ЧАХОТКА
I
Висьӧмъяс вӧчӧны йӧзлы зэв уна лёк. Мукӧддырйи семьяысь висьӧм помысь кулӧ медъён уджалысьыс, семьяӧс вердысьыс. Висьысьӧн лоӧ лун и вой ноксьыны, дӧзьӧритны сійӧс. Висьысь ёна манитӧ гортсаӧс быд уджысь. Зэв нин сьӧкыд вӧдитчыны кузя висьыськӧд.
Висьӧмъяс эм зэв уна пӧлӧс. Мукӧдыс на пиысь вермӧны вуджны ӧтисянь мӧдлы, ёна паськӧдчыны йӧз пиӧ. Мукӧд висьӧмыс висьӧдӧ сӧмын ӧтка мортӧс, некодлы оз вудж. Сійӧ — вуджтӧм висьӧмъяс. Вуджана висьӧмъясысь колӧ ёна видзчысьны. Сэтшӧмъясыс: чахотка, холера, биависьӧм, лёквисьӧм да уна на мукӧд. Йӧз зэв ёна полӧны биависьӧмысь: сійӧ друг ёна босьтӧ-топӧдӧ морттӧ чорыда, да буракӧ сійӧн. Эськӧ биа висьӧмыс мукӧд висьӧмысь этшаджык на шогъястӧ вайӧ. Сійӧ кыптылас регыдик кежлӧ, висьӧдыштас йӧзтӧ, сэсся дыр кежлӧ бӧр быралас. Мӧд пӧлӧс вуджана висьӧм — чахотка — висьмӧдӧ морттӧ ньӧжйӧникӧн: оз и тӧдлы кыдзи сійӧ висьмас. Омӧльтчыны-косьмыны пондас, сэсся, оз кӧ бурдӧдчы, кулӧ. 1910-ӧд воын Россияын вывті ёна паськавліс холера да, сійӧн вӧлі кулӧма сэки сыысь сӧмын 150 сюрс морт-а, чахоткаыд быд во нуӧ 500 сюрс мортӧс.
Унаӧн шулӧны, висьӧмъяс йылысь пӧ — кытысь найӧ лоӧны да кыдзи наысь бурдӧдчыны — колӧ тӧдны сӧмын докторъяслы. Сійӧ абу сідз. Быд гӧгӧрвоана мортлы колӧ тӧдны, кыдзи видзны ассьыс дзоньвидзалунсӧ, кыдзи видзчысьны да бурдӧдчыны висьӧмъясысь. Сідзкӧ, колӧ тӧдны, кытысь да мый понда висьӧмъясыс лоӧны. Тайӧ нигаын ми сёрнитыштамӧ сӧмын чахотка йылысь.
Чахотка вывті ёна жугӧдӧ морттӧ. Медъёна тыяс пазӧдалӧ. А тыясыс мортыдлы зэв колантор: найӧн сійӧ лолалӧ. Лолалӧмысь кӧ сійӧ дугдас, эштас и олӧмыс: мортыд кулӧ. Сынӧдтӧг овны мортыд оз вермы.
Мортлӧн кык ты: ӧтар-мӧдар морӧсас. Найӧ быттьӧкӧ зэв поснидик гадьяс. Тыясӧ сынӧдыс воӧ ортсысянь. Медвойдӧр пырӧ сійӧ нырӧ, сэсянь сэсся веськалӧ ловгоршӧ да тарганӧд (тарганыс кык вожа) мунӧ тыясӧ, став гаддяс. Гаддяс гӧгӧрыс зэв уна вир ветлӧдлан туйяс (сӧнъяс). Вирыс тані босьтӧ сынӧдысь вир-яйлы колантор (кислород) да разӧдӧ сійӧс туша кузьта. Мӧдарӧ, туша кузьтаысь чукӧртӧм вир-яйлы ковтӧмтор (углекислӧй газ), вир тыяс пыр да ловгоршӧд бӧр мӧдӧдӧ ортсӧ.
ІI
Ӧні, кытысь, мый понда лоӧны вуджана висьӧмъясыс? Велӧдчӧм йӧз та вылын важӧн нин уджалӧны, корсьӧны висьмӧдысьяссӧ. Найӧ тӧдмалӧм серти вуджана висьӧмъяс лоӧны зэв поснидик ловъя ловъясысь. Сэтшӧм найӧ посньыдӧсь, прӧстӧй синмӧн он и аддзы. Позьӧ сӧмын видлавны аслыссяма приборӧн гырсьӧдана стеклӧяс пыр, шусьӧ микроскопӧн.
Ми ставным тӧдам, мый яй тор шоныдінын сісьмӧ. Сійӧ сісь яй торнас кӧ ми мавтыштам стеклӧ да видзӧдлам микроскоп пыр, аддзам: стеклӧ вылас зэв уна уна пӧлӧс ловъя гагъяс гыӧны: гӧгрӧсъяс, кузьмӧсъяс да мукӧд пӧлӧс. Дырджык кӧ яйыд олас шоныдінын, кутас паськавны, киссьыны, сэсся ньӧжйӧникӧн дзикӧдз бырӧ: микроскоп пыр тыдалан поснидик гагъясыд джыбасны-сёясны сійӧс. Сэтшӧм поснидик гагъясыс шусьӧны микробӧн, либӧ бактерияӧн. Налы сідз жӧ, кыдзи и быд ловъя ловлы, колӧ сёйны-юны да шоныдін; сідз жӧ быдмӧны, рӧдмӧны. Котырмӧны найӧ вывті ӧдйӧ. Холера гаг (микроб) дас кык часӧн вермӧ сетны нелямын миллиард пи. Найӧ чужӧмӧн тшӧтш лэдзӧны чорыд яд, коді и тшыкӧдӧ морттӧ: войдӧр омӧльтчӧдӧ, сэсся, он кӧ ви найӧс, асьныс тэнӧ виасны. Бактерияяс эмӧсь быдлаын: ваын и муын, сынӧдын и, керкаясын и паськӧмын, сёян юанын и. Мукӧдыс на пиысь некутшӧм лёк оз вӧчны мортлы, а мукӧдыс висьмӧдӧны сійӧс.
1882ʼ воын велӧдчӧм морт немеч Роберт Кох аддзис чахоткаӧн висьмӧдысьӧс. Сійӧ вӧлӧм зэв ичӧтик, нач веськыд бедь кодь гаг.
Чахотка гаг зэв полӧ югыдысь: гожся шонді водзын сійӧ кулӧ кызь-комын часӧн. Пемыдінын да васӧдінын вермӧ овны во мӧд. Дыр найӧ олӧны сьӧвзьӧм шыжын (кашельын). Чахоткаӧн висьысьлысь кӧ шыжсӧ видзны ваын, сійӧ шыжас чахотка гагъясыс вермӧны овны дзонь во. Вины найӧс позьӧ сӧмын ёна васӧ пуӧмӧн (вит минутысь регыдӧн оз кувны).
Чахоткаӧн, йӧз кындзи, висьӧны и кывтӧм пемӧсъяс, медтшӧкыда мӧсъяс да курӧгъяс. Шочджыка — вӧвъяс, порсьяс, понъяс, ыжъяс-межъяс, каньяс да мукӧд.
Мӧсъяслӧн унаысь висьлывлӧ вӧраыс, пыкталӧ. Сёян кӧ сэтшӧм мӧслысь йӧвсӧ либӧ яйсӧ, верман висьмыны чахоткаӧн.
Чахотка гаг кытчӧ овмӧдчас, сэті и висьмӧдас. Висьлӧны тыяс, горш пытшкӧс, гырк пытшкӧс, нерӧдъяс, лыяс, кучик, вӧрк да мукӧдлаті.
Чахотка йӧз костын вывті ӧдйӧ паськӧдчӧ, регыдӧн кӧласьӧ мӧда-мӧдсянь.
Кыдзи чахотка пазӧдӧ тыяс?
Тыясӧ веськалӧм чахотка гаглы шоныд, сёян-юан тырмымӧн, овны лӧсьыд. Ёна ӧдйӧ сійӧ сэні рӧдмӧ. Медвойдӧр гаг овмӧдчанінын лоӧ ичӧтик, проса шыдӧс ыджда кымын, рудоват рӧма чорыд йӧнгыль. Микроскоп пыр кӧ видзӧдлам тайӧ йӧнгыльсӧ, аддзам: пытшкас чахотка гаг пукалӧ, быттьӧ кайпи позъяс.
Позъяс гӧгӧр гагъяс понда тыяс кельдӧдӧмаӧсь нин-а, морт нинӧм на оз тӧд висьмӧм йывсьыс. Гагъясӧн лэдзӧм яд ньӧжйӧникӧн паськӧдчӧ водзӧ: вир разӧдӧ сійӧс туша кузяыс. Мортлӧн выныс кутас бырны, ӧдйӧ мудзны уджалігӧн. Кутас омӧльтчыны, кельдӧдны чужӧм вылас да тшӧкыда кызны. Морт норасьӧ вермытӧм вылӧ, но оз на чайт прамӧя висьмӧм.
Йӧнгыльяс тыясын пыр ӧтарӧ содӧны, гырсяммӧны, ӧтлаасьӧны мӧда-мӧдыскӧд. Гагъяс яд лэдзӧны унджык, ёнджыка тшыкӧдӧны мортлысь вирсӧ. Висьысьлӧн синъясыс нин вӧйӧны, оз сёйсьы ни юсьы сылӧн. Кызӧм ещӧ ёна тшӧкаммӧ, лёкысь петӧ шыж.
Нӧшта олыштан, чорыд йӧнгыльяс тыясын небзьӧны, быттьӧ рысьмӧны. Шыж петӧ сук, рысь кодь торпыригъясӧн. Тадзи ньӧжйӧникӧн пазалӧны висьысьлӧн тыясыс.
Чахотка гагъяс ньӧжйӧникӧн пазӧдӧны тшӧтш вир ветлан туйяссӧ, вир сӧнъяс тыясысь. Мукӧддырйи казявлан шыжысь гырд, либӧ дажӧ вир сӧнъяс. Сэки нин, инӧ, висьӧмыд ёна мунӧ, гырдыд вермас тшӧтш горшӧд петны, ӧтпырйӧ зэв уна. Висьысь вӧлисти повзяс да котӧртас доктор дінӧ.
Чахоткаӧн висьысь зэв няр, быд нинӧмысь скӧрмӧ, пыр синваыс доршасьӧ.
Дырӧн тыяс пытшса посни йӧнгыльяс быдмӧны гырысь комокъясӧ, шӧркоддьӧм картупель кодьӧсь лоӧны. На пиын рысь кодь сісьмӧм ты торъяс. Найӧ петӧны ортсӧ шыжӧн. Гырысь йӧнгыльяс местаӧ тыын кольӧны тыртӧминъяс — дойяс. Висьысьӧс биалӧ, кынтӧ. Войясын зэв ёна пӧсялӧ. Морӧсыс да бокъясыс висьӧны, сьӧлӧмыс чеччӧ, зэв ёна тіпкӧ. Вой и лун висьысь кызӧмысь оз дугдыв. Сэсся кутас сійӧс пӧдтыны, лолавныс быттьӧ сынӧдыс оз тырмы. Эськӧ сынӧдыс эм, тырмымӧн, да аслас тыясыс омӧля нин уджалӧны: бырны нин кутӧмаӧсь.
Висьысь зэв ёна омӧльтчӧ, сӧмын лыыс да кучикыс кольӧны. Эбӧсыс дзикӧдз бырӧ — морттӧ водтӧдӧ вольпасьӧ. Татшӧм висьысьӧс бурдӧдны он нин вермы.
Висьысьлӧн тыяссяньыс висьӧмыс вермас кайны горшас: шыж петігас чахотка гагъяс вермасны кутчысьны горш пытшкӧс кучикӧ. Сэки сэні йӧнгыльяс жӧ лоӧны. Горш пытшкӧстӧ пондас гильӧдны, доймыштны ньылалігӧн. Ты пытшса йӧнгыльяс моз жӧ паськаласны, быдмасны, сэсся лоӧны дойяс. Гӧлӧс мортлӧн вошӧ, ньылалігӧн горшыд зэв ёна доймӧ. Тайӧ висьӧмсӧ шуӧны горш висьӧдан чахоткаӧн.
Чахотка гагъяс вермасьны веськавны гырк пытшкӧ, шыж ньылыштӧмӧн либӧ сёян-юанӧн. Сэні сідз жӧ йӧнгыльяс да дойяс лоасны. Морт пондас норасьны кынӧм висьӧм вылӧ.
Чахотка гаг висьмӧдӧ и кучиктӧ. Сэтчӧ пырӧ сійӧ гыжйыштӧм туйӧд либӧ дойӧд. Вермас локны висянінсянь вирӧн. Унджыкысь чахоткаӧн висьмылӧны чужӧм кучик да ныр гӧгӧрті. Мукӧддырйиыс висьӧмыс чужӧм пасьта паськалӧ, лэччӧ голяӧдз. Висьӧдӧ кузя, оз другӧн босьт.
Висьлывлӧны и лыяс. Сэтчӧ чахотка гаг унджыкысьсӧ веськалӧ висянінсянь вирӧн. Овлывлӧ, матігӧгӧрса лыясӧ гагъяс асьныс вуджӧны: тыяссянь вермӧны кыссьыны ордлыӧдз либӧ сюрсалыӧдз. Лы пытшкыс кутас сісьмыны, чукӧрмас сэтчӧ ор. Сійӧ пондас писькӧдчыны ортсӧ, восьтас аслыс туй дай пондас сэті виявны. Овлывлӧ, оркӧд лы торъяс тшӧтш петӧны. Дырӧн чахоткаыд вермас лыястӧ ёна пазӧдны. Унаысь сюрсалытӧ пазӧдас дай кусыньтас сійӧс, гӧрбыльтас морттӧ. Лядьвей да пидзӧс лыясӧ кӧ гагйыд веськалас, мортыдлы нэм чӧжыс лоӧ чотны.
Чахотка гагыд зэв нин ёна челядьӧс ӧбӧдитӧ, мунӧ сійӧ на вывті зӧлӧтукаӧн. Челядьлы тшӧка увъясас лэдзалас нерӧдъяс. Мукӧддырйиыс голя пасьта быттьӧ ӧрешки кисьтӧма. Овлывлӧ, нерӧдъяс кольк гырсяӧсь. Нерӧдъясын войдӧр лоӧны йӧнгыльяс, сэсся, кор пытшкӧсыс небзяс, воссяс да ор кутас сэтысь виявны. Зӧлӧтукаа челядьлӧн орӧссьӧны синъясыс, виялӧны пельясыс. Тушаас да юрас унаысь кисьтлывлӧ, лӧмӧссьӧны. Сэтысь сӧдзӧ ва.
Энӧ вунӧдӧй, зӧлӧтукаыд сійӧ жӧ чахотка, колӧ зільны бурдӧдны кагатӧ.
ІІI
Мый вӧсна йӧз висьӧны чахоткаӧн?
Ӧти-кӧ, висьӧдӧ сійӧс чахотка гаг; мӧд-кӧ, мортӧс вермӧ аслас жӧ омӧлик, слаблуныс.
Мый вӧсна жӧ морт омӧльтчӧ, слабмӧ?
1. Морт омӧльтчӧ пӧтмӧн сёйтӧм-ютӧмысь да лёк, нуртӧм сёян-юанысь. Сэки сійӧ вир-яйлы оз ло тырмымӧн коланторйыс, нинӧмӧн лоӧ кутны дзоньвидзалунсӧ. Тшыгъялігӧн да омӧль сёян сёйигӧн вир-яй оз вермы водзсасьны висьӧдан гагъяскӧд.
2. Дзескыдінын да няйта олігӧн сідз жӧ йӧз омӧльтчӧны. Мортлы пыр колӧ сӧстӧм сынӧд. Быд пельӧс кӧ керкаад йӧзӧн тырӧма, дерт нин сэні сынӧдыс абу сӧстӧм. Нӧшта нин омӧль, пемыд кӧ оланіныд, ватлалӧ. Пемыдіныд да, ватлаланіныд да, няйтыд да, — вывті бур чахотка гаглы. Сэтшӧминын олігӧн дзоньвидзалунтӧ он нин вермы кутны. Сэтшӧминын олысьяс кельдӧдӧмаӧсь, вижӧдӧмаӧсь — вир пас чужӧм вылас абу. Медся нин омӧль татшӧм оланіныд челядьлы: ичӧтысяньыс найӧс вермас чахоткаыд.
3. Ёна нетшыштӧны мортлысь ёнлунсӧ сьӧкыд уджъяс. Чоботаръяс, вурсьысьяс да пӧшти ставныс чахоткааӧсь. Найӧ уджалӧны пыр пуксӧн, копыртчӧмӧн. Сы вӧсна морӧсыс налӧн пыр кусыньтчӧма, топӧдӧма. Вӧляысь ни пыдіджыка лолавны найӧ оз вермыны. Сы вӧсна тыясын сынӧдыс омӧля вежласьӧ, вир оз лючки ветлы. Морт омӧльтчӧ.
Медся ёна омӧльтчӧдӧ йӧзтӧ буса да лёк дука сынӧд лолалӧмысь: из шом перъянінын, типографияясын, кодсюрӧ пабрик-заводъясын.
4. Табак да коддзӧдан юанъяс сідз жӧ омӧльтчӧдӧны морттӧ. Табак тшыныс ловгоршӧд пырӧ тыясӧ, дырӧн поводнӧя омӧльтчӧдӧ найӧс. Юысь мортлӧн гырк пытшкӧсыс омӧля уджалӧ. Сійӧ дзоньвидза морт моз оз вермы сёйны-юны, — сы вӧсна бара жӧ омӧльтчӧ. Слабиник йӧзыдлӧн кызыслӧн слабиникӧсь челядьыс лоӧны, пыр зыньгӧны. Оз вермыны найӧ венсьыны висьӧмъяскӧд, пыр висьӧны.
5. Лёквисьӧмӧн висьӧм бӧрын, кынтӧм бӧрын, пӧрӧсъяс бӧрын мортлӧн выныс сідз жӧ бырӧ.
6. Войнаясыд сэсся йӧзыдлысь вынтӧ ёна кыскӧны. Уна миллионъясӧн ӧд салдатъясыд олісны ва да няйт окопъясын, ёна тшыгъялісны. Мыйта вир киссис ранаясысь. Пленын кымын морт пессис, тюрмаясын, баракъясын да.
ІV
Кыдзи веськалӧ мортлы чахотка гаг?
Медъёна чахотка гагъястӧ паськӧдӧны асьныс жӧ йӧзыс. Чахоткаа морт пытшкын чахотка гагйыс миллиардъясӧн. Найӧ петӧны ортсӧ шыжӧн. Сы вӧсна ёна колӧ видзчысьны чахоткаӧн висьысь шыжысь. Висьысь быдлун сьӧлалӧ шыжӧн миллиард гаг. Шыжыс косьмас дай пӧрӧ бусӧ, кайӧ вывлань, сынӧдӧ. Сійӧ сынӧдӧн сэсся ми лолалам, гагъяссӧ кватлалам тыаным — висьмам. Мый сійӧ збыльысь сідзи, петкӧдлӧ со кутшӧм висьт:
Ӧти велӧдчӧм морт мавтӧма чахоткаа морт шыжӧн джодждӧра. Косьтӧма сійӧс. Сэсся кос корӧсьӧн тшӧктӧма пыркӧдны сійӧс, лэптыны бус кроликъяс оланінын. Мый жӧ лоӧма? — Нелямын кӧкъямыс кроликысь нелямын сизимыс висьмӧмаӧсь чахоткаӧн.
Чахоткаӧн висьысь йӧз зэв уна. Найӧ сьӧлалӧны кытчӧ сюрӧ: джоджӧ, муӧ, стенӧ. Некутшӧм доз шыжыслы оз лӧсьӧдны. Шыжыс косьмӧ да бусӧн кайӧ вылӧ, разалӧ дзоньвидзаяс пӧвстын. Челядь кыскасьӧны джоджын, кӧлалӧны быдсяма няйтсӧ, тшӧтш и шыжтӧ. Няйт чуньяссӧ сэсся вомас сюйӧны — висьмӧны. Ӧтлаын олігӧн чахоткаа морткӧд висьӧмтӧ зэв ӧдйӧ верман кӧлавны: сылӧн сёрнитігӧн дулльыс вермас вомад резыштны, сідз жӧ несйигӧн, лолалігӧн вермас вуджны. Вуджӧны ӧтлаысь, ӧти тасьті паньӧн сёйигӧн, окасигӧн, чигарка помъясӧн, киасигӧн (висьысь зэв тшӧкыда ассьыс вомсӧ чышкалӧ кинас). Верман висьмыны пузьӧдлытӧм йӧв либӧ ёна путӧм яй сёйигӧн, веськаласны кӧ найӧ висьысь мӧслӧн. Сэсся гутъяс ёна разӧдӧны висьӧмтӧ. Найӧ ӧд со быдлаын лэбалӧны. Гӧграласны висьысь морт гӧгӧрыд, кватлаласны висьӧдан гагъястӧ, сэсся пуксясны сёян-юан вылӧ — гагъяссӧ сэтчӧ и колясны.
V
Чахотка оз став висьысьсӧ ӧтмоза висьӧд. Мукӧд чахоткаа мортыс нэмыс оз тӧдлы ассьыс висьӧмсӧ. Сӧмын докторъяс, морт кулӧм бӧрас нин, пытшкӧссӧ видлалігӧн аддзӧны тысьыс чахотка поз. Мукӧдсӧ чахоткаыд регыдик, кокньыдика висьӧдыштӧ, бурдӧ сэсся. Мукӧдсӧ кымынкӧ вежонӧн либӧ тӧлысьӧн нинӧмӧ воштас. Татшӧм ӧдйӧ нуысь висьӧмсӧ рочӧн шуӧны «скоротечнӧй чахоткаӧн». Овлывлӧ, чахоткаыд висьӧдас дас воясӧн, дырджык да.
Мыйла чахотка оз ӧтмоза быдӧнӧс висьӧд?
Важӧн шулывлӧмаӧсь, чахоткаыд пӧ нуӧдӧ гагъяс серти: ён али омӧль гаг веськалӧ мортлы.
Сійӧ абу сідзи. Ёна да омӧля висьӧдӧмыс абу гаг сайын, а морт дзоньвидзалун саяс: дзоньвидзалуныд ёна паныдалӧ висьӧмтӧ. Дзоньвидза мортыд либӧ оз тӧдлы висьӧмсӧ, либӧ висьыштас регыдик. Омӧлик, слабиник йӧзлы сьӧкыд: висьӧмыд найӧс регыдӧн вермӧ.
Морт ас тӧдтӧгыс паныдалӧ висьӧмӧс уна ногӧн. Висьӧдан гагъяс оз вермыны пырны тыясӧ другӧн. Войдӧр ковмас налы мунны нырӧд да ловгоршӧд. Налӧн кучикыс пытшкӧсладорсяньыс нильӧг. Сэні быдмӧны юрси кодь гӧнъяс. Найӧ пӧлыньтчӧмаӧсь ортсылань. Мыйӧн гагъясыд веськаласны ловгоршӧ, юрси кодьясыд мӧдӧдӧны найӧс бӧр ортсӧ, горшлань. Сэтысь сэсся сьӧвзьысьӧны шыжӧн.
Гырк пытшкӧсӧ пырны гагъяслы бара жӧ абу кокни. Сювйӧ веськавтӧдз колӧ налы мунны рушку пыр. А рушку пытшкӧс кучикысь дугдывтӧг сӧдзӧ шома ва — виӧ гагъяссӧ.
Дзоньвидза кучик пыр чахотка гаг яйӧ оз жӧ вермы пырны. Сійӧ пырӧ сӧмын кутшӧмкӧ дойӧд либӧ гыжна туйясӧд.
Висьӧдан гагъяскӧд ёна водзсасьӧ вир.
VІ
Кыдзи видзчысьны чахоткаысь?
Кытчӧ сюрӧ некодлы оз ков шыж сьӧлавны. Ми ӧд унаысь асьным ог тӧдӧ, висям али огӧ чахоткаӧн. Колӧ быд керкаӧ лӧсьӧдны сьӧлавны доз, ва тырӧн, мед шыж оз косьмы. Ветліг-мунігӧн вӧдитны зептын ичӧтик вевта банка да сэтчӧ сьӧлавны. Чукӧртӧм шыжтӧ оз ков кисьтавны кытчӧ сюрӧ, колӧ сійӧс сотны пачын. Дозсӧ весавны пӧимӧн, мыськавны пуан ваӧн. Висьысьлы колӧ лӧсьӧдны торъя вольпась, тасьті пань, кичышкӧд, паськӧм. Сылысь паськӧмсӧ колӧ мыськыны торйӧн мукӧдысь, ёна пуны. Керкатӧ колӧ видзны сӧстӧма, пелька. Быд лун пызан-лабичтӧ да ӧшинь вывъястӧ колӧ чышкавны лапыд ветьӧкӧн, джоджтӧ — ва корӧсьӧн, мед бус оз кай. Гутӧсь во кӧ, наысь колӧ ёна видзчысьны, бырӧдны найӧс. Гутъясыд ӧд зэв ёна новлӧдлӧны висьӧмтӧ.
Челядьтӧ колӧ бурджыка видзны-дӧзьӧритны, унджыкысь мыссьӧдны, медся нин кияссӧ. Оз ков лэдзны найӧс кыскасьны няйт джоджӧд. Вердны колӧ пузьӧдлӧм йӧлӧн.
Кыдзи бурдӧдчыны висьӧмысь?
Сӧстӧм сынӧд — медбур лекарство чахоткаысь. Оз ков повны кӧдзыдысь, колӧ быд лун ывла вылын ветлӧдлыштны. Керкатӧ быд лун жӧ колӧ тӧлӧдны, восьтывны ӧдзӧс либӧ ӧшинь, мед пырас сӧстӧм сынӧд. Сэсся шонді зэв бур висьысь мортлы. Гожӧмын быд лун колӧ куйлыштны шонді водзын.
Чахоткаа мортлы колӧ овны югыд кыпыд керкаын. Ӧшиньясыс мед вӧліны лунвылӧ банаӧсь, да оз ков найӧс нинӧмӧн тупкавны: югыдінын гагъяс ӧдйӧджык кулӧны.
Сёйны-юны колӧ бура, пӧтӧса сёян: йӧв, яй, кольк. Яй кӧ абу, колӧ пуны анькытш. Йӧлысь кӧ уман, колӧ вежны рысьӧн, нӧкйӧн, выйӧн. Быд сёян колӧ тшӧкыдджыка вежлавны. Вердны висьысьӧс ичӧтикаӧн да унджыкысь, мед сійӧс оз восӧд. Быд лун колӧ весавны пиньсӧ мел либӧ кыдз пу шом пызьӧн. Быд сёйӧм бӧрын вомсӧ пожъявны дэбыд ваӧн. Оз ков лэдзны овмӧдчыны гагъяслы вомын. Коддзӧдан юан висьысьлы некутшӧма оз ков сетны: сійӧ сылы сӧмын яд.
VІІ
Кутшӧм йӧзӧс медъёна висьӧдӧ чахоткаӧн?
Медъёна чахоткаӧн висьӧны да кулӧны гӧль уджалысь йӧз. Озыр пиысь чахоткаӧн кулысь этша. Парижын (Францияын столича) быд дас сюрс мортысь быд во чахоткаысь кулӧ со кыдзи: озыр йӧз пиысь дас, гӧль уджалысь йӧз пиысь ветымын нёль морт. Гӧль уджалысьлы шойччӧг прамӧя оз сюрлы. Уджалӧ сійӧ асъя пемыдсянь рытъя пемыдӧдз. Сёйӧ-юӧ омӧля. Сэсся уджалысьясыд ӧти вежӧсын олӧны морт сизим-кӧкъямысӧн. Найӧ велӧдчытӧмӧсь, оз тӧдны, мый висьысь шыжын эмӧсь гагъяс, оз видзчысьны сыысь да и висьысьыс ачыс оз видзчысь: сьӧлалӧ кытчӧ сюрӧ. Тӧдтӧмысла да эштытӧмысла оланінсӧ дурка, няйта видзӧны. Няйт джоджӧдыс челядьясыс кыскасьӧны. Ставныс сёйӧны ӧти тасьтіысь, узьлӧны ӧти вольпасьын висьыськӧд да сідз водзӧ. Венсьыны висьӧмӧн гӧль уджалысь йӧзлы зэв сьӧкыд.
Важӧн докторъяс сӧмын вӧлі бурдӧдӧны висьысьӧс, а ӧні, бурдӧдӧм кындзиыс, велӧдӧны, кыдзи висьӧмъяссьыс видзчысьны.
Крестьянинӧс сідз жӧ топӧдӧ чахотка. Сылӧн вывті сьӧкыд удж. Гожӧмын уджалӧ кызь часӧдз суткинас, лун ни вой шойччӧг оз аддзыв. Сійӧс кор шонді знӧитӧ лунтыр, кор кӧдзыд тӧв пӧльтӧ, вывсянь зэр швучкӧ. Буса удж налӧн зэв жӧ уна. Вартігӧн, тӧлӧдчигӧн, кудель вӧчигӧн ныр-вом тырӧ бусӧн. Сёян налӧн омӧль, дай кутшӧм сюрӧ. Унаысь удж вылын куш нянь да ваӧн пӧткӧдчӧны.
Керкаын крестьянинлӧн сӧстӧм сынӧд сӧмын гожӧмын. Тӧлын сійӧ некыт оз убӧлит восьтыны: керкаысь шоныдӧс оз лэдз! Ӧтилаын керкаын олӧны унаӧн. Сэні жӧ косьтӧны нямӧдъяссӧ, кага рузумъяссӧ, кукань куяссӧ. Со кутшӧм сынӧдӧн найӧ лолалӧны.
Керканыс зэв пемыд: ӧшиньяс посниӧсь, нӧшта мукӧдыслӧн тырӧмаӧсь бусӧн.
Крестьянин ёна радейтӧ коддзӧдана юан да табак. Чайтӧ, на помысь долыдлун шедас. Эськӧ — яд. Самӧкуръясысь да винаысь некутшӧм бур абу.
Висьмасны-ӧ, доймасны-ӧ крестьянаыд, ӧдйӧджык мунӧны «тӧдысь» либӧ «веськӧдчысь» ордӧ. Сэні найӧс вежа ваӧн юктӧдыштасны, пывсьӧдасны, нимвидзасны, унджык быдсяма висьӧмсӧ сюясны. Доктор дінӧ бурдӧдчыны мунӧны кор нин дзикӧдз пӧгибӧ воасны, кор нин оз позь бурдӧдныс.
Колӧ став гӧгӧрвоана йӧзыслы сиктын — велӧдысьяслы, агрономъяслы, комсомолечьяслы да — ӧтувтчыны да унджыкысь чукӧртчывны крестьянакӧд сёрнитны висьӧмъяс йылысь. Колӧ велӧдны найӧс видзны ассьыныс дзоньвидзалунсӧ.
VІІІ
Ӧні ми тӧдам нин, чахотка медуна нуӧ уджалысь гӧль йӧзӧс. Сы вӧсна Сӧвет власьт зэв ёна тӧждысьӧ кокньӧдны, бурмӧдны уджалысь йӧзлысь олӧмсӧ, оланінъяссӧ. Висьысьясӧс бурдӧдны восьталӧны санаторияяс. Бурдӧдӧны сэні сӧмын сӧстӧм сынӧдӧн да бур сёян-юанӧн. Санаторияын висьысь велалӧ, кыдзи асьсӧ гортас видзны, мед висьӧмыс мукӧдлы оз паськав. Регыд кӧ висьмӧм бӧрын висьысь веськалас санаторияӧ — бурдас дзикӧдз.
Санаторияяс восьтӧны пожӧм вӧраа, вылі местаа, кос инӧ. Йӧз оланінъяссянь ылӧ.
Санаторияяс ӧні, тӧдӧмысь, этша на. Миян, Коми обласьтын, сӧмын ӧти — Пӧддельнӧйын. Быд висьысь дерт сэтчӧ он на веськав. Бурдӧдчыны чахоткаысь позьӧ и санаториятӧг, гортын. Сӧмын ов да сёй-ю, кыдзи докторъяс тшӧктӧны, да ставсӧ пыдди пукты, мый тані висьталӧма.
Эн вунӧд, чахоткаысь зэв позьӧ бурдӧдчыны. Казялан кӧ висьмӧм, эн эновтчы, регыдджык бурдӧдчы — бурдан.
