорӧны, вӧсни листъяс вӧчӧны.
28.^Колӧ гижны 29./^ Эзысь
Эзысь — еджыд рӧма, чер дорыш кодь. Паныдасьлӧ сімаясӧн и ӧтнасӧн, торпыригӧн. Сімаяс эзысьлӧн артмӧны кор веськавлӧ сы пиӧ истӧг сир. Куш эзысь некор оз сім, сы понда и сылӧн донлуныс эм. Миян Россияын эзысьсӧ омӧля перйӧны, унджыксӧ заграничаысь судзӧдӧны.
29.^Колӧ гижны 30./^ Озысь, свинеч, цинк, тюрк, лемень
Уна пӧлӧс эм дорсянтор, ставсӧ торйӧн велӧдны дыр ковмас. Гарышта нӧшта сэтшӧмъяс йылысь, кодъяс миянладорын ёнджыка паныдасьлӧны.
Озысь — эзысь рӧма дорсянтор. Сімалӧ зэв сьӧкыда. Паныдасьлӧ сімаясӧн да куш озысь кузьмӧс торъясӧн. Озысь зэв кокниа пӧсьӧдігӧн сылӧ. Сы понда да нӧшта сімтӧм понда озысь мунӧ паяйтчӧм да лудитчӧм вылӧ. Сы пыр кӧрт ни ыргӧн сімны оз вермыны.
Свинеч озысь кодь жӧ, кокньыда жӧ сылӧ пӧсьӧдігӧн. Вылысыс ӧдйӧ сімӧ. Сывдылӧй жӧ свинечтӧ, кӧдзӧдан да югъявны кутас, а лун бӧрти и пемдыштас, выліыс сімас. Паныдасьлӧ сімаясӧн.
Цинк сылӧ жӧ, сӧмын оз сэтшӧм кокниа, кыдз свинеч да озысь. Шоммӧдан газкӧд озджык жӧ ӧтувтчы. Сы вӧсна цинкӧн вевттьӧны мукӧд дозъяс. Сэсся цинкысь вӧчӧны ведраяс, тазъяс да нӧшта уна пӧлӧс доз. Цинкӧвӧй дозъяс оз сімны.
Тюрк — кизьӧр дорсянтор, дзик сывдӧм озысь кодь. Тюрк сімаясысь аддзӧны. Куш тюркыс эськӧ сюрлывлӧ жӧ зэв посни войтъясӧн, да зэв нин шоча. Тюрк мунӧ лекарствояс вылӧ. Куш асьсӧ кӧ ньылыштан, либӧ нӧшта кыдз кӧ вирӧ веськалӧ — кулан, зэв яда. Кужӧмӧн нин лекарство докторъяс вӧчӧны. Сэсся тюрк мунӧ термометръясӧ — шоныд мурталанъясӧ да тӧв сьӧктӧм мурталанъясӧ (барометръясӧ).
Лемень — медкокни дорсянтор, эзысь кодь рӧма. Озысьысь ичӧлика сьӧкыдджыка сылӧ. Вӧчалӧны паньяс, лэбалан машинаяс.
30.^Колӧ гижны 31./^ Кыдз му пытшкӧс уджалӧ
Ме шулі, мися важӧн коркӧ миян му сяр вӧлі пӧсь, дай кизьӧр пӧсьысла. Сэсся пондіс кӧдзавны, кӧдзалігӧн чорзьыны. Медвойдӧр, дерт, вевдорыс кынмис, чорзис, сэсся пыдӧдзджык да пыдӧдзджык. Ӧні шуӧны, мый пыдіті му пытшкӧсыс век на абу вермӧма кынмыны, кизьӧр пӧсь би на. Збыль ӧд. Из шомъястӧ перйигӧн кымын пыдӧджык му пытшкӧ лэччӧны, сымын шоныдджык лоӧ. Верст кык кӧ кодйысян му пиӧ, сэтшӧм нин пӧсь, быдсӧн уджавны он вермы. Велӧдчӧм йӧз арталӧмаӧсь, тӧдмалӧмаӧсь: верст сизимдас кымын пыдын пӧ колӧ лоны сэтшӧм пӧсь, мый быдтор гӧрд дон сэні пӧсьысла. Тайӧ пӧсь муӧдз ва воас да пырысь пыр руӧ пӧрӧ. Руыд паськӧдчӧ, мусӧ маті гӧгӧр чашкӧдӧ, поткӧдӧ дай уськӧдчӧ вывлань. Пӧсь ру бӧрся кизьӧр муыс тшӧтш уськӧдчӧ розьӧдыс. Сэн ӧд сылы пытшкын дзескыд, чорыд муыс лямӧдӧ да, сы вӧсна, кор вӧляыс сюрӧ, му вылысас петӧ. Петігӧн йӧз аддзӧны да шуӧны: тайӧ пӧ вулкан, миян ног кӧ, би сӧн.
Би сӧнъяс зэв уна омӧль вӧчӧны йӧзлы. Кизьӧр сотчан би сӧнсяньыс киссяс да ставсӧ, мый сюрӧ маті гӧгӧрысь, сотас да тыртас. Эм Италияын куим, му улысь перйӧм, весалӧм кар. Сійӧ каръяссӧ войдӧр тыртлӧма дзикӧдз Везувий, зэв ыджыд би сӧн. Уна йӧзӧс сэк пӧсь, кизьӧр торыс сотлӧма да тыртлӧма. Би сӧнъяс тшӧкыдджыка лолӧны море кыръяс дорын. Мыйла, висьталӧй?
Уналаын муысь дзулькйӧн петӧ пӧсь ва. Кысь сійӧ пӧсьсӧ босьтӧ?.. Биа пӧсь му дорысь. Ва ӧд зэв пыдӧдз пырӧ. Сэн пӧсялас да кытікӧ и петӧ пӧсь ключьясӧн му вылысӧ. Мукӧд инын кадъясӧн му друг кутас вӧрны, тіравны. Мыйла сійӧ?.. — Пӧсь ру кӧсйӧ ортсӧ петны, зільӧ чашкӧдны мусӧ. Дзикӧдзсӧ оз вермы, муыс чорыд да, сэсся и кутас лэптыштавны, вӧрӧдны тірӧдны сійӧс; сы понда и шуӧны тайӧ матсӧ мутірзьӧмӧн (землетрасенньӧ). Мутірзьӧм уна омӧль вӧчӧ йӧзлы: керкаяс путкылялӧ; йӧз, скӧт да мукӧд тор му вывсьыс усялӧны му потӧм инӧ дай сэтчӧ и тырӧны.
Кывбӧр
Уна тор йылысь ми тӧдім. Быдтор видзӧдлім, мый эм му пытшкын и кымӧрын. Ыджыд аттьӧ шуам ми тайӧс лыддьӧм бӧрын велӧдчӧм, уна аддзылӧм йӧзлы. Найӧ висьталӧм серти и ми кутам тӧдны да йӧзлы висьтавлыны югыдсӧ му чужӧмлысь, кодӧс колӧ тӧдны быд мортлы. Ӧдйӧджык жӧ мед тайӧ нига паськалӧ пемыд мортъяс пиӧ, мед ставныс кутасны тӧдны мулысь олӧм ног, пом да дор. Мед тайӧ нига быд коми морт ки пыр мунас, мед найӧ тӧдласны кутшӧм сійӧ «мувыв чужӧм югдӧдӧмыс».
