ДЗОЛЯ МУТӦДМАЛЫСЬ

 

Му муртовтас элементъяс йылысь

 

Мыйла колӧ му чертитны кужӧм

 

Велӧдчысьяслы, пионеръяслы да, колӧ зэв бура кужны бӧрйысьны планъясын да картаясын. Колӧ велӧдчыны вӧчны план любӧй местаысь аслыд. Колӧ кужны дась план вылӧ либӧ карта вылӧ чертитны, шуам кӧть, экскурсия туй (маршрут, ветлыны кытчӧкӧ гуляйтігмоз, либӧ видласиг-велӧдчигмоз) да мукӧдтор.

Ӧнӧдз ми тайӧ удж вылӧ зэв на омӧля видзӧдім, эгӧ коланӧн лыддьылӧй. Сӧмын военнӧй школаясын велӧдӧны ӧдйӧ да кыдз-мый верман стӧчджыка план серъяс любӧй места вылӧ вӧчавны, ӧтилаысь мӧдлаӧ вуджны туйяс (маршрутъяс) чертитны, а колӧ кӧ, и бур планъяс вӧчавны, пасйӧмӧн сэтчӧ быдторсӧ, мыйяс эмӧсь сійӧ местаас. Сэтшӧм планъяссьыс сэсся вӧчалӧны географическӧй картаяс.

Он кӧ дышӧдчы, быд морт вермас лоны ас выя колан му мурталысьӧн (землемерӧн), сӧмын ичӧтика велӧдчышт гортад, ачыд, школаӧ ветлытӧг. Сэтшӧм мортыд зэв ыджыд бур вермас вайны, медся нин деревняясын. Сэні ӧд бур план вӧчӧмтӧ да лючки видз-му мурталӧмтӧ зэв вылӧ пуктӧны, ыджыд уджӧн лыддьӧны. Тӧдӧмысь, он кӧ ассьыд видз-мутӧ лючки тӧд, дерт ӧд, бур кӧзяйство лӧсьӧдны он вермы.

 

Кузьта мурталӧм

 

Видз-му мурталысьлы бура колӧ тӧдны кузьта мурталан муртасъяс. Муртавны колӧ метрическӧй мераясӧн.

Ӧні миянлы унджыкысьсӧ на лоӧ важ планъяс да картаяс серти овны да велӧдчыны. Сы вӧсна быдӧнлы колӧ кужны верст, сыв (сажень), фут да дюйм лыд вуджӧдны метрическӧй муртасӧ. Бур эськӧ вӧлі, сьӧрсьыд кӧ пыр новлӧдлан стӧча арталӧм метрическӧй муртасӧ вуджӧдӧм таблица. Либӧ чорыда ныр йылад тшупны, мед некор оз вун, мый ӧти метрын 8,28 фут, 1 дюймын 25,4 миллиметр. Аршынъясӧн да вершӧкъясӧн му мурталысьяс и важӧн эз ноксьывны, а ӧнітӧ дерт нин оз. Дзикӧдз колӧ найӧс шыбитны планъястӧ вӧчалігӧн.

Метрическӧй муртасъяс вылӧ вуджӧдӧм таблица гижӧй асланыд мыйсюрӧ пасъявны нигаад. Эм кӧ школааныд либӧ клубад му тӧдмалан кружок, сэтшӧм таблицасӧ колӧ гижны ыджыд гумага лист вылӧ да ӧшӧдны либӧ ляскыны стенӧ.

Зэв бур тӧдмавны ӧти торсянь мӧд торйӧдз костсӧ муртавтӧг, куш синмӧн видзӧдӧмӧн, кыдз шуасны, колӧ велӧдны синтӧ муртавны кузьта-пасьта, ыджда-джуджда. Сыӧ позьӧ велӧдчыны быд гуляйтіг. Петан улича вылӧ либӧ эрдӧ, либӧ вӧрӧ, босьтан син вылад кутшӧмкӧ тор (стрӧйба ли кутшӧмӧскӧ, пу ли, сюръя ли, мыр ли, из ли) дай сюся видзӧдӧм бӧрын шуан аслыд: «татысянь сэтчӧдз ветымын воськов». Сэсся пыр жӧ ӧтмоза ӧтыджда воськолӧн восьлав сэтчӧдз, тӧдмав, лючки-ӧ лои тэнад арталӧмыд. Шуӧм лыдтӧ да воськов лыдтӧ гиж нигаад ӧти визьӧ. Артав, кымын воськолӧн торксьӧмыд.

Тадзи кӧ дасысь кымын, кызьысь кымын вӧчан, торксьӧмъясыд чинӧны. Верман, он кӧ дышӧдчы, сы выяӧдз синтӧ воштыны, пӧшти стӧч кутас ылі-матітӧ висьтавны.

Медся бур кузьта муртавны лента-рулеткаӧн. Сійӧ юклӧма муртасъяс вылӧ, пасъялӧма.

Рулеткаыс кӧ абу, да ньӧбны кӧ сійӧс некысь, позьӧ вӧчны мӧд нога рулетка — кӧвйысь, бечеваысь. Быд метр костӧ бечеваӧ зэв зэлыда кӧрталӧны югыд рӧма тесьма, либӧ кучиктор вурыштӧны, либӧ ещӧ кыдзкӧ мыйӧнкӧ пасйӧны. Позьӧ гӧрӧдъяс вӧчавны. Медым кӧв либӧ бечева-рулетка оз сісьмыны кӧтасьӧмла, колӧ найӧс пузьӧдлыны кӧнтусь вый пиын. Позьӧ, дерт, кузьтатӧ муртавны и воськовъясӧн, медкокни ещӧ сійӧ, да стӧчыс оз ло. Сідзи муртавны медвойдӧр колӧ тӧдмавны ассьыд воськовтӧ. Сійӧ вӧчсьӧ со кыдзи: ӧти местасянь ӧтыдждаӧн тувччалӧмӧн ӧти визьӧд уна пӧв вӧчны сё воськолӧн. Сёыс кытчӧ тырӧ, пасйыны. Сэсся босьтны на пиысь кузьта сертиыс шӧркоддьӧмсӧ да метрӧн и муртавны. Уна-ӧ лоӧ — бара пасйыны, юкны сё пельӧ. Артмас тэнад шӧркоддьӧм воськов. Пасйыны сійӧс аслад мыйсюрӧ пасйыны нигаад дай тӧдны пыр — кымын сантиметра аслад воськолыд. Гӧра вылӧ кайигӧн либӧ гӧра вылысь лэччигӧн воськолыд оз нин ло сэтшӧм: лоӧ либӧ ыджыдджык либӧ ичӧтджык шӧркоддьӧм воськолысь.

 

Пельӧс мурталӧм

 

 

Медым велӧдчыны бура планъяс рисуйтавны да маршрутъяс чертитны, оз сӧмын ков кужӧм муртавны планӧ сюян визьяслысь кузьтасӧ, колӧ велӧдчыны стӧча муртавны сійӧ визьяс костысь пельӧсъяссӧ да тӧдмавны, кодарлань банаӧсь найӧ.

Визьяс костын пельӧсъяс овлӧны веськыдӧсь (кытш нёльӧд юкӧн), тшӧтшыдӧсь (кытш нёльӧд юкӧнысь ыджыдджык) да ёсьӧсь (кытш нёльӧд юкӧнысь ичӧтджык). Медым тӧдмавны пельӧс ыджда стӧча, колӧ муртавны сійӧс транспортирӧн, тӧдмавны кымын градус. Веськыд пельӧсъястӧ куш синмӧн видзӧдӧмӧн тӧдмалан. Гумага вылӧ рисуйтӧм пельӧсъяс мурталӧны градусъясӧн жӧ, транспортир нима инструмент отсӧгӧн.

 

Матка

 

Планъястӧ чертитны тшук колӧ сідзи, медым войвылыс пыр вӧлі план выліладорын, лунвылыс — уліладорын, асыввылыс — веськыдладорын, рытыввылыс — шуйгаладорын.

Медбур да лӧсьыд тӧдмавны ентас бокъяс маткаӧн — компасӧн, роч ног кӧ. Сӧмын сійӧ оз зэв стӧча висьтав-а.

Колӧ бура тӧдмасьны маткаӧн да велӧдчыны вӧдитчыны сійӧн. Дась матка ньӧбтӧдз бур эськӧ вӧлі аслыд сэтшӧм кодьсӧ вӧчны. Сійӧ абу сьӧкыд дай оз ло дона, нӧшта нин кымынӧнкӧ тэчсьӧмӧн кӧ вӧчад. Ас вӧчӧм матка вылӧ кыськӧ колӧ судзӧдны подков модаа магнит, ньӧбны бумага, гырысь ем (тюни дӧмлан) да выль пробкаяс. Быд ем колӧ подков кодь магнит помъясӧн ниртӧмӧн ёна магнитавны, сэсся сутшкыны сійӧс пробкаӧ — сӧмын мед пырыс петас — дай лэдзны ваӧ. Ва позьӧ босьтны любӧй дозйӧ — пуӧ кӧть сёйӧ, сӧмын кӧртӧ оз позь. Магнита емыд ваад ӧтар помнас бергӧдчас войвывлань, мӧдарнас — лунвывлань. Кӧть кымын магниталӧм ем эн лэдз ваӧ, пыр найӧ сідзи сувтасны. Сійӧ — сэтшӧм нин сям налӧн.

Сідзкӧ, магнита емыд ӧтар помнас пыр петкӧдлӧ войвыв, мӧдарнас — лунвыв. Тайӧс медвойдӧр тӧдмалӧмаӧсь китаечьяс, зэв нин важӧн. Европаын пондӧмаӧсь тӧдны сӧмын ХІV нэмсянь, войдӧр Италияын, сэсся и мукӧдлаын.

Ньӧбӧм маткаыд — клянича вевта ичӧтик, гӧгрӧс доз. Доз гӧгӧрас пасъялӧма ентас бокъяс: войвыв — С шыпасӧн, лунвыв — Ю шыпасӧн, асыввыв — В шыпасӧн, рытыввыв — З шыпасӧн. Нёль ентас костъясас нӧшта на пасъяс эмӧсь: С-В, Ю-В, С-З, Ю-З. (Пасъялӧма роч шыпасъясӧн: комиад ӧд сэтшӧм маткатӧ эз на вӧчлыны да).

Магнита ем пыдди доз шӧрас ёсь йылын бергалӧ магнита укладысь вӧчӧм ньӧв. Ӧтар помнас сійӧ ньӧвыс пыр петкӧдлӧ войвыв, мӧдарнас — лунвыв. Войвывладор петкӧдлан помсӧ ньӧвлысь пырджык мичӧдӧны пемыд рӧмӧн. Мукӧдлаас матка ньӧвыд оз дзик стӧча войвывтӧ петкӧдлы. Босьтам Курскӧй губерния. Сэні уналаын муас матын кӧрт сіма. Сы вӧсна матка ньӧв сэтӧні некор войвывтӧ оз вермы стӧча петкӧдлыны. Сэтшӧм торкана инъяс шусьӧны магнита аномалия инъясӧн, либӧ магнита ньӧв торкана инъясӧн.

Ас вӧчӧм маткаӧн — магнита емӧн — тӧдмавны стӧчджыка, кодарӧ бана кутшӧмкӧ тор, тӧдӧмысь, сьӧкыд. Магнита ем кындзи ещӧ на мыйяскӧ сэтчӧ колӧны. Сы вӧсна пробка вылӧ клеитӧны картонысь либӧ алюминийысь вӧчӧм градусъяс вылӧ юклӧм гӧгыль. Доз пыдӧсас ляскӧны югыд рӧма бумагатор, либӧ визьнитӧны. Сійӧ визьнитӧмсӧ лӧсьӧдӧны буретш сылань, кодлысь ми маткаӧн кӧсъям тӧдмавны кодарӧ бана сійӧ. Кор магнита емыс сувтас, ема визьнитӧма костас лоӧ пельӧс. Сылысь ыдждасӧ позьӧ тӧдмавны ема-визьнитӧма костса градусъяс серти. Кодарӧ бана кутшӧмкӧ торйыд, сэки ми аддзам (видзӧд 5-ӧд серп. вылӧ).

Татшӧм ас вӧчӧм маткаыд ньӧбӧм матка модаа нин, шусьӧ морскӧй маткаӧн. Быд морскӧй судна вылын сійӧ эм. Ӧні нӧшта аэропланъясын, дирижабльясын сэтшӧм матка жӧ вӧдитӧны.

Му мурталан матка шуӧны буссольӧн. Сійӧ восьса. Ньӧвйыс сылӧн кузь ёсь йылын, вермӧ бергавны.

Сідзкӧ, медым тӧдмавны кодарӧ бана (кодарланьӧ нюжӧдӧма) кутшӧмкӧ визь, маткаӧн колӧ стӧча тӧдмавны ыджыд-ӧ (кымын градуса) лоӧ пельӧс сійӧ визя – матка ньӧва костас. Сійӧ градус лыдсӧ му мурталысьяс да топографъяс шуӧны тӧдмалантор азимутӧн. Азимут лыддьӧны войвыв петкӧдлан ньӧв помсянь веськыдладорӧ (асыввывлань), нуль градуссянь 360 градусӧдз. 0° да 360° кыкнанныс петкӧдлӧны войвыв.

Водзын ми висьталім нин, кыдзи велӧдчыны стӧчджыка тӧдмавны кык тор кост синмӧн видзӧдӧмӧн.

Ӧні бара жӧ шуам: колӧ велӧдчыны тӧдмавны маткаӧн азимут. Вӧчан сійӧс, сэсся пыр жӧ колӧ видлыны — эн-ӧ торксьы, лючки-ӧ тэнад артмис. Сы вӧсна, тӧдмалӧм мысти кодарӧ бана тэнад визьыд, пыр жӧ тӧдмав кодарӧ бана лоӧ сылӧн мӧдар помыс. На костын кӧ лоӧ 180°, тэнад арталӧмыд, инӧ, лючки, абу торксьӧмыд. 180 градусысь кӧ унджык либӧ этшаджык лоӧ, выль пӧв колӧ вӧчны, торксьӧмыд. Либӧ, гашкӧ, маткаыд торксьӧма.

 

План

 

Кор ми пондам кужны вӧдитчыны маткаӧн да муртавны пельӧсъяс транспортирӧн, позяс нин ньӧжйӧникӧн босьтчыны планъяс чертитавны. Планад колӧ, медым вӧлі петкӧдлӧма быд визьлысь стӧча кодарӧ бана сійӧ, кузьтасӧ, пельӧсъяссӧ на костысь. План вӧчсьӧ со кыдзи. Шуам, колӧ вӧчны миянлы план велӧдчан вежӧсысь. Босьтам да мурталам метрӧн кузьтасӧ да пасьтасӧ сылысь. Сэсся метрӧн жӧ мурталам кост ӧти пельӧссянь ӧдзӧсӧдз, ӧдзӧс пасьтасӧ, кост пельӧссянь ӧшиньӧдз, ӧшинь пасьтасӧ, ӧшинь костъяссӧ. Метр лыдсӧ пасъям гумага вылӧ. Видзӧдлам — вежӧс кузьтаным миян 10 метр, а гумага листным ичӧт. Мый жӧ керны? Кыдзи тӧрӧдны сы ыджда вежӧс гумага лист вылӧ? Медым мездысьны сыысь, метр пыдди ми босьтам ичӧтджык муртас, шуам кӧть — сантиметр. Ӧні вежӧс кузьтаным миян быттьӧкӧ абу нин 10 метра, а сӧмын 10 сантиметра. Пасьтаыс 8 сантиметра. 10 да 8 сантиметра визьяс гумага лист вылӧ зэв лӧсьыда тӧрасны. Чертитам сійӧ визьяссӧ гумага вылӧ лючки индӧмӧн кодарӧ бана вежӧс (вылын лоӧ войвыв, улын — лунвыв, веськыдладорын — асыввыв, шуйгаладорын — рытыввыв). Сэсся ӧдзӧс туй да ӧшиньяс пасъялам метрсӧ сантиметрӧн жӧ вежӧмӧн. Позяс пасъявны тшӧтш быд кӧлуй вежӧсысь: улӧс, пызан, шкап, пач, партаяс да мукӧдӧс, сідзи жӧ мурталӧмӧн пельӧссянь либӧ визьсянь. Тадзи вӧчӧмӧн, быд визь лючки гирснитӧмӧн и артмас миян велӧдчанін вежӧс планным. Тадзи жӧ ёна ичӧтмӧдӧмӧн позьӧ вӧчны пызан, керка план, деревня план, дзонь кар план да мукӧд. Чертитӧмӧн индавны кӧні сэні мый эм.

Сідзкӧ, планыд лоӧ водзвыв лӧсьӧдчӧмӧн гӧгӧр ӧтмоза ёна ичӧтмӧдӧмӧн гумага вылӧ визьясӧн чертитӧм кутшӧмкӧ тор либӧ места, да сідзи, медым сійӧ дзик збыльыс кодь вӧлі (сӧмын, дерт, сы дінын ёна ичӧт-а).

Плантӧ вӧчигӧн колӧ зільны, медым визь костъяс, пельӧсъяс вӧліны стӧчӧсь, стӧча петкӧдлісны кодарӧ бана план вылӧ босьтантор. Шочиника овлӧ план вӧчигӧн ыджда вӧсна план оз тӧр гумага листӧ выліӧ войвыв вӧчӧмӧн, мӧд ног лоӧ сійӧс вӧчны. Сэки ентас бокъяс планын индалӧны войвылӧ видзӧдан ньӧвъяс.

 

Масштаб

 

Ми водзын шуим нин, план петкӧдлӧ кутшӧмкӧ ин, сӧмын сійӧс ёна ичӧтмӧдӧмӧн. Сідзкӧ, медым вӧчны кутшӧмкӧ план либӧ дась план серти тӧдмавны план вылӧ босьтӧмторлысь ыдждасӧ, колӧ тӧдны ичӧтмӧдӧм ыджда, мӧд ног кӧ шуны: колӧ тӧдны, кымын пӧв план вывса визь ичӧтджык збыльсьыс. Ичӧтмӧдӧм петкӧдлан ыджда шусьӧ масштабӧн. Медбур петкӧдлыны масштаб лючки юкӧмӧн, шуам: масштаб 1/1000. Тайӧ лоӧ: планвывса визьяс сюрс пӧв дженьыдӧсь збыльысь колан визьясысь.

Масштаб позьӧ петкӧдлыны и мӧд ног: план улас гижтӧны веськыд водса визь, юклӧны сійӧс чутъясӧн либӧ сувтса дженьыдик визьясӧн посни муртасъяс вылӧ, пасйӧны кутшӧм нима ыджыд муртас пыдди босьтӧма ичӧт муртас. Татшӧм масштаб шусьӧ гижтаа масштабӧн — линейнӧйӧн. Петкӧдлӧма кӧ сійӧс метрическӧй муртасъясӧн, зэв кокни вуджӧдны лыда масштабӧ, сӧмын колӧ сылысь гижтасӧ либӧ юкӧмъяссӧ муртавны миллиметрӧн. Шуам, 8 миллиметра гижта юкӧн босьтӧма 40 метр пыдди. Сідзкӧ, план вылын 8 миллиметра ыджда лоӧ нин вӧчӧма 40000 миллиметра ыдждатор пыдди. 1 миллиметр инӧ = 5000 миллиметрлы. Масштаб лоӧ 1/5000 либӧ 1:5000. Гижтаа масштабыд кӧ петкӧдлӧма футӧн, сывйӧн, верстӧн, — лыда масштабӧ вуджӧдны сійӧс сьӧкыдджык нин. Сэки масштабнӧй гижтатӧ оз нин ло миллиметръясӧн муртавны, а дюймӧн, либӧ нӧшта посни муртасъясӧн.

 

Эккер

 

План вӧчавны эмӧсь уна пӧлӧс инструментъяс. Мед прӧстӧйыс на пиысь веськыд пельӧса креста — эккер. Сійӧс позьӧ вӧчны аслыд, сӧмын медым пельӧсъясыс дзик стӧчӧсь вӧліны-а, веськыдӧсь. Артмӧ кык тор кресталӧмысь. Нёльнан крест помас тувъялӧны кӧрт тув либӧ сутшкӧны булавка ли ем, либӧ сувтӧдӧны шӧрӧдыс вожӧдӧм металлическӧй (ыргӧн, цинк либӧ алюминий) плавкӧс тор. Сійӧ емъяссӧ либӧ вожӧдӧмъяссӧ (шусьӧ «диоптраясӧн») кӧ ӧтлаавны мӧда-мӧдыскӧд крестасянінӧ, артмӧны стӧч веськыд пельӧсъяс.

Креста позьӧ вӧчны кык пу дзавйысь, картонысь, нёль булавкаысь. Крестасянінсӧ уліладорӧдыс розьӧдӧны. Крестаӧн уджалігӧн пысалӧны сійӧс сутшкӧм ёсьӧ, либӧ куимкокаӧ лӧсьӧдӧны.

Лӧсьӧдчан кӧ кутшӧмкӧ ин план вылӧ босьтны, мун сэтчӧ крестаӧн, босьт тшӧтш ёсь йыла бедь, пасъяс, муртасян гез, матка, линейка, куимпельӧса да гумага. Планъяс вӧчавны велӧдчигӧн эн ыджыд ин босьт, да медым эз зэв пельӧсӧсь сійӧ вӧв. Воан местаад да войдӧр артав, кутшӧм масштабӧн плантӧ вӧчны, мед эськӧ вайӧм гумага вылад сійӧ тӧрас жӧ.

Уджавны колӧ со кыдзи:

Войдӧр матканад тӧдмав ентас бокъяс да бедьястӧ сутшкалӧмӧн пасйы веськыд визь войвывладорсянь лунвылӧ либӧ рытыввывсянь асыввылӧ.

Шуам, план вылӧ кӧсъям босьтны уна пельӧса ин: 1–2–3–4–5–6–7–8 (петкӧдлӧма тай чертёж вылын). Пасъясӧн петкӧдлам босьтӧм инті мунан веськыд визь рытыввывсянь асыввылӧ — І–ІІ. Тайӧ визьсӧ гирснитам асланым гумагаӧ (босьтӧм масштаб серти). Сэсся ӧтилаӧ места дорӧ сувтӧдам пас, шуам кӧть, 1-ой чутӧ. Креста сувтӧдам пасйӧм веськыд визьӧ (І–ІІ, пыр видзӧд 10-ӧд серп. вылӧ), да сідзи, мед сылӧн ӧти линейкаыс булавкаяс (диоптра) пыр видзӧдігӧн буретш вӧлі ӧтвесьтын пасйӧм веськыд визькӧд. Кор ми сійӧ визьӧд крестатӧ пондам вештыны пыр водзӧ, веськалам сэтшӧм инӧ, кор пӧперега линейкаыс крестаыдлӧн пондас видзӧдны веськыда 1-ой чутын сулалысь пас вылӧ. Сійӧ ин ми чертёжаным гижнитӧм нин І–ІІ визьӧ пасъям 1-ой чутӧн. Пельӧса отсӧгӧн сы пыр гирснитам мӧд визь (ІІІ–ІV), мед І–ІІ визькӧд крестасьӧмыс артмас веськыд пельӧс. Сэсся мурталан гезйӧн мурталам костсӧ креста сулаланінсянь 1-ой чутын сулалысь пасӧдз. Сійӧ костсӧ масштаб серти пасъям гумага выланым.

План сер вӧчны войдӧр бур таса (клетчатӧй) гумага вылӧ. Быд тас сэки позьӧ босьтны водзвыв шусьӧм кымынкӧ метр пыдди (1, 2, 5, 10.)

Шуам, крестасянь 1-ой чутын сулалысь пасӧдз лои 84 метр. Гумага выланым ІІІ–ІV визьӧд масштаб серти 1-ой чутсянь 34 метр жӧ мерайтам, пасъям чутӧн 1. Тайӧ чутын план вылын лои места вылысь вуджӧдӧм 1-ой чутын сулалысь пас.

Ӧні места вылын пассӧ выльлаӧ, мӧд чутӧ вештам, шуам, 2-ӧ. Крестаӧс І–ІІ визьӧд водзӧ вештӧмӧн 1-ой чутӧс моз жӧ аддзам и 2-ӧд чутӧс. Сійӧс воддза моз жӧ, мерайтӧмӧн, бара план выланым вуджӧдам. Сэсся крестаӧс вештӧмӧн водзӧ І–ІІ визьӧд корсямӧ мукӧд чутъяссӧ — 31, 41, 51, 61, 71, 81, кодъяс лоӧны 8, 4, 5, 6, 7, 8 пасъяс весьтын.

Крестаӧн миянлы лоӧ корсьны сымын чут, кымын пельӧс план вылӧ босьтан инлӧн. Сійӧ ми аддзам чертёжысь.

Тайӧ уджсӧ кӧ ми вӧчам, гумага вылад лоӧ нин места сер, доръясыс сылӧн. План вылӧ босьтан инад кӧ эмӧсь пуяс, изъяс, стрӧйбаяс, — найӧс планад тшӧтш колӧ сюйны. Сюйны сідзи жӧ, кыдзи вуджӧдалім 1, 2, 3, 4, 5 да мукӧд пасъяс. Креста отсӧгӧн І–ІІ визьысь корсялам буретш пу, из, стрӧйба весьтса чутъяс, мурталам костъяссӧ. Сэсся І–ІІ визьсянь масштаб серти мурталӧмӧн да пельӧса отсӧгӧн пасъялам найӧс гумага выланым.

Крестаӧн вӧдитчыны велӧдчыны ёна кокньыд: кык-куимысь кӧ сьӧлӧмысьджык уджалан сійӧн, пондан кужны босьтавны план вылӧ шӧркоддьӧм ыджда муяс, йӧръяс, видзьяс да мукӧдтор.

Сӧмын крестаӧн уджалігӧн ёна лоӧ пессьыны-а, дыр нюжалӧ уджалӧмыс. Кокньыдджыка да ӧдйӧджык уджыс мунӧ мензулаӧн либӧ планшетӧн уджалігӧн. Велӧдчысьяслы да ветлысь-мунысьяслы, кодъяслы медтшӧкыда ковмывлӧ сюйны планӧ экскурсия туйяс, медбур уджавны мензулаӧн.

 

Мензулаӧн план вылӧ босьтӧм

 

Мензула — латинскӧй кыв. Миян ног кӧ — пызан. Куимкока вылын (снимайтчигӧн тай фотографъяс вӧдитӧны) лӧсьӧдӧма ичӧтик нёльпельӧса чертитчан пӧв. Сэтшӧмыс кӧ абу, пӧв пыддиыс позьӧ босьтны чорыд картон либӧ важ нига корка, а куимкока пыддиыс — улӧс, либӧ прӧстӧй ёсь пома бедь муӧ сатшкӧмӧн.

Му муртавны заводиттӧдз мензула вылӧ кокньыдика клеитчыссьӧ либӧ кнопкаясӧн тувъяссьӧ топыд гумага лист, медым сійӧс чертитӧм бӧрын бӧр позис босьтны да босьтігас эз косяссьы. Колӧ ещӧ лӧсьӧдны стӧча висьталысь кузь ньӧва матка — буссоль, да визирнӧй линейка (алидада; позьӧ прӧстӧй линейка, сӧмын мед помъясас булавкаяс вӧліны-а).

Бур эськӧ дерт вӧлі, пу линейка пыдди кӧ металлическӧй линейка вермин лӧсьӧдны (цинкысь), либӧ алюминийысь, либӧ ыргӧнысь. Да медым линейка помъясас вӧліны диоптрамъяс — сувтса вожӧдӧм плавкӧс торъяс. Линейкаас унджыкысьсӧ овлӧ ва тыра ичӧтик доз, медым мензула пӧв лӧсьӧдны веськыда водсӧн. Кӧдзыд дырйи ва пыдди босьтӧны спирт. Диоптрам вожӧдӧмӧ зэвтӧны юрси либӧ си.

Алидадаӧн — визирнӧй линейкаӧн уджалӧмысь, тӧдӧмысь, бурыс унджык: быдтор сійӧ петкӧдлӧ стӧчджыка прӧстӧй линейка дорысь. Алидадаӧс кӧртысь некутшӧма оз позь вӧчны: магнита ньӧв вылад кӧртыд вына.

Буссольӧс позьӧ кӧртавны мензула пӧв бердас либӧ пуктыны мензула вылас. Позьӧ пӧв бердас синдетиконӧн клеитны прӧстӧй, зептын новлӧдлан матка.

Кыдзи жӧ эськӧ кутшӧмкӧ ин босьтны план вылӧ тайӧ инструментӧн?

Петамӧ деревня сайӧ. Сэні зэв чукыль-мукыль доръяса эрд. Колӧ сійӧс босьтны план вылӧ. Сэті мунӧ мир туй — 1–2.

1-ӧй чутӧ сувтӧдам мензула, а 2-ӧ ыстам ӧти мортӧс 2 метр кузяа кымын плага бедь пасӧн.

Кодсюрӧ ёртъяс рулеткаӧн либӧ бечеваӧн мурталасны 1–2 колас да пасъяс сэтчӧ сувтӧдаласны.

Видлам, лючки-ӧ водса пӧв мензулаын. Ӧтар бокӧн (кодарӧ буссоль кӧрталӧма) сійӧ пӧвсӧ лӧсьӧдам войвылӧ банӧн. План вылӧ босьтанторным миян веськыдладорын, а шуйгаладорас гумага лист вылӧ пуктам чут, сутшкам сэтчӧ булавка. Сійӧ чутыс плананым и лоӧ 1-й чутӧн. Дзик булавка бердас ӧтар помнас пуктам визирнӧй линейка. Мӧдар помсӧ сылысь лӧсьӧдам веськыда 2-ӧд чут вылын сулалысь пас вылӧ. Сэсся линейка пӧлӧныс зэв ёсь карандашӧн гирснитам визь. Тайӧ визьлӧн кузьтаыс лоӧ босьтӧм масштаб серти. Масштаб кӧ ми босьтім 1/1000 (1 мм = 1 метр.), а 1 чутсянь 2-ӧдз, шуам, 118 метр, сэки визьтӧ лоӧ босьтны 118 миллиметр кузя. Та бӧрын мензуланымӧс 2-ӧд чутӧ нуам, а паснымӧс 3-ӧд чутӧ вештам. Сэсся 2-а – 3-а кост бара мурталам да линейка пӧлӧн бара кокньыдика гирснитам. Тадзи ми кытшовтам 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 эрд гӧгӧр да воам 1-й чутӧ план дор визьясӧн нин. Мензула вылын кӧ планным миян уджалігчӧж пыр вӧлі стӧча войвылӧ бана, стӧча кӧ лои мурталӧма пассянь пасӧдз коласъяс, 8 чутсянь гирснитӧм визь буретш 1-йӧ воас, кытчӧ булавка сутшкӧма. Огӧ кӧ 1-й чутӧ воӧ, кыткӧ инӧ миян эз ло стӧча вӧчӧм. 8 чуттӧ нин лоӧ ӧтлаалӧмӧн ӧтлаавны 1-кӧд. Сэтшӧмторсӧ му мурталысьяс шуӧны «невязкаӧн». Кыдзи сыысь мездысьны, тані огӧ висьталӧй. Сӧмын пондам надейтчыны, мый ті пондад уджавны бура, тэрмасьтӧг, думайтӧмӧн вӧчны артавны стӧча, — сэки некутшӧм невязка оз ло.

Мензулаӧн уджавны велӧдчигӧн бур бӧръя висьталӧм ног уджавны: мензулаӧс да пасъяс сувтӧдлыны дорвыв план вӧчан визь быд чутӧ.

Кор ми бура нин велалам мензулаӧн вӧдитчыны, казялам: мензулаӧн позьӧ вӧчны план сійӧ жӧ инысь быд чутӧ мензула сувтӧдлытӧг, дажӧ быд пас кост муртавтӧг. Вӧчсьӧ сійӧ со кыдзи. Сувтӧдамӧ мензуланымӧс 1-й чутӧ, а мукӧд му пельӧсъясӧ (2, 3, 4, 5, 6, 7, 8) — пасъяс. Места вылысь вӧрзьӧдчывтӧг мензула вылын алидада отсӧгӧн гирсйӧдламӧ чутъясӧн визьяс быд чутлань (15-ӧд ч., пунктиръяс). Сэсся зэв стӧча мурталӧм да масштаб серти 1–2 визьнитӧм бӧрын мензулаӧс сувтӧдам 2 чутӧ. Сэсянь алидада отсӧгӧн жӧ гирснитамӧ визьяс мукӧд став пасас

Чертёжысь ми аддзам: 3, 4, 5, 6, 7, 8 чутъяс лоӧны визьяс крестасянінын. Сідзкӧ, планӧ ми пыртім квайт чут мензула вештывтӧг, пас коласъяс муртавтӧг да. Пасъяламӧ сійӧ чутъяссӧ, ковтӧм визирнӧй визьяссӧ резинкаӧн чышкам, ӧтлааламӧ чутъяс визьӧн, — артмас воддза кодь жӧ план, кодӧс вӧчим мензула кытшлӧдлӧмӧн да быд пас кост мурталӧмӧн.

 

Сибавтӧмин мурталӧм

 

Унаысь му мурталігӧн сюрлӧны миянлы зыбуч нюръяс, юяс, тыяс. Муртавны найӧс воськолӧн ни гезйӧн он вермы, весиг пасъяс некыдзи сувтӧдавны. А муртавны колӧ. Мый жӧ сэки вӧчны? Кыдзи сэтшӧминъяссӧ план вылӧ босьтны? Али нӧ сибавтӧминысь некор плансӧ оз вӧчны?

Вӧчӧны. Нӧшта кокниа.

Босьтам сідз, быттьӧкӧ ми зэв паськыд ю дорын сулалам. Ю пасьтасӧ колӧ муртавны, а вуджны мӧдлапӧлас немторйӧн. Мый керны? Сэки асладор берег пӧлӧнысь корсьӧны ыджыд паськыд кушин, медым мерайтчыны кокньыдджык вӧлі, немтор эз мешайт.

Мӧдлапӧлысь, кытчӧ вуджны некыдзи он вермы, босьтӧны синмӧн кутшӧмкӧ бура тыдалан тор: пу, из, мыр, либӧ ещӧ кутшӧмкӧтор. Сюся видзӧдӧм мысти ва пасьта вылӧ колӧ чӧвтны синтӧ асладор берегад да корсьны сійӧн кутшӧмкӧтор мӧдлапӧв ылнаысь жӧ.

Ассяньыд сэсся сійӧ торйӧдз нюжӧдам визь — АБ, мурталам сійӧс. Мурталан лыдыс синмӧн видзӧдӧмӧн сэтшӧм жӧ лоӧ и мӧдлапӧлӧдз. А да Б чутъяссянь гирснитам визьяс мӧдлапӧвса В чутӧ да сылы паныдӧн таладор берегын сулалысь Г пасӧ. АВ да БВ крестасьӧмысь мензула вылын мӧдлапӧвса В чутыд сэтшӧм жӧ стӧча артмас, кыдзи и Г чут. В да Г кост мурталам масштаб серти, — тӧдмалам ю пасьта.

Сибавтӧм чутъясӧс тадзи план вылӧ ваялӧм шусьӧ засечкаӧн. Чутъяс лоӧны буретш мензула сулалан инсянь нуӧдӧм визьяс крестасян шӧрӧ. Колӧ сӧмын, мед чут тӧдмалігӧн визьяс крестасьӧмысь пельӧсыс эз вӧв зэв ёсь. Ёна ёсь пельӧсӧн стӧча арталӧм оз артмы.

Мензулаӧн медӧдйӧ, медкокниа верман босьтны план колан местаясысь. Сы вӧсна ветлысь-мунысьяс, му тӧдмалысьяс, видласьысьяс (исследовательяс) да военнӧй топографъяс мензулаӧнджык вӧдитчӧны. Став географическӧй карта миян лӧсьӧдӧма мензулаӧн вӧчӧм планъясысь.

 

Кыдзи туй план вылӧ босьтӧны

 

Экспедиция либӧ экскурсия туй план вылӧ босьтігӧн оз нин сійӧс рулеткаӧн муртавны да туй вылас пасъяс сувтӧдавны. Тырмымӧнӧн шуӧны воськолӧн мурталӧм.

Туй бокса тыдалан вывтасінъяс, керкаяс, пывсянъяс, рынышъяс да мукӧдтор босьтсьӧны планӧ засечкаясӧн. Мензулаӧ либӧ прӧстӧй планшет папкаӧ, код бердӧ кӧрталӧма матка, пасъялӧны туйлысь став чукыль-мукыльсӧ. Туй босьтсьӧ план вылӧ дзик жӧ сідзи, кыдзи пасъявсьӧны план вылӧ места доръяс мензулаӧн кытшлалӧмӧн (видз. 14-ӧд серп. вылӧ).

 

План визьйӧдлӧм

 

Гортӧ воӧм мысти карандашӧн гижниталӧм сер вывті нуӧдӧны тушӧн. Тэчӧм пасъяс пыдди вӧчӧны мый колӧ. Гижалӧны. Асьсӧ плансӧ мичӧдӧны уна пӧлӧс акварельнӧй краскаӧн либӧ уна пӧлӧс рӧма карандашӧн.

Бур план кӧ кӧсъян вӧчны, колӧ

1. Став визьсӧ уджаланінад муртавны стӧча.

2. Кодарӧ бана визьыд индыны стӧча.

3. Восьтыны шӧркоддьӧм масштаб: мед эз вӧв ёна посни ни ёна гырысь.

4. Восьтыны планӧ либӧ маршрутӧ став синмӧ шыбитчана коланджык торъяссӧ план босьтанінысь. Пасъявны да мичӧдавны найӧс кыдзи нин пуктӧма планъяс, картаяс вӧчавны.

5. Топыд, мича гумага. Мичаа, чистӧя рисуйтӧм план. Стӧча пасъялӧм. Лючки гижӧдъяс.

Быд план вӧчысьлы аслыссяма выль сикас пасъяс оз ков лӧсьӧдны. Планъяслы да картаяслы пасъяс важӧн нин лӧсьӧдалӧма. Быдлаын сійӧ ӧткодь, вӧчсьӧ ӧтмоза. Сы вӧсна сійӧ нэмӧвӧйя важ план пасъяссӧ колӧ быдӧнлы тӧдны да сы серти и уджавны.

 

Со кутшӧмӧсь сійӧ пасъясыс (17-ӧд серп.):

1. Йӧз оланінъяс.

2. Тӧлӧн уджалысь мельнича.

3. Вичко.

4. Ва мельнича.

5. Юкмӧс.

6. Кладбище.

7. Йоль, посньыдик шоръяс да.

8. Гу, гуран.

9. Киӧн лэптӧм мыльк (курган).

10. Сён (овраг).

11. Кӧрт туй, станцияыс да.

12. Шоссе.

13. Поска мир туй.

14. Ордым.

15. Нюр пос.

16. Пристань.

17. Уйӧмӧн вуджаланін.

18. Перевоз.

19. Вӧлӧн вуджалан пур пос ва вылын.

20. Ва вомӧн выліті пу пос.

21. Каменнӧй пос.

22. Кӧрт пос.

23. Шахта (му пытшкын уджаланін).

24. Торф да руда перъянін му выліысь.

25. Град йӧр.

26. Му (пашня).

27. Нюр выв видзьяс.

28. Коръя вӧр, прӧсека.

29. Плода пу да вотӧса кустъяса сад.

30. Лыа.

31. Нюр.

32. Козъя вӧр.

33. Ойдлытӧм видз.

34. Керас.

35. Кустъяс.

36. Сора вӧр: коръя да лыска.

 

Географическӧй карта да сы кузя лыддьысьӧм

 

План кузя лыддьысьӧм

 

Ми ӧні тӧдам нин кыдзи ичӧтик му пласт босьтны план вылӧ. Ас вӧчӧм прӧстӧй инструментъясӧн ас киӧн вӧчӧм план медбура висьталас, мый сійӧ планыс лоӧ. «Настӧящӧй» планъясыд, шуам, Мӧскуа кар, Сыктывдінкар планъяс дзик жӧ сідзи вӧчӧма, кыдзи и ми ичӧтик местаясысь вӧчим план. Сӧмын «настӧящӧй» план вӧчалысьясыд ёна велӧдчӧм йӧз нин. Инструментъясыс налӧн бурӧсь, стӧчӧсь, сӧмын ёна донаӧсь-а. План вӧчигӧн найӧ немтор оз кольны планӧ сюйтӧг. Уджалӧны, кыдзи колӧ уджавны индӧдъяс серти, пукталӧны став йӧзӧн босьтӧм (условнӧй) пасъяс да м. т.

Кодкӧ кӧ коркӧ ноксьыліс планӧн: босьтіс план вылӧ кутшӧмкӧ места, чертитіс сійӧс гумага вылӧ, мичӧдіс уна пӧлӧс рӧмӧн, — сійӧ зэв кокниа да окотапырысь пондас бӧрйысьны быд планын. Быттьӧ кодкӧ тойлыны пондас сійӧс: «лыддьы пӧ, лыддьы, тӧдмав мый сэні эм».

 

Мӧскуа да Сыктывдінкар планъяс

 

Со миян син водзын Мӧскуа да Сыктывдінкар планъяс. Мӧскуа планас Мӧскуаыс ставнас. Быттьӧкӧ зэв вылысянь видзӧдам ми сы вылӧ. Став пельӧсыс визьяс костас план вылын дзик жӧ сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь и карас сійӧ жӧ визьяс (паськыд да векни уличаяс да мукӧд) костын. Визь кузьтаяссӧ дженняммӧдӧма гӧгӧр ӧтмоз.

Сыктывдінкар план вылын сідзи жӧ, став уличаыс тӧдчӧ. Лыдпасӧн пасйӧма со кутшӧм учрежденньӧяс:

1. Коми Автономияа Обласьтувса Исполнительнӧй Комитет — Обисполком.

2. Коми Обласьтувса Партия Комитет — Обком.

3. Войтырӧс Велӧдан Юкӧд — Обоно.

4. Педтехникум — П. Т.

5. Сӧвет-партия уджӧ велӧданін — Совпартшкола.

6. Ыджыд Школа

7. Семилетка.

8. Ремесленнӧй школа.

9. 1-я ичӧт школа.

10. 2-ӧд ичӧт школа.

11. Коми литература лӧсьӧданін — Коми Издательство.

12. Коми нига лӧсьӧданінлӧн гижӧд личкаланін — Типография.

13. Музей.

14. Центральнӧй библиотека.

15. Больнича.

16. Епо (уліас, выліас Финанс Юкӧд).

17. Кооперациялӧн Коми Обласьтувса Союз — Обсоюз.

18. Уджалысь йӧзлы Сьӧм чӧжан Государственнӧй Касса.

19. Театр.

20. Каланча.

21. Красная площадь (пасйӧминас — Братская могила).

22. Народная площадь.

23. Сад.

24. Обласьтувса Профсоюзъяслӧн Сӧвет — Обпрофсовет.

Быд планын выліладорыс стӧч войвылӧ бана. Босьтам план либӧ карта кутшӧмкӧ карлысь, сиктлысь, деревнялысь. Маткаӧн лӧсьӧдам вылі помсӧ стӧч войвывлань. Улича ним серти (каръясад уличаясыд уна) план вылысь корсям чут, кӧні ми сулалам, да сутшкам сэтчӧ булавка. Ӧні ми вермам висьтавны, кутшӧм уличаяс, кодлӧн керкаяс, пывсянъяс, рынышъяс, муяс, видзьяс миянысь войвылын (миян водзын), лунвылын (мышкын), асыввылын (веськыдладорын), рытыввылын (шуйгаладорын). Кор пондам кужны тӧдмавны тадзи кодарӧ бана кутшӧмкӧ тор, пондам кужны висьтавны план вылысь кодарлань (кутшӧм ентас бокӧ) мунӧ туй, визувтӧ ю, кодарӧ бана керка.

 

Юасянъяс. Мыйкӧ унджыктор юасьны план йылысь.

 

План серти кост мурталӧм

 

Колӧ велӧдчыны муртавны кост планъяс да картаяс серти. Сы вӧсна зэв бура колӧ тӧдны масштаб (видзӧдлы 12-ӧд лб.). Масштаб пасйыссьӧ быд планын, быд географическӧй картаын. Масштаб кӧ планын либӧ картаын абу, сійӧ зэв омӧль.

Планъяс да маршрутъяс вӧчалігӧн — мурталігас да чертитігас — колӧ вӧдитчыны метрическӧй муртасъясӧн: кокньыдджык сійӧ. Ӧнӧдз вӧчӧм планъяс, картаяс миян дюймӧвӧй масштабаӧсь на: индӧма кымын сыв, верст либӧ миль ӧти дюймын. Лӧсьыд эськӧ вӧлі, сэтчӧ кӧ тшӧтш пасйӧма и лыда масштаб — лючки юкӧм. Сэк эськӧ ми зэв кокниа костъястӧ арталім метрическӧй муртасъясӧн (видзӧд висьт «Мензулаӧн план вылӧ босьтӧм» 16-ӧд лист бокын). Лыда масштаб кӧ абу пасйӧма, колӧ сійӧс корсьны: линейнӧйсӧ вуджӧдны метрическӧйӧ.

Ӧнӧдз миян пыр на со кутшӧм масштабъясӧн уджалӧмаӧсь. План йылысь кӧ шуам, вӧлі, мый масштабыс сылӧн 25, 50, 100, 200, 250 сыва, сійӧ лоӧ: ӧти дюймын карта вылын 25, 50, 100, 200, 250 сыв. Картаяс миян эмӧсь: ӧти верстаа, кык верстаа, куим верстаа, дас верстаа, нелямын верстаа, сё верстаа. Сійӧ лоӧ: ӧти дюймын масштабас 1, 2, 3, 10, 40, 100 верст.

Сыктывдінкар план серти арталамӧ кузьтаяс, сэсся висьталам: 1) кузь-ӧ лоӧ медкузь иныс, меддженьыд иныс; 2) паськыд-ӧ — медпаськыд иныс, медвекни иныс; 3) кузь-ӧ медкузь уличаыс, меддженьыдыс; 4) ыджыд-ӧ лоӧ кост кар шӧрсянь кар помӧдз; 5) кузя-ӧ пукалӧ карса сад; 6) кузя-ӧ кар пӧлӧн ю визувтӧ, пасьтасӧ сылысь; 7) ылын-ӧ школасянь кар шӧр, кар пом, больнича, исполком.

 

План вылысь площадь мурталӧм

 

Ӧнӧдз ми пыр на видлалім кузьта мурталӧм. План серти — эм кӧ масштаб — позьӧ тӧдмавны и площадь. Войдӧр юаламӧ ассьыным, кымын пӧв жӧ планвывса кар ичӧт настӧящӧй карысь. Шуам, планлӧн масштабыс 1/21000 (сантиметрын 210 метр, дюймын 250 сыв.). Та серти позьӧ-ӧ шуны, мый миян планвывса карным настӧящӧй карысь ичӧт 21000 пӧв? — Оз, дерт. 1/21000 масштабыд ӧд сійӧ линейнӧй. Татшӧм плансӧ кӧ вольсалам ӧти визьӧ дорвыв 21 000 штука, сійӧн миян карыд оз на тупкысь. Сӧмын план лист пасьта векньыдик туй кар кузя нюжалас. Медым карсӧ ставнас тупкыны, татшӧм планыд ковмас 21 000 х 21 000 = 441 000 000 лист.

Масштабсӧ кӧ кыкпӧв гырсьӧдам да 1/21000 пыдди кӧ 1/10500 вӧчам, — планыд сэки кык лист вылад оз тӧр, ковмас нёль лист. 10 пӧв кӧ масштаб ыдждӧдам, — план листыд оз 10 пӧв ыджды, а сё пӧв. Мӧдарӧ, 10 пӧв кӧ ичӧтмӧдам масштабтӧ, план вылад сё пӧв ичӧт гумага ковмас.

Веськыд нёльпельӧсалӧн ыджда (площадь) артмӧ бокъяссӧ мӧда-мӧд вылас дорвыв ӧктӧмысь: АБ х БВ х ВГ х ГА. Куимпельӧсалӧн ыджда лоӧ подувсӧ джуджда вылас ӧктӧм джын: АБ х АВ : 2. Сы вӧсна, медым тӧдмавны план ыджда, колӧ плансӧ юклыны веськыд нёльпельӧсаяс да куимпельӧсаяс вылӧ. Зільны вӧчны найӧс гырысьджыка. Сэсся масштаб серти квадрата миллиметръяс план вылысь вуджӧдны квадрата метръясӧ. Масштаб кӧ 1/21000 миллиметр = 21 метрлы, сэки 1 кв. мм лоӧ 21 х 21 = 441 кв. метр. Сідзкӧ, 1000 квадр. м. планӧ тӧрӧ 441 000 кв. метра места. Медым велавны тӧдмавны план ыдждаяс, план серти арталӧй: школа йӧртӧ, садтӧ, нардом водзса площадьтӧ, исполком ӧградатӧ, кукйӧртӧ да мукӧдӧс.

 

План вылысь джуджда мурталӧм

 

Бур планъяс да картаяс вылысь кузьта-пасьта да ыджда мурталӧм кындзи позьӧ тшӧтш муртавны джуджда, индыны ёна-ӧ крутӧсь гӧраяс, берегъяс. Карта вылӧ увтас-вывтасінъяс, мӧд ног кӧ шуны чужӧм рельеф пасйӧм зэв бур, зэв колантор. Сійӧ кӧ оз ло, он и кут тӧдны кутшӧм места рисуйтӧма: гӧраӧсь-ӧ, шыльыдӧсь-ӧ, гуранаӧсь-ӧ, туйяс сэні кутшӧмӧсь. Места чужӧмтӧ петкӧдлытӧм картаыд кодсюрӧ йӧзлы зэв омӧль, шуам: военнӧйяслы, ветлысь-мунысьяслы. Мунасны-мунасны найӧ да друг зэв джуджыд крут гӧраӧ мытшасясны, либӧ ыджыд джуджыд сёртасӧ воасны, — мунны водзӧ некытчӧ.

Гырысь кар планъяс медсясӧ лӧсьӧдӧма, мед он вош сэтчӧ, мед кокньыдджык вӧлі корсьны сэтысь уличаяс. Сэтшӧм планын места чужӧмсӧ — рельефсӧ озджык петкӧдлыны.

Сы вӧсна, колӧ кӧ тэныд тӧдмасьны места чужӧмӧн, колӧ босьтны топографическӧй план либӧ карта. Места чужӧм план вылӧ пасйӧм оз сӧмын местасӧ тӧдмалӧм кузя ков, колӧ ещӧ и мӧдторла: сытӧг вывтасінъясын линейнӧй мурталӧмъяс масштаб серти оз стӧчӧсь лоны. Планыд ӧд, шуим нин ми водзын, петкӧдлӧ кутшӧмкӧ места быттьӧкӧ кысянькӧ зэв вылысянь веськыда. Шуам, миян план вылын эм кутшӧмкӧ зэв джуджыд, 100 метр джудждаа тор — радиостанция мачта. Кыдзи сійӧ лоӧ рисуйтӧма план вылын? — Чутӧн. Нёровтыштны кӧ сійӧс? Ещӧ ёнджыка нёровтны? Дзикӧдз пӧрӧдны, водтӧдны му вылас, сэки кыдзи? — Сэки кузьтаыс пыр ёнджыка да ёнджыка кутас тӧдчыны, сэсся водсасӧ вермам нин масштаб серти муртавны. Сідз жӧ крут гӧра бокса туйяс. Кымын крут гӧра, сымын дженьыд сэні туй карта вылын. Медым тӧдмавны стӧч туйлысь кузьтасӧ, колӧ тӧдны ёна-ӧ крут гӧраыс, чойыс.

Места чужӧм карта вылӧ петкӧдлӧны уна ногӧн: море веркӧссянь (море уровень) мурталӧны метрӧн, футӧн, сывйӧн да мукӧд муртасъясӧн вывлань либӧ увлань, пасйӧны чутъясӧн да лыдпасӧн; визьйӧдлӧны нач водса кузь визьясӧн да посньыдик ёна дженьыд визьясӧн; тушуйтӧны — тыртӧны местасӧ карандашӧн рисуйтӧмӧн; мичӧдӧны уна пӧлӧс рӧмӧн, петкӧдлӧны вуджӧрӧн. Медся ёна места чужӧм петкӧдлӧны нач водса кузь визьясӧн да вӧсньыдик дженьыд визьясӧн. Сідзсӧ вӧчӧмӧн медстӧча артмӧ.

Нач водса кузь визьяс план вылын ӧтлаалӧны кысянькӧ ӧтвылнаын сулалысь став чутсӧ. Сійӧ «кысянькӧ» пыддиыс унджыкысьсӧ босьтӧны ва веркӧс. Гырысь картаяс вӧчигӧн пырджык море веркӧс.

Нач водса кузь визьяс костын коласъясыс пырджык ӧтыдждаӧсь (1, 2, 5, 10, 20, 50, 100 метр либӧ сыв), места серти да карта масштаб серти. Шыльыдінъясын сэтшӧм визьясыд ньӧти абу. Вывтасаинъясын уна. Крут бока вывтасаинъясын ещӧ уна, мӧда-мӧдсяньыс матынӧсь. Медуна уна сера чужӧма инъясын, ӧтарӧ-мӧдарӧ банаӧсь найӧ. Сэні найӧ и кузя-дженьыданас ёна янсалӧны, поскӧссьӧны быттьӧкӧ. Сӧмын дерт костыс на костын пыр ӧтыджда, пыр ӧтвылнаынӧсь мӧда-мӧдсяньыс. Карта вылысь кӧ ми аддзам туй, кодӧс верст кузя коласын кресталӧма нёль нач водса визьӧн да визьысь визьӧдз 4 метра коласъяс колялӧма, ми сэки пондам тӧдны: миян верст вылӧ воӧ 4 пос 4 метра коласъясӧн, — ставыс 16 метр. Сійӧ жӧ карта вылын кӧ слуда (гӧра) бокті мӧда-мӧдсяньыс матын куйлӧны 10 нач водса кузь визьяс, слуда бокыс, инӧ, зэв крут, слуда джудждаыс 40 метр. Масштаб серти кӧ торйӧдам тайӧ послысь подувсӧ да джудждасӧ, гумага вылӧ вермам лӧсьӧдны крут сертиыс пельӧс да муртавны сійӧс градусӧн. Кар планъяс вылысь, картаясысь — эмӧсь кӧ сэн нач водса кузь визьяс — пыр позьӧ корсьны вывтаса-увтасаинъяс, крут да алькӧс слуда бокъяс; тӧдмавны слуда джудждаяс да слуда бок пӧлыньяс.

Карта вылӧ нач водса визьясӧн петкӧдлӧны, мый му чужӧм абу шыльыд, а поскӧсь. Сӧмын сійӧ абу на тырмымӧн, сы серти он на вермы висьтавны кӧні кутшӧм слуда, слуда бокъяс. Сы вӧсна картаыд ещӧ штрихуйтчӧ: слуда бокъяссӧ пӧкат ногыс визьйӧдлӧны зэв вӧсньыдик визьясӧн. Кымын слуда бокыс крут, сымын визьыс (штрихыс) кыз да матын мӧда-мӧд дінас, пемыдджык рӧма петӧ карта вылӧ.

Штрихуйтчыны велӧдчыны наросьнӧ школаяс эмӧсь. Сэні индалӧны мый вылнаын кутшӧма штрихуйтны: пемыдджыка али югыдджыка. Кымынысь визьнитны ӧти дюймын, кыза-ӧ, кутшӧм коласъясӧн, — ставсӧ сійӧ важӧн нин стӧча лӧсьӧдӧма. Татшӧм картатӧ видлалігӧн быттьӧнӧкӧ аддзан вылісянь югдӧдӧм рельеф.

Стӧча, мичаа визьйӧдлыны нач водса кузь визьяс, медся нин штриховка, зэв сьӧкыд. Содӧ зэв ньӧжйӧ: уна лун-вой колӧ пуктыны сы вылӧ. Сы вӧсна донтӧмджык да посниджык картаястӧ оз штрихуйтны, прӧста тушуйтӧны: крутджык слуда бокъяс пемыдджыка, алькӧсъясӧс югыдджыка. Мукӧддырйиыс краскаӧн мичӧдӧны, сӧмын мед видзӧдігас быттьӧ вуджӧр жӧ усьӧ: пемыд рӧмсянь пыр югдӧдчӧны. Важ велӧдчан картаясад да атласъясад му чужӧмтӧ кокниа вӧчӧм штриховкаӧн да краскаясӧн петкӧдлӧма. Увтасінъяс мичӧдӧма нюдзвиж рӧма краскаӧн. Вывтасінъяс — еджыдӧн либӧ вижоват рӧмаӧн (желтоватӧй). Кымын вылын места, сымын мичӧдӧмыс сукджык, пемыдджык. Зэв нин джуджыд инъяс, кытысь оз быравлы лым, еджыдӧн жӧ рисуйтӧма. Ӧні велӧдчан выль картаяс медсясӧ вӧчалӧны югыдсянь вуджӧрӧн. Муыс ставнас ӧти пӧлӧс руд рӧма. Вывтасінъяс — быттьӧкӧ найӧс ӧтар боксяньыс мыйӧнкӧ югдӧдӧны (унджыкыс рытыв-войладор карта пельӧссяньыс).

 

Босьтӧм пасъяс да рӧмъяс

 

Ӧні ми кужам нин бӧрйысьны планын: кужам план серти либӧ план вылысь мыйкӧ корсьны, тӧдам мый лоӧ масштаб, кыдзи петкӧдчысьӧ места чужӧм (рельеф). Ещӧ ӧти синмӧ шыбитчанатор эм картаын: ӧткодь рӧма краска да пасъяс. Ва (море куръя, ты, ю) карта вылын петкӧдчыссьӧ пыр кельыдлӧз рӧмӧн, джуджыдінъяс — лӧзӧн. Увтасінъяс му вылын мичӧдӧма нюдзвиж рӧма краскаӧн, слудаяс — коричневӧйӧн. Джуджыд слудаяс ёна пемыд рӧмаӧсь, ляпкыдъяс — югыдджыкӧсь. Картаястӧ краскаяснад мичӧдӧны аслыспӧлӧс сямӧн, оз серпасъяс моз. Картаяс вылын эмӧсь ещӧ ӧткодь пасъяс. Керкаяс, юкмӧсъяс, посъяс, нюръяс, вӧр, — ставыслӧн тайӧяслӧн аслыспӧлӧс пас, быд картаын ӧткодь. Картаяс видлалігӧн сюся колӧ видзӧдны пасъяс вылӧ, тӧдны — мый сійӧ петкӧдлӧ. (Видз. 17-ӧд серп.).

 

План, карта да

 

Ӧнӧдз ми пыр на сёрнитім план да карта йылысь. Карта артмӧ уна планысь. Карта вӧчигӧн планъяс вылысь, масштаб ичӧтмӧдӧмла, унатор вошӧны, оз веськавны карта вылӧ, шуам: шоръяс, посньыдик тыяс, куръяяс, ю чукыльяс, посньыдик сёнъяс да уна на мукӧдтор. Кар планын став уличаыс син водзаным, а карта вылӧ сійӧ карыс сӧмын чутӧн либӧ ичӧтик гӧгыльӧн веськалӧ. Дерт нин сідзнад некутшӧм улича ни немтор оз кут тыдавны.

 

Карта да план ӧткодьӧсь абу? Мыйӧн абу ӧткодьӧсь?

 

Градуснӧй тыв

 

Карта да план абу ӧткодьӧсь. Сійӧ казялан первойысь на вылӧ видзӧдлӧмӧн. Планлӧн масштабыс ыджыдджык карта масштабысь, босьтӧминысь унджыктор сюйӧма сэтчӧ. Планын абуӧсь ни меридиан ни параллельяс (та йылысь сёрниыс лоӧ водзын). Планын быд чутлӧн войвыв лоӧ вылын, лунвыв улын. Картаыд, кымын ичӧтджык масштаба, сымын унджык места петкӧдлӧ, сӧмын местаясысь унатор сэтчӧ оз нин веськавны. Мукӧд ӧти листа картаӧ став муыс и ваыс му вывсьыс тӧрӧма, мукӧдас — дзонь му юкӧдъяс. Быд картаын эмӧсь визьяс войвывсянь лунвылӧ — меридианъяс, да асыввывсянь рытыввылӧ — параллельяс. Тайӧ визьяс серти тӧдмалӧны карта вылысь, кыті кодарын да кодарӧ бана.

Картаыд планысь медъёнасӧ тайӧ визьяснас и янсалӧ. Визьяс крестасьӧмысь артмӧ тыв кодь, шусьӧ градуснӧй тывйӧн. Градуснӧй тыв петкӧдлӧ, мый муыд збыльысь сяр кодь. План вылӧ босьтігӧн да план чертитігӧн ичӧтик му местаысь му мылькйыштӧмсӧ пыдди оз пуктыны. Сы вӧсна ыджыд не сідзи артмӧм (ӧшыбка) оз ло. Картатӧ вӧчигӧн сідзи оз нин позь: пыр лоӧ тӧд вылад кутны, мый муыд сяр кодь, мылькъя вылыса.

Мутӧ стӧча верман петкӧдлыны сӧмын ыджыд сяр кодьӧн, шусьӧ географическӧй глобусӧн.

 

Глобус

 

Географическӧй глобус быттьӧкӧ ичӧтик мусяр. Зэв посньыдик муртас масштабӧн рисуйтӧма сэтчӧ став мусӧ, васӧ, джуджыд слудаяссӧ да мукӧдӧс.

Видзӧдламӧ бурджыка глобус вылысь градуснӧй тыв. Медвойдӧр ми казялам, глобус бергалӧ металлысь вӧчӧм чӧрс гӧгӧр. Чӧрсыс сійӧ мусяр пырыс шӧрӧдыс мунӧ. Ӧтар помыс войвылӧ петӧ, шусьӧ войвыв мучӧрспомӧн; мӧдарыс — лунвылӧ, шусьӧ лунвыв мучӧрспомӧн. Збыльсӧ, дерт, мусяр пыр некутшӧм чӧрс оз мун, абу сійӧ розя.

А мучӧрспомъяс эмӧсь. Мучӧрспомъясӧн шусьӧны босьтӧм кык чут, ӧтар-мӧдар помсьыс. Сійӧ чут гӧгӧрыс и бергалӧ муыд. Чӧрснас ми шуам сӧмын ас думӧн нуӧдӧм визь ӧтар мучӧрспомсянь мӧдар мучӧрспомӧдз. Му бергалӧмысь ас гӧгӧрыс (дурпоп моз чӧрс гӧгӧрыс) мувылын лоӧ лун да вой (сутки). Кодар бокнас му шонділаньӧ бергӧдчас, сэні лоӧ лун, мӧдарас вой.

Тайӧ географическӧй мучӧрспомъяс — войвывса да лунвывса — панас чутъяс кыны глобус вылӧ градуснӧй тыв. Ӧтар мучӧрспомсянь мӧд мучӧрспомӧдз, мӧд ног кӧ шуны, войвывсянь лунвылӧ глобус вылын гирсниталӧма визьяс, луншӧрвизьясӧн шусьӧны. Сійӧ сы вӧсна, мый му бергалігӧн визь кузяас лун шӧр кад ӧти кадын овлӧ, кор визьыс буретш шонділаньын.

Глобус шӧрӧд, ӧтилаті ӧтар мӧдар мучӧрспомъяссянь, мунӧ налы вомӧна визь, шусьӧ мушӧрвизьӧн. Мушӧрвизь креставлӧ луншӧрвизьясӧс веськыд пельӧсӧн, юкӧ мусяр ӧтыджда кык пельӧ: войвыв да лунвыв мусяр джынъясӧ. Мушӧрвизьсянь, пыр ӧтылнаті сысянь, кыкнанладорӧдыс мунӧны мукӧд визьяс, шусьӧны параллельясӧн. Найӧ мунӧны быттьӧ рытыввывсянь асыввылӧ.

 

Му тӧдмалан кузьта, му тӧдмалан пасьта да

 

Быд кытш юксьӧ 360 градус вылӧ (360°), градус — 60 минут вылӧ (60'), минут — 60 секунд вылӧ (60''). Мушӧрвизь сідз жӧ градусъяс вылӧ юксьӧ. Быд градус чутӧд мунӧ луншӧрвизь. Луншӧрвизь (сійӧ ӧд кытш жӧ) ачыс бара юксьӧ градусъяс вылӧ. Градус чутъясӧдыс мунӧны параллельяс. Луншӧрвизь да параллельяс крестасьӧмысь артмӧ градуснӧй тыв.

Тӧдам кӧ ми стӧча му ыджда, вермам тӧдмавны градус ыджда мушӧрвизьлысь да луншӧрвизьлысь. Сідзкӧ, градуснӧй тыв вермас лоны масштабӧн глобус вылысь да карта вылысь мерайтігӧн. Муыд абу дзик лючки гӧгрӧс сяр кодь: мучӧрспомъясыс неуна быттьӧ топалыштӧмаӧсь. Сы вӧсна мушӧрвизь (40 076 км) неуна кузьджык тыр луншӧрвизьысь (40 007 км.). Сійӧ топалыштӧмысла жӧ луншӧрвизь абу дзик лючки кытш. Сы вӧсна градус ыдждаыс сылӧн мучӧрспомсянь луншӧрвизьлань неуна содыштӧ. Мутӧ кӧ лыддьыны лючки сярӧн, 1º-ын лоӧ 111,2 км. Збыльсӧ жӧ мушӧрвизьын 1°-ын 111,3 км.. Луншӧрвизьын мушӧрвизь бердын 1º-ын 110,6 км., а мучӧрспомланьын 1°-ын 111,7 км.. Мушӧрвизьӧд му пӧперечник (диаметр) 12 753 км., а мучӧрспомъясӧд (му чӧрс) сӧмын 12 713 км..

Сідзкӧ, градуснӧй тыв серти ми кокньыдджыка вермам корсьны карта вылысь да глобус вылысь, мый колӧ миянлы, индыны кодарӧ бана сійӧ да артавны коласъяс. Медся ёна градуснӧй тыв колӧ став му пасьтаысь быд чут кӧні тӧдмавны; сідз жӧ глобус вылысь, карта вылысь. Сы вӧсна колӧ вӧчны сӧмын кык мурталӧм: тӧдмавны кымын градус чутӧдз мушӧрвизьсянь да медводдза луншӧрвизьсянь. Мушӧрвизьсянь чутӧдз костыс шусьӧ му тӧдмалан пасьтаӧн, луншӧрвизьсянь — му тӧдмалан кузьтаӧн.

Му тӧдмалан пасьта артавсьӧ луншӧрвизьӧд мушӧрвизьсянь мучӧрспомъясӧдз, войвывлань да лунвывлань. Шусьӧ — войвыв да лунвыв му тӧдмалан пасьтаӧн (С. Ш. да Ю. Ш.). Мушӧрвизьын лоӧ 0°. Мушӧрвизьсянь мучӧрспомъясӧдз костыс кытш нёльӧд юкӧн — 90°. Сідзкӧ, му тӧдмалан пасьта 90°-ысь паськыд оз вермы лоны.

Мушӧрвизь кык мучӧрспом костын сӧмын ӧти. Луншӧрвизь зэв уна, кӧть кымынӧс пасйы. Кыдзи нӧ эськӧ сэсся луншӧрвизьсянь местасӧ корсьны? Кодӧс на пиысь медводдзанас лыддьыны? — Сы йылысь лӧсьӧдчисны став му пасьта олысь со кыдзи: медводдза луншӧрвизьӧн шуисны лыддьыны Лондон кар пыр (Англияын столица) мунан луншӧрвизь. Стӧчджыка кӧ шуны, мунӧ сійӧ астрономическӧй обсерватория пыр Лондон рытыввылӧд — Гриничӧд (Гриничса луншӧрвизь).

Му тӧдмалан кузьта артавсьӧ медводдза луншӧр визьсянь асыввывлань (В. Д.) — 0°-сянь 180°-ӧдз; либӧ рытыввывлань (З. Д.) — 0-сянь 180°-ӧдз. Важ картаясын да глобусъясын уналаын медводдза луншӧрвизь пыдди босьтӧма Ферро нима ді вывті (Африкасянь рытыввылын) мунан луншӧрвизь, либӧ миян Пулковскӧй обсерваторияӧд (Ленинград бердын).

Зэв колантор, дай зэв колӧ велӧдчыны кужны тӧдмавны карта да глобус серти кутшӧм му тӧдмалан кузьта-пасьтаын кутшӧмкӧ кар либӧ ю, либӧ слуда да мукӧдтор. Мӧдарӧ, индӧм му тӧдмалан кузьта-пасьта серти колӧ кужны корсьны кар либӧ мукӧдтор. Му тӧдмалан кузьта-пасьта кутшӧмкӧ местаысь шусьӧны сійӧ географическӧй координацияӧн.

 

Тӧдмалӧй карта серти кузьтаяс градусъясӧн: 1) став му юкӧнлысь; 2) асланым Союзлысь; 3) Коми обласьтлысь; 4) Чёрнӧй, Балтийскӧй да Каспийскӧй мореяслысь; 5) Волга, Эжва, Сыктыв, Печӧра, Севернӧй Двина, Урал, Об, Енисей, Лена да Амур юяслысь.

 

Тропикъяс, полярнӧй кытшъяс да

 

Мушӧрвизь, луншӧрвизь да параллельяс кындзи весь свет картаяс да глобусъяс вылын эмӧсь ещӧ кытшъяс. Сэтшӧмыс нёль. Мунӧны найӧ пыр ӧтилаті мушӧрвизьсянь. Ӧти гоз кытшыс мунӧ 23½°-ӧд мушӧрвизьсянь, войвывладорӧд и лунвывладорӧд, шусьӧны тропикъясӧн (войвывсаыс — тропик Рака, лунвывсаыс — тропик Козерога). Мӧд гозйыс — 66½° ӧд мушӧрвизьсянь (23½° мучӧрспомъяссянь), шусьӧны войвывса да лунвывса полярнӧй кытшъясӧн. Вежӧравны, мыйла тайӧ кытшъясыс эмӧсь картаяс вылын, огӧ кутӧй, астрономия велӧдігӧн тӧдмасяд. (Бур лыддьыны нига «Юный астроном»).

Шуам сӧмын, тайӧ визьяснас помасьӧ кӧдзыда-шоныда (климатическӧй пояс). Тропикъяс костын, кыкнанладорӧдыс мушӧрвизьсянь, пыр зэв пӧсь. Тропикъяссянь полярнӧй кытшъясӧдз, войвывладорас и лунвывладорас, ыркыд. Полярнӧй кытшъяссянь сэсся пыр ӧткодь кӧдзыд. Кымын матын мушӧрвизьсянь, сымын шонді югӧр швачкӧ сэтчӧ веськыда, ёнджыка шонтӧ сійӧс, позьӧ шуны — сотӧ. Кымын ылыстчыны пондан, шонді югӧрыд водсӧнджык нин пондас усьны му вылад, омӧльджыка шонтыны.

 

Кӧні му вылын кымын час

 

Градуснӧй тыв ещӧ отсалӧ тӧдмавны кад: кӧні мувылын кымын час. Ми тӧдам нин, ӧтар мучӧрспомсянь мӧдар мучӧрспомӧ нуӧдӧм луншӧрвизь ӧтлаалӧ став чутсӧ, кодъясын лун шӧр кад овлӧ ӧти кадӧ. Сідзкӧ, став чутас сійӧ визяс пыр ӧткодь кад, шусьӧ местнӧй кадӧн. Му бергӧдчӧ аслас чӧрс гӧгӧр 24 час. Сійӧ кадӧн луншӧрвизьвывса да быд параллельвывса чут вӧчӧ тыр кытш — 360°. Сідзкӧ, ӧти часӧн быд чут вӧчӧ 360° : 24 = 15°, ӧти минутӧн — 15° : 60 = 1/40. Му бергӧдчӧ рытыввывсянь асыввылӧ. Сідзкӧ, кутшӧмкӧ кар кӧ мӧд карсянь рытыввылынджык 15°, лун шӧр кад сэні лоӧ часӧн сёр (ӧтарас 12 час нин, мӧдарас сӧмын на 11 ч.).

Та серти, мый быд час му бергӧдчӧ 15°, неважӧн босьтісны ставмувывса кад лыд му вӧнь серти. Му сяр луншӧрвизьясӧн лои юкӧма 24 15°-а часі вӧньяс вылӧ. Медводдза луншӧрвизь пыддиыс босьтісны Гриничса луншӧрвизь. Часі вӧньыс сылӧн 7° да 1/2 асыввывлань да 7° да ½ войвывлань. (Вежӧравны кӧ колӧ та йылысь, лыддьы нига «Юный астроном»).

 

Тӧдмалӧй карта серти, кымын час лоӧ Сыктывкарын, Мӧскуаын кӧ 12 час. Ыджыд-ӧ лои кадас коластыс? Тӧдмалӧй кад коластъяс тӧдса каръяс костысь, обласьтъяс костысь.

 

Градуснӧй тыв картаяс вылын

 

Глобусъяс вылӧ градуснӧй тыв зэв кокни визьйӧдлыны. Карта вылӧ сьӧкыд. Да плавкӧс инад стӧчатӧ найӧ оз и артмыны. Пуктӧ жӧ глобус вылӧ зэв вӧсньыдик, пырыс тӧдчана (гильзӧвӧй) гумага. Визьйӧдлӧмӧн вуджӧдӧй сы вылӧ глобус вылысь градуснӧй тыв, материк да ді доръяс, юяс да мукӧдтор. Казялад, мый тіян нинӧм вылӧ глобусын кодь визьяс оз артмыны. Сэтшӧм нин сійӧ сярйыд аслыссяма: плавкӧс тор вылӧ сійӧс стӧча он вуджӧд.

Карта вылӧ градуснӧй тыв визьйӧдлӧны зэв уна ногӧн. Шусьӧны найӧ картографическӧй проекцияясӧн.

 

Меркаторскӧй да мусяр джынъяса картаяс

 

Зэв частӧ велӧдчан нигаясын да географическӧй атласъясын мусяр рисуйтӧма ӧти карта вылӧ. Сэні градуснӧй тывйыд веськыда визьясысь. Став луншӧрвизьяс да параллельяс крестасьӧмаӧсь веськыда пельӧсӧн (глобус вылын моз жӧ). Луншӧрвизьяс, ми тӧдам, ставныс ӧтлаасьӧны ӧти чутӧ — мучӧрспомӧ. Татшӧм картаяс вылын сійӧ абу сідз: найӧ мунӧны веськыда визьясӧн. Ӧтар помсяньыс мӧдар помӧдзыс пыр ӧтпасьта коласт на костын. Видзӧдлӧй жӧ, кӧні эм татшӧм картаыс, масштаб вылас. Кутшӧма сійӧ янсалӧ.

Сюсьджыка видзӧдӧй Меркаторскӧй карта вылӧ да мусяр джынъяса карта вылӧ, нӧшта, эм кӧ глобус, сы вылӧ тшӧтш. Мый аддзад? — Аддзам, мый мукӧд муыс сійӧ карта вылын зэв ёна ыдждӧдӧма, шуам, Гренландия нима ді. Сійӧ сэні Лунвыв Америкаысь ыджыдджык, а збыльсӧ — 15 пӧв ичӧт сыысь.

Сідзкӧ, татшӧм карта серти кӧ пондам велӧдчыны да карта вӧчан ногсӧ кӧ огӧ тӧдӧй, зэв ёна асьнымӧс ылӧдлам, огӧ лючки му ыдждатӧ пондӧ тӧдны.

 

Мӧд нога проекцияа карта

 

Сэтшӧм нелючки тӧдмалӧмъяс кӧ оз ковны, колӧ, инӧ, босьтны мӧд нога вӧчӧм градуснӧй тыв (мӧд нога проекцияа). Видламӧ, мый сэки миян артмас.

Босьтам мусяр карта стӧча петкӧдлан му ыдждаясӧн.

Тайӧ картасӧ кӧ бура пондам видлавны воддза картаяскӧд ӧтлааститӧмӧн, аддзам: му ыдждаясыд, эськӧ, и стӧчӧсь лоӧмаӧсь, да сы пыдди мӧдлаті нелючки вӧчӧма: кыркӧтш визьяс абу стӧчӧсь. Сідзкӧ, карта вылӧ градуснӧй тыв некутшӧм ногӧн стӧча он вермы вӧчны. Сы серти либӧ му ыдждаяс оз стӧчӧсь лоны, либӧ кыркӧтш визьяс. Му веркӧс вермас петкӧдлыны стӧча сӧмын глобус.

 

Ӧтъяина му

 

Ӧтъяин

 

Географическӧй ландшафт (ывлавыв серпас) миян пӧшти пыр ӧткодь ӧтъяин. Сы ыджда ӧтъяин сэсся му пасьтаас некытӧні абу. Миян ӧтъяин кузьтаногыс нюжалӧма Вой Йиа океансянь Крымӧдз да Кавказ слудаясӧдз, пасьталаногыс — рытыввыв европейскӧй государствоясӧдз. Асыввыв бокнас мытшасьӧма сійӧ Урал слудаясӧ. Урал слудаяс сайын Азияын СССР юкӧн — Сибыр.

 

Тӧдмалӧй рочмувывса ӧтъяин кузьта войвывсянь лунвылӧдз да пасьта — асыввывсянь рытыввылӧдз.

Арталӧй, кымын квадрата километра лоӧ рочмувывса ӧтъяин. Ыджда сертиыс кымын пӧв сійӧ лоӧ ичӧт Европаысь? Сідзкӧ, рочмувывса ӧтъяин Европа кымынӧд юкӧн лоӧ?

 

Вывтасінъяс

 

Тайӧ ыджыд паськыд ӧтъяинын кӧнсюрӧ эмӧсь и вывтасінъяс. Джудждаыс налӧн море веркӧссянь 500 метрысь ляпкыдджык. Сэтшӧм вывтасінъяс ӧтъяинын ва юкысьясӧн лоӧны: сэтысянь шоръяс, юяс ӧтарӧ-мӧдарӧ визувтӧны. Ва юкысьяс миян: Рочмушӧрса вывтасін Валдай чойясӧн, Волгапӧвса — Жигуль чойясӧн да Урал бердса.

 

Задача. Корсьӧй карта вылысь урчитӧм вывтасінъяс. Висьталӧй, кутшӧм ю ва юкысьяс найӧ. Кутшӧм вывтасін лоӧ ва юкысьӧн Эжвалы, Печӧралы?

 

Урал слудаяс сайын бара жӧ зэв ыджыд да паськыд ӧтмодаа ӧтъяин. Сійӧ нюжалӧма войвывсянь лунвылӧ, Вой Йиа океансянь Азияса слудаясӧдз (Тянь-Шань, Алтай, Саяны). Сибырса ӧтъяин Красноярсксянь помасьӧ, заводитчӧны вывтасінъяс. Асыв-лунвылӧд, Урал слудаясысь лунвывланьті, рочмувывса ӧтъяин нюжалӧма Азияӧдз, ӧтлаасьӧма лунвыв Сибырса степъяскӧд.

 

Задача. Тӧдмалӧй Сибырса ӧтъяин кузьта войвывсянь лунвылӧдз.

Сюся видзӧдӧй лунвыв дорсӧ сылысь.

Тӧдмалӧй, кузь-ӧ Об ю.

 

Тадзи видлалӧмӧн со ми аддзам: ӧтувтчӧм Сӧвет республикаяс пӧшти ставнас ӧтъяинынӧсь. СССР-ын ӧтъяин медуна.

Роч му вылын ӧтъяин море веркӧсысь 200 метрысь вылын некӧн абу. Сы вӧсна найӧ шусьӧны ещӧ увтас ӧтъяинӧн. Унджыклаас найӧс карта вылын мичӧдӧма турунвиж рӧмӧн. Мукӧдлаас увтас ӧтъяин море веркӧсысь улын. Карта вылын сэтшӧминсӧ мичӧдӧма пемыдджык виж рӧмӧн.

 

Ыджыд джуджыд гуран

 

Корсьӧй карта вылысь Европаса СССР-ысь море веркӧсысь улын увтас ӧтъяин. Мыйла таті оз ойд Каспийскӧй мореӧн?

 

Каспийскӧй море веркӧс Чёрнӧй море веркӧсысь улын 26 метрӧн. Сідзкӧ, улын сійӧ и океан веркӧсысь. Каспийскӧй морелӧн, инӧ, пыдӧсыс зэв ыджыд джуджыд гуран. Миян ӧтъяинъяслӧн пӧлыньыс мореяслань (Белое, Северное полярное, Чёрное да Каспийское) зэв ичӧт.

Ӧтъяин абу сӧмын миянын, СССР-ын, эм и мукӧдлаын, шуам, Войвыв да Лунвыв Америкаын. (Карта вылысь корсьӧй ӧтъяин Америкаысь).

 

Вывтас ӧтъяинъяс

 

Ӧтъяинъясыд вермасны лоны и 200 метрысь вылын море веркӧссянь. Сэки найӧ пондасны нин шусьыны вывтас ӧтъяинъясӧн — плоскогорйӧӧн. Сэтшӧмыс эм Сахара (Африкаын). Сійӧ нюжалӧ Азияӧдз да ӧтлаасьӧ сэні зэв ыджыд Аравия нима пустынякӧд. Сахара веркӧс пӧшти ставнас зэв шыльыд. Ветлысь-мунысьяс шуӧны: Сахара веркӧс пӧ дзик лӧнь поводдя дырся океан веркӧс кодь. Вывтас ӧтъяинъяс эмӧсь и Азияын, Лунвыв Америкаын, Австралияын да. Медджуджыд вывтас ӧтъяин Азияын, Тибет нима. Вывтас ӧтъяинъяс карта вылын мичӧдӧма коричневӧй рӧмӧн.

 

Задача. Петӧ ывлавылӧ. Видзӧдлӧ гӧгӧрбок, мыйта вермад синнад босьтны. Сэсся мунӧ му вылӧ, эрд вылӧ, вӧрӧ. Кайӧ медджуджыд пу вылӧ да бара видзӧдлӧй. Сэсся кӧлӧкӧльничасянь видзӧдлӧй. Мый ті аддзад? Вылысяньджык видзӧдӧмӧн соді эз му ыджда?

 

Син судзмӧн выя тіян водзын лоӧ ӧтъяин. Дорыс кытш, быттьӧ муыс да енэжыс ӧтлаасьӧны. Сійӧ кажитчан кытшыс шусьӧ ентасӧн (горизонтӧн) Вылысянь видзӧдігӧн му вылӧ лишнӧйыс сӧмын чойяс да чой кост шоръяс тыдаласны. Сы вӧсна ӧтъяин пӧшти оз вежсьы.

 

Ӧтъяинса юяс

 

Видзӧдламӧ ӧні ӧтъяинса юяс вылӧ. Ва юкысьяс ӧтъяинын ляпкыдӧсь, ӧтъяин пӧлынь морелань зэв ичӧт. Сы вӧсна ӧтъяинті став юыс визувтӧ ньӧжйӧникӧн, лӧня. Сӧмын друг чукыляинъясӧд кодаркӧ пӧлӧнӧдыс найӧ ӧддзылӧны: ваыс сэті зэв визув, вабергачьяс овлӧны. Гырысь юясным миян — Волга, Об — шлывгӧны мореӧ ньӧжйӧник, лӧнь визулаӧсь. Гырысь юӧ усьӧны посни юяс — вожъяс. Волгалӧн кык ыджыд вож: Кама да Ока. Посниыс зэв уна. Коми муын медыджыд юясыс Печӧра да Эжва. Гырысьджык вожъяс Эжвалӧн: Сыктыв, Лӧкчим, Висер, Емва. Вожъяслӧн асланыс вожъяс эмӧсь: Сыктывлӧн — Визин, Висерлӧн — Одыб ю (Нившера). Асланыс вожъясӧн юяс чукӧртӧны ва вӧрысь, нюрысь, зэр ва му вылысь да нуӧны найӧс войдӧр ыджыд юӧ, сэсся петкӧдӧны мореӧ. Ю, аслас вожъясӧн кыті визувтӧ, сійӧ местаыс ставнас шусьӧ ю бассейнӧн.

Корсьӧй карта вылысь Волга ю, сылысь вожъяссӧ. Сэсся Печӧра, Эжва, Сыктыв, Висер, Емва юяс да налысь вожъяссӧ.

Тулысын лым сылігӧн да зэра гожӧмъясын юясын ва зэв ёна туӧ, шуӧны — ытва босьтӧ. Ва берегысь петӧ, паськалӧ, мукӧддырйи уна верст пасьта. Увтасінъяс, видзьяс ойдӧны. Волга Н. Новгород бердын гожӧмын ӧти километр пасьта, а ытва дырйи 15 километр пасьта паськавлӧ. Ытва дырйи ю шӧр зэв визув.

Юяс да ю вожъяс асланыс ва визувнас ёна жугӧдӧны кыркӧтш, медся нин небыдінъясті. Кыркӧтшысь нуӧм муысь ва шӧрӧ чукӧрмӧ лыа. Мукӧдлаас сэтшӧм уна лыасӧ ляскас, ва шӧрас лыа діяс дізьвидзӧны. Миян Коми муын Сыктыв да Емва ёна жӧ лыа кӧсаӧсьӧсь. Сы вӧсна гожӧмын паракодъяс оз сибавны сэтчӧ. Кыркӧтшъяс нӧшта оз ӧтмоза нетшкыссьыны: джуджыд кыркӧтшаин ёнджыка кырӧ, ляпкыд — омӧля. Джуджыдджык кыркӧтш пырджык веськыдладор берег пӧлӧнын, ляпкыдджыкыс — шуйгаладорас. Веськыдладор берегнас шусьӧмаӧсь лыддьыны ва кывтчӧс веськыд кивывсӧ, шуйгаладорнас — мӧдсӧ.

 

Висьталӧй, тіян оланінын кодар ю берегыс ёнджыка кырӧ. Кодар берегыс крут, кодарыс алькӧс. Кутшӧм вӧлӧсьтъяс тӧдад Эжва, Сыктыв, Висер, Визин да Емва ю веськыдладор пӧлӧнысь; шуйга ладор пӧлӧнысь. Сыктыв кар Сыктыв ю кодар берегын?

 

Юяс ӧтъяинті оз пыр веськыда визувтны, зэв чукыля-мукыляӧсь найӧ. Мукӧд юыслӧн кузьтаыс уна сюрс верст: Волга 3500 километр кузя. Заводитчӧны юяс ва юкысьясын му пиысь петан посньыдик шоръясӧн-ключьясӧн, либӧ визувтӧны нюрысь либӧ тыысь. Ключ ва зэв сӧдз. Му пытшті визувтігас сылӧн гудырыс пуксьӧ. Му пытшті мунігӧн валы вермасны паныдасьны сов, кӧрт, сир да мукӧдтор. Найӧ ваын сылӧны. Сы вӧсна ключьясын ва вермас лоны аслыссяма кӧра: кӧрт кӧра, сола да мукӧд сикас. Сэтшӧм ключьяс Кавказын зэв уна, шусьӧны минеральнӧй ключьясӧн. Йӧз сэн бурдӧдчӧны уна пӧлӧс висьӧмъясысь. Мукӧдлаын сэтшӧм сола ваысь перйӧны сов. Весиг миянын, Коми муын сэтшӧминыд эм — Серегов. Сэні юкмӧсъясысь лэптӧны сола ва да торйӧдӧны сэтысь сов. Сереговса солӧн и шуам ми сійӧс. Сола ваӧн бурдӧдчӧны жӧ, юкалӧм висьӧмысь (ревматизмысь). Мукӧд юкмӧсын ваыс известкаа, чорыд. Юигӧн горшад сатшӧ.

Му пиысь, нюрысь петӧм ва войдӧр визувтӧ ичӧтик шорӧн. Вӧрті кӧ сійӧ визувтӧ, шусьӧ нин ёльӧн. Ю заводитчанін шусьӧ ю йылӧн — Эжва йыв, Сыктыв йыв. Ю йылын ва медвизув, берегсӧ жугӧдӧ медъёна.

Шоръяс да ёльяс ӧтлаасяласны мӧда-мӧдыскӧд, ыдждаммасны, джудждаммасны, — пӧрӧны юӧ. Ю — зэв ыджыд паськыд юӧ либӧ мореӧ. Шорлӧн да юлӧн помасяніныс, мӧд юӧ усяніныс шусьӧ ю вомӧн (Висер вом, Лӧкчим вом, с. в.). Мукӧдлаті ю пыдӧсъяс друг увтасмӧны, тшупӧдӧссьӧны; мукӧддырйи гырысь изъяс ва туйсӧ потшӧны. Сэтшӧм инті ваыс из костъясӧдыс да вывтіыс ыджыд зыкӧн ызгӧмӧн мырдӧн писькӧдчӧ — быгъя. Татшӧм инъяс шусьӧны коськӧн. Ыджыд косьтъяс эмӧс Днепр нима ю вылын. Коми муын Емва ю коськӧсь жӧ.

Эмӧсь друг джумъя пыдӧса юяс. Сэті ваыс веськыда кырйылысь моз зэв ыджыд зыкӧн бузгӧ-усьӧ, шусьӧ жборганӧн. Сэтшӧм юяс эмӧсь Кавказын, Уралын. Финляндияын зэв ыджыд жборгана ю эм, Иматра нима. Коми муын жборгана юяс абуӧсь. Эмӧсь сӧмын посньыдик жборгана шоръяс.

Мореӧ воигӧн юыд паськыд нин, ыджыд. Ва визувтӧ ёна ньӧжйӧ. Ю вом дорас мореӧ вайӧм лыаысь, сёйысь, нюйтысь да, уна ді. Ва визувтӧ ді коластъясӧдыс. Сэтшӧм ю вомыс, кӧні уна ді, уна ва туй, шусьӧ дельтаӧн.

 

Задача. Корсьӧй карта вылысь да видлалӧй Волга дельта.

 

Нюръяс, тыяс да

 

Рочмувывса ӧтъяин войладорын уна нюр да ты. Нюрыс сійӧ сэтшӧм ин, кытӧні ва оз вермы му пиӧ йиджны ни косьмыны, олӧ му вылысас. Ты — ва тыра гырысь сёнъяс. Нюр мукӧдлаас зэв паськыда пукалӧ, медся нин дзик войвылын. Сэні сюрс километр пасьта нюжалӧма тундра. Тундраын эмӧсь посньыдик тыяс. Тыяс ляпкыдикӧсь, ляпкыд алькӧс берегаӧсь. Берег пӧлӧныс турунзялӧма. Уна ты эм войвыв губерняясын. Уна нюр Ленинград да, Мӧскуа да, Новгород губерняясын. Нюр сійӧ зэв омӧльтор: сынӧд сэні пыр улёват, сулалан ва сісьмӧ. Сы вӧсна нюраинын олысьяс частӧ висьӧны. Сэтшӧм нюръяссӧ ӧні ёна зільӧны косьтавны.

Эмӧсь тыяс и мукӧдлаын: гырысь, джуджыд тыяс. Вывті ыджыдысла мукӧд тыыс мореӧн шусьӧ (Каспийское). Тыясӧ кӧ усьӧны да тыясысь кӧ петӧны юяс, сэтшӧм тыяс шусьӧны восьса тыясӧн. Миянын, Коми муын, вель ыджыд восьса ты эм — Синдор (Емдін карулын). Посни тыыд зэв уна. Ытва дырйи тыысь ва петӧ юӧ, ёльӧ. Восьса тыын, юясын моз жӧ, ва дуб, тупкӧсаын — сола. Дубыд ваа тыяс: Ладога ты, Онега ты, Ильмень, Чудское, Сайма.

 

Корсьӧй карта вылысь рочмувывса ӧтъяинысь тыяс. Тэнад оланінын эмӧсь-абу нюръяс, тыяс? Видзӧдлӧй сюсьджыка, мый быдмӧ нюрын. Быдмӧны-ӧ сэні бур пуяс?

 

Воысь-вося поводдя сям

 

СССР пукалӧ зэв паськыда. Быдлаын сэні ӧти пӧлӧс поводдя оз вермы сулавны. Мукӧд лунас весиг ӧтилаас уна ног сійӧ вежласяс: кор шондіа, кор зэрӧ, тӧла, лӧнь. Некод ми огӧ вермӧй висьтавны кутшӧм поводдя лоӧ кызь лун мысти. А огӧ пӧръялӧй, шуам кӧ: декабрын, январын да миянын лоӧ кӧдзыд, му лымъя, юяс кынмасны, коръя пуяс пасьтӧмӧсь пондасны сулавны, а юньын, юльын да — лоӧ шоныд, дажӧ пӧсь. Сідзкӧ, сюся кӧ пондам кыйӧдны поводдя вежласьӧм, казялам: сійӧ ӧтсямакодь. Пыр ӧтилаын олысь морт вермас висьтавны кутшӧм гожӧм налӧн овлӧ, кутшӧм тӧв, ар пом, с. в. Мӧд ног кӧ шуны, сійӧ тӧдӧ ас оланінса воысь-вося поводдя сям (климат).

Ми висьталім нин водзын, мый му бергалӧ ас гӧгӧрыс, — сыысь лоӧны лун да вой. Сійӧ гӧгралӧ ещӧ шонді гӧгӧр — лоӧны тулыс да, гожӧм да, ар да тӧв да. Му кытшовтӧ шонді гӧгӧр во: 365 лун, 5 час, 48 минут, 46 секунд да. Тулыс-гожӧм оз быдлаын ӧти кадӧ пуксьыны, да абу и ӧткузяӧсь найӧ. Весиг шоныд-кӧдзыдӧн (температураӧн) найӧ абу ӧткодьӧсь: Крымын (СССР лунвылын) гожӧм зэв шоныд, пӧсь; миянын, Коми муын, сійӧ ыркыдджык нин. Тӧлын сідзи жӧ: ӧтилаын тӧлыс зэв кӧдзыд, мӧдлаын небыдджык, шоныдджык, Воысь воӧ поводдя сям серти, мусин серти да, нӧшта мукӧд ывлавыв торъяс серти да мунӧ олӧм му вылын: быдмӧны, воӧны пуктасъяс, пуяс; олӧны звер-пӧтка, скӧт; олӧ морт.

 

Тундра

 

Рочмувывса ӧтъяин войвыв (Сибырса тшӧтш) шусьӧ тундраӧн. Ывлавыв сэні зэв гӧль, абу мелі. Кӧкъямыс тӧлысь кыссьӧ лёк тӧв, швачкакылан кӧдзыдӧн. Сывлытӧм нюр ыджыд, паськыда шыльквидзӧ кушӧн, тыртӧм. Пом ни дор, сӧмын гӧгӧр еджыд лым шлапвидзӧ-куйлӧ. Вӧляысь звижжитӧны-гуляйтӧны сэті кӧдзыд лэчыд войтӧвъяс, ворсӧны лымйӧн, тэчӧны толаяс. Тӧлын сэні быттьӧ некутшӧм олӧм абу, ставыс кулӧма. Сӧмын регыдик кежлӧ во чӧжӧн ловзьылӧ сывлытӧм нюр. Тулысын сэні мыччысьлӧны турунъяс, югыд рӧма дзоридзьяс мукӧд дженьыдик тушаа быдманторъяс. Быдмыны прамӧя найӧ оз и вермывны. Дженьыд гожӧмӧн нюр оз вевъявлы помӧдз сывны. Пыдіыс сылӧн пыр кам кын — «нэмӧвӧя кынӧн» и шуӧны. Юяс эськӧ сэні эмӧсь жӧ да, оз и зэв тыдавны нюр турун пӧвстіыс: берегъяс налӧн ляпкыдӧсь, ва визув вывті лӧнь, оз тӧдчы весиг. Эмӧсь ляпкыдик тыяс, йи сылӧм ваысь. Сывлытӧм нюрын олӧны кӧинъяс, ручьяс, кыньяс. Океан пӧлӧн — еджыд ошъяс. Гожӧм кежлӧ шоныдінсянь волӧны поздысьны да пиянасьны зэв уна пӧлӧс лэбачьяс (дзодзӧгъяс, юсьяс, турияс, уна пӧлӧс уткаяс да мукӧд). Найӧ локтӧны татчӧ уна сёян вӧсна (вотӧс, гагъяс, чери). Сэсся ӧд тані и мортысь озджык ков повны: лёка этша олысь тані. Позтӧ некод оз жугӧд, пиянтӧ некод оз нуав. Сывлытӧм нюр тайӧ кадын и ловзьылӧ.

Сывлытӧм нюрын важысянь нин олӧны самоед нима йӧз. Ми шуам найӧс яранъясӧн. Овны налы ёна сьӧкыд. Яранъяс, чиганъяс моз, пыр ветлӧдлӧны местаысь местаӧ. Став олӧмыс налӧн, озырлуныс кӧръяс сайын. Ӧти яран видзӧ уна сюрс кӧр. Кӧръяс кынӧмпӧтсӧ корсьӧны асьныс: гожӧмын нюрвыв турун йирӧны, тӧлын лым улысь яла перйӧны. Яранъяс олӧны торъя семья котырӧн, либӧ кымынкӧ семья котыр ӧтлаын. Олӧны чумъясын. Ми со керканымӧс стрӧитам керйысь, ыджыдӧс, а найӧ вӧчӧны посньыдикӧс, чом кодьӧс. Кымынкӧ потш сутшкасны муӧ, вылі помъяссӧ ӧтлаӧ кӧрталасны, кӧр куяснас гӧгӧр вевттясны, — керкаыс и гӧтов. Чум шӧрас налӧн пыр бипур ломтысьӧ. Тшыныс петӧ выліӧдыс, розьтор кольыштӧмаӧсь да. Бипур вылас пӧртйын пуӧны сёянсӧ. Пӧртсӧ ӧшӧдӧны мӧтыр вылӧ. Чумъясыс джоджтӧмӧсь. Плакаяс пыдди вольсалӧмаӧсь кӧр куяссӧ. Сы вылын яранъяс пукалӧны и узьлӧны.

Олыштас яран семъя ӧти местаын, кытчӧдз оз кушмы кӧр йирсянін, сэсся керканас и став овмӧснас, чиганъяс моз, мӧдлаӧ вуджас. Тӧлын и гожӧмын ветлӧдлӧны найӧ кузь кокнидик доддьӧн (нарты). Доддялӧны сэтчӧ понъяссӧ, кӧръяссӧ, мукӧддырйиыс ӧтпырйӧ унаӧс.

Яран медсясӧ олӧ кӧр яй вылын. Унджыкысьсӧ сійӧс сёйӧны ульнас, путӧг, нӧшта выль виӧм кӧр вирӧ тюльгылӧмӧн. Яранъяслӧн паськӧмыс — паркаяс, маличаяс да — кӧр куысь жӧ вӧчӧма, кӧр сӧнӧн вурӧма. Кӧр сюръясысь вӧчӧны пуртъяс, сынанъяс да мукӧд посни кӧлуй. Найӧс баситӧны уна пӧлӧс серъясӧн.

Яранъяс ӧнӧдз на ещӧ ньӧти велӧдчытӧмӧсь, зэв пемыд йӧз. Быд висьталӧмлы шуӧмлы найӧ эскӧны, быдторйысь полӧны. Сарскӧй правительство дырйи ёна ылӧдлісны найӧс прӧмышленникъяс: донтӧм донысь вина вылӧ босьталісны налысь дона куяс (кӧр ку, руч ку да мукӧд зверъяслысь).

Сьӧкыд овны яранъяслы сывлытӧм нюрын. Оз кужны водзсасьны найӧ и ывлавыв лёккӧд. Тӧвъясын ёна кӧдзыд дырйи да висьӧмъясысь кулалӧны найӧ дзонь семьяясӧн, тшӧтш и кӧръясыс. Некод оз и тӧдлы.

Сӧветскӧй власьт дорйӧ татшӧм йӧзӧс, тӧждысьӧ на вӧсна, зільӧ отсавны налы ывлавывкӧд водзсасьны. Тӧдӧ сійӧ и яранъясӧс, налысь олӧмсӧ. ВЦИК бердын эм торъя Комитет войвыв йӧзлы. Сэні лӧсьӧдӧны, корсялӧны туйяс кыпӧдны да бурмӧдны олӧм войвыв йӧзлысь, тшӧтш, инӧ, яранъяслысь.

 

Вӧраин

 

Сывлытӧм нюрсянь лунвывланьӧ, пӧшти полярнӧй кытшсянь, зэв паськыда пукалӧ вӧраин. Лунвыв дор визьыс сылӧн мунӧ Киевсянь Тула пыр Казань кар вылӧ. Воысь-вося поводдя сям сэні шӧркоддьӧм: вывті жар ни вывті кӧдзыд оз овлы.

 

Видзӧдлӧй сійӧ доръяс вылас карта вылысь.

 

Дзик войвылын вӧраинын быдмӧны сӧмын лыска пуяс: пожӧм, ньыв, сус, коз да. Муныштан лунвывланьӧ — кӧнсюрӧ, сорӧс пыдди, коръя пуяс пондасны паныдасявны: кыдз, пипу, ловпу, нинпу. Мукӧдлаас дажӧ чиг коръя пу — ставыс кыдз быдмӧ. Сэсся сора вӧр мӧдӧдчас: лыска да коръя пу ӧтмоза быдмӧны. Лунвывладорланьӧ матыстчан — лыска пуяс бырӧны, быдмӧны ставыс коръя пу: кыдз, пипу, ловпу, льӧм пу, дуб, клён. Асыв-войвылын — Вӧлӧгда, Кострома да Н. Новгород губерняувъясын, Коми муын да — эмӧсь пожӧм ягъяс; ыджыд местаын чиг пожӧм быдмӧ. Пожӧмъяс сэні веськыдӧсь, гырысьӧсь. Наысь вӧчалӧны судно мачтаяс.

 

Тіян оланінын кутшӧм пуяс быдмӧны? Вӧр помысь кутшӧм бур?

 

Вӧраин абу сӧмын Европаладор СССР-ын. Сійӧ вуджӧ Урал слуда сайӧ да нюжалӧ Сибырӧд Байкалӧдз. Сибырса вӧрыд — пемыд сук пармаяс — тайга, пырыс мунны он вермы.

Вӧраинын вӧрын олӧны уна звер-пӧтка: ошъяс, кӧинъяс, ручьяс, кыньяс, туланъяс, кӧчьяс, уръяс, сьӧдбӧжъяс, таръяс, дозмӧръяс, сьӧлаяс да мукӧд. Найӧс кыйӧны, вузалӧны, вежлалӧны тӧвар вылӧ. Найӧн пӧткӧдчӧны.

 

Кутшӧм звер-пӧткаӧс, лэбачьясӧс да тіян оланінын кыйӧны? Мыйла? Висьталӧй, кутшӧм гырысь каръяс эмӧсь вӧраинын. Корсьӧй найӧс карта вылысь.

 

Важӧн, кор вӧраинӧ сӧмын на овмӧдчыны пондісны, олӧм сэні, дерт, эз вӧв татшӧм. Весиг овмӧдчыныс некытчӧ вӧлі: гӧгӧр сук, пемыд вӧр: овмӧдчалісны ю пӧлӧнӧ. Пыдӧ пырны полісны. Оланінъяс (керкаяс) вӧліны посньыдикӧсь, чомъяс быттьӧ. Вердчисны чериӧн, пӧтка яйӧн. Пӧткаыдла, майбыр, эз ков ылӧ ветлыны, горт гӧгӧрсьыд и вӧлі сюрӧ. Медводдза олысьяс олісны ӧтка-ӧтка семьяясӧн, ветлӧдлісны ю кузя колодаысь кодйӧм пыжӧн. Ю кывтыдсянь кӧ олысь вылӧ вӧлі пондас зырӧдны мӧд семья, сыысь вынаджык, сійӧ эновтӧ ассьыс позсӧ, аслас колода пыжӧн катӧ ю либӧ ю вож кузя вывлань. Овмӧдчӧ выльлаӧ. Тадзи ньӧжйӧникӧн, ӧтка-ӧтка семьяӧн вӧраинӧ вуджисны олысьяс, овмӧдчисны юяс да ю вожъяс пӧлӧн. Сійӧ вӧлі зэв нин важӧн, сюрс во сайын.

Воысь воӧ олысьяс пондісны содны. Торъя ӧтка семъяяс ӧтлаасялісны. Найӧ пондісны стрӧитавны бурджык оланінъяс. Пыдӧ пырӧмысь найӧ пыр на жӧ видзчысисны, ва пӧлӧн овмӧдчалісны: ва туйыд бур. Овмӧдчисны, керка кер пондісны лэдзны, тыла сотны. Лоины кушинъяс. Кыйсьӧм да чери кыйӧм кындзи кутчысисны му бердӧ: нянь кутісны вӧдитны. Писькӧдалісны вӧрӧд туйяс мӧда-мӧд ордас ветлыны. Сідзи воысь воӧ ывлавывкӧд водзсасьӧмӧн морт ӧтарӧ сюсьмис, мывкыдаджык лои. Олӧм сэки паськаліс, бурмис. Стена моз сулалысь сук пемыд вӧр пыдди чужины грездъяс, сиктъяс, каръяс.

Ӧні вӧраинысь уна вӧр нин петкӧдӧма вӧртӧминъясӧ, нуӧма заграничаӧ. Уналаын нин гырысь, паськыд кушинъяс шливквидзӧны: муяс-видзьяс вӧчалӧма.

Уналаті весалӧма места кӧрт туйяс улӧ: уклад кузя грыма-йиркакылӧны ветлӧны поездъяс, йӧз да тӧвар новлӧдлӧны. Ва туйяс бӧрӧ колины, уклад вӧвъяс панйисны найӧс. Сӧмын дерт кӧрт туйыд абу на тырмымӧн, ёна на лоас пессьыны выль туйяс писькӧдавны. Босьтам Коми мутӧ, кутшӧма эськӧ колӧ кӧрт туйыд да, абу. Ва туйыд, тӧдӧмысь, абу зэв бур: сійӧс он веськӧд кытчӧ колӧ, сэсся кузь тӧвбыд йи улын. Мир туйяс миян абу жӧ ошканаӧсь: тулыс да ар мукӧдлаӧдыс мунны он вермы, сибдан няйтас. Ытва дырйи уна туй ойдлӧ. Омӧль воысь-вося поводдя сям да омӧлик мусинъяс омӧля нянь вайӧны, оз тырмымӧн. Сы вӧсна ӧні на ещӧ вӧраинын олысьяслы ёна лоӧ водзсасьны ывлавывкӧд, лыддьысьны сыкӧд.

 

Кутшӧм кӧдзаяс кӧдзӧны тіян оланінын?

 

Вӧраинын олысьяслы, медся крестьяналы, ӧти-кӧ, ывлавыв вӧсна сьӧкыда овсис, мӧд-кӧ, помещикъяс да сарскӧй правительство чорыда найӧс кутісны. Быд ногыс дзескӧдісны, топӧдісны найӧс, быдторйӧн повзьӧдлісны. Видзисны пемыдын. Эз велӧдны, медым збыльсӧ оз гӧгӧрвоны, оз збоймыны да. Кыдз шуасны, ныр вылас усьтӧдз уджалісны крестьяна, сӧмын тшыг нисьӧ пӧтӧн пыр олісны. Омӧлик муыд кужтӧг уджалігад уджалысьлысь вын-эбӧссӧ уна босьтас-а, сетны бӧрсӧ зэв этша сетас. Няньыд вотӧ вуджны муртса-муртса тырмас, либӧ оз и тырмы, ковмас ньӧбны. Да ӧд и паськӧм колӧ дай, скӧттӧ мыйӧнкӧ вердны дай. Сы вӧсна крестьяналы му уджалӧмысь кындзи лои лӧсьӧдны кутшӧмкӧ ки кост удж, либӧ ветлыны уджавны кытчӧкӧ бокӧ. Ки кост удж лӧсьӧдісны места серти, кӧні мый позьӧ вӧчны. Матысь да кокниджыка кӧ позьӧ вӧр судзӧдны, — пуа кӧлуй вӧчалӧны. Шуам, Нижегородса губерняулын улӧс пызан, паньяс, мегыръяс, воръяс, телега гӧгыльяс ёна вӧчалӧны; Мӧскуа губерняулын пу чачаяс, сёя кӧлуй ёна вӧчалӧны, ризі дӧра кыӧны. Войвыв губерняясын, тшӧтш Коми обласьтын, шом сотӧны, дьӧгӧдь, сир вийӧдӧны. Комиын пуа кӧлуйтӧ вӧчалӧны жӧ: пу да сёй дозмуктӧ бокысь оз вайны. Шӧр губерняясын ёна кыӧны. Крепостнӧй право дырйи помещикъяс зілисны весиг паськӧдны, бурмӧдны сійӧ уджсӧ: восьталісны мастерскӧйяс. Дивъя налы: уджалысьяс дарӧвӧйӧсь. А бур мастерскӧйясысь, тӧдӧмысь, унджык барыш воӧ. Тайӧ мастерскӧйяс вӧліны медводдза пабрикъясӧн Роч муын. Сӧмын дерт сэні киӧн уджалісны-а. Сэки машинаясыд эз на вӧвны. Крепостнӧй право бырӧдӧм мысти уна помещиклы мастерскӧйяссӧ лои тупкавны. На пыдди сійӧ жӧ губерняясӧ воссялісны настӧящӧй пабрикъяс, мукӧд государствоса пабрикъяс ногӧн. Пабрикъяс восьталісны вӧраинӧджык, медым кокньыдджыка судзӧдны пес да донтӧмджык сувтас ломтӧмыс. Сэсся кор вӧрыс быри сэтысь, пес пыддиыс пондісны перйыны трунда, вайны Волга кузя Кавказысь нерп. Пабрикъясын войдӧр кыисны ас шабдіысь, пышысь да. Сэсся кор пабрикъясыс ыдждісны, паськалісны, пондісны вайны Туркестанысь да кысь да хлопок.

Тадзи ньӧжйӧникӧн артмисны миян гырысь пабрикъяс Владимирса, Мӧскуаса, Ивано-Вознесенскса губерняувъясын. Ӧні найӧ СССР-ын шӧрса промышленнӧй обласьтӧн шусьӧны.

Гортса ки кост удж кындзи вӧраинын олысьяс ёна вӧралӧны — звер-пӧтка кыйӧны. Миян Коми муын ӧткымын вӧлӧсьтын вӧралӧм помысь и олӧны. Медся ёна кыйсьӧны тӧлын. Сэки пӧткаыд оз тшык, звер куыд гӧнаджык, шоныдджык. Тӧлын кыйсьыны кокньыдджык: звер-пӧткатӧ аддзан кок туй сертиыс. Кыйӧны найӧс лыйлӧмӧн, дзугъясӧн, капканъясӧн. Вӧралысьяс мунӧны вӧрӧ лямпаясӧн, пищальясӧн, понъясӧн. Вӧралігчӧж найӧ олӧны вӧр керкаясын, колаӧн шусьӧны. Лючки вӧралӧм вермас вайны государстволы ыджыд докод.

Юясысь, тыясысь важысянь нин кыйӧны чери. Медся ёна паськалӧма чери кыйӧм Ока да Волга пӧлӧн, некымын тыысь да. Вой мореын эськӧ уна жӧ чериыс да, чери кыян кадыс тай сэні зэв дженьыд.

Звер-пӧтка да чери кыйӧм кындзи вӧр пӧвстын олысь войтыр тӧлын кер лэдзӧны. Тулысын найӧс пуръясӧн кылӧдӧны. Гожӧмын видз-му уджалӧны. Кӧдзӧны ид, сю, шобді, зӧр, анькытш. Видз-му уджалӧмыс эськӧ ещӧ тані панас удж пыдди лыддьысьӧ да, сӧмын бурыс сы помысь абу тырмымӧн. Во вуджны асшӧр нянь уналаын оз тырмы. Вӧраинӧ няньтӧ мукӧдлаысь вайӧны, няняинъясысь СССР-ысь. Няньтӧм вӧсна вӧраинын олысь крестьяна тӧв кежлӧ ветлӧны нажӧвитчыны каръясӧ, пабрикъяс вылӧ, кӧрт туй вылӧ да мукӧд сикас удж вылӧ. Коми крестьяна — медсясӧ Эжва вожсаяс — ветлӧны Урал слуда вывса заводъясӧ пес керавны, Сыктыв вожсаяс — вурсьыны, гындысьны.

Ки кост уджъяс кыссисны ӧнӧдз. Сӧвет власьт тӧждысьӧ найӧс бурмӧдны.

 

Кутшӧм ки кост уджъяс вӧчӧны крестьяна тіян местаын?

Эм абу тіян оланінын (карын либӧ вӧлӧсьтын) сельскокӧзяйственнӧй да техническӧй школаяс? Кутшӧм? Тіян школаын велӧдӧны оз сельскӧй кӧзяйство?

 

Степъяс

 

Киев да, Тула да, Казаньсянь лунвывланьын куйлӧ зэв ыджыд паськыд степ. Сійӧ нюжалӧма Крымӧдз да Кавказ слудаясӧдз. Вӧрыд, тӧдӧмысь, вӧраин дорын, керыштӧмӧн моз, другӧн оз помась. Пуяс быдмӧны и водзӧ лунвылын: сёнъясын ю пӧлӧнъясӧд эмӧсь найӧ и степын. Степ шӧрын вӧрыс абу, да абу, буракӧ, и вӧвлӧма. Вывті косӧдла сэні пуяс оз вермыны быдмыны.

200 во сайын на степӧ весиг гӧр амысь абу сатшкылӧмаӧсь, ӧти му сэні абу вӧвлӧма. Сӧмын вӧлӧм быдмӧ ковыль да тулыснас вывті уна быдсяма пӧлӧс дзоридз. Туруныс сэні морт тушаысь кузь: верзьӧма вӧла оз тыдав. Гоголь «Тарас Бульба» нима нигаын зэв нимкодясьӧ степ мичлунӧн, лӧсьыда гижӧма. (Лыддьӧй сійӧ нигасӧ). Гожӧмын шонді сотӧ турунсӧ, нюкыртӧ сійӧс, мисьтӧммӧдӧ сылысь рӧмсӧ.

Важӧн степын олӧмаӧсь местаысь местаӧ ветлӧдлысь скӧт видзысьяс. Найӧ спокой абу сетлӧмаӧсь Шӧр Россияын олысьяслы. Тотара чукӧр Батыйкӧд лунвывсянь роч муӧ степ вомӧн жӧ волӧмаӧсь. Найӧ вермӧмаӧсь шӧр рочмувывсаясӧс, зырӧмаӧсь найӧс войвывлань. На местаӧ овмӧдчӧмаӧсь асьныс. Сэки дыр кежлӧ сувтлӧма водзӧ мунӧмысь рочмувывса олӧм. Дырӧн сэсся Шӧр Россияса войтыр воӧм йӧзӧс бӧр кутӧмаӧсь зырны лунвывлань. Кодӧс дзикӧдз вӧтлӧмаӧсь, кодъяскӧд ӧтлаасьӧмаӧсь да ас йӧз пыдди пондӧмаӧсь видзны. Степсӧ заводитӧмаӧсь гӧрны. Ӧні сэні гӧртӧмин абу, Раковскӧй ёрт нима заповедник кындзи (лунвылын), степ пасьта му, пом ни дор. Вӧдитӧны нянь (шобді, ид, кукуруза да мукӧд пӧл.), подсолнечник, арбузъяс. Дзик нин лунвылас быдмӧ виноград. Мусин зэв бур — сьӧд му. Гожӧм кузь, шоныд. Сы вӧсна няньяс, пуктасъяс тані зэв бурӧсь да уна воӧ. Муяс уджавны колӧ эськӧ тані машинаясӧн: вӧля эм — раздолльӧ. Няньсӧ эськӧ машинаясӧн нин идралӧны да. Тайӧ сьӧд муа няня места шусьӧ СССР жытникӧн: сэтысь няньтӧ йӧртӧдысь моз босьталӧны. Бур нога му уджалӧм кӧ татчӧ лӧсьӧдан, уна и озырлун воас. Татчӧс нянь вермас вердны став йӧзсӧ няньтӧминъясысь СССР-ын, нӧшта коляс вузавны заграничаӧ. Сы вӧсна дерт панас уджыс татчӧс олысьяслӧн муӧн ноксьӧм: гӧрӧм-кӧдзӧм, нянь босьтӧм.

 

Промышленносьт

 

Промышленносьт, тӧдӧмысь, медся ӧдйӧ да ёна паськалі сэтшӧм инъясын, кысь кокниджыка позьӧ вӧлі перйыны му пытшкысь из шом, кӧрт сіма да. Сэтшӧмыс медся уна сюрӧма Дон нима ю Донец вожысь. Донецкӧй бассейнын кодъялӧма рудникъяс, восьталӧма кӧрт кисьтны заводъяс. Николаев нима карӧ стрӧитӧмаӧсь кымынкӧ механическӧй завод. Сэні вӧчалӧны суднояс плавайтны Чёрнӧй море вывті.

Кӧрт туй пӧлӧн быдмисны гырысь каръяс: Ростов-на-Дону, Харьков (Украинаса столица).

Сэтӧні жӧ зэв нин важся ыджыд кар Киев.

 

Электрификация

 

Ми видлалім рочмувывса ӧтъяин да аддзим, кыдзи сійӧ олӧмыслы парскӧ, торкӧ олӧмсӧ. Медым сэтшӧм торкалӧмъясысь мездысьны, олысьяслы колӧ ёна велӧдчыны, колӧ бура тӧдмавны оланін, оланног, колӧ лӧсьӧдавны парскысьяслы водзсасянтор. Колӧ велӧдчыны уджавны сідзи, медым удж помсьыд унджык бур воас. Сы ради ӧні, В. И. Ленин индӧм серти, СССР пасьта нуӧдӧны электрификация. Электрификация ёна бура кыпӧдас да бурмӧдас миянлысь сельскӧй кӧзяйство, промышленносьт да. Мӧскуа гӧгӧр да мукӧдлаын, кӧні уна пабрик-завод эм, вӧчалӧны гырысь электрическӧй станцияяс. Кодсюрӧ станцияяс пондасны ломтысьны асшӧр пескӧн, из шомӧн, торфӧн. Мукӧдас ломтысянторсӧ ва туйӧн пондасны вайны бокысь. Лоӧны и ва вынӧн уджалысь станцияяс, «еджыд шомӧн», кыдз шуасны. Юяс помасны прудъясӧн, кыдзи помӧны мельнича ю, стрӧиталасны сэтчӧ станцияяс.

Электричество сетас зэв ыджыд кокньӧд крестьяналы. Кытӧні ӧні гӧрбыльтчӧмӧн ветлӧдлӧ крестьянин гӧр либӧ плуг бӧрся, регыд сэтӧні пондас уджавны электрическӧй машина, — ӧти здукӧн уджсӧ помалас. Ӧні страда дырйи крестьянкаяс коссӧ веськӧдлытӧг лун-лун шонді водзын ытшкӧны, вундӧны да, — сэки на пыдди пондас уджавны электрическӧй машина, электрическӧй вынӧн.

 

Эм абу тіянладорын электрическӧй станция? Эм абу сійӧ Коми муын кӧнкӧ? Оз-ӧ кӧнкӧ сійӧс Коми муын стрӧитны? Мыйӧн сійӧс ломтӧны либӧ кутасны ломтыны?

 

Пустыня

 

Пустыняяс зэвпӧсинынӧсь. Сэні олӧм-вылӧмыс, быдмӧмыс кывтӧм пемӧсъяслӧн, зверъяслӧн, быдтасъяслӧн дзик аслыссяма. Пустыня пасьта ва абу, гӧгӧр лыа. Тӧв пӧльтӧ сійӧ лыасӧ, новлӧдлӧ местаысь местаӧ, тэчалӧ лыа толаяс. Пустыня выв быттьӧ море выв — гыа-гыа. Мукӧддырйи лыа сымда кыптас вылӧ да гудрасьны пондас — немтор оз тыдав, кӧть синмад сутшкы. Дзик миян тӧвся пурга кодь сэки. Пустыняын олӧм пӧшти абу. Морт сэні кузя овны оз вермы. Быдманторъяс абуӧсь жӧ, кутшӧмкӧ чорыд коръя зэв ляпкыдик тор кындзи. Сійӧ дыр вермӧ ватӧг овны, оз косьмы. Туркестанса пустыняын быдмӧ нӧшта саксаул. Вужъясыс сылӧн зэв кузьӧсь, зэв пыдӧ му пиас пырӧмаӧсь, васӧд му пластӧдз воӧмаӧсь. Ичӧтика ваыд налы пыр воыштӧ, кувны оз лэдз. Ловъя лола олысьяс пустыняын этша. Сӧмын тай пежгагъяс лювъялӧны-а. Налы ваыд веськодь. Пӧсь лыа вылад шонді водзад лӧсьыд.

Пустыняясын шоныд, дажӧ пӧсь. Думыштан да, зэв бур быдтасъяслы эськӧ тані быдмыны: шоныдыс да югыдыс тырмымӧн. Да абу. Весиг олысьыс, йӧзыс сэні ӧні абуӧсь, уджавны некодлы. Весь зэв ыджыд местаяс некутшӧм бур вайтӧг дізьвидзӧны куйлӧны.

Куйлісны, шойччисны дыр, кад и водзӧс мынтыны. Ӧні пустыняястӧ зільӧны ловзьӧдны. Кодйӧны канаваяс, юкмӧсъяс да. Во дас, дас вит олам — куш лыаа иныд дзик тӧдтӧм лоӧ. Гӧгӧр мича дзоридзьяс кутасны дзоридзавны, веж-виж турун быдмыны, ветлыны-жуны уна пӧлӧс кывтӧм пемӧс, звер. Кӧзяиныс сэні лоӧ морт. Тӧлыдлы лоӧ неуна (кӧть кытъястікӧ на) лӧньыштны лыанад гудрасьӧмысь.

 

Карта вылысь корсьӧй пустыняяс. Тӧдмалӧй, ыджыд-ӧ лоӧ Сахара. Кутшӧм пустыня эм Азияын?

 

Вывтасаина му

 

СССР-са слудаяс

 

Вывтасаинъяс СССР-са йӧзлы абуджык тӧдса. Вывтасаинъяс сэні сӧмын дор гӧгӧрас. Сэті гез моз кыссьӧны слудаяс: Урал, Кавказ, Лунвыв Туркестанса слудаяс, Алтай, Асыввыв Сибырса слудаяс.

 

Корсьӧй карта вылысь тані урчитӧм слудаяс.

 

500 метрысь кӧ ляпкыд вывтасін, шусьӧ сійӧ чойӧн, джуджыдджык кӧ — слудаӧн. Быд чойлӧн, слудалӧн эм подув — чой босьтчаніныс; чой йыв, слуда йыв — выліладор помыс, помасяніныс; чой дор — бокыс, подула-йыла костыс. Слуда костъяс шусьӧны сёнъясӧн. Вывті кӧ найӧ джуджыдӧсь да векниӧсь, сэки нин мӧд ног — сёртасӧн.

Вывтасін джуджда муртавсьӧ море веркӧссянь. Муыд ӧд со абу быдлаын ӧтсяма шыльыд: сійӧ кыті джуджыдджык, кыті ляпкыдджык. Сы вӧсна сысянь кӧ кутан муртавны джудждатӧ, сійӧ оз ло стӧч. Мореяс жӧ мӧда-мӧдыскӧд ӧтлаасялӧны висъясӧн, куръяясӧн, паськыд виямъясӧн. Сы вӧсна море веркӧс быдлаын ӧтвылнаын. Вывтасін джуджда ӧти местаын да абу ӧткодь. Кавказ слудаяс заводитчӧны увтасінсянь, а шӧрвыясяньыс кымын — поводнӧй джуджыдінсянь нин.

Медджуджыд Кавказ слудаяс кыссьӧны рытыв-войладорсянь асыв-лунвылӧ, Анапа карсянь (Чёрнӧй море берег вылын) Баку карӧдз (Каспийскӧй море дорын). Нюжалӧмаӧсь найӧ 1200 километр кузя. Джуджданас 2 да джын километрысь ляпкыд абуӧсь. Мукӧд слуда йывъясыс зэв вылынӧсь море веркӧссянь. Шуам, Эльбрус слуда, сылӧн джудждаыс 5629 метр. Казбеклӧн — 5043 метр.

Урал слудаяс нюжалӧмаӧсь войвывсянь лунвылӧ. Найӧ торйӧдӧны Европаӧс Азияысь, Урал слудаяс абу зэв джуджыдӧсь. Абу сэні ӧтка-ӧтка джуджыд слуда йывъяс. Медджуджыд слудаыс Уралын (войвывладор помланяс) Тӧлпоз из. Джудждаыс сылӧн сӧмын 1686 метр.

 

Корсьӧй карта вылысь Тӧлпоз из слуда.

 

Алтай слудаын медджуджыдін Белуха слуда, 4 да джын километр джуджда.

Медджуджыд слудаяс став му пасьтаын Азияын, Туркестан нима местаын. Сійӧ — Гималайскӧй слудаяс. Медджуджыд слуда йыв сэні Эверест — 8880 метр вылнаын море веркӧссянь. Уна Гималайскӧй слудаяс вылӧ джудждаысла ӧнӧдз на ещӧ весиг ӧти морт абу кайлӧма.

 

Корсьӧй карта вылысь Гималайскӧй слудаяс. Наысь войвылын кутшӧм му (страна)?

 

Вывтасаинъяс ывлавыв

 

Слудаяс вывті ветлысь-мунысь син водзын пыр уна пӧлӧс серпас. Кымын сійӧ слуда йывлань вылӧ каяс, тӧдӧмысь, сымын унджык пондас аддзыны, унджык казявны вылысянь видзӧдӧмӧн. Слуда йывлань кайигӧн ветлысь-мунысь казялас и шоныда-кӧдзыда вежсьӧм. Босьтам Кавказ слуда подувсяньыс. Сэні, шуам, зэв мича гожся лун. Шонді веськыда сотӧ. Быдмӧ виноград. Пу коръяс, турунъяс жарысла нюкыртчӧмаӧсь. Му потласьӧма. Йӧзлы лолавны немторйӧн — быдӧн корсьӧны гож сай. Чӧвтан синтӧ вывлань — слуда йылын доръясас лым ӧшйӧма, муыс йизьӧма. Некор найӧ сэтысь оз бырлыны. Подувсянь кайыштан вылӧ, — шӧркоддьӧм шоныд инӧ веськалан. Слуда бокъясын быдмӧны коръя пуяс. Ещӧ вылӧ каян, — нач кӧдзыд инӧ веськалан. Лымйыс да йиыс сэсь оз сывлыны. Быдманторъяс, тӧдӧмысь нин, абуӧсь. Сӧмын лымсьыс петӧмаӧсь чурвидзӧны ёна на джуджыд, стена кодь веськыд бокъяса изъяс — скалаяс. Кодсюрӧ слуда йылӧ (Казбек, Эльбрус, Белуха) кайны зэв сьӧкыд. Да и сідзсӧ мукӧд слудаяс вылӧ кайны абу зэв кокни: лолыд тырӧ, уна вын-эбӧс мунӧ. Шойччытӧг кӧ вит-квайт минут каян, сійӧ зэв нин бур.

Сы вӧсна слудаяс вылӧ вермӧны кайны сӧмын дзоньвидза йӧз, дзоньвидза сьӧлӧмаяс. Кымын вылӧ каян, сымын сьӧкыд лоӧ. Вылын сынӧд шоч, сы вӧсна кокньыдджык. Сэні сійӧ морт вылӧ оз нин уліын моз личкы. Мортлы лоӧ сьӧкыд, тушаыс сылӧн велалӧма ыджыд личкӧм вылӧ да. Морт висьмӧ: сьӧлӧм зэв тэрыба пондас чеччавны, юр бергӧдчыны. Уналӧн, вылӧджык кӧ каясны, садьыс бырӧ.

Слудаяс вылӧ кайны вылын, тӧдӧмысь, вӧла туй абу. Сэні сӧмын пода йӧзлы ордымъяс эмӧсь. Нӧшта мукӧдлаас и ордымыс на абу: каян-каян да вошӧ сійӧ ёсь дора изъяс пӧвстӧ. Слудавывса йизьӧм му уналаті потласьӧма, тшелляс лым. Оз ков ылавны тувччыны сійӧ лым вылӧ — бурскысян пыдӧ йизьӧм бокъяса джуджыд гуранӧ.

Шондіа лунӧ лунын гӧра вылын гожъялан-а, войын кӧдзыд. Джуджыдджык слудаяс вылын нӧшта зэв кӧдзыд. Джуджыд слуда вывъясын весиг гожӧмын овлӧ зэв частӧ пурга. Лымсӧ пондас гудрӧдлыны да лун шӧр лунӧ пемдӧ. Сэтшӧм кадъясын слуда вылын зэв омӧль. Ветлысь-мунысьыд кӧ кытчӧкӧ не местаӧ тувччас, — пом: гири-люки усяс джуджыд сёртасӧ — ки-коксӧ чегъялас либӧ кулӧ.

Слудаяс вылын ывлавыв абу пӧвадитана. Быдманторъяс сэні быдмӧны омӧля, посни тушааӧсь. Вӧляысь гуляйтысь лёк тӧв личкӧ найӧс му бердӧ, торкӧ лючки быдмӧмысь.

Дзик нин лымъяинӧ воигӧн вывтас местаясын эмӧсь бур видзьяс. Тулысын да гожӧмын найӧ ставнас тупкысьлӧны зэв уна югыд рӧма дзоридзьясӧн. Лым бердын дзоридзьяс — сійӧ зэв нин лӧсьыд, нимкодь видзӧдны. Сэн жӧ видзьяс доръясас быдмӧны ляпкыдик тушаа кустъяс, рододендронӧн шуӧны, алӧй-гӧрдов дзоридзьяса. Лым да йиыс вылын изъяс бердӧ ляскысьӧмӧн быдмӧны лишайникъяс, нитш да. Кӧдзыд ни пӧсь, тӧв ни пурга, — немтор налы оз мешайт. Видзьясысь улын слуда бокъясын быдмӧны лыска пуяс.

Ещӧ улын — быдсяма сикас коръя пуяс. Тасянь сэсся быдманторъяс сораӧсь лоӧны, слуда подувса кодьӧсь жӧ.

Слудаяс вылын эмӧсь и олысьяс. Выліті слудаясӧд чургӧдчӧм изсянь мӧд изйӧ пелька чеччалӧны вӧрын олысь ыжъяс-межъяс (джейран, архар), кӧзаяс, сернаяс. Найӧ йӧзысь зэв ёна полӧны. Сёрни шытӧ кӧ кыласны, изйысь изйӧ пелька чеччалӧмӧн тэрыба кайӧны вылӧ. Гожӧмын найӧ морт оланінсянь ёна вылын олӧны. Тӧвнас сёянла лэччылӧны лыска вӧрӧ, матыстчылӧны керкаяс дорӧ. Слудаясын олӧны ошъяс, ручьяс, шакалъяс да уна на мукӧд пӧлӧс звер. Слудаяс вывті выліті лэбалӧны кутшъяс, грифъяс: кыйӧдӧны сёян. Кутшыд зэв тӧлка: позсӧ вӧчӧ, кытчӧ морт оз вермы сибавны. Грифъяс зэв гырысьӧсь. Мукӧдыс бордъяссӧ паськӧдӧмӧн 3 метр пасьтаӧсь лоӧны (шуам, Туркестанын бородач).

 

Слуда артмӧм, пазалӧм да

 

Слудаяс артмӧны уна ногӧн да и асьныс найӧ мӧда-мӧдыскӧд абу ӧткодьӧсь. Артмӧны му пытшті вӧрзялӧмъясла, вежласьӧмъясла. (Слудаяс артмӧм йылысь лыддьы рабочӧй библиотекаысь нига «Настоящее и прошлое земли»). Унджыкысьсӧ слудаяс сулалӧны океанъяс пӧлӧн. Слудаяс эз ӧти кадын артмыны. Кодсюрӧ на пиысь зэв нин важсяӧсь, мукӧдыс томӧсьджык на. Кавказ слудаясыд томӧсь, Урал слудаясыд важсяӧсь нин. Важся и выльӧнсяджык слудаяс ӧтмоза чой йывсяньыс подулӧдзыс лунысь лунӧ ёна жугласьӧны, киссьӧны. Чой йывті найӧс жуглӧ друг кӧдзыда-шоныда вежласьӧм, сынӧд, зэр.

Слуда бокъясті тӧвъясын тшӧкыда шлювлывлӧны лым пластъяс — обвал. Найӧс нетшыштӧны слуда бокъясысь тӧв ныръяс. Ӧдйӧ исковтігмозыс лым чукӧръяс пӧрлӧдлӧны пуяс, чуктӧдалӧны слуда бокъясысь гырысь изъяс, сэсся ставсӧ найӧс аскӧдыс нуӧны слуда ньылыд. Унаысь татшӧм лым чукӧрӧн тырлӧны слуда бокса дзонь сиктъяс, йӧз, скӧт.

Шливӧм лым чукӧрмӧ сёнъясӧ, сёртасъясӧ. Сэні лунын шонді водзын найӧ ульдыштлӧны, войын бӧр кынмӧны, йизьӧны. Вылысса йизьӧм лым пластъяс личкӧны, топӧдӧны улі пластъяссӧ, — найӧс тшӧтш йиӧ пӧртӧны. Аслас сьӧкта вӧснаыс пӧкатаджык инын йи мӧдӧдчас увлань, оз вермы кутчысьны местаас. Мукӧдлаас верст дас сёнъясӧд мунӧ йи шор. Визувтӧ сійӧ кӧть и вывті ньӧжйӧ, да омӧльсӧ уна вӧчӧ. Визувтігас туйсӧ быттьӧ гӧрыштӧ. Туй вывсьыс ставсӧ жугӧдалӧ, пазӧдалӧ. Гырысь изъясыд сылы нинӧм кодь: посньӧдлас найӧс, гӧрышталас моз доръяссӧ.

Туй вылысь сюрӧмторъяссӧ сэсся ставсӧ аскӧдыс тшӧтш нуӧ.

Лым визьысь улынджык йи сылӧ, пӧрӧ юӧ. Слуда вывса юяс бузгӧны-визувтӧны ыджыд шыӧн, вывті визулӧсь: 30 верстӧн час вӧчӧны. Татшӧм визулыд, тӧдӧмысь нин, уна лёк вӧчӧ. Ӧтъяинса юяссьыд ёна омӧльӧсь. Слудавывса юлысь вынсӧ артавны зэв сьӧкыд, сэтшӧм сійӧ ыджыд. Асланыс вынӧн писькӧдӧны найӧ джуджыд из слудаяс. Лунысь лунӧ ва визув кодйӧ пыдӧссӧ, джудждӧдӧ ассьыс туйсӧ, воргаӧн моз пыр пыдӧ слудаӧ пырӧ. Дырӧн слуда быттьӧ торъялӧ кык пельӧ, зэв джуджыд векни кост лоӧ на костын — сёртас. Ва визув лэччӧдӧ аскӧдыс ставсӧ, мый туй вывсьыс сюрас да ачыс берег пӧлӧнсьыс мый вермас жуглыны. Сы вӧсна уліті визувтігӧн нин артмӧны зэв бур, вына ӧтъяинъяс.

Слудавывса юяс вомӧн вывті визувысла уналаті он вермы вуджны ни уйӧмӧн, ни верзьӧмӧн. Тулыс-гожӧмын лым сылігъясӧн либӧ зэр бӧрын слудавывса юяс зэв ёна друг ыдждылӧны, тулӧны.

Сэки налы векни сёртасад дзескыд, ещӧ нин ыджыд шыӧн бузгӧны-визувтӧны, нетшкӧны слуда бокъясысь изъяс, кумыльгаӧн лэччӧдӧны найӧс увлань. Эм кӧ кутшӧмкӧ паськӧдчанін, ва бузгыльтӧ сэтчӧ, ойдӧдӧ местасӧ. Уна лёк вӧчӧ туӧм ва олысьяслы: жугӧдалӧ, кылӧдалӧ кӧлуй. Сэтшӧм ю эм Кавказын, Терек нима. Лэччӧ сійӧ Казбек слуда вывсянь.

 

Слудавывса войтыр олӧм

 

Слудаяс важысянь нин гартчӧмаӧсь морт олӧмкӧд: найӧ отсалісны паськӧдны йӧз оланін, сюсьмӧдісны йӧзӧс. Джуджыд крут слудаяс пыкисны йӧзӧс слуда мӧдарӧ вуджӧмысь, водзӧ мунӧмысь. Сувтӧдалісны найӧс овны подулас либӧ подув пӧлӧныс бур муа сёнъясӧ. Сідзи найӧ вӧчисны войдӧр ӧтка-ӧтка семъякӧд, сэсся дзонь племякӧд, весиг местаысь местаӧ ветлысь йӧзкӧд. Мукӧд дырйи сюсьджык йӧз кыдзкӧ писькӧдчылісны слуда сайӧ. Нем думайттӧг, нем виччысьтӧг локтасны вӧлі найӧ сэтчӧ да и овмӧдчасны. Нӧшта важ олысьяссӧ пыдди оз кутны пуктыны, ас ногыс ставсӧ лӧсьӧдасны. Воддза олысьяслы тшӧктасны сулалан оласногсӧ вежны. Сы вӧсна со сэсся слудаа инъясын уна пӧлӧс йӧз олӧны. Ӧні эськӧ йӧзыд ветлӧдлыныс уна пӧлӧс машинаяс нин лӧсьӧдӧмаӧсь да (автомобильяс, аэропланъяс, кӧрт туй), пыр на жӧ вывтасаинъясад слудаясыд морт олӧмад пырӧны.

Вылын слудавывса олысьяслӧн медыджыд уджыс — вӧралӧм. Сэсся скӧт видзӧны, медся ёна ыж-меж. Гожӧмын скӧтсӧ видзӧны слудавывса видзьяс вылын. Турун сэні уна, бур. Ыж йӧлысь найӧ вӧчӧны рудзӧдӧм рысь (ыджыдлун кежлӧ тай кыдзи миян рудзӧдлӧны да личкылӧны, сідзи жӧ), вый, кос йӧв. Ыж-межыд налӧн уна. Сёянсӧ да паськӧмсӧ наысь и лӧсьӧдӧны. Новлӧны найӧ джуджыд ыж ку шапкаяс, ыж ку пасьяс (дерт эжӧмӧс). Татшӧм паськӧмӧн найӧ олӧны тӧлын да гожся кӧдзыд войясӧ. Ыж куясысь да меж сюръясысь найӧ вӧчалӧны уна сикас тор.

Улӧджык лэччан, сэні нин муяс эмӧсь, олысьясыс му уджалӧны. Сійӧ сэні налӧн медыджыд удж, сӧмын зэв сьӧкыда сетчӧ-а. Муяс налӧн слуда бокъясын. Колӧ сійӧс перйыны, небзьӧдны, видзны косьмӧмысь. Сӧкыд весиг воӧм-вундӧм няньсӧ да турунсӧ идравны, слуда бокъясыд крутӧсь да. Вӧдитӧны тані кукуруза, ид, шобді, проса, табак. Няньтӧ да мукӧд сьӧкыд торъяс ӧтилаысь мӧдлаӧ вуджӧдалӧны найӧ верзьӧма вӧлӧн, либӧ ыджыд ён кык гӧгыля телегаӧн, на ног кӧ — арба. Вӧв пыдди уджалӧны волъяс. Слудавывса юяс вомӧн вуджны уналаын эмӧсь ӧшалан посъяс. Сэті вуджигӧн сійӧ ставнас легӧ, быттьӧ ловъя.

Ещӧ улынджык, кыті юяс визувтӧны нин шыльыдінті, ваӧн вайӧм торъясысь артмӧма зэв бур мусина му. Татӧні няньтӧ ёна нин вӧдитӧны. Кӧдзӧны шобді, рис, кукуруза да мукӧд пӧлӧсӧс. Кавказ слудаяс сайын, Рион да Кура юяс пӧлӧн уна плода пу садъяс, виноградникъяс да. Зэв нин важся каръяс тані пыр ӧтарӧ быдмӧны да паськалӧны. Сэтшӧм каръясас гырысь велӧдчанінъясыс гӧравывса олысьяслӧн, вузасьӧм-ньӧбасьӧмыс да. Вузалӧны найӧ шӧвк, хлопок, виноград да. Ставыс сійӧ быдмӧ сэні жӧ, воӧ му уджалӧм помысь.

 

Корсьӧй карта вылысь Рион да Кура юяс. Кутшӧм каръяс ті тӧдад Кавказ слудаяс сайысь?

 

Слудаяс вылын промышленносьт бура мунӧ. Уналаын слудаясын эмӧсь дона, колан кӧлуй. Кавказысь перйӧны зарни, ыргӧн, свинеч, эзысь, из шом, нерп. Алтай слудаясысь — из шом, зарни, ыргӧн, кӧрт да мукӧд металлъяс.

Ӧні, бӧръя воясӧ, кор ёна пондіс паськавны промышленносьт да бурмыны олӧм йӧзлӧн, слудавывса ю визувъясысь зільӧны босьтны мый верман унджык вын. «Еджыд шом» — ва визув вын — пондас мунны олӧм бурмӧдӧм вылӧ. Терек ю ӧтнасӧн, лючки кӧ сылысь вынсӧ босьтны, пондас уджавны уна сё сюрс вӧв пыдди. Со ӧд мый ыджда вын ӧти юлӧн. Сійӧ пондас бергӧдлыны став электрическӧй машинасӧ Войвыв Кавказысь, пондас сетны донтӧм электрическӧй вын.

 

Карта вылысь корсьӧй Терек ю. Кысянь сійӧ босьтчӧ, кытчӧ усьӧ? Кутшӧм ыджыд кар сулалӧ веськыд берегас?

 

Электричество ёна кокньӧдас перйыны слудаясысь металлъяс, кыскавны найӧс море дорӧ либӧ заводъясӧ; отсалас ӧдйӧ вуджны ӧтилаысь мӧдлаӧ (электрическӧй поездъяс, трамвайяс лоӧны), му уджавны, виноградникъяс да мукӧдтор.

 

Мукӧд пӧлӧс ывлавыв серпасъяс

 

Ӧтъяина да вывтасаина местаясысь кындзи мувылын ещӧ эмӧсь аслыссяма местаяс. Ӧтъяинын да сывлытӧм нюрын олӧм лунысь лунӧ пӧшти пыр ӧтмоза кыссьӧ. Овны сьӧкыд. Ещӧ сьӧкыд овны сывлытӧм нюръяс сайын, водзӧ войвылын — полярнӧй странаын. Сэтӧні — нэм быравлытӧм лым, йи да: 8–9 тӧлысь пукалӧ тӧв, 8 тӧлысь помся вой, шонді оз петав. Гожӧм зэв дженьыдик, кӧдзыд.

Медся синмӧ шыбитчана полярнӧй ывлавыв серпасын — йи. Кытчӧ он видзӧдлы (огӧ нин ва вылӧ шуӧй, а му вылас), сэні и лым, йи да. Быд тӧв лым зэв уна усьӧ. Гренландия нима вой ді вылын йиыс кызтанас километрысь кыз. Сійӧ йиыс тупкӧма аснас кык миллион квадрата километр пасьта му.

 

Корсьӧй карта вылысь Гренландия нима ді. Ещӧ кутшӧм діяс эмӧсь Вой Йиа океанын?

 

Уналаті йиыс кузь кывйӧн моз лэччӧ море ваӧ да ылӧ сідзи море пыдӧсӧдз мунӧ. 8–9 тӧлысь полярнӧй муын море дорӧма кыз йиӧн. Вавывса йи ӧтлаасьӧ мувыв йикӧд — ставсӧ кӧть мореӧн шу. 2–8 тӧлысь кежлӧ море воссьылӧ. Тӧв либӧ море визув йисӧ разӧдӧны кытчӧсюрӧ. Море вывті сэки вермӧны ветлӧдлыны суднояс. Оз ков думайтны, мый море йиысь дзикӧдз весассьылӧ, — оз: йи пластъяс сэні пыр эмӧсь, пыр плавайтӧны да мешайтчӧны суднояслы плавайтны. Уна велӧдчӧм йӧз — исследовательяс ветлылісны видлавны да тӧдмавны полярнӧй му, сӧмын шочыс на пиысь волісны дзик полюсъясӧдз. Йизьӧм либӧ лымъя му вывті ветлӧдлісны найӧ либӧ понъяс вылын, либӧ подӧн. (Кодъясӧс тӧдад полярнӧй му тӧдмавны ветлысьясӧс?).

Полярнӧй мореӧд гожӧмын зэв тшӧкыда плавайтӧны йи слудаяс. Найӧ артмӧны му выв йиысь. Артмӧны со кыдзи: ми шуим нин водзын, берегсянь йи кывъяс лэччӧны ваӧ, пырӧны пыдӧ ва пиӧ; сэні найӧ потласьӧны, торъявлӧны йи кывйысь бура гырысь пластъясӧн; йи пластъяс кокниджыкӧсь ваысь — кыптӧны ва вылӧ; сэні найӧ зырӧдӧны мӧда-мӧд вылас, чукӧрмӧны ӧтилаӧ, сэсся йи чойяс быттьӧ и плавайтӧны ва вывтіыс. Мукӧд йи чойясыс берегысь нетшыштсьӧм йи: валань чургӧдчӧм берегвывса йи море гыӧн пыр ӧтарӧ вожалӧ, сэсся дзикӧдз торъялӧ — шлёпкысьӧ-усьӧ ваас. Лунвыв полярнӧй муын йи чойяс со кыдзи ещӧ артмӧны: берегпӧлӧнса му выв йилӧн кызта воысь воӧ содӧ уліладор да выліладор выльысь йизьӧмысь; пасьтала ногыс йи пыр водзӧ, пыдӧ берегысь пырӧ; ыджыд тӧв му бердысь чашйӧдлӧ гырысь йи пластъяс, шыбиталӧ найӧс мореӧ — мореӧд плавайтӧны найӧ гырысь йи чойяс моз.

Полярнӧй муын, тӧдӧмысь, уна пӧлӧс быдманторъяс оз вермыны лоны. Материквывса джуджыд слудаяс вылын ёна кӧдзыдла быдмӧны сӧмын лишайникъяс. Сідз жӧ и тані, полярнӧй муын: ёна кӧдзыдла бур быдманторъяс оз вермыны быдмыны, тулысын да гожӧмын мукӧдлаас лым вылысь сюралӧны сӧмын ватурунъяс. Найӧ кӧдзыдсьыд озджык повны. Полярнӧй діяс пӧлӧн быдмӧны ещӧ зэв дженьыдик кока югыд рӧма турунъяс. Мореас зэв жӧ уна ватуруныс.

Звер-пӧткаӧн полярнӧй му зэв жӧ гӧль. Олӧны сэні: еджыд ош, кынь, пеструшка лемминг. Шочиника паныдасьлывлӧ руч, кӧин. Гожӧмын гӧгӧр зэв уна каля, гӧгӧра да. Найӧ волӧны сэтчӧ пиянасьны. Позъяссӧ вӧчӧны ӧтчукӧрӧ. Сы вӧсна, ӧтлаад олігад лун-лун ыджыд зык налӧн — «пӧтка базар». Лунвыв полярнӧй муын олӧны ещӧ пингвинъяс. Ваас — моржъяс, тюленьяс, китъяс, морскӧй левъяс, дельфинъяс. Вой мореын уна быдсяма сикас чери. Сійӧ сы вӧсна, кӧрымыс налы сэні уна.

Полярнӧй муын пыр олысь йӧз абуӧсь. Найӧ волӧны сӧмын гожӧмын, кыйсьыны. Волӧны американечьяс, норвежечьяс да миян войтыр, Белӧй море берег пӧлӧн олысьяс. Вой море аслас чериӧн вердӧ уна йӧзӧс. Медся ёна кыйӧны треска, сельди да. Чери кыйӧм ёна отсалӧ войвыв олысьяслы кутны да бурмӧдны ассьыныс овмӧсъяссӧ.

Ӧні нин, бӧръя воясӧ, вой діясысь уналаысь аддзӧмаӧсь из шом да, мрамор да, нӧшта мукӧд коланторъяс. Шпицберген да Новая земля діясысь найӧс перйӧны нин.

Медым кокньӧдны полярнӧй мореясӧд плавайтӧм, кытчӧсюрӧ лӧсьӧдалӧма ӧні радиотелеграфнӧй станцияяс. Ӧти сэтшӧм станция Новая Земля ді вылын. Кузь тӧвбыдӧн полярнӧй мусянь сійӧ станциясяньыс и сёрнитӧны Кардоркӧд.

 

Корсьӧй карта вылысь Шпицберген да Новая земля нима діяс. Арталӧй, кутшӧм му пасьтаын тайӧ кык діыс. Карта серти тӧдмалӧй, ыджыд-ӧ кост Кардорсянь Новая Земляӧдз.

 

Полярнӧй муын озырлун зэв уна. Дырӧн морт вермас ывлавывсӧ. Став озырлунсӧ сэтысь босьтас бур вылӧ аслыс.

 

Зэвпӧсин

 

Зэвпӧсин му вылын мушӧрвизьсянь ӧтарас-мӧдарас.

 

Корсьӧй мушӧрвизь, зэвпӧсин дор визь да. Кымын градус пасьта зэвпӧсин мушӧрвизьсянь ӧтарас и мӧдарас.

 

Мушӧрвизьын лун да вой ӧткузяӧсь. Югыд шонді шонтӧ да дзирдалӧ во гӧгӧр пӧшти ӧтмоза. Сы вӧсна тані во чӧж гожӧм. Зэрлывлӧ шоча. Сӧмын стӧча ӧти кадын кӧшысь моз лун и вой кисьтӧ. Сэки юяс туӧны. Ва петӧ берегысь, ойдӧдӧ ӧтъяинъяс. Сы вӧсна татӧні сӧмын кык сикас кад во гӧгӧрӧн и лыддьӧны: кос гожӧм да зэра гожӧм.

Карта вылысь ми аддзам, зэвпӧсинын пӧшти ставыс ва — океанъяс. Материк му сюрыштӧ сэтчӧ сӧмын Лунвыв Америкаысь, Африкаысь да. Сэсся пырӧны уна ді Индийскӧй, Великӧй да Атлантическӧй океанъясысь, шуам кӧть: Цейлон, Суматра, Ява, Борнео да уна на мукӧд. (Корсьӧй карта вылысь урчитӧм діяс). Лун шӧр лунын тані зэв пӧсь: 60–70 градус Цельсий серти. Войын ыркыд. Кӧдзалӧм сынӧдысь пемыд рӧма енэжсянь гырысь войтъясӧн усьӧ лысва. Лун шӧр лунӧ веськыда шонді швачкӧмысь ывлавылыс ставнас быттьӧ кувлӧ: быдтасъяс нюкыртчӧны, олысьяс дзебсьӧны кытчӧсюрӧ.

Зэвпӧсин быдсяма быдманторйӧн зэв озыр. Тані ӧд быдтор, мый быдманторыдлы колӧ, эм. Мусин зэв бур: сісьмӧм быдманторъясӧн сійӧ быттьӧ быд во выльысь куйӧдассьӧ. Васӧд уна: океансянь тӧв найӧс пыр вайӧ. Шонді сетӧ уна шоныд, югыд да. Быдмӧны тані зэв уна пӧлӧс пальма. Мукӧдыс дзик веськыдӧсь сулалӧны, 60–70 метр джудждаӧсь мусяньыс. Пальма коръяс зэв гырысьӧсь: эмӧсь 15 метраӧсь кузьтаногыс да куим метраӧсь пасьтаногыс. Эмӧсь пальмаяс гартчан быдманторъяс кодьӧсь (ротанги). Мукӧдыс сэтшӧма нюжалӧмаӧсь — 500 метрӧдз, быдӧн муӧдыс кыссьӧны. Важысянь нин йӧз уна бур босьтӧны кык пӧлӧс пальмаысь: финикӧвӧй да кокосӧвӧйысь.

Финик да кокосӧвӧй ӧрешкияс зэв пӧтӧсаӧсь. Сэтчаньса йӧз найӧс зэв ёна сёйӧны. Кокосӧвӧй пальмаысь вӧчалӧны стрӧйбаяс, пальма коръяснас вевттялӧны найӧс. Кокосӧвӧй ӧрешкиысь вӧчӧны вый, сёйӧм вылӧ дай сотны. Ӧрешки сунис кодьяссьыс мыйсюрӧ кыӧны. Ӧти кывйӧн кӧ шуны, кокосӧвӧй пальма зэв колантор сэтчӧс олысьяслы.

Нӧшта мӧд пӧлӧс зэв колан пу сэні быдмӧ, банан нима. Сійӧ вайӧ шома нисьӧ юмов ӧгурчи кодь плод, сёйӧны сійӧс. Быдмӧ ещӧ «няня пу» нима пу. Кымынкӧ сэтшӧм пу кӧ эм, мортыд во чӧж олас. Сэсся эм бамбук нима пу. Кокосӧвӧй пальма моз унатор вылӧ жӧ сійӧ мунӧ. Сэтысь вӧчалӧны кыйсян ӧружйӧяс, керкаяс, улӧс пызанъяс, струбаяс. Босьтӧны и сёянтор. Зэвпӧсинын ещӧ быдмӧны: тшай куст, кофе пу, гуттаперча пу, хина пу, сакар тростник да мукӧд. Тайӧ пуяс медсясӧ колӧны вузасьӧм вылӧ.

Звер-пӧтка зэвпӧсинын вывті уна пӧлӧс. Сэні олӧны морт кодь ӧблезянаяс: шимпанзе, орангутанг, горилла; сэсся уна пӧлӧс посньыдик бӧжа ӧблезянаяс, уна сикас няр бордъя шыръяс, змей-удавъяс. Найӧ зэв гырысьӧсь, 10 метр кузьтаӧсь мукӧдыс. Кывтӧм пемӧсъястӧ зэв кокниа джагӧдӧны. Эм нӧшта уна пӧлӧс пежгагъяс, лэбачьяс, гагъяс, бобувъяс. Бобувъясыс ёна мичаӧсь эмӧсь, гырысьӧсь (паськӧдӧм бордъяснас 20 сантиметр пасьтаӧсь). Аслыссяма чераньяс сэні эмӧсь: вез вылас кӧ пышкай ыджда лэбач пуксяс, везйыс оз и ор. Лэбач сёйысь чераньвезйӧ шедӧм лэбачтӧ ӧти здукӧн вуз-ваз вӧчӧ. Сэтшӧм чераньлӧн ыдждаыс, кокъяснас и ставнас, 15 сантиметр кузя.

Зэвпӧсинын йӧз зэв нин важысянь олӧны. Европаса йӧз ещӧ абу на тӧдлӧмаӧсь сійӧ инсӧ, а олысьясыс сэні вӧлӧмаӧсь нин. Нэмӧвӧйя олысьяс зэвпӧсинын зэв слабӧсь, абу зэв сюсьӧсь. Сэтӧні быдтор эм тырмымӧн, ставыс шедӧ кокниа; шоныд, лӧсьыд; — сы вӧсна йӧз небыдикӧсь, абу велӧдчӧмаӧсь войвыв йӧз моз пыр вермасьны, пӧсь петтӧдз кынӧмпӧт корсьны да паськӧм лӧсьӧдны. Сэтӧні ӧд кынӧмыд кӧ пондас сюмавны, сӧмын петав пу бердӧ, сёяныд сэні и эм — пувывса плодъясыс. Сэсся, яй кӧ колӧ, звер-пӧтка кокниа шедӧны, оз ков коми мужикъяс моз лым питі уявны да кыйсигчӧж вӧр пывсянъясын овны-кынмыны. Кокниа овсьӧмысла, буракӧ, олысьяс сэні зэв уна пӧлӧс, ставныс несюсьӧсь. Шуӧны, мукӧдыслӧн пӧ олӧмыс ньӧти на абу вежсьӧма, уна сюрс во сайся олӧм кодь на. Европеечьясыд мыйӧн воасны зэвпӧсинӧ, асланыс сюсьлунӧн да бур ӧружйӧяснас пыр и личкасны сэтчӧс олысьяссӧ, ас кипод улас найӧс босьтасны, кыдз аслыныс колӧ, сідзи и бергӧдлыны пондасны найӧн. Сэтшӧм нартитӧмыс медся нин пондас лоны ӧні, миян нэмын. Капиталистическӧй Европа зэвпӧсинтӧ пӧртіс аслыс вылӧ бур жытникӧ тыра йӧртӧдъясӧн, шусьӧны колонияясӧн.

Олӧмӧн веськӧдланног колонияясын некытчӧ туйтӧм. Слаб характера нэмӧвӧйя олысь йӧз уджалан вӧв пыдди колонияса кӧзяинлы олӧны: уджалӧны, вӧчӧны пыр сылы, шыасьны ни дорйыны асьнысӧ оз лысьтны. Дона пуктаса (тшай, сакарнӧй тростник, кофе, каучук, хина пуяс да мукӧд) муяс вылын — плантацияясӧн шусьӧны — Индостан лунвыв берегын, Цейлон, Ява да Борнео діяс вылын да Лунвыв Америкаын лун-лун веськӧдчывтӧг шонді водзын зільӧны мырсьӧны уджалӧны казак йӧз — рабъяс. Европееч кыйӧдчысьяс, кӧзяинъясыс да, ветлӧдлӧны уджалысьяс пӧвстті, зэв скӧрысь да лёкысь индалӧны уджалысьяслы, шойччӧг оз сетлыны. Висьӧмлы ни доймӧмлы оз эскыны найӧ. Верман кӧть он — уджав, вӧч мый тшӧктӧма. Уджалысь кӧ дзикӧдз орӧ эбӧссьыс, усьӧ кок йывсьыс — сійӧс нӧшта чорыда мыждӧны, нӧйтӧны, шуӧны: дышла пӧ оз уджав. Лыдтӧм-тшӧттӧм озырлун пычкӧны европейскӧй государствояс асланыс колонияясысь. Сэтысьясысь вайӧмтор важысянь нин ёна дона тӧвар Европа пасьтаын.

 

Задачаяс.

1. Кутшӧм медыджыд медколан колонияяс Англиялӧн, Франциялӧн да? Сюсьджыка кыйӧдӧмӧн видзӧдлӧй карта вылысь сійӧ колонияяс вылӧ, кутшӧмӧсь найӧ, шуам кӧть, ыджда сертиыс ?

2. Карта серти корсьӧй ва туй, кыдзи, эськӧ, веськавны сійӧ колонияясӧ. Кутшӧм гырысь каръяс сійӧ туй вылын эмӧсь? Мыйяс вайӧны миянӧ сійӧ колонияясыс?

 

Медуна колония Англия, Франция да Голландиялӧн. Сэтысянь асланыс колонияясӧ ветлӧны найӧ зэв гырысь океанскӧй паракодъясӧн. Паракод медулі судтаас — трюмын — Европаысь нуӧны найӧ тӧвар. Бӧр локтігас вайӧны колонияысь уна вӧчтӧмтор, пӧртны Европаын тӧварӧ.

Сьӧкыда уджалӧм муяс вылын, ӧтчукӧра олӧм баракъясын, тшыг нисьӧ пӧт олӧм, няйт кӧлуй новлӧм, — ставыс тайӧ отсалӧны висьӧмъяслы гуляйтны. Уджалысь йӧз пиысь кулысь быд во зэв уна. Зэвпӧсинын нэмӧвӧйя олысьяслы гажа, шоныд, озыр ывлавывнад, эськӧ зэв жӧ йӧз кабыр улад олӧмыд абу лӧсьыд да, мый керан. Сюсь йӧз найӧс вермӧмаӧсь, ыджыдалысьясыс сэні найӧ. Бур ывлавылыд став озырлуннас нэмӧвӧйя олысьясыдлы быттьӧ зэв лёк тьӧтка (ичинь), эльтчӧ: «Эм эськӧ да, абу тіянлы». Мӧдарӧ, воӧм европеечьясӧн быттьӧ нимкодясьӧ сійӧ, индалӧ налы ассьыс озырлунсӧ, сетӧ босьтны налы колан быд бур.

 

Морт, ывлавыв да

 

Ми ичӧтика тӧдмасьыштім ывлавыв серпасъясӧн. Казялім: ӧтка-ӧтка мортлӧн да и став йӧзлӧн олӧм мунӧ ывлавыв серти, кӧні найӧ олӧны. Ывлавыв серпас серти позьӧ тӧдмавны мортлысь характерсӧ, гортса олӧмсӧ, оланногсӧ, уджъяссӧ сылысь, кутшӧм промышленносьт сэні эм, ёна-ӧ отсалӧ сійӧ бурмӧдны олӧм сійӧ местаысь. Сійӧтӧ сідз, ставыс ывлавыв серти мунӧ, сӧмын мортыд аслас сюсьлунӧн да ыджыд мывкыднас ывлавывтӧ вермӧ нин вежлавны, бергӧдлыны сійӧн кыдзи аслыс колӧ, кыдзи эськӧ бурджык. Наука да техника ыджыд воськовъясӧн, чорыда тувччалӧмӧн, ӧдйӧ мунӧны водзӧ, ывлавывсӧ тшӧктӧны отсасьны бурджык олӧм лӧсьӧдны. Дажӧ зэв омӧль инъясын, шуам кӧть, сывлытӧм нюръясын, техника отсӧгӧн вермас лоны шогмана олӧм. Либӧ миянын, Коми обласьтын, наука индалӧм серти да бурджык кӧлуйӧн кӧ пондам уджавны, дерт жӧ ёна ӧдйӧ вермам кыпӧдны ассьыным овмӧснымӧс, унджыктор пондам кужны вӧчны. Мӧдарӧ, наука да техникатӧг медбур, медгажа, шоныд, озыр муын нэмӧвӧйя олысьяс олӧмнас бӧрӧ кольӧны, сюрӧны сюсьджык, мывкыдаджык йӧз киподулӧ.

Сӧмын наука да техника вермасны мездыны йӧзӧс ывлавыв лёкысь. Вӧляысь олысь миян йӧз наука да техника отсӧгӧн регыдӧн вежасны олӧм: ёна бурмас сійӧ, кокняммас.