АМЕРИКАСА ӦТУВТЧӦМ ШТАТЪЯС
Муыс 7839 сюрс кв. км.
Йӧзыс 125 млн. морт.
Куйланін, ыджда да суйӧръяс
Карта вылысь. Видзӧдӧй суйӧръяссӧ АӦШ-лысь — материк вывтіыс да саридз вывтіыс. Висьталӧй суйӧрбердса канмуяс, юяс, тыяс, саридзьяс. Висьталӧй портъяс. Кутшӧм параллельясын куйлӧны медся пом чутъясыс АӦШ-лӧн войвылын да лунвылын? Кӧні 60-ӧд параллель мунӧ Америкаын да кӧні СССР-ын? Мерайтӧй АӦШ рытыввывсянь асыввылӧ да войвывсянь лунвылӧ.
Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяс (АӦШ) — му югыдас медся ыджыд канмуяс пиысь ӧти. Мувывтор сертиыс сійӧ (колонияястӧгыс) ёна ыджыдджык став капиталист канмуысь Европаын, ӧтлаын найӧс босьтӧмӧн, но йӧз лыд серти ичӧтджык наысь куим пӧв.
Материк вывті АӦШ-лӧн суйӧрыс мунӧ лунвылын Мексикакӧд, а войвылын Англия киподувса Канадакӧд.
Тайӧ суйӧръясыс мунӧны медсясӧ шыльыд, восьса инъясті либӧ юясӧд да тыясӧд, сы понда Ӧтувтчӧм Штатъяслы кокни волысьны орчча канмуяскӧд.
Куим боксянь АӦШ-ӧс кытшовтӧны кынмывлытӧм саридзьяс уна сибыд гаваньӧн. Асыввыв вадорын сулалӧны Нью-Йорк, Филадельфия да Бостон; тані заводитчӧны мусярса саридзті медся ветлана туйяс. Найӧ йитӧны АӦШ-ӧс Европа канмуяскӧд. Тайӧ туйыс артмис бӧръя нэмъясӧ саридзті ветлӧдлӧм паськалӧмла. Сэті ветлӧны медся гырысь да медся ӧдйӧ мунысь суднояс.
Лӧнь океанладорса АӦШ-ын, Сан-Франциско да Лос-Анжелос портъяссянь, заводитчӧны туйяс Азияса уна йӧза канмуясӧ — Японияӧ да Китайӧ.
Саридз выв туй Панама канал пырыс ӧтлаалӧ мӧда-мӧдныскӧд АӦШ-лысь Атлантика да Лӧнь океан вадоръяссӧ. Тайӧ каналыс АӦШ киын.
Орччаӧдам кӧ ми му выв куйланінсӧ АӦШ-лысь европаса канмуяскӧд (карта, 195 лб.), сэки ми аддзам: 1) Ӧтувтчӧм Штатъяс петӧны кык океанӧ, 2) АӦШ куйлӧны лунвывланьын унджык европаса канмусьыс. 49-ӧд параллель, кыті мунӧ войвыв суйӧрыс АӦШ-лӧн, Европаын мунӧ Париж дінӧд, лунвыв Германияӧд, а СССР-ын неуна лунвывланьті Харьковысь. Лунвылын Ӧтувтчӧм Штатъяс воӧны 25-ӧд параллельӧдз, коді мунӧ Сахара да Аравия пыр.
АӦШ-лӧн экваторсянь матын куйлӧм вӧсна сылы воӧ уна шоныд, а кык океан костын куйлӧм вӧсна локтӧ тырмымӧн енэжва, сэтшӧм вывтасінъясысь ӧтдор, кодъясӧс рытывсянь и асывсянь сайӧдӧны Кордильера мусюръяс.
Контроль юасянъяс:
1. Кымын пӧв АӦШ ичӧтджык миян Союзысь мувывтор серті да кымын миллион вылӧ йӧз лыд серти?
2. Кӧні АӦШ-лӧн суйӧрыс кузя мунӧ юті, кӧні тыясӧд да кӧні веськыда параллель вывті?
3. Мыйла Панама канал пыр саридз туйлӧн тӧдчанлуныс АӦШ-лы зэв ыджыд?
Вӧр-валӧн медшӧр чертаяс
Карта вылысь (уна рӧма вылысь). Корсьӧй да петкӧдлӧй гӧраяс, сёнъяс, вывтасінъяс, увтасъяс, кыті мунӧ 37-ӧд параллель рытывсянь, асыввылӧ.
Став рытыввывсӧ АӦШ-ын босьтӧны джуджыд изъя мусюръяс — Кордильераяс, кодъяс нюжвидзӧны Лӧнь океан пӧлӧн. Найӧ торйӧдчӧны ӧта-мӧдсьыс либӧ векньыдик да пыдын куйлысь сёнъясӧн, либӧ паськыд да джуджыд вывтасінъясӧн. Сёнъяс пытшкысь медся ыджыд — Калифорния сён, кыті визувтӧ Сакраменто ю. Тайӧ сёнас зэв вына му, дай тӧвъясысь сійӧс сайӧдӧма быд боксянь. Климатыс сылӧн шоныд да кос. Но Сьерра-Невадасянь юясыс вайӧны сэтчӧ уна ва. Рытыввыв бокыс Сьерра-Невадалӧн эжсьӧма сук вӧръясӧн да вундасьӧма джуджыд сёртасъясӧн, кыті лэччӧны юяс. Тайӧ — му шар вылын медся мича местаяс пиысь ӧти.
Сэні эм Йосемити сён, куйлӧ 1200 м судтаын. Сён бокъясас ӧшалӧны гранит кыртаяс да кырӧдъяс 1400 м судтаӧдз ю весьтас; кыртаясыс зымвидзӧны быттьӧ башняяс, замокъяс; джуджыд кыръяссянь усьӧны борганъяс; ӧти борган куим тшупӧдӧн усьӧ 750 м судтасянь. Сэні жӧ негырысь вӧръясӧн быдмӧны зэв джуджыд секвойяяс. Тайӧ сёныс — войтыр парк. Торъя нин мича сійӧ тӧлын, кор вӧръясыс тырӧны лымйӧн, а гранит кыртаяс борганъяс гӧгӧрын тупкысьӧны йиӧн да дзирдалӧны шонді водзын.
Калифорния сёнсянь лунвывланьын, неылын Лос-Анжелос карсянь куйлӧ «Кулӧм сён» — гожся кадӧ мусяр вылын медся жар места. Сэні юль тӧлысся шӧр температура кайӧ 39°-ӧдз. Тайӧ сёныс 146 м-ӧн улынджык океан веркӧсысь да торйӧдчӧ сыысь джуджыд гӧраясӧн — Ваберд мусюрӧн да Сьерра-Невадаӧн. Гожся кадӧ сёнас пӧльтӧны асыв-войвыв пассатъяс, найӧ оз вайны ньӧти зэр тусь; весигтӧ вуджӧрын 56°-ӧдз каян жаръяс коставлытӧм кос поводдя дырйи виӧны став быдмӧгсӧ.
Вывтасінъяс пытшкысь медся ыджыдыс — Ыджыд бассейн (либӧ Ыджыд плато); тайӧ — солончака овтӧмин. Сэні эм Ыджыд Сола ты.
Медшӧр мусюрыс Кордильераяслӧн — Чуграяс. Найӧ ва юканін кодь, кытысь визувтӧны юяс Лӧнь океанӧ да Атлантика океанӧ: Колумбия да Колорадо — ӧтарлань, Миссури, Арканзас да Миссисипилӧн мукӧд веськыдвыв вожъясыс — мӧдарлань.
Колумбия да Колорадо кодйӧмаӧсь аслыныс зэв пыдӧдз ковтысъяс, шусьӧны каньонъясӧн. Колорадо ю каньонлӧн джудждаыс 1800 м, ӧтар-мӧдарас кайӧны крут стенъяс да кырӧдъяс, — гӧрд, еджыд, турунвиж да мукӧд рӧмаӧсь, из рӧд сертиыс.
Тайӧ сёнсӧ юыс кодйӧма важъя йи визувъяс кадӧ, кор дзонь мусюръяс чуграяслӧн вӧліны зэв гырысь йи улын, а Колорадо юыс нуліс ва ӧнія серті ёна унджык.
Кӧнсюрӧ чуграяс костын паныдасьлӧны вулканаинъяс, шуам, Иеллоустон паркын, кӧн джуджыд, лымъя мусюръяс костын эм пӧсь ключьяса да матӧ сё гейзера сён.
Чуграяс озырӧсь металлъясӧн: ыргӧнӧн, зарниӧн, эзысьӧн, свинечӧн, тюркӧн да мукӧдӧн.
Асыввылын АӦШ-ын сулалӧны Аппалачи слудаяс; найӧ кыссьӧны 2 сюрс км кузя Атлантика океан пӧлӧн. Тайӧ важ слудаясыс вундассьӧмаӧсь пыдын куйлысь сёнъясӧн да потласьӧмаӧсь глыбаясӧ. Медшӧр потасыс мунӧ асыввыв подувъяс дорӧдыс (серпас, 197 лб.); сы пӧлӧн вӧлі коркӧ сброс, сэки став вадор визьыс лажмаліс. Ю ковтысъяс, шуам, Гудзонлӧн, Делавэрлӧн, пӧрины кузь да джуджыд бухтаясӧ, сэні и сулалӧны ӧні портъяс: Нью-Йорк, Филадельфия, Балтимор да мукӧд. Сэки жӧ, му веркӧс пуксигас, торъялі Кузь ді, коді торйӧдӧ океанысь Нью-Йоркса гавань.
Рытыввыв мусюръясыс Аппалачи слудаяслӧн — из шома плато (Кумберленд); сэні му пышкас куйлӧны кыз шлапъясӧн антрацитъяс да коксуйтчысь шомъяс; ю ковтысъясын шлапъясыс тыдалӧны (серпас, 197 лб.), сы понда сэні кокни найӧс перйыны.
Ыджыд места Аппалачи слудаяс да Кордильераяс костын босьтӧ шыльыдін; сійӧ неуна увтасмӧ шӧрланьыс да лунвывлань; сэті визувтӧ аслас уна вожъяскӧд Миссисипи ю. Ачыс Миссисипиыс заводитчӧ Канада массивын, Катыд тысянь неылын; кузьтаыс сылӧн 4 сюрс км. Вожъясыс сылӧн лэччӧны Кордильераясысь да Аппалачи слудаясысь. На пӧвстын медкузьыс — Миссури. Тайӧ ыджыд ваа юыс заводитчӧ Кордильераясын, Иеллоустон паркын; лыддьыны кӧ сійӧ Миссисипи медшӧр ю йыв пыдди, сэки кузьтаыс сылӧн (Миссисипилӧн) лоӧ 6500 км-ысь унджык. Кордильераяссянь визувтӧ нӧшта кымынкӧ ыджыд ваа ю, а Аппалачи слудаясысь Миссисипилӧн ӧти ыджыд да медся уна ваа вож — Огайо.
Миссисипи нуӧ вывті уна ва (19 сюрс куб. м секундӧ), но пасьтаыс сылӧн сӧмын 1 км гӧгӧр, сы понда сійӧ зэв джуджыд да зэв визыв пӧшти дельтаӧдзыс. Тувсов ытваяс дырйи сійӧ кайӧ 10–12 м-ӧдз, ёна туӧ да ойдӧ матігӧгӧрсьыс шыльыдінсӧ; ва туяс сійӧс кутӧм могысь уналаын вӧчӧма помӧдъяс, но и найӧ мукӧддырйи оз вермыны видзны Миссисипи ойдӧмысь, и сэки сійӧ вӧчӧ вывті уна лёк.
Миссисипи аслас вожъясыскӧд кутӧ зэв ыджыд тӧдчанлун АӦШ-са судноветлӧмын (28 сюрс км ва туй); кык вожсӧ сылысь — Иллинойс да Огайо — ӧтлаалӧма каналъясӧн Ыджыд тыяскӧд (карта, 199 лб.).
Ыджыд тыяс куйлӧны Канада щит да Шӧр шыльыдін костын. Джуджыд пыдӧсъяссӧ налысь кодйисны йи визувъяс, кодъяс волісны лунвылӧ Миссури да Огайо юясӧдз. Ваыс Катыд тыын, Мичиганын, Гуронын да Эриын пукалӧ пӧшти ӧти тшупӧдын, а Онтариоын 100 м-ӧн улынджык, сы понда на костын Ниагара ю вылын лэччӧ мирын медся ыджыд борган — Ниагара борган; сэні ваыс кык вожӧн усьӧ 49 м судта кырсянь (серпас, 211 лб.)
Тайӧ борганыс вермӧ сетны 7 млн. вӧв вын; ӧти витӧд юкӧнсӧ кымын сэтысь видзӧма нин, веськӧдӧма васӧ каналъясӧ да тоннельясӧ; сы понда выныс борганыслӧн чинӧ.
Судноясӧн ветлӧм вылӧ вӧчӧма кык канал, шлюзъясӧн: ӧтисӧ, дженьыдиксӧ, борганӧс кытшовтӧмӧн, Эриысь Онтариоӧ, а мӧдсӧ, кузьсӧ, Эри каналӧс, коді ӧтлаалӧ Эри тысӧ Гудзон юкӧд.
Климатыс АӦШ-лӧн ёна лоӧ рытыв тӧвъяс да циклонъяс сайын, кодъяс мунӧны АӦШ пырыс Лӧнь океансянь Атлантика океанлань (да водзӧ Европаӧ). Рытыв-войвыв вадоръясас пӧльтӧны васӧд тӧвъяс, найӧ вайӧны уна енэжва. Вабердса Кордильераясын, Каскад гӧраяс вылын, Сьерра-Невада вылын быдмӧны зэв бур лыска вӧръяс.
Лунвыв юкӧнас Лӧнь океан вадорын, кӧні сулалӧны Сан-Франциско да Лос-Анжелос, тӧлыс овлӧ шоныдджык, а гожӧмыс косджык; сэні — Му шӧр саридз гӧгӧрса кодь быдмӧгъяс, век веж пуяс (кыдзи Италияын), но сӧмын увтасінъясын.
Ыджыд Бассейн да Колорадо вывтасінъясӧ оз веськавны рытыв тӧвъяс, сы вӧсна климатыс сэні кос, сэні куйлӧны сола тыяса солончака овтӧминъяс.
Но овтӧминъяссяньыс асывланьын Чугра пӧкатъясын бара быдмӧны вӧръяс, — тані джуджыд гӧра вывъясас овлӧны зэръяс, найӧс вайӧны татчӧ рытыв тӧвъяс.
Кордильераяссянь асывланьӧ зэр вайӧны тӧвъяс, кодъяс пӧльтӧны Мексика куръясянь. Рытыв тӧвъяс воӧны татчӧ ватӧг нин да гожся кадӧ вайӧны кос поводдя, сы понда Кордильераяс пӧлӧн кыссьӧны кузь да паськыд кос визьӧн сьӧд мусина степъяс — прерияяс.
Паськыд шыльыдінын Кордильераяс да Аппалачи слудаяс костын гожӧмын овлӧ жар поводдя; рытыввылас, кӧні овлӧны кос рытыв тӧвъяс, енэжва усьӧ этшаджык, асыввылас серти. Аппалачи слуда бокъясын куйлӧны мича веж туруна лудъяс да быдмӧны сора вӧръяс. Ыджыд тыяс гӧгӧрын да асыв-войвыв вадор пӧлӧн Ӧтувтчӧм Штатъясын гожӧмыс ыркыдджык — тыяссянь да кӧдзыд Лабрадор визувсянь ыркалӧм вӧсна; сэні медся бура быдмӧны луд выв турунъяс.
Мексика куръя дорын гожӧмыс овлӧ жар да ӧттшӧтш зэв зэра. Тайӧ лоӧ со мый понда: быд циклон, коді вуджӧ АӦШ-ӧд, аслас водз помас кыскӧ васӧда тропик сынӧдсӧ лунвылысь.
Циклоныслӧн буретш водз юкӧнса (асыввывса) тӧвъясыс и пӧльтӧны лунвывсянь, Мексика куръясянь (карта, 186 лб.); найӧ нуӧны зэв уна ва ру, кытысь артмӧны кымӧръяс да енэжва. Циклон бӧр юкӧнас (рытыввыв юкӧнас) пӧльтӧны войтӧвъяс, косӧсь да кӧдзыдӧсь тӧлын, косӧсь да ыркыдӧсь гожӧмын.
Ӧтувтчӧм Штатъясын тӧв овлӧ кӧдзыд, Калифорнияысь, Мексика куръя вадорысь да Флоридаысь ӧтдор.
Торъя кӧдзыд овлӧ АӦШ войвылын, Ыджыд тыяс да Чуграяс костын, кӧні тӧвнас пӧшти пыр сулалӧ антициклон, коді шӧразияса циклон сяма. Сы понда асыв-войвылас Америкаын тшӧкыда овлӧны ыджыд, кӧдзыд тӧвъяс (карта, 200 лб.). Ыджыд тыяс кынмылӧны 5 тӧлысь кежлӧ, да судноясӧн ветлӧм сэні омӧля мунӧ — йи жугдысь карабъяс отсӧгӧн сӧмын. Нью-Йоркын январ тӧлысь 11°-ӧн кӧдзыдджык Сан-Францискоын серти (Нью-Йоркын — -1°, а Сан-Францискоын — +10°).
АӦШ-ын эмӧсь гырысь ывлавыв озырлунъяс. Сэні эмӧсь вына, мыйкӧмында сьӧд мусина паськыд местаяс, кӧні овлӧны тырмымӧн зэръяс шобді вӧдитӧм вылӧ. Сэні эмӧсь мича веж туруна паськыд степъяс, кӧні позьӧ вӧдитны сюра гырысь скӧт; эмӧсь (канму шӧрын) вына муа гырысь районъяс, кӧні позьӧ вӧдитны кукуруза скӧт кӧрым вылӧ.
Рытыввылас Ӧтувтчӧм Штатъясын эмӧсь кос районъяс, кужӧмӧн кӧтӧдігӧн найӧ зэв лӧсялӧны бур сорта фрукта пуяс вӧдитӧм вылӧ. Асыв-лунвылын фруктъяс быдтан медшӧр районӧн лоӧ Флорида.
АӦШ-лӧн эмӧсь вывті озыр из шомаинъяс абу сӧмын Аппалачиясын, но и Шӧр шыльыдінъясас, а сідз жӧ зэв гырысь нефтяинъяс. Мусир куйлӧ из пӧрӧдаяс улын Аппалачи слудаяс дорын, Миссисипи увтасын да Калифорнияын (карта, 202 лб.).
Кӧрт рудаыс куйлӧ Ӧтувтчӧм Штатъясын уналаын, а Катыд ты дінын, Канада щит дорас, куйлӧны мирын медся озыр кӧрт рудаа местаяс. Ӧтувтчӧм Штатъяслӧн рытыввылыс озыр рӧма металлъясӧн, торъя нин ыргӧнӧн.
Ылыс Рытыввыв
Ӧтувтчӧм Штатъяслӧн Ылыс Рытыввыв куйлӧ Лӧнь океан пӧлӧн, кӧні кыпӧдчӧны мусюръяс — Ваберд, Каскада да Сьерра-Невада, да кӧні визувтӧны юяс — Колумбия да Сакраменто. Сэні куйлӧны штатъяс: Вашингтон, Орегон да Калифорния. Найӧ кыссьӧны войвывсянь лунвылӧ 2 сюрс км кузяысь унджык, а сы понда ывлавылыс сэні абу ӧткодь.
Войвылын став мусюрыс — Вабердъяс и, Каскадаяс и — эжсьӧмаӧсь джуджыд вӧръясӧн, кӧні быдмӧны америкаса гӧрд пожӧм да зэв гырысь кедр (мамонт пукӧд ӧти рӧдысь). Быдмӧны найӧ 100 м судтаӧдз; тайӧ — медся сук стрӧитчан вӧръяс став му пасьтала. Зэв джуджыд да зэв веськыд пуяс сулалӧны мӧда-мӧд дінас матын, сы понда татшӧм вӧрад пемыд да ва, муыс вевттьысьӧма нитшъясӧн да лудіктурунӧн.
Татшӧм пуясыс быдмылісны войдӧр и Важ Югыдын — Европаын да Азияын, но сэні найӧ вошины медбӧръя йи визув дырйи. Ӧнія кадӧ тайӧ пуясыслы отсалӧ быдмыны шӧркоддьӧм да васӧд климат: сэні пырджык овлӧны васӧд тӧвъяс да циклонъяс, кодъяс локтӧны океансянь материк вылӧ.
Колумбия ю бассейнын уна йӧз уджалӧны вӧр овмӧсын. Вӧр пӧрӧдӧны тӧлын лымйӧн тыртӧм гӧра бокъясын механическӧй вӧрпилитан станокъясӧн, кодъяс кокниа вундӧны 2–3 м кузя диаметра пуяс. Зэв гырысь пуяс, дзоньнас либӧ пилитӧмӧн, лэдзӧны гӧраяс вывсянь вӧчӧм туйяс вывті гусеничаа тракторъясӧн да сӧвтӧны кӧрт туйса поездъясӧ. Тулысын, кор джуджыд лымйыс сылӧ да туӧны юяс, став коляс пӧрӧдӧм вӧрсӧ кылӧдӧны Колумбия ю вом дорӧ, кӧні кыпӧдӧма вӧр пилитан гырысь заводъяс да кытчӧ локтӧны саридз тулігӧн океанса суднояс.
Туан саридзлысь вынсӧ видзӧны тайӧ заводъясас вӧрпилитан станокъяс уджӧдӧм вылӧ: туӧм дырйи саридз ваыс уськӧдчӧ завод бердын вӧчӧм бассейнӧ да мунӧ заводса электростанция турбинаяс пыр; ямӧм дырйи ваыс мунӧ мӧдарӧ да бара бергӧдлӧ турбинаяссӧ.
Вӧр индустрияын ужалысьяслы овны сьӧкыд: гожӧмын найӧ кольӧны ужтӧг, тӧлын олӧны лагеръясын, дзескыд да лёк сынӧда баракъясын; сэні жӧ пачьяс весьтын косьмӧ налӧн лунтырӧн кӧтасьӧм ва паськӧмныс. Сёясӧн вӧр лэдзысьяс быд во стрӧймӧны да кулӧны пӧрӧдан пуяс улын, — уджавны тшӧктӧны найӧс тэрыба да доймӧмысь виччысьтӧг.
Пуяс пӧрӧдны заводитігӧн, вӧр лэдзысьяс медвойдӧр кералӧны (сувйӧны) налысь увъяссӧ; сы могысь найӧ кайӧны пу вылас, — кокъясас налӧн емдон шпоръяс, а мышку саяс гез. Кайӧны найӧ век вылӧджык да вылӧджык, мый вынсьыс ӧвтӧны черӧн, гӧгӧрыс качӧны чагъяс; тадзи вӧр лэдзысьяс кайӧны 70–80 м судтаӧдз, сэсся кералӧны пу йывсӧ (1/4 м кыза кымын); грыма-йиркакыліг усьӧ пу йылыс муӧ, а пуыс ёна зэв лайкъялӧ... рабочӧй сы вылын ӧшалӧ, кутчысьӧ кияснас, шпоръяснас. Сійӧ зэв кокниа вермас усьны.
Зэв сьӧкыд удж сідзжӧ мотора пилаяс вылын да кыпӧдан кабельяс бердын. Став уджсӧ вӧчӧны тэрыба — ыдждалӧны капиталлӧн приказчикъяс; вӧр районъясса газетъясын пыр йӧзӧдӧны татшӧм юӧръяс:
«X. Ц., 18 арӧса, вӧр лэдзысь, кулі места вылас «А» лагерын чеп орӧм понда».
«У. И., 45 арӧса, кучкысис пӧран пуысь чеччыштӧм увйӧн. Пыр жӧ куліс».
Сы пыдди вӧр индустрия нуӧдысь компанньӧяс босьтӧны гырысь барышъяс. Асланыс лагеръясын вӧрын найӧ вузалӧны рабочӧйяслы став прӧдуктасӧ кык мындаӧн донӧнджык орчча каръясын серти, а кодкӧ кӧ рабочӧйяс пытшкысь оз кӧсйы налысь ньӧбасьны, сэтшӧмъяссӧ пырысьтӧм-пыр жӧ вӧтласны удж вылысь.
Вӧр тыра океанса суднояс мунӧны тасянь ылі канмуясӧ: Асыввыв Азияӧ, Австралияӧ, АӦШ-са Атлантика вадорӧ.
Колумбия ю вом дорын, а сідзжӧ и мукӧд посниджык ю вом доръясын, кодъяс усьӧны Лӧнь океанӧ, олӧ сьӧмга сикаса уна чери. Тайӧ чериясыс олӧны саридзын, но тулысын кульмигас пырӧны юясӧ; сэки найӧс и кыйӧны. Ю вом доръясын уджалӧны консерва вӧчан гырысь заводъяс.
Чери овмӧс кыпӧдӧм могысь американечьяс восьтісны чери вӧдитан заводъяс; сэні чери пӧкйысь петӧм посньыдик черияссӧ лэдзӧны ю йывъясӧ. Быдмыштӧм бӧрас черияс лэччӧны саридзьясӧ да сэні быдмӧны гырысь чериясӧ, кодъяс кульмиганыс пырӧны юясӧ.
Лунвылынджык, Калифорния штатын, климатыс косджык; мамонт пуяс сэні паныдасьлӧны сӧмын негырысь расъясӧн, шуам, Йосемити паркын (196 лб).
Калифорния сён, коді куйлӧ Каскада мусюръяс да Сьерра-Невада костын, кыссьӧ 800 км кузя, а пасьтаыс сылӧн 90 км. Тайӧ — фрукта пуяса, виноградникъяса да вотӧс быдмӧгъяса оръявлытӧм сад. Садъяс сэні сулалӧны бур квадратъясӧн; найӧс кӧтӧдӧны гӧра выв юясыс, кодъяс лэччӧны Сьерра-Невада пӧкатъяссянь. Уна ва да югыд шонді отсалӧны садъяслы сетны уна плод — персикъяс, апельсинъяс, абрикосъяс, миндаль да с. в. Урожай босьтігӧн садъясын йӧзыс уджалӧны дас сюрсъясӧн; найӧ босьтӧны фруктъяс, тэчӧны найӧс ящикъясӧ, асыввыв штатъясӧ да консерва вӧчан заводъясӧ нуӧм вылӧ. Сыысь ӧтдор, зэв уна фруктъяс косьтӧны шонді водзын. Тӧвся войясӧ овлӧны кынмавлӧмъяс, но накӧд бура вермасьӧны: пуяс костас ӧзтӧны мусир выв грелкаяс.
Му пытшкыс Калифорниялӧн озыр вӧлі зарниӧн, но зарни кисьтӧгъясыс ӧні гӧльмисны ёна перйӧмла. Сы пыдди рытыввыв вадорас Калифорния штатын, Кордильераяс подулын, аддзӧма зэв озыр мусираинъяс, сэні ӧдйӧ кыптіс нефтянӧй вышкаяслӧн дзонь вӧр. Регыдӧн быдмис сідзжӧ Лос-Анжелос кар (Лос-Анджелес).
Перйӧм мусирыс нефтепроводъяс кузя мунӧ мусир вӧтлан заводъясӧ да саридз гаваньясӧ, кӧні сійӧс кисьтӧны танкеръяс трюмӧ. Тайӧ танкеръясыс нуӧны сійӧс Нью-Йоркӧ Филадельфияӧ, Лондонӧ, Гамбургӧ, Неапольӧ, да с. в. водзӧ весалӧм вылӧ.
Лос-Анжелос — медся ыджыд кар Ылыс Рытыввылын. Лос-Анжелос гӧгӧрын сулалӧны апельсин, лимон да пальма садъяс. Ваыс тайӧ садъясас, а сідзжӧ и карас, локтӧ мирын медся кузь вакыскӧд кузя (350 км) Сьерра-Невада бокъяссянь (гӧра выв тыысь). Кар бердас матын сулалӧ Голливуд — мирса киноцентр, гырысь кинофабрикаясӧн. Сэні неыджыд местаын ӧтлаасьӧны быдсяма ландшафтъяс: саридз, вӧръяса, нэмӧвӧйя лымъя да сёртасъяса гӧраяс (Сьерра-Невада), овтӧмин, мича оазисъяс да с. в. Тропикувдорса климат вӧсна киносъёмкаяс во гӧгӧр мунӧны.
Рабочӧй кварталъясыс тайӧ карас няйтӧсь, сэні абу некутшӧм быдмӧг, ва оз тырмы: некымын барак вылӧ воӧ ӧти кран. Электроби ӧзйӧ сэні сӧмын 9 часӧдз рытнас (мусир перйысь компанньӧяскӧд вӧчӧм сёрнитчӧм серти), а сы бӧрын рабочӧйяслы лоӧ ӧзтыны карасина лампаяс. Ставмирса кризис понда уна дас сюрс рабочӧйӧс вӧтлӧма удж вылысь, вӧтлӧма патераысь семъяныскӧд.
Сан-Франциско — тӧдчана порт куръя бердын, кытчӧ усьӧ Сакраменто ю. Поштаа-пассажира туй йитӧ Сан-Францискоӧс став гырысь порткӧд мирын.
Сиэтл — ӧдйӧ быдмысь том порт, фиорд дорын, Ванкувер ді сайын. Сы пыр мунӧ волысьӧм Япониякӧд да Китайкӧд. Саридз туй Сиэтлсянь Японияӧдз ёна дженьыдджык, Сан-Францискосянь серти (видз. глобус).
Океанкостса нёль туй ӧтлаалӧ Сиэтлӧс, Сан-Францискоӧс да Лос-Анжелосӧс Атлантика вадорыскӧд (карта, 204 лб.). Экспрессъяс, кодъяс петӧны Асыввылысь, воӧны Ылыс Рытыввылӧ 2½ сутки мысти.
Гӧра выв штатъяс
Карта вылысь. Петкӧдлӧй Чуграяс да вывтасінъяс: Ыджыд Бассейн да Колорадо. Уна-ӧ сэні усьӧ енэжва?
Гӧра выв штатъяс босьтӧны зэв ыджыд мувывтор — пӧшти коймӧд юкӧнсӧ АӦШ-лысь, но йӧзыс сэні шоча олӧны — 1 кв. км вылӧ 2 мортысь этша. Лымйӧн тырӧм мусюръяс, куш кыртаяс, солончака овтӧминъяс да шочиник туруна степъяс босьтӧны зэв уна места. Нянь муяс паныдасьлӧны шоча. Му пытшкас ва чӧжӧм могысь сэтчӧс муяссӧ гӧрӧны да небзьӧдӧны пиняясӧн тулыссянь сёр арӧдз да кӧдзӧны сӧмын мӧд воас шобді либӧ ид. Мукӧдлаын вӧчӧмаӧсь гӧраяс вывсянь лэччысь юяс вылын прудъяс.
Аризона штатын, неыджыд ю вылын, коді визувтӧ пыді ковтысын, вӧчӧма 84 м судта помӧд; сы понда сэні артмис ыжыд пруд, кысянь нуӧдӧма каналъяс фрукта быдтан зэв бур садъясӧ, кодъяс паськалӧны 1000 кв. км вылын. Уна места чуграясаинын босьтӧны пӧскӧтинаяс, кӧні йирсьӧны ыж стадаяс. Гожӧмын пастукъяс верзьӧма вӧлӧн, овчарка понъяскӧд вӧтлӧны стадаяссӧ гӧраясӧ, кӧні, гӧра банъясас да сёнъясын, вежӧдӧны лудъяс; арын найӧ бӧр локтӧны фермаясӧ да видзӧны ыжъяссӧ ид да шобді идзапод вылын, а сідз жӧ люцернаӧн кӧдзӧм муяс вылын. Тайӧ турунсӧ кос местаясын АӦШ-ын кӧдзӧны шобді-ид бӧрын да видзӧны сы вылын (турун кӧдза вылас) ыжъяссӧ 5–6 воӧдз; сы бӧрын мусӧ бара гӧрӧны.
Гӧравывса став штатыс матӧ волӧны, енэжва усьӧмыс ёна вежласьӧ да; татшӧм вежласьӧмыс мунӧ, кыдзи казялӧмаӧсь, нелямын воӧн. Ӧні сэн косьмӧм мунӧ: мупытшса ваяс косьмӧны, тыяс ямӧны да косьмӧны, ледникъяс гӧраяс вылын ёна чинӧны. Сувтӧдӧны вопрос видз-му уджалысь йӧзӧс мӧдлаӧ вуджӧдӧм йылысь. Медся кос да куш инъяссӧ Ыджыд Бассейнын торйӧдӧма торъя лагеръясӧ (резервацияясӧ) индеечьяслы. Олӧны сэні индеечьяс зэв гӧля, медасьӧны батракъясӧ орчча гырысь скӧт видзысьяс ордӧ, корӧны милӧстина кӧрт туй станцияясын.
Но медшӧр уджыс гӧра выв штатъяс овмӧсын — металл перйӧм: ыргӧн, свинеч, цинк, эзысь да зарни. Ыргӧн перъянінъясын уджалӧны 100 сюрсъясӧн горнякъяс. Рудасӧ сэні жӧ кисьтӧны заводъясын. Гӧра выв штатъяс сетӧны джын ыргӧнсьыс унджык, мыйта перйысьӧ АӦШ-ын.
Медся ыжыд карыс — Денвер — сулалӧ Чуграяс асыввыв дорын, изшом перъян шахтаяссянь матын.
Иеллоустон парк, коді куйлӧ Иеллоустон ю йылын (Миссурилӧн веськыд вож), видзӧны сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ вӧлі векысянь. Мувывторыс сылӧн 8671 кв. км, веркӧсыс гӧраяса, мусюръяс кайӧны 3½ сюрс м судтаӧдз. Гӧра бокъясас да сёнъясын быдмӧны зэв бур лыска вӧръяс; сэні олӧны дона куа зверъяс, шуам, ручьяс, ошъяс, да вӧрса пӧткаяс; туруна платояс вылын йирсьӧны йӧраяс да бизонъяс. Тайӧ став пемӧсыс ӧні ньӧти оз повны мортысь, а бизонъяс лоины пӧшті гортса пемӧсъяс кодьӧсь, быттьӧ мӧсъяс локтӧны йӧз дінӧ сёянла. Но туристъясӧс татчӧ кыскӧны пӧсь источникъяс (тані 3600 кымын) да гейзеръяс. Гейзеръяс пиысь ӧти — Гигант ныв — койыштӧ 100 м вылнаӧ фонтан. Сэсся мичаӧсь Иеллоустон юлӧн каньонъясыс, кодъяслӧн эмӧсь 300 м-ысь джуджыдджык кыркӧтшъяс.
Прерия плато
Карта вылысь. Висьталӧй юяс, кодъяс визувтӧны Чуграяссянь асыввылӧ. Петкӧдлӧй Прерия плато. Кутшӧм сэні овлӧ гожӧмыс? Кутшӧм воча мунысь тӧвъяс сэні вермӧны паныдасьны? Уна-ӧ сэні усьӧ енэжва?
Асыввылын Чуграяс крута помасьӧны Прерия платолань. Тайӧ вывтасіныс мунӧ 2500 км кузя лунвывсянь войвылӧ да 400–500 км гӧгӧр рытывсянь асыввылӧ. Кызвын местасӧ сэні босьтӧны степ выв пӧскӧтинаяс, кӧні йирсьӧ уна миллион душ скӧт: ыжъяс, сюра гырысь скӧт, вӧвъяс. Скӧт быдмӧ вӧля вылын, лудъясын; стадаяссӧ вӧтлӧны ӧтлаысь мӧдлаӧ пастухъяс — ковбойяс; найӧ быдлун мунӧны верзьӧмӧн сё километрӧдз; тулысын найӧ пасйӧны том куканьясӧс, а арын бӧрйӧны бурджык пемӧсъяссӧ асыввылӧ мӧдӧдны. Кузь поездъяс нуӧны сэтчӧ скӧтӧс кукурузаӧн тшӧгӧдӧм вылӧ.
Кризис понда скӧт видзӧм ӧні чинӧ. Америкаса правительство ньӧбӧ фермеръяслысь донтӧм донысь миллион душъясӧн скӧтсӧ; сійӧ мунӧ му вынсьӧдан тукъяс вӧчӧм вылӧ. Тшыгъялысь уджтӧм йӧзлы яй оз сетны.
Асывладорас прерияясын, кӧні овлӧны зэръяс Мексика куръясянь локтысь тӧвъяс дырйи, лудъяс вежсьӧны муясӧн, кӧні кӧдзӧны шобді, зӧр (войвылын) да кукуруза (лунвылын). Тані — сьӧд мусин, но бура вонысӧ быдтӧсъяслы оз сетны кос поводдяяс, кодъяс овлӧны войтӧвъяс дырйи и торъя нин рытыв тӧвъяс дырйи.
Лунвыв штатъяс
Карта вылысь. Петкӧдлӧй Миссисипилысь визувтӧмсӧ Огайо усянінсянь улынджык да висьталӧй кык веськыдвыв вож Миссисипилысь. Уна-ӧ енэжва усьӧ Лунвыв штатъясын? Кутшӧм мупытшса озырлунъяс куйлӧны тайӧ штатъясас?
Лунвыв штатъяс кыссьӧны прерияяссянь да Мексикакӧд суйӧрсянь рытыввылын Атлантика океанӧдз асыввылын да босьтӧны тшӧтш Флорида кӧдж.
Зэв гырысь местаяс Миссисипи увтасын босьтӧны хлопок быдтанінъяс, кӧні уджалӧны миллионъясӧн негръяс. Шоныд климат (200-ысь унджык шоныд лун, шӧркоддьӧм зэръяса гожӧм) отсалӧ хлопок воӧмлы, а кос ар зэв лӧсялӧ хлопок босьтӧмлы. Сентябр тӧлысьын хлопок коробочкаяс потласьӧны да став муясыс лоӧны еджыдӧсь хлопоксьыс. Тані босьтӧны пӧшти 3/5 юкӧнсӧ ставмирса хлопок воӧмсьыс.
Хлопок быдмӧ либӧ гырысь помещикъяс плантацияяс вылын, либӧ посньыдик муторъяс вылын, кодъясӧс босьтӧны кӧртымӧ фермеръяс, медсясӧ негръяс, сійӧ жӧ гырысь помещикъяслысь. Негръяс — важ рабъяслӧн йылӧмыс — олӧны корысьяс олӧмӧн, некутшӧм праваястӧг; вынсьыс вывті уджалӧны найӧ помещикъяслы кӧртым мынтӧм вылӧ, хлопок ньӧбысьяслы уджйӧзъяс мынтӧм вылӧ да канмулы вотъяс мынтӧм вылӧ.
Мексика куръя дорын хлопок оз вӧдитны: сэні сылы вывті ва, сэсся тшыкӧдӧ кузьныра гаг, коді вуджис Мексикаысь да паськаліс шоныд вадор визяс. Мексика куръя дорса увтасінъясӧд кыссьӧны сахара тростник да рис плантацияяс, кӧні став уджсӧ вӧчӧны машинаясӧн.
Туй вӧчан машина лэптӧ му гӧгӧрыс вал, тракторса уна амыся плуг да диска пиняяс гӧрӧны да пинёвтӧны мусӧ, а тракторса радӧвӧй сеялкаяс кӧдзӧны рис. Газ выв мотора насосъяс вӧтлӧны му вылӧ ва да видзӧны сылысь тшупӧдсӧ гожӧмбыд. Воӧм да ваысь косьтӧм муяс вылын уджалӧны комбайнъяс, найӧ кольӧны ас бӧрсяыс рис тыра мешӧкъяс. Ӧти морт уджалӧ гожӧмбыдӧн шӧрвыйӧ 40 га рис, — японияса крестьянин — 1 га. Но олӧмыс америкаса негрлӧн абу бурджык японияса крестьянин дорысь: кыкнаныс уджалӧны помещик вылӧ. Негр вылӧ, сьӧкыд уджысь ӧтдор, водӧ ещӧ раса серти увтыртӧм.
Флоридаын паськыда вӧдитӧны фрукта пуяс: апельсин, лимон, яблӧк, персик да с. в. Шогманлун сертиыс тайӧ фруктъясыс ёна омӧльджык калифорнияса фруктъясысь, но кисьмӧны водзджык; найӧс зэв ёна петкӧдӧны индустрияа районъясӧ АӦШ-ын.
Видз-му овмӧскӧд ӧттшӧтш Лунвыв штатъясын паськалӧма и индустрия. Му пытшкас эм нефтяинъяс; сэні мунӧ медся ыджыд удж Ӧтувтчӧм Штатъясын (выйӧдзтӧ став мирас) мусир да биару перйӧм кузя. Мусирсӧ, му пытшкас нуӧдӧм гумъясӧд, мӧдӧдӧны саридз портъясӧ, а сідз жӧ Чикагоӧ да Нью-Йоркӧ.
Мусир ветлан гумъяслӧн кузьтаыс АӦШ-ын 90 сюрс км; цистернаясӧн нефть кыскалӧм сэні лыддьӧны донаӧн да важмӧм ногӧн. Биару сідз жӧ мунӧ гумъясӧд, сійӧ шонтӧ да югдӧдӧ америкаса уна кар.
Биару сотӧны фабрикаясын газ выв моторъясын да ру вынйӧра пӧрт ломтанъясын, а кӧзяйкаяс плитаяс вылын сійӧн пуӧны пажын. Кыдзи ломтысян газ, сійӧ бурджык из шомысь перъян югдӧдан газысь.
Аппалачи слудаяс дінын лунвыв подувъяс дорас, Бирмингам кар гӧгӧрын, ёна паськалӧма металлургия. Тані изшом, кӧрт руда да известняк куйлӧны орччӧн.
Ӧдйӧ паськалӧ Лунвыв штатъясын сідзжӧ кысян индустрия. Войдӧр став хлопоксӧ лунвывсьыс нулісны асыв-войвылӧ либӧ петкӧдлісны суйӧр сайӧ; ӧні лунвылын кыпӧдӧма уна кысян фабрика, да зэв гырысьӧс; тані эм уна хлопок да уна донтӧм да праватӧм рабочӧй. Медшӧр портыс Лунвыв штатъяслӧн — Выль Орлеан, Миссисипи дельтаын; татысь, а сідз жӧ и Мексика куръя дорса мукӧд портъясысь петкӧдӧны хлопок, мусир, шобді, кодъясӧс вайӧны войвылысь Миссисипи кузя либӧ кӧрт туйяс вывті.
Шӧр штатъяс
Карта вылысь. Висьталӧй юяс, кодъяс визувтӧны Шӧр штатъясӧд. Уна-ӧ сэні усьӧ енэжва? Кутшӧм быдмӧгъяс сэні вӧдитӧны?
Сэні, кӧні ӧтлаасьӧны Миссисипи, Огайо да Миссури юяс, куйлӧны Шӧр штатъяс — медыджыд нянь вӧдитан да скӧт видзан район АӦШ-лӧн.
Лунвыв юкӧнас сэні зэв паськыда кӧдзӧны кукуруза; сійӧ сэн век бура воӧ (кык мындаӧн унджык шобді дорысь) — сэні вына (мыйкӧмында сьӧд мусина) му, кузь, жар да зэръяса гожӧм. Кукурузаӧн вердӧны Шӧр штатъясын уна миллион сюрс гырысь скӧт да порсь. Скӧтсӧ вайӧны сэтчӧ рытыввылысь, прерияясысь, сэсся кымынкӧ тӧлысь вердӧны (тшӧгӧдӧны) сэні; сы бӧрын сійӧ мунӧ начканінӧ. Рытыв-войвылын куйлӧ вося шобді вӧдитан обласьт.
Помтӧм-дортӧм шобді муяс кыссьӧны сё километръясӧн. Муяс костын пукалӧны бура гырысь фермаяс. Быд фермер видзӧ кымынкӧ дас батрак; быд фермерлӧн эм уна гӧр, кӧдзан да вундан машинаяс, мотора либӧ ру вынйӧра вартан машинаяс, уна фермерлӧн эмӧсь весиг тракторъяс да комбайнъяс. Чукӧртӧм няньсӧ пырысьтӧм пыр жӧ нуӧны нянь видзан складъясӧ — элеваторъясӧ, кодъяс сулалӧны кык-куимӧдз быд кӧрт туй станция дорын. — Найӧс лӧсьӧдӧны капиталист компанньӧяс.
Тайӧ компанньӧясыс ньӧбӧны фермеръяслысь няньсӧ ичӧт донӧн, а вузалӧны гырысь донъясӧн. Ӧні, кризис понда, компанньӧяс гырысь донъяс кутӧм могысь тшӧкыда бырӧдӧны ньӧбӧм няньсӧ, — киськалӧны карасинӧн да ломтӧны паровоз топкаясын.
Мирса кризис понда шобді кӧдзаяс ӧні чинӧны, фермеръяс рӧзӧритчӧны; фермаяссӧ налысь машинаяснас и скӧтнас вузалӧны уджйӧзъясысь. Мукӧд фермерыс асьныс вузалӧны тракторъяссӧ да машинаяссӧ да заводитӧны уджавны муяс вылас важ ногӧн — прӧстӧй гӧръясӧн да вӧвъясӧн.
Няньӧн да скӧтӧн вузасьӧм серти, пызь да консервъяс вӧчӧм серти тӧдчана каръясӧн лоӧны Сен-Луи да Канзас — воддзаыс Миссисипи дорын, мӧдыс — Миссури дорын.
Но медся ыджыд карыс тані — Чикаго, ыджда сертиыс АӦШ-ын мӧд кар. Сійӧ сулалӧ Мичиган ты лунвыв вадорын да канал вылын, коді ӧтлаалӧ тайӧ тысӧ Миссисипи вожкӧд — Иллинойскӧд. Чикагоӧ локтӧ 40 кӧрт туйысь унджык. Тайӧ — мирын медся ыджыд центр яй да пызь заптӧмын, а сідз жӧ зэв ыджыд центр чугун да емдон кисьтӧмын да машинаяс вӧчӧмын.
Быдлун поездъяс, сюра гырысь скӧтӧн да порсьясӧн, локтӧны тайӧ карас; скӧтыс мунӧ начканінъясӧ, кодъяс сулалӧны уна километра квадрат пасьта. Скӧтсӧ начкӧны машинаясӧн; тушаяссӧ лэдзӧны конвейеръяс пыр да ӧдйӧ кералӧны. Мыйкӧмында яйыс мунӧ кынтӧм вылӧ, а мыйкӧмындаыс консервъяс вӧчӧм вылӧ. Вирсьыс да лыяссьыс вӧчӧны му вынсьӧданъяс, госыс мунӧ майтӧг вӧчӧм вылӧ, а кучикыс — кучик вӧчан заводъясӧ Чикагоӧ.
Кризис понда яй индустрия Чикагоын ёна улӧдз лэдзчис, сы вӧсна, мый Ӧтувтчӧм Штатъясын 17 млн. морт уджтӧм йӧзыс оз вермыны яйтӧ ньӧбны семьяныслы. Чині яй петкӧдӧм и мукӧд канмуясӧ, кӧні сідзжӧ уна уджтӧм йӧзыс.
Заптӧм яйсӧ кӧзӧда пароходъясӧн нуӧны Чикагоысь тыяс вывті Нью-Йоркӧдз. Сійӧ туйӧд жӧ мунӧ нянь. Тӧлын, кор тыяс кынмӧны 4 тӧлысь кежлӧ ветлӧны кӧрт туйяс вывті.
Дзик войвылас Шӧр штатъясын, Катыд ты дорын, сулалӧ порт Дулут. Сэсянь матын, Канада щитса кристалла массивын, дзик му веркӧсас куйлӧны вывті уна кӧрт рудаяс.
Рудасӧ перйӧны гӧра бокъясын экскаваторъясӧн: аммонал либӧ кизьӧр кислород поткӧдӧмӧн посньӧдлӧны рудасӧ: экскаваторъяс сӧвтӧны сійӧс кӧрт туй вагонъясӧ; вагонъясыс лэччӧны рельсъяс кузя увлань Катыд тыланьӧ; сэні кыпӧдан машинаясӧн рудасӧ тэчӧны вагонъясысь емдон баржаясӧ, кодъяс мунӧны Ыджыд тыясӧд Питсбургӧ.
Дулутысь петкӧдӧны сы мында руда, мый петкӧдӧм нӧб лыд сертиыс (сьӧкта сертиыс) сійӧ панйӧ весиг Нью-Йоркӧс.
Индустрияа асыв-войвыв
Карта вылысь. Петкӧдлӧй Гудзон ю, Эри канал да Ниагара борган. Петкӧдлӧй Огайо да Питсбург кар. Кутшӧм мупытшса озырлунъяс куйлӧны рытыввыв бокъясас Аппалачи слудаясын?
Эри тысянь лунвывланьын куйлӧны изшом перъян шахтаяс; найӧ сетӧны 1/6 юкӧнсӧ мир пасьтала перйӧм из шомысь.
Тайӧ шахтаяс гӧгӧрыс быдмис уна кар, на пытшкысь медся ыджыдыс — Питсбург.
Тані сёясӧн сулалӧны металлургия да машина вӧчан заводъяс. Быдлаын оръявлытӧг мунӧны кӧрт туйяс да автотуйяс. Тайӧ странаыс «Сьӧд Англия» кодь жӧ, и олысьыс тані сэтшӧм жӧ тшӧкыд: 1 кв. км вылӧ 100 мортысь уна. Ӧні мирӧвӧй кризисла, тані тшынасьӧны сӧмын некымын трубаяс, и шахтаяс уджалӧны сӧмын 2–3 лун вежоннас. Прӧста довъялӧны Питсбург уличаяс кузя тшыгла омӧльтчӧм уджтӧм йӧз. Быдлаын куйлӧны изшом чукӧръяс. Тӧлын, кор тані овлӧ вывті кӧдзыд, уджтӧм йӧзлӧн абу ломтасыс; рабочӧйяслӧн няйт да дзескыд патераясныс тырӧмаӧсь висьысьясӧн.
Гурон да Эри тыяс костын, венӧрас, сулалӧ ыджыд индустрияа кар — Детройт автомобиль вӧчан зэв гырысь заводъясӧн (Фордлӧн да мукӧд фирмаяслӧн).
Тайӧ заводъясас автомобильяссӧ вӧчӧны медся выль станокъясӧн; быд юкӧн автомобильыслӧн — чӧрс (ось), кӧльӧса да мукӧд — мунӧ ӧти рабочӧйсянь мӧд рабочӧй дінӧ конвейерӧн да быд рабочӧйлы колӧ помавны ассьыс уджсӧ сы вылӧ пуктӧм минут либӧ весигтӧ секунд лыдӧн.
Форд заводъясын рабочӧйяс оз вермыны ужавны 2–3 воысь дырджык конвейер дорын; вывті сьӧкыд уджла найӧ петӧны эбӧссьыс, висьмӧны да пӧрӧны инвалидъясӧ нэм кежаныс.*
* СССР-ын выль заводъясын конвейеръяс эмӧсь жӧ, но уджалан луныс миян ёна дженьыдджык, АӦШ-ын серти; быд во конвейер бердса рабочӧйяслы сетсьӧ кузь шойччӧг да путёвкаяс шойччан керкаясӧ да санаторийясӧ. Таысь ӧтдор, рабочӧйясӧс оз сувтӧдны век кежлӧ сӧмын ӧти пӧлӧс ӧтсяма удж бердӧ. Кадысь кадӧ сійӧс вежӧны. Сы понда сӧвет конвейеръяс вылын уджыс оз вынтӧммӧд ужалысьясӧс.
1929-ӧд воӧ куш сӧмын Фордлӧн заводъясыс лэдзлісны 6 сюрс автомобильӧн лун, но ӧні налӧн ужыс ёна чині, кызвын уджалысьыс колины ужтӧг.
Индустрия паськалӧмлы тані отсалісны из шом, мусир, биару да кӧрт рудаяс; саридз бухтаяс Атлантика вадорын да Европакӧд кокниа волысьӧм сідзжӧ отсалісны индустриялы паськавны. Сідзсӧ, кӧрт рудаяс ӧні тані пӧшти бырины нин, но найӧс вайӧны Дулутысь, Катыд тысянь, донтӧм ва туйӧн. Эри тысянь Огайо юӧдз, кӧні сулалӧ Питсбург, кодйӧма канал.
Видз-му овмӧс тайӧ районас мунӧ англияса видз-му овмӧс вылӧ: тані сідзжӧ фермеръяс кӧдзӧны кӧрым турунъяс, град выв пуктасъяс да видзӧны йӧла скӧт; улльӧв, йӧввыв, вый мунӧ каръясӧ.
Нью-Йорк
Нью-Йорк — медся ыджыд кар Ӧтувтчӧм Штатъясын да ыджда сертиыс медводдза кар ставнас му пасьтала. Гырысь карпомъяскӧд тшӧтш сэні лыддьыссьӧ 10 млн. морт гӧгӧр. Сійӧ сулалӧ кынмывлытӧм бухтаын да зэв джуджыд Гудзон ю вом дорын. Каналъяс, кытчӧ лыбӧны негырысь саридз суднояс, ӧтлаалӧны Гудзон ю Эри тыкӧд да Лаврӧ юкӧд.
Вывті уна шобді да яй нӧб воӧны Нью-Йоркӧ кӧрт туйяс вывті да Гудзон ю кузя, а Нью-Йоркын найӧс сӧвтӧны океанса суднояс вылӧ. Сы пыр мунӧ джын нӧбйыс, кыдзи АӦШ-ӧ пыртаныс, сідз жӧ и петкӧданыс.
Нью-Йоркын эмӧсь капиталист трестъяслӧн правленньӧяс; на киын АӦШ-са кызвын фабрикаыс, заводыс, рудникыс да кӧрттуйыс.
Нью-Йорк план вылысь. Петкӧдлӧй Гудзон ю да Нью-Йоркса бухталысь юкӧн. Корсьӧй Манхеттен ді да мерайтӧй сылысь кузьтасӧ. Петкӧдлӧй Бруклин — Нью-Йорклысь юкӧн, коді сулалӧ Кузь ді вылын.
Медшӧр юкӧныс карыслӧн сулалӧ Манхеттен ді вылын; сэні ді пӧлӧныс мунӧны зэв кузь (20 км-ӧдз) да веськыд уличаяс — «авеню»; мукӧд уличаяс, дженьыдджыкӧсь — «стрит» (сёысь уна) мунӧны вомӧныс. Манхеттен ді вылын места тырмытӧмла кыпӧдӧма небоскрёб-керкаясӧс, цементысь да емдонысь. Медся джуджыдыс на пытшкыс, пуктӧма неважӧн, судтанас (408 м) джуджыдджык на Эйфель башняысь (зэв джуджыд стрӧйба Европаын). Тайӧ небоскрёбыслӧн 102 судта. Вевт вывсяньыс видзӧдігӧн 92 судтаа мӧд небоскрёб кажитчӧ ляпкыдӧн нин, а 40 судтаа керкаяс кажитчӧны негырысь кӧрӧбъясӧн. Уна йӧз кайлӧны тайӧ керка вылас Нью-Йоркӧн сэсянь нимкодясьӧм могысь.
Небоскрёбъясас поздысьӧмаӧсь контораяс да банкъяс. Йӧзыс кайӧны-лэччӧны сэні либӧ лифтъясӧн, либӧ механика выв посъясӧд, кодъяс асьныс мунӧны (йӧзыс муртса тувччӧны пос тшупӧд вылӧ, а поскыс ачыс нуӧ найӧс вывлань либӧ увлань, кытчӧ колӧ).
Уличаяс вылын Нью-Йоркын зэв ёна ветлӧны, торъя нин асылын, кор зэв уна йӧз локтӧ Нью-Йорк гӧгӧрсьыс. Автомобильяс, автобусъяс, му вевдорса кӧрт туйяс (мунӧны уличаяс весьтті вылын) да мупытшса кӧрт туйяс (мунӧны Гудзон увті) овлӧны йӧзӧн дзик тыр.
Уна уличаяс Нью-Йоркын кык судтаӧсь: ӧти уличаыс уліас, а мӧдыс мӧд судта весьтын; таысь ӧтдор, уличаясыс сэні тшӧкыда пырӧны му улас (медым эз ковмы вуджны вомӧна уличаяссӧ).
Ӧшалан (сутуга канатъяс вылын) посъяс ӧтлаалӧны Манхеттен ді мукӧд районъяскӧд Нью-Йоркын.
Нью-Йорк гӧгӧрын чукӧрмӧма зэв уна фабрика.
Нью-Йоркын олӧны быдсяма национальносьта йӧз. Сэні итальянечьяс олӧны Римын дорысь унджык, ирландечьяс — Дублинын дорысь уна, быдпӧлӧс канмуясысь локтӧм зэв уна еврейяс да с. в.
Тайӧ эмигрантъясыс олӧны медсясӧ Нью-Йорк доргӧгӧръясын; найӧ дзескӧдчӧны посньыдик няйт керкаясын. Эмигрантъяслы да рабочӧйяслы Нью-Йоркын овны сьӧкыд вывті ыджыд донъясла. Торъя нин сьӧкыд овны ӧні, кор коймӧд юкӧн олысьыс тайӧ гигант карас коли уджтӧг, а буржуазия канмусянь налы пӧшти некутшӧм отсӧг абу.
Овмӧслӧн медшӧр чертаяс; политика тэчас
Индустрия, видз-му овмӧс да волысян туйяс паськалӧм серти Ӧтувтчӧм Штатъяс панйӧны став мукӧд капиталист канмусӧ.
Фабрик-заводъясын АӦШ-ын уджалӧ зэв уна механика двигатель (ру вынйӧра, чард вынйӧра да мукӧд). Быдсяма машина вӧчӧны АӦШ-ын сы мында, мыйта вӧчӧны став мукӧд капиталист канмуас, ӧтлаын найӧс босьтӧмӧн.
Из шом да мусир перйӧм серти Ӧтувтчӧм Штатъясыд му вылын медводзынӧсь. АӦШ сотӧны 1/3 юкӧнсӧ мир пасьтала перъян став из шомысь да 2/3 юкӧнсӧ мирас перъян став мусирысь. Тайӧ ломтасъяссӧ сотӧны канму пытшкас ру вынйӧрӧн пӧрт ломтанінъясын, моторъясын да домна пачьясын, таысь ӧтдор, зэв уна петкӧдӧны суйӧр сайӧ.
Сьӧд металлъяс кисьтӧм серти (чугун, сталь, кӧрт) Ӧтувтчӧм Штатъяс сідз жӧ сулалӧны первой местаын: 1929-ӧд воӧ сэні сьӧд металлсӧ кисьтісны сы мында, мыйта став мукӧд капиталистическӧй канмуас, ӧтлаын найӧс босьтӧмӧн, а ыргӧн — нӧшта на уна (став мирса перйӧмсьыс 60 прӧчент).
Уджалан ӧдыс АӦШ-ын зэв вылын: изшом перйысь американеч ӧти сменаӧн перйӧ нёль мындаӧн унджык шом, англияса шом перйысь серти, да куим мындаӧн унджык германияса шом перйыссьыс.
Но тадзи орччаӧдігас колӧ дерт кутны тӧд вылын, мый из шом шлапъясыс АӦШ-ын кызджыкӧсь да матынджыкӧсь му веркӧсланяс, Европаын серти.
Став гырысь фабрик-заводас АӦШ-ын ужалӧны автоматъяс, найӧ вӧчӧны быдсяма торъяс; быд автомат Америкаын вӧчӧ сы мында, мыйта вӧчӧны Европаын кымынкӧ дас рабочӧй. Став гырысь фабрик-завод бердын сэні эмӧсь лабораторияяс, кӧні уджалӧны сёясӧн и даже сюрсъясӧн инженеръяс да техникъяс, найӧ тӧдмалӧны (видлалӧны) материалъяслысь шогманлунсӧ, уджлысь стӧчлун, корсьӧны выль вӧчалан ногъяс, бурмӧдӧны машинаяслысь тэчасногнысӧ да с. в.
Уна быдсяма вӧчас АӦШ-ын лэдзӧны стандартъяс серті — кымынкӧ босьтӧм образеч серти. Стандартъяс эмӧсь сэні абу сӧмын машина юкӧнъяслы (детальяслы), но сідз жӧ костюмъяслы, кӧмкотъяслы, нянь сортъяслы, тупӧсьяслы, сёянъяслы ресторанъясын да с. в.
Видз-му овмӧс АӦШ-ын сетӧ зэв уна сёян прӧдуктъяс; татшӧм прӧдуктаяссӧ вывті уна петкӧдӧны сэтысь Европаӧ (шобді, кукуруза, яй). Аслас хлопокӧн Ӧтувтчӧм Штатъяс тырмӧдӧны оз сӧмын ассьыныс кысян фабрикаяссӧ, но сідз жӧ англияса, германияса, италияса да японияса кысян фабрикаяс. АӦШ вылӧ воӧ 3/5 юкӧныс му пасьтала став босьтӧм хлопокысь.
Кӧрт туйяс АӦШ-ын стрӧитӧма 420 сюрс км — ӧтлаын босьтӧм став европаса канмуын дорысь унджык. Вынйӧра паровозъяс кыскӧны бӧрсьыныс кузь поездъяс ыджыд груза вагонъясӧн; америкаса экспрессъяс ветлӧны ӧдйӧджык европаса экспрессъяс дорысь (ӧткымын асыввыв туйяс вылын часнас 120 км-ысь унджык).
Автомобильяс АӦШ-ын ӧні 24 миллион — быд 5–6 американеч вылӧ воӧ шӧрвыйӧ ӧти автомобиль. Но тайӧ машинаясыс кызвыныс пассажир кысканаӧсь, дай сэсся ичӧт вынаӧсь. Зэв бур автотуйяс нуӧдӧма канму пасьталаыс; найӧ конкурируйтӧны кӧрт туйяскӧд.
Медшӧр автотуйяссӧ вевттьӧма асфальтӧн, да найӧ сэтшӧм паськыдӧсь: автомобильяс мунӧны на вывті кык орччӧн либӧ весигтӧ нёль орччӧн; зэв уна автобус (кык судтаӧсь) ветлӧны стӧча лӧсьӧдӧм кад серти; автобусӧн ветлӧм сувтӧ кык мындаӧн донтӧгджык кӧрт туй вывті ветлӧм дорысь. Став автотуйяссӧ видзӧны зэв бура, быд ичӧтик гурантор пырысьтӧм-пыр жӧ тыртӧны.
Юяс да тыяс вылын АӦШ-ын ветлӧны зэв уна паракод, мотора суднояс да баржаяс. Ты вывса флот зэв ыджыд, сійӧ кыскалӧ вывті уна нӧб.
Ӧтувтчӧм Штатъяслӧн саридз выв вузасян флот сетчӧ ыджданас сӧмын англияса флотлы.
Став вывті ыджыд озырлуныс канмуыслӧн — миллионер котыр киын; найӧ веськӧдлӧны индустрияса капиталист трестъясӧн — емдон, мусир, ыргӧн да с. в. лэдзысь трестъясӧн. Уна сё миллион да миллиард долларъяс ас кианыс кутӧмӧн найӧ майбыра олӧны да пычкӧны рабочӧйяслысь кыдз мый вермӧны унджык удж аслыныс пӧльза вылӧ. Уджалан лун — 9–10 час. Рабочӧйяслӧн уджыс Америкаын ёна сьӧкыдджык Европаын серти. Ар 45-ӧн рабочӧй воштӧ нин ассьыс дзоньвидзалунсӧ да пӧрысьмӧ.
Ставмирса кризис зэв сьӧкыда инмис АӦШ индустриялы: сюрсъясӧн сувтісны фабрикъяс да заводъяс, улича вылӧ миллионъясӧн шыбитӧма рабочӧйясӧс. 1934-ӧд воӧ лыддьыссьӧ вӧлі 17 млн. уджтӧм морт. Ӧтувтчӧм Штатъясын лои сэтшӧм уджтӧмалӧм, кутшӧмӧс эз на аддзывны мукӧд канмуын. Самӧй Нью-Йорк шӧрас патераясысь вӧтлӧм уджтӧм йӧз олӧны пон оланін кодь важ ящикъясын. Тшыгӧсь, джынвыйӧ пасьтӧмӧсь, найӧ корсьӧны помӧй гуранъясысь сёйыштантор. Бӧръя кык-куим вонас америкаса гӧгӧрвоысьджык рабочӧйяс костын чорзьӧ революциялань нырвизь. Мунӧны гырысь забастовкаяс да полициякӧд да войскакӧд косьяс.
Видз-му овмӧс сідз жӧ жебмӧ: кӧдза да скӧт душ лыд чиніны; уна фермер рӧзӧритчис да эновтіс овмӧснысӧ. Буржуазиялӧн правительство нуӧдӧ мераяс, медым ещӧ ёнджыка чинтыны кӧдзаяссӧ; кӧдзаяс чинтӧмысь сійӧ сетӧ фермеръяслы весиг ышӧдан сьӧм. А капиталист трестъяс сотӧны няньсӧ, шуам, кукуруза, паровозъясын (медым кыпӧдны донъяс кӧдзыс да пызь вылӧ).
Культура паськалӧм серти АӦШ торъялӧны (мукӧд канмуяс серти) контрастъясӧн. Шуам, некымын школаын, кодӧс лӧсьӧдӧмаӧсь америкаса миллионеръяс, гӧгӧртасыс лышкыд, найӧ зэв озырӧсь быдсяма велӧданторъясӧн. Мӧдарӧ, прӧстӧй йӧзлы школаясыс гӧльӧсь; уна сэтшӧм школаас ӧти жырйын велӧдчӧны куим класс; найӧс велӧдӧ ӧти педагог.
Каналан тэчас серти Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяс — республика, кытчӧ пырӧ 48 штат да ӧти кытш (Колумбия).
Канму юрын сулалӧ президент; сійӧс бӧрйӧны нёль во кежлӧ. Бӧрйыссьӧ и парламент-конгресс, татчӧ пырӧны сенат да депутатъяслӧн жыр. Быд штат бӧрйӧ аслыс губернаторӧс; быд штатлӧн аслас оланпасъяс. Юркарыс дзоньнас канмуыслӧн Вашингтон, Колумбия кытшын. Сійӧ сулалӧ ыджыд вӧр пытшкын Аппалачи слудаяс подулын. Сэні эм «Еджыд керка», кӧні олӧ президентыс.
Конгрессын эмӧсь сёрнитысьяс кык буржуазия ютырсянь: республиканеч ютырсянь да демократ ютырсянь; кыкнан ютырыс ӧткодя дорйӧны интересъяссӧ гырысь капиталистъяслысь, кодъяс и лоӧны збыльысь кӧзяеваыс канмуын.
АӦШ-лӧн кутанторъяс
Ӧні АӦШ киын — Аляска, Пилипин діяс да Гавайи.
Аляска — ёна паськыд му. Лунвылас сэні кыпӧдчӧны нэмӧвӧйя лымйӧн вевттьысьӧм гӧраяс; сэсянь веськыда океанӧ лэччӧны зэв гырысь йи визувъяс (ыджда сертиыс найӧ сетчӧны сӧмын Антарктида да Гренландия йи визувъяслы). Войвывланьын гӧраяссяньыс куйлӧ малькъя тундра; сэті визувтӧ ыджыд Юкон ю.
1867-од воӧдз Аляска вӧлі рочьяс киын, но роч сар вузаліс сійӧс Ӧтувтчӧм Штатъяслы. 1896-ӧд воӧ Аляскаын аддзӧма вӧлі зарни, и сэтчӧ сюрсъясӧн уськӧдчисны зарни корсьысьяс; найӧс эз повзьӧдны сьӧкыд туйяс, лымъя гӧраяс вомӧн, тундраясӧд, но бӧрынджык, кор зарниыс сэтысь бырны кутіс да зарни корсьӧмыс лӧняліс, Аляска бӧр пӧри йӧзтӧмкодь муӧ. Сэні олӧ сӧмын 60 сюрс морт, на пытшкысь джынйыс — индеечьяс да эскимосъяс.
Аляска озыр абу сӧмын зарниӧн, а сідзжӧ ыргӧнӧн да изшомӧн, но перйынысӧ найӧс нэмӧвӧйя кын муысь да кӧдзыд климатын ёна сьӧкыд (Юкон ю кынмылӧ 8 тӧлысь кежлӧ). Медшӧр ужыс олысьяслӧн сэні — кӧр видзӧм да чери кыйӧм — чимиясӧс. Аляска дор ваын чимиыс сэтшӧм жӧ уна, кыдзи Камчатка дорын.
Паськыд Аляска дорысь Ӧтувтчӧм Штатъяслы ыджыдджык тӧдчанлун кутӧ налӧн ичӧтик кутанторныс — Панама канал гӧгӧр. Тайӧ каналыс уна пӧв дженьдӧдіс саридз туйсӧ АӦШ асыввыв вадорсянь рытыввыв вадорӧ, а сідзжӧ Нью-Йорксянь Лунвыв Америка канмуясӧ — Перуӧ да Чилиӧ.
Венӧрыс тані зэв чорыд кристалл сяма му рӧдысь да сы вӧсна татчӧ вӧчӧма шлюзъяс (тайӧн сійӧ торъялӧ Суэц каналысь). Атлантика океанысь локтысь паракодъяс кайӧны куим шлюзӧд 16 м судтаӧдз да пырӧны кипомысь вӧчӧм тыӧ — Гатун прудйӧ, сэсся мунӧны канал кузя Панама карӧдз, кӧні бара куим шлюз пыр лэччӧны Лӧнь океанӧ.
Атлантика океанын АӦШ босьтісны ас кианыс кызвын діяссӧ Вест-Индиялысь (мыйкӧмында босьтіс Англия); тайӧ діясыс — либӧ колонияяс АӦШ-лӧн, либӧ олӧны найӧ «вевт» улын, шуам, Куба ді, кӧні паськыда вӧдитӧны сахара тростник.
Ӧтувтчӧм Штатъяс асулалісны Африкаын ичӧтик республика — Либерия.
Асланыс колонияяс ыджда серти АӦШ ёна сетчӧны Англиялы да Франциялы, но америкаса капиталистъяслӧн эм зэв ыджыд вын став канмуас Шӧр да Лунвыв Америкаын.
