БУР СЁЯНӦН КАГАТӦ ВЕРД

 

Быд кӧзяйка тӧдӧ, кутшӧм подаӧс (скӧт) да пӧткаӧс кыдзи да мыйӧн вердны. Кӧрым да вердчӧм сертиыс и яйыс налӧн: бур либӧ омӧль. Му уджалысь тӧдӧ, кӧні мый бурджыка быдмӧ, унджык воӧ да, висьталас — кыдзи да мыйӧн мусӧ небзьӧдны-вынсьӧдны. Му вынсьӧданторйыд уна пӧлӧс эм. Колӧ тӧдны, кутшӧм быдмӧглы кутшӧм му колӧ да мыйӧн сійӧс вынсьӧдны. Сёяныд уна пӧлӧс жӧ.Морт пӧткӧдчӧ быдмӧгъясӧн да яйӧн. Ӧти пӧлӧс яя сёян вылӧ, шуам шыд вылӧ, быд сикас яй оз шогмы. Вӧркысь сійӧ зэв бур артмас, а ты да мус шыд вылӧ оз нин туйны. Жаритӧмӧн найӧс сёйӧны. Пӧтка яй жаритӧмӧн жӧ чӧскыдджык.Яйын эм белок (курӧг кольк еджыд кодь пӧтӧс сертиыс), гос, крахмал да. Найӧ абу ӧтмындаӧн быд пода да пӧтка яйын, сы понда и яйясыд оз ӧтмоза пусьыны морт гыркын: кодыс регыдӧн, кокниа пусьӧ-а, кодыс и сьӧкыдджыка. Эськӧ став подаыс кӧ ӧтмоза ӧтитор сёйис, сэки налӧн быдӧнлӧн яйыс вӧлі ӧткодь. Весиг ӧд йӧлыд абу ӧткодь: кор кизьӧр, кор сукджык; кор чӧскыд кӧра, кор курыд. Ставыс сійӧ сёянтор пондаыс, мыйӧн пӧткӧдчӧма подаыс. Быдмӧгъясын сідз жӧ эм белок, гос да крахмал, сӧмын найӧ абу подалӧн кодьӧсь, а аслыспӧлӧсӧсь. Сёянъясӧн белок, крахмал да гос веськалӧны морт гыркӧ. Сэні найӧ сорласьӧны сӧкъясӧн, вежсьӧны, пӧрӧны морт туша белокӧ, госӧ да крахмалӧ. Сювъясын сёянысь став бурторйыс йиджӧ вирӧ. Сэсся вирыскӧд сӧнъясӧд разалӧ туша кузя. Сідз кӧ, вирын видзсьӧны пӧтӧса торъяс.

Кӧрым да вердчӧм сертиыс и яйыс налӧн: бур либӧ омӧль. Му уджалысь тӧдӧ, кӧні мый бурджыка быдмӧ, унджык воӧ да, висьталас — кыдзи да мыйӧн мусӧ небзьӧдны-вынсьӧдны. Му вынсьӧданторйыд уна пӧлӧс эм. Колӧ тӧдны, кутшӧм быдмӧглы кутшӧм му колӧ да мыйӧн сійӧс вынсьӧдны. Сёяныд уна пӧлӧс жӧ.

 

Морт пӧткӧдчӧ быдмӧгъясӧн да яйӧн. Ӧти пӧлӧс яя сёян вылӧ, шуам шыд вылӧ, быд сикас яй оз шогмы. Вӧркысь сійӧ зэв бур артмас, а ты да мус шыд вылӧ оз нин туйны. Жаритӧмӧн найӧс сёйӧны. Пӧтка яй жаритӧмӧн жӧ чӧскыдджык.

Яйын эм белок (курӧг кольк еджыд кодь пӧтӧс сертиыс), гос, крахмал да. Найӧ абу ӧтмындаӧн быд пода да пӧтка яйын, сы понда и яйясыд оз ӧтмоза пусьыны морт гыркын: кодыс регыдӧн, кокниа пусьӧ-а, кодыс и сьӧкыдджыка. Эськӧ став подаыс кӧ ӧтмоза ӧтитор сёйис, сэки налӧн быдӧнлӧн яйыс вӧлі ӧткодь. Весиг ӧд йӧлыд абу ӧткодь: кор кизьӧр, кор сукджык; кор чӧскыд кӧра, кор курыд. Ставыс сійӧ сёянтор пондаыс, мыйӧн пӧткӧдчӧма подаыс. Быдмӧгъясын сідз жӧ эм белок, гос да крахмал, сӧмын найӧ абу подалӧн кодьӧсь, а аслыспӧлӧсӧсь. Сёянъясӧн белок, крахмал да гос веськалӧны морт гыркӧ. Сэні найӧ сорласьӧны сӧкъясӧн, вежсьӧны, пӧрӧны морт туша белокӧ, госӧ да крахмалӧ. Сювъясын сёянысь став бурторйыс йиджӧ вирӧ. Сэсся вирыскӧд сӧнъясӧд разалӧ туша кузя. Сідз кӧ, вирын видзсьӧны пӧтӧса торъяс.

Мортыд быттьӧ машина, сы моз жӧ уна торйысь (тканьясысь) тэчӧма. Медглавнӧйыс морт тушаын, кутӧдыс, лы скелет. Лы вылас яй, сэсся гос, сэсся кучик.

Юр лыын вем. Морӧс лы кытшын тыяс да сьӧлӧм. Рушкуын: мус, желудок, сювъяс, вӧрк да мус. Кыдз тай машина часьтъяс ёна уджалӧмысь торксялӧны, бырӧны, сідз жӧ и морт тушаын кутшӧмсюрӧ органъяс ёна уджалӧмысь ӧдйӧ торксялӧны, слабмӧны. Машинатӧ, медым бурджыка уджалас, мавтӧны; морт тушаын органъясыс мед уджаласны — «мавтӧны» жӧ, сёянӧн. Ми шуим нин водзын, сёянысь крахмал, белок да гос вир сӧнъясӧд разалӧны туша кузя, вердӧны быд орган (машина йылысь кӧ эськӧ шуим: мавтӧны). Сідз быд лун органъяс пӧткӧдчӧны, бӧр вынмӧдчӧны удж бӧрын. Сійӧ инӧ быд лун кӧ сёян, а тшыгъялігӧн кысь органъяс пӧтӧссӧ босьтӧны? Сёйӧм бӧрын мыйкӧ мында крахмал сёянысь пуксьӧ мус вылӧ да яй вылӧ, а гос чӧжсьӧ кучик улӧ. Мыйӧн вирысь морт туша вынсьӧданторъяс бырӧны, а морт оз сёй, сэки чӧжӧм запасысь коланторъяс йиджӧны вирӧ. Органъяс пӧтӧны, ёнмӧны, водзӧ вермасны уджавны.

Вирын эм ещӧ кислород (газ). Ми сійӧс ас пытшкӧ лолалам тыясӧн. Вирын кӧ кислородыд абу тырмымӧн, сэки мортыд кӧть ещӧ уна да бура сёяс-юас, пыр лоӧ быгыд чужӧма да висьлӧс, ачыс кӧть бӧчка кыза-а. Кислородыд сёян кодь колантор жӧ. Сытӧг морттӧ малокровйӧ босьтӧ. Ӧні быд лун быд морт оз на вермы бур сёян сёйны, а кислородтӧ ставныс вермасны лолавны: сыысь дон мынтыны оз ков. Сӧмын тшыкӧм сынӧда инын эн ов, оланінтӧ тшӧкыдджыка тӧлӧд: ӧд кислородыд сӧстӧм сынӧдын. Медуна сійӧ раскын да видзьяс вылын, кӧні уна веж коръяс да турун.

Тшыг морт омӧль уджалысь, оз пыр сылы уджыс киас. Мортыдлӧн выныс сёйӧм помысь. Сьӧкыдджык удж вылын уна вын мунӧ, унджык и колӧ сёйны сэки, дай частӧджык сёйны, мед оз видзсьы чӧжӧм пӧтӧс запас. Пес кералысьлӧн да гижысьлӧн 8 часа уджалан лунӧ оз ӧтмында вын мун, сы вӧсна и сёйӧмыс налӧн абу ӧткодь. Ӧтиыс ньӧжйӧникӧн сёйӧ, бӧрйысьӧмӧн, а мӧдыс, кыдз шуасны, вомтырнас ватшкӧ.

Тайӧ тыдалана удж тушалӧн. А эм ӧд тыдавтӧм: гырк пытшкас дугдывтӧг мунӧ. Сювъяс сёянысь коланторъяс ковтӧмторъясысь янсӧдалӧны да вӧтлӧны найӧс вирӧ. Мус да вӧрк весалӧны вирсӧ. Сьӧлӧм помала тіпкӧ, вӧтлӧ вирсӧ туша кузя, а вирыскӧд тшӧтш визлалӧны организм пӧткӧдысьяс. Дугдывтӧг лолаламӧ, босьтамӧ кислород сынӧдысь да тыясын вирӧ найӧс пыртам.

Мукӧд став органыс пыр жӧ зэв колан удж нуӧдӧны. Сувтӧдан кӧ тайӧ машинасӧ кӧть зэв регыдик кежлӧ, мортыд висьмас, вермас кувны.

Татшӧм дугдывтӧм ыджыд удж пыр мунӧ ыджыд морт тушаын, челядь тушаын и, челядь тушаас ещӧ ёнджыка. Ӧд кагаыдлы колӧ быдмыны дай ёнмыны, нюжавны дай паськавны (кызны). Кысь сійӧ содтӧд тканьяссӧ сы вылӧ босьтас? Кысь сылы выныс тушасӧ кузяногыс да пасьтаногыс ыдждӧдныс? Тӧдӧмысь, сёянысь. Став торсӧ (материал) да вынсӧ тушасӧ содтыны да кызтыны кагаыд босьтӧ сёянысь. Сідз кӧ, бура быдмас кага сӧмын сэки, кор сійӧс бура вердан. Унаысь аддзывлан лӧз вез кодь кага, омӧлик, висьлӧс, пыр няргӧ. Арӧс нин сылы-а, век на быттьӧ 3–4 тӧлысся, сэтшӧм сійӧ ичӧт да кокни. А мый вӧсна, чайтад? Да сёян вӧсна. Ёнмыныс да быдмыныс сылы пӧтӧсыс оз тырмы. Бурджык сёянӧн колӧ сійӧс вердны. Тшыг воясӧ (1918–21) кымын сэтшӧм челядьыс вӧлі.

Сідз инӧ, сёян помысь челядьлӧн тушаыс содӧ: кузьтаногыс и кызтаногыс. Сёян помысь сійӧ вынсӧ босьтӧ. Сёян помысь сылӧн тушаас ӧткодь шоныд пыр.

Кодсюрӧ гашкӧ юаласны: «Мыйла нӧ пӧ посни челядьыслы выныс, пес керавны да ва пыртлыны пӧ ӧд налы оз ков. Сӧмын тай чеччалӧны да ворсӧны». Сійӧ со и эм — чеччалӧны да ворсӧны. Ланьтлӧны сӧмын войнас, узигас. А кодкӧ лыддьыліс эз кымын километр найӧ мунӧны быд лун ӧшинь улас котралігӧн. Кымынысь найӧ чеччыштлӧны. Кымынысь пес чуркаяс да пленӧкъяс быгыльтӧны, пӧвпомъяс да паличьяс ӧтарӧ-мӧдарӧ новлӧдлӧны, мач качӧдлӧны да с. в. Ставсӧ кӧ тайӧс арталан, сэки гӧгӧрвоана лоӧ мыйла кагаыдлы выныс колӧ: вӧлӧмакӧ, сылӧн став органыс лунтыр зэв ёна уджалӧны. Колӧ найӧс пыр вынсьӧдны, вердны кагатӧ бура. Нӧшта, колӧ сёянсӧ вежлавны: ӧти пӧлӧс сёяныд абу бур. Известка да совъяс кӧ сёянысь кагалы этша сюрасны, сылӧн лыясыс омӧльӧсь, небыдӧсь лоӧны: кокъясыс чукыльтчасны, ордлыясыс кусыньтчасны либӧ топаласны лёкногӧн, — тыяслы лоӧ дзескыд. А векни морӧсӧн быдмысь кага кокниа чахоткаӧн висьмӧ, мукӧд вуджана висьӧмъясӧн и. Юр вемлы кӧ быдмыныс пӧтӧсыс оз ло тырмымӧн, сэки кагаыд висьлӧс жӧ лоӧ, быдторйысь пондас ӧдйӧ скӧрмыны, омӧля пондас велавны. Ичӧтысяньыс кӧ кагатӧ коланторъясӧн он верд, жебӧн и быдмас, верстьӧ дырйиыс пыр лоӧ омӧликӧн. Ыджыд морт вылын пӧтӧс судзсьытӧм озджык тӧдчы, а поснияслы кӧ кутшӧмкӧ пӧтӧстор дыр оз сюр, пыр и торксяс дзоньвидзаыс.

Мый жӧ керны, медым кагаыд быдмас бура, ёнӧн, зумыдӧн.

Сы вылӧ уна сьӧм оз ков, сӧмын бура видз-верд кагатӧ. Сёянсӧ тшӧкыда вежлав, мед вирас сылӧн пыр вӧлі быд органлы колан пӧтӧс. Ӧти пӧлӧс сёянысь, пыр кӧ сійӧн ёна вердны, вермас кагаыд и кызны, пургыль кодь лоӧ, но висьлӧс. Сійӧ жӧ сёянӧн позьӧ кагатӧ вердны, мыйӧн ӧні вердам, сӧмын бурджыка лӧсьӧдӧмӧн-а. Колӧ велӧдчыны бур сёянсӧ лӧсьӧдны. Чери-яйыд, кӧть шочиника-а, быдсӧнлӧн овлӧ. Град выв пуктасъяс эм жӧ. Шыдӧсъяс да пызьыд эм жӧ. Сӧмын эн дышӧдчы да быд лун наысь выль сёян лӧсьӧд. Гырысьлы кӧ колӧ чӧскыд сёян, поснилы чӧскыдыд ещӧ нин колантор.

 

Со кагалы сёянъяс сутки вылӧ:

Сёянъяс:	3–5 арӧсӧдз	5–8 арӧсӧдз.
Еджыд нянь	150,0 (3/8 т.)	100,0 (1/4 т.)
Сьӧд нянь	—	100,0 (1/4 т.)
Йӧв	400,0 (2 ст.)	300,0 (1½ ст.)
Яй	50,0 (1/8т.)	100,0 (1/4 т.)
Мӧс вый	20,0 (5 зӧл.)	24,0 (6 зӧл.)
Кольк	1 шт.	1 шт.
Картупель	100,0 (1/4 т.)	150,0 (3/8 т.)
Шыдӧс	40,0 (10 зӧл.)	40,0 (10 зӧл.)
Град выв пуктасъяс	100,0 (1/4 т.)	100,0 (1/4 т.)
Сакар	25,0 (6 зӧл.)	25,0 (6 зӧл.)

Таяс пытшкысь еджыд няньтӧ сьӧкыдджык лоӧ судзӧдны-а, мукӧдторйыс крестьяниныдлӧн аслас эм. Кутшӧм сёян посни челядьлы медколан? Докторъяс важӧн нин казялӧмаӧсь, дыр кӧ пӧ мортыд пуктасъяс (зелень) оз сёй, висьмӧ цингаӧн. Видлалӧмаӧсь сійӧс подаяс вылын. Турунӧн вердӧмысь кӧ пӧ дугдан, цингаӧн жӧ найӧ висьмӧны: пинь аныс гырдсерӧссьӧ, кокъясыс гӧрд чутӧссьӧны, суставъясыс пыктӧны. А мыйӧн сетан налы турун, медся нин свежӧйӧс, висьӧм бырӧ, пода здоровмӧ. Цингаа мортлы, медым сійӧс бурдӧдны, шань лоӧ лун кежӧ сетны тшайнӧй пань лимон ва (сӧк), морков, турипув, яблӧг да м. т. Сідз кӧ инӧ, медым челядьтӧ цинга оз вермы, частӧджык колӧ вердны найӧс морковӧн, сёркниӧн, галанӧн, капуста подйӧн, анькытшӧн, вотӧсъясӧн да с. в., — мый заптӧма мамыслӧн. Мам кӧ пондас тӧдны, кутшӧм ыджыд бур зеленьысь, преник-кампет да подсолнечник пыдди челядьыслы пондас ньӧбавны яблӧг либӧ мукӧд пӧлӧс зелень. Сӧмын пуктасъястӧ да фруктытӧ сёйӧм водзвылад колӧ мыськыны пуан ваӧн, медым найӧн челядьыдлы вуджан висьӧмъяс оз шедны. Медъёна пуктасӧн колӧ вердны челядьтӧ сы вӧсна, мый пуктасъясас уна быдсяма белокыс, крахмалыс, железа да. Сыысь кындзи пуктасын да фруктыын, уна мукӧд сёянторйын и, эм нӧшта ёна колантор морт организмлы — витамин (ловзьӧдысь). Сӧмын кужтӧг пуиг-пӧжигӧн витаминыс, медколанторйыс, вошӧ. Сы вӧсна быдмӧг-пуктассьыд сёянтӧ кужӧмӧн колӧ вӧчны. Тшӧкыда овлӧ, морковтӧ либӧ сёркнитӧ пуигӧн васӧ чугунас зэв уна бузгасны-кисьтасны, сэсся, пусяс да, койыштӧны сійӧс ортсӧ. Сійӧ зэв абу шань. Ӧд уна витамин пуигас пуктассьыс ваас петӧ. Оз ков сійӧс койыштны, а колӧ сыысь шыд пуны. Картупель пуигӧн картупельсьыс витаминыс оз пет: корйыс видзӧ.

Кыдзи жӧ бурджык сёян пуктасысь лӧсьӧдны челядьлы? А со кыдзи (ӧти морт вылӧ тані индӧма). 3 картупель, 2 капуста кор, 2 шӧркоддьӧм морков да весалӧны, мыськӧны, посньыдика вундалӧны да пуктӧны пуан ва пытшкӧ чугунӧ (2½ стӧкан ваыс колӧ), пуӧны 15 минут. Пусьӧм бӧрас васьыс лэптӧны да мичаа нырӧны, сэсся бӧр шоныдінӧ пуктӧны (пач под вылас ли — оз кӧ ломтысь сійӧ), мед оз кӧдзав. Сэккості тшайнӧй пань свежӧй вый пиын тшайнӧй пань пызь гудралӧны. Эштас да, кисьтӧны нырӧм рокас, солыштӧны ичӧтика да ставсӧ бура гудралӧны, — сёянторйыд гӧтов. Свежӧйнас и колӧ вердны кагатӧ.

Бур сёянтор челядьлы фруктыӧн да вотӧсӧн сорлалӧм рок. Пуӧны йӧла маннӧй либӧ рис рок. Торйӧн, пуктасъясысь моз жӧ, лӧсьӧдӧны фруктыысь рок, либӧ вотӧсысь кисель. Сорлалӧны воддза рокыскӧд, сакар песокалӧны да свежӧйвывсьыс и вердӧны челядьӧс.

Гожӧмъясын челядьтӧ пырджык пуктасъясӧн колӧ вердны, сэки свежӧй пуктасъясад витаминыс унджык.

Медбур сёянтор челядьлы фрукты — зэв уна сэні крахмалыд и, железаыд и, витаминыд и, — да миянын, комиын, сійӧ абу. А град выв пуктасъястӧ позьӧ вӧдитны.

Цингаысь видзӧм пуктасъяслысь важӧн нин тӧдмалісны. А дзик на неважӧн аддзисны, мый лоӧ мукӧд сёянторйысь. Вердны кӧ челядьтӧ пыр сливки ув йӧлӧн (а мамъяс тшӧкыда сідзи вӧчлӧны: сливкисӧ сёйӧм водзвылас нарӧсьнӧ куртӧны), дзоньвидзаыс налӧн торксьӧ. Заграничаын ӧти карын 40 посни челядьлӧн синмыс висьмӧма. Пондӧмаӧсь корсьны помкасӧ. Вӧлӧмакӧ, ставнысӧ найӧс сливки йӧлӧн вердӧны. Сійӧ челядьыс зэв ньӧжйӧ быдмӧмаӧсь и. Пондӧмаӧсь сливки йӧлӧ чери вый содтавны, тшайнӧй паньӧн лун вылӧ. Челядь мӧдӧмаӧсь быдмыны, синъясыс бурдӧмаӧсь. Бура быдмӧны челядь вӧркысь, мускысь, сливки выйысь, сельдиысь, кольк вижысь. Бур сёянтор поснилы и гырысьлы вем, пӧк, анькытш, бобы, зӧр, ма, ӧрешки, томат.

Сідз кӧ инӧ, челядьӧс бура да дзоньвидзаӧн быдтыны оз ковны торъя дона сёянъяс. Ас саяд бур сёянсӧ лӧсьӧдӧмыс. Сійӧ жӧ сёянысь, кодӧс сёям быд лун, кужӧмӧн кӧ лӧсьӧдан, став пӧтӧса торсӧ позьӧ босьтны дзоньвидза кутны.

Ӧні, кутшӧм сёянторъяс оз шогмыны челядьлы. Челядьлӧн сювъясыс слабӧсь на, быд пӧлӧс сёян оз вермыны пусьыны. Шуам, порсь яйысь да госа ыж яйысь, воблаысь да, мыт найӧс босьтӧ. Кушман, переч да горчица оз жӧ туйны. Свежӧй лук ичӧтикаӧн позьӧ сетыштавны. Свежӧй калбасӧн позьӧ вердны, сӧмын свежӧйӧн, а неуна кӧ видзӧма нин, лучшӧ эн верд. Гырысьяс тшӧкыда важ калбасысь висьмылӧны-а, посниясыд висьмасны нин.

Тшӧкыда гӧснеч пыдди челядьлы ньӧбӧны ӧрешки да подсолнечник. Ядрӧсӧ сёйӧмысь эськӧ и омӧльыс абу, да кышас налӧн уна няйт да бус. Челядьлы весавтӧг, кышнас сетӧны. Вермасны висьмыны вуджан висьӧмъясӧн. Дай пиньясыс на челядьыдлӧн абу зэв ёнӧсь: ӧрешкисӧ тричӧдігӧн вермасны найӧс жуглыны.

Сизим арӧсӧдз челядьлӧн кызь кык йӧла пинь. Сы бӧрын найӧ гылалӧны, а на местаӧ быдмӧны гырысьяслӧн кодь ён лы пиньяс. Йӧла пиньяс унджык челядьыслӧн зэв омӧльӧсь. Видлалӧмаӧсь да, 100 челядь пиысь сӧмын 20 дзоньвидза пиняыс. А чиг квайт арӧсаӧс кӧ босьтан, дзоньвидза пиняыс сё пытшкад сӧмын квайт. 94-ыслӧн пиньясыс сісьӧсь, розяӧсь, висьӧны. Таысь дерт унджыксӧ бать-мам мыжаӧсь. Висян пиньнад, буракӧ, сёянтӧ бура он курччав, сідзи посньӧдлытӧгыс и лоӧ ньылавны. Сыысь кагаыд висьмӧ, оз кут чӧсмасьны сёянӧн. Пинь розьясӧ микробъяс (висьӧдысь гагъяс) веськалӧны, ещӧ чорыда висьӧдӧны. Ыджыд мортыс пинь висигад матайтчылан-а, посниыд сэки тӧдӧмысь нин ёна мучитчӧ. Сы вӧсна бать-мамлы ёна колӧ тӧждысьны мед посни челядьлӧн пиньясыс оз висьмыны. Быд сёйӧм бӧрын колӧ тшӧктыны пожъявны вомсӧ. Пӧсь сёян-юан бӧрын кӧдзыдӧс оз ков сетны, а кӧдзыд бӧрын пӧсьӧс.

Сук тшайӧн челядьтӧ оз ков юктавны: омӧль жӧ сыысь. Медбур юан сылы кизьӧриник тшай либӧ ид копей. Медъёна колӧ видчысьны винаӧн да сурӧн юктасьӧмысь. Тшӧкыда овлӧ, батьясыс праздникъясӧ либӧ пир вылын посни челядьыслы тшӧтш мыччӧны вина румкатӧ: видлы пӧ, нинӧм пӧ ӧд он ло. Эськӧ лоӧ. Зэв ыджыд лёк вина да сурысь посни челядьлы, некор оз ков найӧс сійӧн юктавны. Винаыд ӧд — яд. Зэв ёна торкӧ вемтӧ да нервъястӧ. А челядьыдлӧн ӧд ставыс нэр, толькӧ на чукӧрмӧ, ёнмӧ, — дыр-ӧ сэтшӧмтӧ торкны. Ичӧтдырйи юӧм помысь дзоньвидза торксьӧм нэмыс кежлӧ кольӧ, нэмыс лоӧ сійӧс кыскыны. Некутшӧм лекарствоясӧн он веськӧд.

Быд мамлы аслас кагаыс муса, зільӧ вердны сійӧс пӧттӧдзыс. Тшӧкыда овлӧ, уна тор сёйныс лӧсьӧдас, сӧмын кужтӧгыд став сёяныс чӧскыдтӧмӧсь лоӧны. Лучшӧ колӧ этша лӧсьӧдны, да чӧскыдӧс, бурыс сэки унджык лоас. Кор ми чӧскыдтортӧ аддзам, «дуль ваным» петӧ, сідзи эськӧ и сёйыштам. А чӧскыдтӧмтор сёйигӧн кӧть мыйта сійӧс сёян, огӧ и быттьӧ пӧтлӧй, сьӧлӧмным оз и бурмыв. Ӧти здук олыштан да, бара нин кынӧмыд сюмалӧ.

Мыйла сідзи?

Вӧлӧмакӧ, кор чӧскыд сёянтӧ сёян, вомад да желудокад уна сӧк янсалӧ, бура кизьӧртӧны сёянсӧ, отсалӧны регыдджык да бурджыка изсьыны-пусьыны сёянлы.

Чӧскыдтӧм сёян сёйигӧн сӧкъяс оз петны. Сёяныд омӧля кылалӧ, этша бур наысь челядьлы. Мукӧддырйиыс мамыс колан сёян челядьыслы лӧсьӧдас, пуктасъясысь, да лӧсьӧдігас тшыкӧдас: ёнджыка солалас ли, тшын дука лоӧ ли. Сёянторйыд чӧскыдтӧммас, вомад оз пыр. Бӧрдігтырйи первойысь кагаыд сэтшӧм сёянтӧ сёяс-а, кынӧмыс кӧ сюмалӧ, а мӧдысь сійӧ жӧ сёянтор, кӧть и чӧскыда сійӧс лӧсьӧдӧма, матӧ оз сибӧд. Важыс на тӧд вылас. Мукӧддырйи сэтшӧм сёян дінӧ морттӧ бӧр велӧдны воясӧн ковмас.

Уна мамъяс шуӧны, немтор пӧ челядьӧс велӧдны чӧскыд сёянӧ, матайтчан, пискаӧсь лоӧны. Абу сідз вӧлӧма. Челядьтӧ колӧ вердны чӧскыда. Сэки сёянысь бурыс унджык лоӧ.

Ичӧтысянь челядьӧс колӧ велӧдны вӧчны быдтор ӧти кадӧ. Быд лун мед ӧти кадын сёйӧны. Мамъяс, часі серти кӧ нёньӧдчисны, тӧдӧны, кутшӧм кокни велӧдны челядьӧс сёйны ӧти кадӧ. Челядьыслы лӧсьыд, дай мамъясыслы кокни. А челядьыс, ӧти кадын кӧ пондасны сёйны, ӧти кадын и асмогасясны. А сійӧ, медым лоны дзоньвидзаӧн, зэв жӧ колантор.

Дугдывтӧг челядьӧс оз ков вердны. Ӧд кынӧмлӧн и сідз зэв уна уджыс, колӧ сійӧс шойччӧдыштавны. А миян кыдзи мунӧ? Челядь пыр усьласьӧны нянь кусӧк вылӧ, пыр няргӧны — корӧны сёйны, пыр кынӧмлы выль удж содтӧны. Ӧти сёян кад миян челядьлӧн абу. Гырыськӧд тшӧтш пуксьӧдасны сійӧс пызан сайӧ да, муртса юрыс тыдалӧ. Судзласьӧ пызан шӧрысь ыджыд паньӧн, киськалӧ сёянсӧ, а вомас унджыкысьсӧ тыртӧм паньсӧ нин сюйӧ. Тӧдӧмысь, сідзи сёйӧмӧн сійӧ оз пӧт. Недыр мысти сёйӧм бӧрын бара нянь корас, няньӧн котӧртас ворсныс. Ворсігас вильышмас либӧ ылалас да, няньсӧ бара на оз сёй, пуктас лабичӧ либӧ джоджас. Казялас, кор няньыс тырӧма нин бусӧн да ёгӧн. Кватитас сійӧс — сёйӧ-ватшкӧ. Мыйта зараза вомас сюяс: киясыс няйтӧсь, няньыс бусӧсь. Мӧдысь сёйигӧн гырысьяскӧд бара пызан сайын пукалӧ, паньнас гудрасьӧ. Тӧдӧмысь, тадзи сёйӧмысь зэв ыджыд лёк. Рушкулы шойччӧг абу, сы вӧсна сёян изысь-пуысь органъяс омӧльджыка уджалӧны, лёкногӧн дай. Челядьыдлысь гырксӧ йӧртӧ, либӧ мыт босьтӧ. Медым сэтшӧмторъясысь видзчысьны, челядьтӧ колӧ вердны пӧттӧдзыс нёльысь лун кежлӧ: 8–9 ч. асылын, лун шӧр кадын, рытъя 4 да 7 часъясын да. Дзоньвидза кага кӧ велалас ӧти кадын сёйны, зэв бур лоӧ. Сылӧн сӧмын сэки кынӧмыс пондас сюмавны да быд сёян бура сёяс. Асывъясын челядьтӧ пӧтӧса сёянӧн колӧ вердны: ӧд сійӧ шойччӧм бӧрад (узьӧм бӧрын) ёна пондас котравны да ворсны. Медбур вердны сійӧс сэки кутшӧмкӧ рокӧн, яесничаӧн, небыда пуӧм колькйӧн, выя няньӧн, йӧлӧн. Бур юктавны йӧла копейӧн, тэся йӧлӧн либӧ геженьӧн.

Лун шӧр кадын колӧ сетны йӧла тшай, выя либӧ маа нянь, эм кӧ фрукты да.

Ужнайтігӧн вердны шомйӧлӧн, нӧкъя рысьӧн, йӧла кисельӧн, рокӧн, яесничаӧн. Ӧти пӧлӧс сёян ӧти лунӧ кыкысь оз ков сетны, ӧтчыд шань.

Ӧбед бӧрын посньыдджыкъясӧс колӧ узьтӧдны, а гырысьджыкъяс — мед шойччасны. Ужнайтӧдны колӧ час либӧ часӧн-джынйӧн водавтӧдз войдӧр.

Ми шуим нин, мый челядьтӧ колӧ вердны чӧскыд сёянӧн, пыр ӧти кадын, сёянторсӧ тшӧкыда вежлалӧмӧн. Сійӧ этша на. Колӧ, мед сёян гӧгӧрыд вӧлі сӧстӧм. Сёян лӧсьӧдан пызантӧ, пачводзтӧ да лабичтӧ колӧ видзны пелька. Тасьті-паньтӧ быд сёйӧм бӧрын колӧ мыськыны пуан ваӧн, ветьӧкӧн, мед дор гӧгӧрсьыс став госыс мынас. Мыськӧм бӧрас найӧс колӧ косьтыны пачводзад либӧ косӧдз чышкыны да идравны, мед гутъяс оз сітавлыны. Тасьті-пань чышкӧдыд мед торъя вӧлі, сэтчӧ чышкысьны оз ков, пызантӧ чышкыны сійӧн оз ков ни. Сёян лӧсьӧдысьлы асьсӧ сӧстӧма жӧ колӧ видзны. Сарапаныд да ковтаыд мед оз лякӧссявны, колӧ нагруникасьны. Киясыд мед пыр сӧстӧмӧсь. Колӧ тшӧкыдджыка мыськыны найӧс, да майтӧгӧн. Яйтӧ колӧ ньӧбны тӧдсалысь. Тӧдтӧмыдлысь ньӧбан да, кутшӧм ӧд веськалас. Верман висьмыны.

Сёйӧм водзвылын челядьтӧ колӧ мыссьӧдны, сӧстӧм киясӧн мед пызан саяс пуксясны. Пызан вылад колӧ вольсавны сӧстӧм пызандӧра либӧ клеёнка. Быд сёйысьлы ныр улас колӧ лӧсьӧдны торъя тӧрелка, пань да вилки. Няньтӧ колӧ вайны торъя тӧрелка вылын жӧ.

Челядьтӧ ичӧтысяньыс колӧ велӧдны кияссӧ сӧстӧма видзны, тшӧктыны тшӧкыдджыка мыссьыны. Ӧд ворсігас кымын тор найӧ босьтласны, кымынлаӧ кутчысьласны, кымын понйӧс да каньӧс малыштасны, мыйта быдсяма заразаыс вермас налы сюрны. Медся ёна ковйӧссьӧны.

Кутан кӧ юасьны мамлысь кутшӧм висьӧмъясӧн кагаыс висьліс, ковтӧ шочыс казьтыштас. Веськыда кӧ юалан: «Ковъяс петавлісны эз?» — сэки шуас: «Петавлісны дерт, ковтӧм кагаыд ӧд шоч». Збыльысь шоч, сійӧ и матыс. Мамъяс велалӧмаӧсь нин ков дінад да веськодьӧн сійӧс лыддьӧны. Эськӧ ковйыд зэв омӧльтор, уна лёк сыысь. 100 челядь пиысь 70–80-ыс ковъяӧсь. Мукӧдыслӧн ӧтпырйӧ куим-нёль пӧлӧс ков олӧны да нёнялӧны сійӧс. Ковйыд ӧд уна пӧлӧс эм. Медтшӧкыда куим пӧлӧсӧс аддзылан. Ӧти пӧлӧс ков шусьӧ аскаридаӧн. Сійӧ розӧвӧйвевъя еджыд, гӧгрӧс. Овмӧдчӧны кага сювйын, зэв уна овлӧ. Вуджӧны подаяссянь: пода сітын зэв уна аскарида колькйыс. Челядь сювйысь найӧ сітӧн жӧ петӧны, а овлӧ и вомӧдыс. Вермасны пӧдтыны кагатӧ. Сювйын гӧгрӧс ковлӧн зэв уна колькйыс, пыр выльысь-выль ковъяс быдмӧны, нёнялӧны кагалысь сӧксӧ, лэдзӧны ас пытшсьыс став шыблассӧ. Кага омӧльтчӧ, косьмӧ. Тшӧкыда сійӧс восӧдӧ. Регыд кӧ он вӧтлы став ковсӧ, кагаыд малокровнӧй лоӧ. Ковъяс сювйысь писькӧдчасны мукӧд органъясӧ, ещӧ ёна кагатӧ висьмӧдасны.

Мӧд пӧлӧс ковъяс шусьӧны власоглавӧн, юръясыс налӧн юрси кодь да. Юрнаныс найӧ сатшкысьӧны сювйӧ да быдсӧн сійӧс кырлӧдлӧны-дойдалӧны. А дойясас вермасны веськавны висьӧдысь гагъяс.

Коймӧд пӧлӧс ков шусьӧ острицаӧн. Сійӧ номыр кодь. Войясын сювйысь петӧ да визлалӧ сітан гӧгӧр, гильӧдӧ сэті. Челядь гыжъясьӧны, бӧрдӧны. Омӧля узьӧны. Сы вӧсна скӧрӧсь луннас, быдторйысь кокниа дӧзмӧны, лӧгасьӧны.

Мыйӧн казялан челядьлысь ковъяс, пыр жӧ колӧ босьтчыны сійӧс бурдӧдны; вӧтлыны ковъяссӧ. Кагатӧ колӧ петкӧдлыны докторлы.

Нӧшта ӧтитор колӧ тӧдны бать-мамлы: оз ков челядьӧс видны да пинявны сёйигӧн, оз ков повзьӧдлыны немторйӧн. Унаысь аддзывлан, кага сыркъялӧмӧн сёйӧ, сёянсӧ синванас сорлалӧ. Сёяныс вомас оз пыр, тасасьӧ горшас. Сэтшӧм сёйӧмысь бурыд абу. Сэки зэв чӧскыд сёян чӧскыдтӧмӧн кажитчас. Кагаыд оз пӧт. Сёйигӧн ньӧтчыд видчыны да горзыны оз ков, скӧравны ни. Лыддьысьны оз жӧ ков: ылалан да, омӧля курччавсьысяс сёяныд.

Кагаыд ён да дзоньвидза лоӧ кор сійӧс бура видзан-вердан. Детдомъясын велӧдысьяс шуӧны, приютса челядь пӧ да семьяын (гортын) олысь челядь тушанас да сьӧктанас ёна янсалӧны: приютсаяс гырысьӧсьджык дай сьӧкыдӧсьджык гортса челядьысь. Мыйла сідзи? Да сы вӧсна, мый приютъясын челядьсӧ вердӧны сӧмын челядьлы колан сёянӧн. Тшӧкыда найӧс вежлалӧны, бура лӧсьӧдӧны. Приютса челядь пӧвстын малокровнӧйяс этшаджык гортса челядь пӧвстын дорысь. Детскӧй садйӧ волысь мамъясӧс велӧдысьясыс велӧдӧны кыдзи видзны-вердны челядьӧс. Челядь сертиыс сэсся тӧдӧны, кодлӧн мамъясыс кывзӧмаӧсь велӧдӧмсӧ, велӧдӧм серти быдтысьӧны. Ӧні индамӧ (ылӧсас) посни челядьлы сёян дас лун кежлӧ.

1. Выльлун.

1. Йӧла ид копей либӧ тшай, выя нянь да.

2. Свежӧй яя шыд, зӧр шыдӧса рок да.

3. Йӧв няньӧн (эм кӧ еджыд няньӧн).

4. Выя макарон.

 

2. Воторник.

1. Йӧла тшай, выя нянь да.

2. Картупеля тшака шыд, проса рокӧн яй котлет, уль морков да.

3. Йӧв рӧшкыд няньӧн (сӧчӧнӧн ли, шаньгаӧн ли).

4. Винегрет (сорлалӧны ӧтлаӧ пуӧм картупель, морков, свеклӧ, капуста да ӧгурчи, сэсся нӧкъялӧны).

 

3. Серӧда.

1. Йӧла тшай, кольк, выя нянь.

2. Пуктасъясысь шыд, жаритӧм яй макаронӧн.

3. Йӧв, выя сьӧд нянь.

4. Маннӧй рок.

 

4. Четверг.

1. Йӧла тшай, выя нянь.

2. Яя шыд, капустаа пирӧг, вотӧса кисель.

3. Йӧв, выя небыд нянь.

4. Пуӧм картупель нӧкйӧн.

 

5. Пекнича.

1. Нӧкъя рысь, йӧв, нянь.

2. Яйтӧм шыд пуктасъясысь, жаритӧм чери да.

3. Йӧла тшай, выя нянь да.

4. Шомйӧв няньӧн.

 

6. Субӧта.

1. Йӧла копей, яеснича, нянь.

2. Анькытша шыд, рыська шаньга.

3. Йӧв, еджыд нянь да.

4. Маннӧй рок.

 

7. Вӧскресенньӧ.

1. Йӧв, выя нянь да.

2. Зӧр шыдӧса рок выя картупельӧн, жаритӧм мус да.

3. Йӧла тшай, булки да, либӧ рӧшкыд нянь.

4. Рис рок выйӧн.

 

8. Выльлун.

1. Зӧр шыдӧса рок, йӧв да.

2. Анькытша шыд, жаритӧм картупельӧн чери котлет да.

8. Йӧла тшай, выя нянь да.

4. Йӧла кисель.

 

9. Воторник.

1. Йӧла копей, выя либӧ маа нянь да.

2. Рис сора яя шыд, пӧжӧм пуктасъяс, вотӧса кисель.

3. Йӧв, рӧшкыд сӧчӧнъяс да.

4. Выя гречуга рок.

 

10. Серӧда.

1. Йӧла тшай выя няньӧн.

2. Шыдӧса шыд, чери картупельӧн да.

3. Йӧв, колькъя да рис шыдӧса пирӧг да.

4. Колькйӧн жаритӧм макарон.