СКӦТ ДӦЗЬӦРИТӦМ ЙЫЛЫСЬ
Кывпырӧс
Унаысь скӧтыд висьлӧ, кулӧ омӧля видзӧмла, дӧзьӧритны кужтӧмла да. Быд крестьянинлы, крестьянкалы колӧ тӧдны, кыдзи дӧзьӧритны скӧтӧс, кыдзи колӧ вердны-юктавны, медым скӧтыд эз висьмы, медым некутшӧм ускӧттьӧ эз су овмӧстӧ. Сэсся колӧ велӧдчыны тӧдмавны, дзоньвидза-ӧ скӧтыд, висьӧ-ӧ. Колӧ кужны висьмӧмсьыс скӧтсӧ видзны, висьмис кӧ нин — лечитны, медым висьӧмыс водзӧ эз паськав, медым скӧт лекарӧс вайтӧдз эз кув скӧтыд.
Уна сикас висьӧмъясысь позьӧ видзны скӧттӧ бура дӧзьӧритӧмӧн. Висьмис кӧ нин скӧтыд, — бура дӧзьӧритӧмӧн жӧ сӧмын позьӧ видзны сійӧс кулӧмысь.
Кужӧмӧн, бура дӧзьӧритӧмӧн крестьяниныдлы позьӧ скӧттӧ видзны висьмӧмсьыд, кулӧмсьыд, ускӧттьӧсьыд. Важ йӧз шулӧмаӧсь: «Сӧстӧма скӧттӧ видзны — джын кӧрым»; «мӧскыдлӧн йӧлыс вомас», «Вӧвтӧ зӧрйӧн вӧтлы, эн плетьӧн». Скӧтыдлӧн бурлуныс дӧзьӧритӧм сайын, видзӧм сайын.
Бура кӧ скӧттӧ видзан, бурджык и овмӧсыд лоӧ, вынаджык, озырджык; омӧля, кужтӧма видзигӧн, скӧтыд висьмӧ, омӧльтчӧ, йӧлыд мӧскыдлӧн чинӧ, вӧлыд лоӧ вынтӧм — сы понда дерт жебмӧ и овмӧсыд.
Медся ёнасӧ скӧтыд кулӧ висьӧмъясысь. Сӧмын ӧд висьӧмъясыс дӧзьӧритӧм сайын жӧ. Бура кӧ видзны, лючки дӧзьӧритны, висьӧмъясыд озджык босьтны скӧттӧ. Овлӧны кокньыдик висьӧмъяс, — шуам, вӧлыдлӧн гыжйыс кытчӧкӧ доймыштӧма, сутшкысьӧма, — эновтчан кӧ, он кӧ кадын бурдӧд дойсӧ, вӧлыд вермас ёна висьмыны, кокыс вермас пыктыны, ордны, — вӧлыд оз кут вермыны уджавнытӧ. Кадын кӧ дойсӧ мыськавны, киськавны иодӧн, кӧртавны — дойыд регыдӧн и бурдас, кыкысь-куимысь кӧртавлӧмӧн и позьӧ бурдӧдны. Эновтчан кӧ, он кӧ кадын бурдӧд дойтӧ, пыктас кӧ дойсяньыс вӧлыдлӧн гыжйыс — ковмас нин кузя лечитны, регыдӧн оз нин бурд сэки. Лечитӧмнас на нӧшта гыжйыс вермас усьны, вӧвтӧг верман кольны.
Пӧсь вылысь кӧ вӧвтӧ юкталан кӧдзыд ваӧн, вӧлыд висьмас, ковмас бура дыр лечитны. Унаысь вӧлыд дзикӧдз дзоньвидзалунсӧ воштывлӧ сы понда. Пӧсялӧм вӧлӧс кӧдзыд ваӧн ньӧтчыд оз ков юктавны, колӧ нӧрӧвитыштны, медым вӧлыд ыркалас, вӧлисти сэсся и юктавны, сэки и висьӧмыд оз босьт сійӧс.
Вуджан висьӧмӧн кӧ висьмас пемӧсыд, пырысьтӧм-пыр жӧ колӧ янсӧдны сійӧс дзоньвидза скӧтсьыс, висьӧмыс оз вудж на вылӧ. Ӧтлаын кӧ кутан видзны висьысь пемӧстӧ дзоньвидзаясыскӧд, висьӧмыс вермас вуджны, став скӧтыд вермас висьмыны.
Кокньыдджык видзчысьны висьӧмсьыд, сьӧкыдджык бурдӧдны висьӧмтӧ. Висьмӧмсьыд скӧттӧ позьӧ видзны, кужӧмӧн кӧ найӧс дӧзьӧритны.
Овлӧны вуджан висьӧмъяс (висьысь пемӧссянь висьӧмыс вуджӧ мукӧд пемӧсъяс вылӧ, мортлы тшӧтш и), овлӧны вуджтӧм висьӧмъяс; овлӧны нӧшта кутшӧмсюрӧ висьӧмъяс, шуам доймӧмысь, сотчӧмысь и сідз водзӧ.
Висьӧмыслы оз ков лэдзны паськавны, колӧ пемӧстӧ лечитны кадын. Сёрмӧдчан кӧ лечитӧмнад, висьӧмыс водзысь водзӧ паськалӧ, ӧти висьӧмсянь мӧд сикас висьӧм кыптӧ, сэки и лечитӧмнас нин нинӧм он отсав, пемӧсыд вермас кувны.
Вуджан висьӧмъяссьыд скӧтыд ёна кулӧ, лечитӧмнас весиг. Кутшӧмсюрӧ вуджан висьӧмъясысь мукӧддырйи джын скӧтыс усьлӧ, некутшӧм лечитӧм оз отсав. Сэки сӧмын нин колӧ видзчысьны, медым висьӧмыс оз паськав, медым оз вудж дзоньвидза скӧт вылас.
Мукӧддырйи, кор скӧтыд висьмӧ вывті нин вуджан висьӧмъясӧн (шуам, чумаӧн, сапӧн), висьӧмсӧ бырӧдӧм кузя скӧт лекаръяс тшӧктывлӧны висьысь скӧттӧ начкавны. Сэки Видз-му удж лӧсьӧдан юкӧдсянь скӧт кӧзяиныслы (кодлысь лои начкыны скӧтсӧ) сетсьӧ скӧт доныслӧн куим нёльӧд юкӧныс. Шуам, мӧслӧн доныс 80 шайт, сідзкӧ начкӧм мӧссьыд сетасны 60 шайт сьӧм. Сійӧ нин бур отсӧг сетас крестьяниныдлы: неуна содтыштӧмӧн позяс ньӧбны выль мӧс.
Вуджтӧм висьӧмъясысь скӧтыд ёна жӧ кулӧ и, вуджан висьӧмъяссьыс на весигтӧ унджык кулӧ. Пасйӧдъяс серти, 100 кулӧм скӧт юр вылӧ вуджан висьӧмъясысь кулӧ 15–20 пемӧс, 80–85 кулӧны вуджтӧм висьӧмъясысь.
Скӧттӧ колӧ пелька, сӧстӧма видзны
Скӧттӧ колӧ сӧстӧма видзны, медым кучикыс сылӧн эз вӧв няйт. Кучик пырыс ньылӧмыскӧд тшӧтш петӧны кутшӧмсюрӧ ковтӧм (вреднӧй) газъяс. Сэсся весалігас, сыналігас скӧтыдлӧн бурджыка ветлӧ вирыс, кучикыс весасьӧ бусысь, няйтысь, кутшӧмсюрӧ гагъясысь (паразитъясысь — на понда кучикас овлӧны кутшӧмсюрӧ висьӧмъяс). Весалӧм, сӧстӧм кучика пемӧсыд дзоньвидзаджык весавтӧм, няйт кучика пемӧссьыд. Шуӧны тай, весалӧмас пӧ, сӧстӧмлунас — джын кӧрымыс.
Скӧттӧ весалӧны наросьнӧ сы вылӧ лӧсьӧдӧм тшӧткаясӧн, сынанъясӧн, рузумъясӧн, идзасӧн. Кыз няйтсӧ весалӧны тшӧткаӧн, идзас вӧньӧн, вӧсни кучика инъяссӧ сӧстӧм ньӧрторйӧн, рузумторйӧн. Комӧкӧн сибдӧм няйтсӧ оз ков нетшкыны, медым няйтыскӧд тшӧтш оз нетшыштчы гӧныс. Сэтшӧм комӧка няйтсӧ войдӧр колӧ кӧтӧдыштны. Сынанӧн кӧ весавны няйт комӧкъястӧ, колӧ видзчысьны, медым кучикыс оз доймав. Медся бур нӧ сынанӧн дзик не весавны. Сынаннас колӧ весавны тшӧткасӧ няйтсьыс, буссьыс, — сы вылӧ сӧмын и лӧсьӧдӧма ӧд сынансӧ.
Пемӧсъястӧ бурджык весавны ывла вылын, ортсын, мед эськӧ няйтыс, бусыс эз пуксьы карта-стенъясад, лясниясад. Лёк поводдя дырйи, кор скӧттӧ оз позь лэдзны ывла вылад, дерт лоӧ нин весавны картаад, ӧдзӧс дорасджык, ляснияссьыд ылынджык сӧмын-а. Весалӧм бӧрын пемӧстӧ колӧ чышкыны васӧд нойторйӧн, рузумторйӧн ли. Весавны колӧ тшӧкыдджыка. Кымын тшӧкыда весалан, кымын пелька, сӧстӧма видзан пемӧстӧ, сымын бур, сымын дзоньвидза, сымын долыд лоӧ скӧтыд. Сёйиганыс, шойччиганыс скӧттӧ оз ков весавны.
Вӧвъястӧ весалігӧн колӧ видзӧдлывлыны налысь нырсӧ, синъяссӧ, асмогасянінъяссӧ, пиньяссӧ. Колӧ видзӧдлывлыны, кыдзи вӧлыд сёйӧ, юӧ, кыдзи уджалӧ гырк пытшкӧсыс, кыдзи асмогасьӧ — тӧдмавны дзоньвидза-ӧ вӧлыд. Казяланныд кӧ нырсьыс ва петӧм, пыкӧсъяс кучик вывсьыс, асмогасянінъяссьыс висьӧмъяс, абу кӧ быдлаті лючки-ладнӧ, пырысьтӧм-пыр жӧ колӧ петкӧдлыны вӧвтӧ скӧт лекарлы.
Скӧттӧ весалігӧн оз ков вунӧдны видлыны, весавны гыжъяссӧ тшӧтш и, — весалӧны наросьнӧ сы вылӧ лӧсьӧдӧм крукӧн. Том вӧвъяслысь гыжъяссӧ видлалігӧн, весалігӧн колӧ кокньыдика кучкыштавны гыжъясас, медым велаласны доригад сулавны.
Жар дырйи вӧвъястӧ колӧ купайтны, медым ваыс эз жӧ вӧв вывті кӧдзыд-а. Оз ков купайтны скӧттӧ вердӧм бӧрын, вывті дэбыд ваын оз жӧ ков купайтны.
Вӧвъясыд удж вылад ёна пӧсявлӧны. Ньылӧмсӧ гӧн вывсьыс колӧ чышкыштны пу пуртӧн, сы бӧрти нойторйӧн чышкыны косӧдз. Сэсся мыйӧнкӧ колӧ вевттьыны да мыйкӧдыра новлӧдлыштны. Пӧсялӧм вӧвъясӧс оз ков юктавны ни, вердны ни, кытчӧдз оз ыркавны, косьмыны.
Тыра мӧсъясӧс, вӧвъясӧс колӧ быд лун петкӧдлыны ывла вылӧ пальӧдчыштны. Куим-нёль вежон чанясьтӧдзыс войдӧр вӧвтӧ колӧ дугӧдны уджалӧмсьыд.
Сийӧс-заводыд вӧлыдлӧн медым вӧлі быдлаті лючки-ладнӧ, медым некыт эз зырт, эз дойд. Вӧвтӧ ньӧтчыд оз ков доддявны мӧд вӧв сийӧс-заводӧн, — мӧда мӧд вылас вермасны вуджны висьӧмъяс (висьысь вӧв вылӧ кӧ пасьтӧдан сийӧс-заводтӧ, сэсся сы бӧрти дзоньвидза вӧв вылӧ, мӧдыс вермас тшӧтш висьмыны, висьӧмыс вуджас да). Сэсся и сийӧс-заводыс оз быд вӧвлы лӧсяв: мӧдлы сійӧ вермас лоны ыджыдджык либӧ ичӧтджык, сы понда вермас зыртны вӧлыдлысь кучиксӧ, вермас вӧвтӧ дойдны. Сийӧс-заводтӧ колӧ тшӧкыдджыка пелькӧдны, кучика инъяссӧ мавтлыны дьӧгӧдьӧн.
Кыдзи тӧдмавны, дзоньвидза-ӧ пемӧсыд
Мый серти позьӧ тӧдны, дзоньвидза-ӧ, висьӧ-ӧ пемӧсыд (вӧлыд, мӧскыд, ыжыд, мукӧд пемӧсъяс)? Дзоньвидза пемӧсыд азыма сёйӧ, сёйӧ помӧдз сетӧм вердассӧ. Бура юӧ. Синъясыс дзоньвидза пемӧсыдлӧн югыдӧсь (абу гудыр), гӧныс шыльыд, волялӧ; лолалӧ пемӧсыд кокниа, асмогасьӧ кадын. Дзоньвидза пемӧсыд долыда олӧ.
Дзоньвидзалунтӧ пемӧсыдлысь позьӧ тӧдмавны нӧшта шоныд-кӧдзыдлун сертисӧ (температура сертиыс), лолалӧм сертиыс, вир ветлӧм серті (пульс серти) да.
Температурасӧ пемӧсыдлысь тӧдмалӧны градусникӧн. Градусниксӧ сюйӧны ыджыд асмогасян розяс (ртутя иннас пытшлань), куим нёльӧд юкӧныс градусникыслӧн медым пырӧ веськыд сювъяс. Мед градусникыс оз усь, сійӧс кӧрталӧны пемӧсыслы бӧжас, — градусник помас сы вылӧ лӧсьӧдӧма кольча ли, тшупӧд ли.
Медся бур градусникӧн лыддьыссьӧ кыз стеклӧысь вӧчӧм тшупӧда пома градусник, — мукӧдсьыс сійӧ ёнджык да, озджык жуглась. Градусник пытшкас эм вӧсньыдик клянича трубка, помас сійӧ неуна паськалыштӧ, сэтчӧ кисьтӧма ртуть. Градусник вылас эмӧсь юкӧдъяс, шусьӧны «градусӧн» — 35 градуссянь 42–43 градусӧдз. Быд градус нӧшта на юкӧма дас юкӧдӧ. Лыдпасъясыс градусник вылас сьӧдӧсь, ӧти лыдпасысь кындзи — сійӧ гӧрд. Гӧрд рӧмнас пасйӧны 39-ӧд юкӧд. Ртутьыс кӧ градусникад каяс гӧрд визьсьыс вылӧджык, пемӧсыд сідзкӧ абу дзоньвидза — биалӧма.
Градусниктӧ пемӧс веськыд сювъяд колӧ видзны 5–10 минут гӧгӧр. Сы бӧрти сэсся перйыны, видзӧдны, — кымынӧд лыдпасӧдз кайӧма ртутьыс, — колӧ видзӧдны градусниклысь дасӧд юкӧдъяссӧ тшӧтш и. Сувтӧма кӧ ртутьыс 39 градуссянь квайтӧд дасӧд юкӧдӧ, пасйӧны: «39 градус да 6 дасӧд юкӧд».
Абу кӧ ртутьыс кайӧма 39-ӧд градусӧдзыс, сувтӧма кӧ, шуам, 38 градуссянь 5-ӧд дасӧд юкӧдӧ, сэки шуӧны: температураыс пӧ лада, пемӧсыд пӧ дзоньвидза. Температураыс кӧ 39 градусысь вылынджык, пемӧсыд абу дзоньвидза, висьӧ.
Колан температураыс абу ӧткодь быд сикас пемӧслӧн — вӧвлӧн 38 да 5 дасӧд юкӧд градус, гырысь скӧтлӧн (мӧслӧн, ӧшлӧн) — 39 градус; ыжлӧн, кӧзалӧн, порсьлӧн — 40 градус; понлӧн 39 градус, чипанлӧн — 42. Сідзкӧ, 39 градусыд оз быд сикас пемӧслысь петкӧдлы висьӧм. Ыжлӧн, кӧзалӧн, порсьлӧн 40 градус, чипанлӧн весигтӧ 42 градус оз на петкӧдлы биалӧм, налӧн сійӧ лоӧ колан температураыс на; вӧвлысь нӧ 39 градус колӧ нин лыддьыны колан температурасьыс вылынджыкӧн.
Ртутьыд градусникад, каяс кӧ, ачыс оз нин бӧрсӧ лэччы. Градусниктӧ, пемӧсыдлы асмогасян розяс сюйтӧдз войдӧр колӧ видлыны — улын-ӧ-вылын ртутьыс. Вылын кӧ ртутьыс, градусниктӧ колӧ пыркнитны, медым сійӧ лэччас увлань, кытчӧдз позьӧ.
Пыркнитны колӧ со кыдзи: босьтны градусниксӧ вылыс помӧдыс веськыд кинад, сэсся вывсянь увлань кинад ёна шеныштны, медым ртутьыс лэччас увланьӧ; ӧтчыд шеныштӧмӧн кӧ оз помӧдз лэччы, колӧ шеныштны мӧдысь, коймӧдысь, кытчӧдз ртутьыс оз лэччы.
Мортлӧн и, пемӧсъяслӧн и вирыд вир сӧнъясад веськалӧ сьӧлӧмсянь. Вирсӧ вир сӧнъясад вӧтлігӧн сьӧлӧмыдлы лоӧ вынсьӧдчывны — тойыштны вирсӧ. Ки улад тӧдчӧ, кыдзи сьӧлӧмыд тіпкӧ, топавлӧ-паськавлӧ. Топавлігад вирыс тойыштчӧ сьӧлӧмсьыд, сэсся вир сӧнъяс кузя став вир-яй пасьтаыд визувтӧ; паськавлігас мукӧд сикас вир сӧнъяс кузя вирыд бӧр локтӧ сьӧлӧмад. Тырас сьӧлӧмыд локтан вирнас, бара топӧдчас — тойыштас виртӧ вир сӧнъясӧ. Ки улад тӧдчӧ, кыдзи вир сӧнъясас тіпкӧ, визувтӧ вирыс, — нач сідзи жӧ тіпкӧ и сьӧлӧмыд. Сӧнъясас вир тіпкӧмсӧ шуӧны пульсӧн. Пульс сертиыс позьӧ тӧдны, кыдзи уджалӧ сьӧлӧмыд.
Пульссӧ тӧдмалӧны кутшӧмкӧ вир сӧн чуньӧн личкыштӧмӧн. Бурджык дерт кучик бердсаджык вир сӧнысь тӧдмавны пульстӧ, — ёнджыка тӧдчӧ тіпкӧмыс. Вӧвлысь пульс тӧдмавны лӧсьыдджык тшӧка увса вир сӧн серти, мӧслысь, ӧшлысь пульссӧ тӧдмавны позьӧ тшӧка увса вир сӧн вылын жӧ, либӧ бӧж вуж дінса сӧн сертисӧ.
Пульссӧ арталӧны ӧти минутын тіпкыштӧм лыд серти. Пульсыд абу жӧ быд пемӧслӧн ӧткодь: вежласьӧ сійӧ пемӧс ыджда сертиыс и, арлыд серти и, энь-ай серти и. Вӧвъяслӧн овлӧ 28-сянь 46 тіпкыштӧмӧдз ӧти минутас; гырысь скӧтлӧн (ӧш-мӧслӧн) — 40-сянь 50-ӧдз; ыжъяслӧн, кӧзаяслӧн, порсьяслӧн — 70-сянь 80-ӧдз. Овлӧ тыр пульс, ки улад бура тӧдчана пульс, овлӧ и слабиник пульс, ки улад омӧля кылана пульс. Бур пульсӧн лыддьысьӧ тыр пульс, ӧтырышйӧ кор тіпкӧ вирыс. Висьысь пемӧсъяслӧн мукӧддырйиыс муртса кылыштӧ пульсыс, овлӧ либӧ вывті тшӧкыд, либӧ вывті гежӧд. Абу кӧ тыр пульс, абу кӧ ӧтырышйӧ, сійӧ нин петкӧдлӧ: пемӧсыд абу дзоньвидза.
Сьӧлӧмыдлысь уджсӧ позьӧ тӧдмавны нӧшта сьӧлӧмсӧ кывзӧмӧн и. Пельтӧ колӧ пуктыны пемӧс морӧсас, шуйгаладорсяньыс, сідзи сьӧлӧм тіпкӧмыс бура кылӧ. Кывзігад пемӧсыдлысь коксӧ колӧ нюжӧдны водзӧ, сідзи лӧсьыдджык кывзынысӧ.
Лолалігӧн сынӧдсӧ кыскан пытшкад, сэсся сійӧс бӧр лэдзан — сэтшӧм сынӧд кыскӧм-лэдзӧмыс и шусьӧ лолалӧмнас. Дзоньвидза пемӧс лолалӧ ӧтырышйӧ, кокниа.
Лолалӧмсӧ арталӧны ӧти минутын сынӧд кыскӧм-лэдзӧм лыд сертиыс. Лолалігас пемӧсыд ты пытшсьыс лэдзӧ шоныд сынӧд. Лолалӧм лыдсӧ позьӧ тӧдмавны ки пыдӧстӧ ныр розьясас пуктӧмӧн, тӧлын кӧ — ныр розьясысь петан ру сертиыс.
Дзоньвидза вӧвъяслӧн лолалӧм лыдыс ӧти минутын овлӧ 6-сянь 16-ӧдз, гырысь скӧтлӧн (ӧшлӧн, мӧслӧн) — 12-сянь 25-ӧдз, порсьяслӧн — 15-сянь 20-ӧдз.
Пемӧсъясыдлысь висьмӧмтӧ петкӧдлӧны нӧшта со кутшӧм тӧдчӧсъяс: висьысь пемӧсыд жугыль, гӧныс оз воляв, сёйны оз чӧсты (гырысь скӧт — мӧсъяс, ӧшъяс оз рӧмидзтыны), оз ю, туша тырнас тіралӧ, кытсюрӧ тушаыс либӧ вывті жар, либӧ вывті кӧдзыд: кудзсӧ кутӧ, мытитӧ либӧ асмогсӧ пыкӧ (запор), ёна ньылӧдӧ, нырсьыс петӧ зырым, мукӧддырйи вир сора, ор сора; вомсьыс лэччӧ дуль, овлӧны пыкӧсъяс, с. в.
Скӧтыдкӧд колӧ меліа, сибыда овны
Зэв колӧ кужны пемӧсъяс бердад сибӧдчыны. Бура кӧ да меліа мортыд пемӧсъясыдкӧд вӧдитчӧ, найӧ асьныс лоӧны меліӧсь. Лёкавны кӧ пондан, пемӧсъясыд лоӧны лёкӧсь, оз лоны сибыдӧсь.
Пемӧс дінад колӧ локны повтӧг, лӧня, веськыда (оз ков гусьӧник). Оз ков горзыны, медым пемӧсыд оз повзьы. Колӧ малалыштны, сэсся меліа пыр сёрнитны сыкӧд: шенасьны, горзыны оз туй. Повтӧм мортыдлы пемӧсыд эскӧ, полысьлы оз эскы, ачыс сыысь полӧ да. Полігтыр локтысьтӧ сійӧ оз сибӧд ас дінас, курччӧ, чужйӧ. Вӧв чужйӧ водз кокнас водзлань, бӧр кокнас бӧрлань, гырысь скӧт (мӧс, ӧш) чужйӧ бӧр кокнас бокӧ; сідзкӧ вӧв дінад колӧ локны боксяньыс, мӧс дінӧ — мышсяньыс, бӧрсяньыс. Сэсся вӧлыд нӧшта вермас курччыны, а мӧскыд либӧ ӧшкыд люкыштны дай. Лёк вӧвъясыд пельяссӧ чошкӧдӧны, видзӧдчӧны курччыны, бӧрнас бергӧдчӧны локтысь мортыдлы.
Колӧ кӧ видлыны сэтшӧм лёк вӧвъястӧ, колӧ кӧ отсӧг сетны налы, найӧс раммӧдӧны «бергачӧн». Сійӧ вӧчсьӧ со кыдзи: 25–30 сантиметр (6–7 вершӧк) кузя бедь сюйӧма кучик петляӧ, либӧ кӧв петляӧ, либӧ беддяс сюйӧма петлясӧ (видзӧд серпассӧ). Веськыд киас босьтӧны бедьсӧ, шуйгаас петлясӧ, сэсся петлясӧ сюйӧны пемӧсыдлы вылыс льӧбъяс. Сы бӧрти шуйга кинас кутӧны льӧбсӧ, петляас сюйӧны бедьсӧ, веськыд кинас бергӧдлӧны бедьсӧ — петляыс гартчас, льӧбсӧ вӧлыдлысь топӧдас. Топӧдансӧ кӧ вӧчӧма бедь пырыс — мунан петляӧн, сэки веськыд кинас босьтӧны бедьсӧ, шуйга кинас петля пырыс кутӧны вӧлыслысь льӧбсӧ, чуньяссьыд льӧб вылас лэдзӧны петлясӧ, сэсся бергӧдлӧны бедьсӧ, кытчӧдз оз топӧд льӧбъяссӧ.
Бедьсӧ колӧ бергӧдлыны вывсянь увланьӧ, оз ков бергӧдлыны увсянь вывланьӧ, сідзитӧ верман льӧб кучиксӧ нетшыштны. Петляыс медым эз вӧв льӧбсьыс ичӧтджык, мед кокниа позис сюйны сійӧс льӧб вылас. Бергач пыддиыс позьӧ босьтны «топӧдан». Топӧдансӧ вӧчӧны кык беддьысь, кузьтаыс 25–30 см (6–7 вершӧк) гӧгӧр; ӧтар помъяссӧ кӧрталӧны бечёвкаӧн, артмас клин модаа. Татшӧм топӧдансӧ сюйӧны льӧб вылас, льӧбйыс мед лоас бедьяс костас. Сы бӧрти матысмӧдӧны, топӧдӧны бедьясыслысь кӧртӧдтӧм помъяссӧ. Льӧбйыд сідзнад топалӧ. Бедь помъяссӧ сэсся кӧрталӧны кӧвйӧн. Медым топӧданыс оз вильскӧбты, бедьяс пытшладорас вӧчӧны тшупӧдъяс.
Бергачыд вӧвтӧ чуймӧдӧ, дойдыштӧ да. Пессьыны кӧ пондас вӧлыд, сійӧ нӧшта ёна доймӧ, сы понда вӧлыд бергачнад сулалӧ лӧня, оз пессьы. Вывті кӧ збой вӧлыд, пессьӧ кӧ, бергачсӧ наросьнӧ позьӧ нетшкыштны, медым ёнджыка дойдас вӧвтӧ, сэки сэсся вӧлыд дзикӧдз нин раммас.
Бергачтӧ вывті дыр оз ков видзны, — вермас сувтӧдны вир ветлӧмсӧ. Бергач босьтӧм бӧрын льӧбсӧ колӧ зыравны, медым вирыс кокниа мӧдас ветлыны. Сиктъясын вӧвтӧ унаысь раммӧдӧны прӧстӧй кузнечнӧй щипцыӧн, топӧдӧны сійӧн льӧбсӧ. Тадзитӧ вӧчны колӧ видзчысьӧмӧн, — верман дойдны вӧлыдлысь льӧбсӧ.
Гырысь скӧтӧс, мӧсъясӧс, ӧшъясӧс, раммӧдны эм бара жӧ аслыс сама щипцы (4-ӧд серпас). Сэтшӧм щипцынас топӧдӧны нырвывсӧ, позьӧ и киӧн топӧдны нырвывсӧ.
Чужъясьӧмысь вӧлӧс позьӧ кутны коксӧ лэптӧмӧн либӧ гартӧмӧн, либӧ станӧ сюйӧмӧн, либӧ вӧвтӧ позьӧ уськӧдны да кӧртавны. Тадзитӧ вӧчны зэв кокни, сӧмын уськӧднытӧ сьӧкыдджык. Уськӧдігас, кужтӧг кӧ, вӧвтӧ и асьтӧ позьӧ дойдны.
Скӧт видзанін
Скӧт видзанінлы колӧ лоны югыд, кос, бур сынӧда; колӧ лоны сынӧд вежанінъяс (форточкаяс). Скӧт видзанінъястӧ оз ков вӧчны увсӧд местаясын, гуранаинъясын, нюръяс бердын, сулач ваяс дінын. Ӧшиньястӧ колӧ вӧчны гырысьӧс, лунӧ банӧн — шонді югӧрыд виӧ висьӧмъяс новлӧдлысь гагъясӧс (микробъяс). Дерт шонді вылӧ сӧмын оз жӧ позь надейтчыны. Заразатӧ колӧ бырӧдны скӧт видзанінтӧ пелькӧдӧмӧн, чышкӧмӧн-мыськӧмӧн, шондіыд нӧ отсалас вины коляс заразасӧ (стенъяссьыс, джоджсьыс, няйтсьыс, буссьыс, — кыті он вермы мыськыны, чышкыны).
Вывті югыд шонді югӧр скӧтыдлысь синъяссӧ ёрӧ. Сы понда скӧттӧ скӧт видзанінад колӧ сувтӧдны сідзи, медым шонді югӧрыс эз веськыда усь налы синмас; ӧшиньясыд мед вӧліны либӧ вылынджык скӧт юрсьыс, либӧ мышладораныс. Бокладорсяньыс медым ӧшиньясыс оз лоны, — сэки югыдыс оз ло быдлаын ӧткодь, сы понда скӧтыд лоӧ полысь. Ӧшиньястӧ колӧ вӧчны дзирйӧн либӧ петляӧн, медым кокниа позьӧ восьтывлыны сынӧдсӧ вежӧм кузя.
Сынӧдыс скӧт видзанінад мед вӧлі век сӧстӧм, бур. Куйӧдысь, кудзысь колӧ тшӧкыдджыка весавны, — насянь сынӧдыд ёна тшыксьӧ.
Медым кудзыс визувтіс бокӧ, джоджсӧ скӧт сулаланінас колӧ вӧчны неуна пӧлӧнджык, ичӧтик канава кодьӧн, кыті кудзыс вермас визувтны скӧт оланінсяньыс ылӧджык. Куйӧдтӧ оз ков чукӧртны скӧт оланінад матӧ, колӧ ылӧджык нуны.
Джоджсӧ скӧт видзанінад позьӧ вочны уна сикас кӧлуйысь: кирпичысь, цементысь, пуысь, сёйысь. Крестьяна овмӧсын бурджык вӧчны вӧвъяс оланінын сёйысь вартӧм джодж либӧ пу джодж; гырысь скӧт видзанінын — пу либӧ кирпич джодж. Джоджас мед эз вӧвны розьяс, тшельяс, гуранъяс, кудзыс медым эз веськав сэтчӧ. Сувтас кӧ сэтшӧминад кудзыс, оз кӧ визувт, пондас сісьмыны, тшыкӧдас сынӧдсӧ скӧт оланінад. Джоджыдлы колӧ лоны мышвыв пӧката: мӧсъяс, кӧбылаяс сулаланінын 4–6 сантиметрӧдз, мукӧд скӧтлӧн — 6–7 сантиметрӧн. Ёна кӧ пӧла джоджыд, скӧтыдлӧн тшыкӧны кокъясыс, кука мӧсъяс вермасны сы понда весиг кадтӧг куканясьны.
Пемӧсыд оланінас медым шойччӧ. Сы понда колӧ гӧгӧрбок вӧчны лючки-ладнӧ, медым сійӧ збыль вермас шойччыны. Оз ков жалитны вольӧстӧ, тшӧкыдджыка сійӧс вежлавны. Шоча кӧ вольӧстӧ вежны, скӧтыдлы лоӧ сулавны, куйлыны куйӧдӧсь-кудзӧсь вольӧс вылын.
Идзасыд вольӧс вылад медым вӧлі век кос. Вӧв вольӧс вылӧ колӧ суткинас 4–5 тув идзас юр вылӧ, гырысь скӧтлы — 6–7 тув юр вылӧ.
Крестьянаыд унджыкысьсӧ куйӧдтӧ дыр кежлӧ кольӧны скӧт видзанінад, шуӧны: небыдджык пӧ скӧтыдлы куйӧд вольӧс вылад куйлыныныс. Сійӧ скӧтыдлы зэв абу лӧсьыд. Ӧти-кӧ, сынӧдыс сісь куйӧд вольӧссяньыд скӧт видзанінад тшыксьӧ; мӧд-кӧ, скӧтыдлӧн кокъясыс вермасны висьмыны пыр няйтын-ваын сулалӧмысла.
Миян Коми обласьтад тӧвъясыд кӧдзыдӧсь, кузьӧсь. Сідзкӧ коми крестьяналы нӧшта нин колӧ бурджыка вӧчны скӧт видзанінтӧ: шоныд стенъяса (нитш вылын), бур ӧдзӧса, ӧшиня, топыд джоджа, вевта гид-картаяс. Вольӧстӧ оз ков жалитны ни, колӧ кызджыка вольсавны идзастӧ, медым скӧтыдлы шоныдджык вӧлі; сэсся няйтчытӧдзыс оз ков видзны, тшӧкыдджыка колӧ вежлавны вольӧстӧ. Сынӧдыс скӧт оланінад медым вӧлі век бур, кокни, — колӧ тшӧкыдджыка восьтавлыны сынӧд пыранінъястӧ (вентиляторъястӧ), колӧ сӧмын видчысьны-а, медым скӧтыд оз прӧстудитчы, медым пыр-пыр ветлан сынӧд (сквозняк) эз ло.
Тшыксьӧм сынӧдыслы петнысӧ, ывлавыв сынӧдсӧ лэдзны скӧт видзанінъясад йиркас лӧсьӧдӧны трубаяс.
Медся бур сынӧд вежанӧн лыддьӧны Муирлысь трубасӧ (6-ӧд серпас а). Трубасӧ вӧчӧма пӧвъясысь. Пытшкӧсас кык пӧв вомӧналӧма (пельӧссянь пельӧсӧ), юкӧма трубасӧ нёль пельӧ (6-ӧд серпас б). Трубаыслысь кыкнан помсӧ тупкӧма; нёльнан бокас, выліас и уліас вӧчӧма розьяс. Вылыс розьясыс восьсаӧсь, улыс розьясас вӧчӧма вевтъяс (задвижкаяс (6-ӧд серпас в). Трубасӧ сувтӧдӧны сідзи, медым вылыс помыс розьяснас вӧлі йирк вевдорас, улыс помыс вевтаса розьяснас йирк увдорас.
Сынӧдсӧ тӧлӧдӧм кузя восьтӧны улысса розьсӧ, кодарсянь локтӧ тӧлыс, да сыкӧд паныдасӧ (вой тӧла кӧ — лунвывса розьсӧ, рытыв тӧла кӧ — рытывсясӧ да асывсясӧ). Сэки ывлавывса сӧстӧм сынӧдсӧ тӧлыс кутас пыртны трубаас вевдорса розьӧдыс, кодарсянь тӧлыс, трубасяньыс сэсся увдорса восьса розьӧдыс сынӧдыс веськалас скӧт оланінад. Тшыкӧм сынӧдыс уськӧдчас паныда увдорса розяс сэсянь петас ортсӧ. Скӧт видзанінтӧ позьӧ бура тӧлӧдны ӧшинь ӧдзӧсъяссӧ восьталӧмӧн и. Сӧмын колӧ видзчысьны, пыр-пыр ветлан тӧв медым эз ло-а, медым скӧтыд эз прӧстудитчы. Ӧшинь-ӧдзӧс восьтӧмнад тӧлӧдігӧн медся бур скӧттӧ сэк кежлӧ ортсӧ лэдзлыны.
Сынӧдыд скӧт видзанінад мед эз вӧв вывті шоныд, мед эз жӧ вӧв кӧдзыд-а: медся бур температураӧн гырысь скӧт видзанінын колӧ лыддьыны 10–14 градуса шоныд; том скӧтӧс видзанінын неуна шоныдджык колӧ лоны — 14–15 градусъяс кымын.
Скӧт видзанінтӧ колӧ вӧчны сідзи, медым скӧтыдлы эз вӧв дзескыд, медым мӧда-мӧдыслы эз мешайтны шойччыныс. Сулаланінъясыс мед вӧліны личыдӧсь, медым пемӧсыдлы позьӧ вӧлі воднысӧ, — пасьтаыс метрӧн-джынйӧн (2 арш.) гӧгӧр, кузьтанас кык да джын – куим метр (3–4 арш).
Вердан дозсӧ (ляснисӧ) колӧ лӧсьӧдны улӧджык, медым пемӧсыд вермис сёйны, кыдзи сійӧ велалӧма йирсигӧн, — юрсӧ увлань копыртӧмӧн. Вердан дозсӧ колӧ тшӧкыда пелькӧдны, медым сійӧ пыр вӧлі сӧстӧм, — медым сёйигас эз веськав пемӧсыдлы бус-няйтыс горшас, синмас — сы понда пемӧсыд вермас висьмыны.
Стенъяс, пӧтӧлӧкъяс скӧт видзанінын мед вӧліны топыдӧсь, эз вӧвны тшелляӧсь, медым лёк поводдя дырйи тӧлыс эз ветлы пырыс, медым эз кӧтӧд пемӧстӧ. Стенъясын, вердан дозъясын мед эз вӧвны ёсь пельӧсъяс, кӧрт тувъяс, — сэтшӧм торъяснад пемӧсъясыд вермасны дойдны асьнысӧ.
Стенъястӧ, пӧтӧлӧкъястӧ скӧт оланінад колӧ тшӧкыдджыка весавны, чышкыны буссӧ, няйтсӧ, чераньвезъяссӧ. Весалігас, чышкигас скӧттӧ колӧ лэдзлыны ортсӧ, медым ёгыс, бусыс оз веськав синманыс, горшаныс. Кыкысь кӧть вонас скӧт оланінтӧ колӧ мыськавны кунваӧн либӧ мавтны известкаӧн. Му джоджа кӧ скӧт оланіныд, весалігас колӧ босьтны вевдор мусӧ 1–2 вершӧк кызта, вежны сійӧс сӧстӧм муӧн.
Ӧдзӧсъясыд мед вӧліны джуджыдӧсь, паськыдӧсь, медым скӧттӧ позьӧ вӧлі лэдзлывлыны скӧт видзанінсьыд. Сэтшӧм ӧдзӧсъясыд нӧшта нин колӧны пӧжаръяс понда, сэки ӧд бовъявнытӧ некор, скӧттӧ тэрыба лоӧ петкӧдны картасьыд. Ӧдзӧсъястӧ колӧ бура вӧчны, медым эз вӧвны тшельяс, медым тӧлыс, кӧдзыдыс эз пыр. Кӧсякъяссӧ колӧ вӧчны гӧгрӧсӧн, медым пельӧсъясас скӧтыд оз доймав.
Жар поводдя дырйи, кор сынӧдыс вывті кос, лолавны кор сьӧкыд, джоджъяссӧ, стенъяссӧ скӧт оланінсьыд колӧ киськавлыны ваӧн. Позьӧ кӧ, сэтшӧм жар дырйиыд скӧттӧ бурджык видзны ортсын гож сайын.
Кыдзи колӧ вердны скӧттӧ?
Скӧттӧ вердны колӧ кужны. Кужтӧгыд вердӧмла овлӧны быдсяма висьӧмъяс.
Скӧтыдлы колӧ сетны сӧмын бур сёян-юан. Крестьянаыд нӧ унджыкысьсӧ скӧтыдлы сетӧны шогмытӧм сёянъяс, картупель, бакшасьӧм нянь да мый да, «шыбитны нӧ жаль-а, скӧт сёяс».
Сідзи ньӧтпыр оз ков вӧчны. Сэтшӧм вердаснад скӧттӧ позьӧ немӧ воштыны, убыткавыв ачыс жӧ крестьяниныс воас: жалитас грӧш — воштас шайт. Быдсяма висьӧмъясыс овлӧны скӧтыдлӧн кужтӧгыд вердӧмла, шогмытӧм кӧрымӧн вердӧмла да. Кӧрымыд нӧ вермас тшыксьыны, он кӧ куж сійӧс бура видзны (васӧдінын кӧрымыд бакшасьӧ, сісьмӧ), веськалас кӧ кӧрым пытшкад бус-ёг либӧ кутшӧмсюрӧ шогмытӧм мубыдтасъяс. Оз ков видзны кӧрымтӧ скӧт юр вевдорын ни, потшъяс вылын, скӧт сулалалан вевдорын ни, пӧтӧлӧкас кӧ эмӧсь тшельяс, — ӧти-кӧ бусыс, ёгыс турун идзассьыд вермас веськавны пемӧсыдлы синмас; мӧд-кӧ, ачыс кӧрымыс васӧд сынӧдысла вермас тшыксьыны, бакшасьны.
Вердан дозъясыд (лясниыд) медым пыр вӧліны сӧстӧмӧсь. Коляс сёянсӧ колӧ сэтысь зэв бура чышкыны, медым сійӧ сэні эз сісьмы, эз дукмы, медым пемӧсыдлы сэтшӧм колясыс эз сюр бур сёяныскӧд тшӧтш. Колӧ ёна дӧзьӧритны, бура пелькӧдны вердан дозъястӧ, медым некутшӧм вред сэсянь эз вермы лоны пемӧсыдлы.
Оз ков вердны пемӧсъястӧ ӧти дозйысь, — мӧда-мӧдыслы вермасны вуджны висьӧмъяс. Быд пемӧслы колӧ лӧсьӧдны торъя вердан доз (лясни).
Пемӧсъястӧ вердӧны сьӧкыд кӧрымӧн: идзасӧн, турунӧн, градвыв пуктасъясӧн; сыысь кындзи нӧшта ёна пӧтас кӧрымӧн дай: зӧрйӧн, идйӧн, жмыкӧн, бардаӧн.
Кыдзи нӧ колӧ вердны скӧттӧ? Ӧти сикас вердассӧ позьӧ уна ног сетны. Кужӧмӧн кӧ сетны кӧрымтӧ, пемӧсыд чӧскыдджыка сёяс, пӧльзаыс унджык лоӧ.
Колӧ тӧдны кӧрымыдлысь бур-омӧльлунсӧ. Мукӧд сикас кӧрымыс омӧля курччассьӧ, пемӧс кынӧмад лёка пусьӧ. Мукӧдыс кынӧмас польдӧ, пемӧсыд дундӧ. Овлӧны и сэтшӧм сикас кӧрымъяс, сёяс пемӧсыд дай кулӧ.
Сьӧкыд сёянтӧ (турун-идзастӧ) мӧслы, ӧшлы, позьӧ сетны мыйта колӧ, мыйта вермасны сёйны. Вӧвъяслӧн кынӧмыс, гырк пытшкыс ичӧтджык: налы сьӧкыд сёянтӧ колӧ этшаджык да тшӧкыдджыка сетны.
Начкӧм вылӧ скӧттӧ вердӧны мӧд ногӧнджык.
Турунтӧ скӧтыдлы сетӧны дзоньнас, кыдзи эм. Идзастӧ колӧ нин вундӧмӧн сетны, вершӧкысь дженьыда оз ков вундавны. Дженьыдджык кӧ лоӧ, пемӧсыд оз вермы бура курччавны. Идзастӧ скӧтыдлы сетігӧн сорлалӧны туся кӧрымӧн. Сэсся сеттӧдзыс колӧ нӧшта кӧтӧдыштны идзастӧ, медым посньыдик торъясыс, бусыс пуксясны, — кӧтӧдтӧгыд найӧ вермасны веськавны лолалан горшас скӧтыдлы, кызӧдӧм босьтас. Медым пемӧсыд чӧскыдджыкпырысь сёйис, идзастӧ колӧ кӧтӧдыштны солалӧм ваӧн.
Турунын, идзасын овлӧны вреднӧй мубыдтасъяс. Сэтшӧм мубыдтасъяссьыс пемӧсъясыд унаысь висьмывлӧны. Турун идзастӧ лӧсьӧдігӧн, ньӧбигӧн ли, колӧ сюся видзӧдны, медым сэтшӧм лёк мубыдтасъясыс эз вӧвны.
Пемӧсъясыд эськӧ асьныс ныриснаныс янсӧдӧны лёк вреднӧй мубыдтасъястӧ да, — йирсигӧн найӧс кольӧны, кос турунысь шыбитӧны бокӧ. Мукӧддырйи нӧ, кор пемӧсыд лёкысь уськӧдчӧ кӧрым вылад, сійӧ ставсӧ ӧтгудыр сёйӧ, яда мубыдтасъяссӧ тшӧтш и, сэсся висьмӧ.
Сэтшӧминъясӧ, кӧні быдмӧ яда турунъяс, скӧттӧ оз ков лэдзны. Яда турунъяссӧ колӧ нетшкыны да косьтыны, сэсся сотны. Кӧрымсьыд колӧ бура бӧрйыны яда турунъяссӧ, нӧшта нин бура колӧ торйӧдны вундалан кӧрымысь (идзасысь), — посньыдик торъяссьыд скӧтыдлы зэв нин сьӧкыд лоӧ торйӧдны, шыблавны посниа вундысьӧм яда турун торъястӧ.
Картупель, сёркнияс колӧ сетны вундалӧмӧн, вундӧм идзаскӧд сорӧн, медым пемӧсыд эз виньды, медым бурджыка курччаліс да.
Картупель лыддьӧны бур кӧрымӧн. Сӧмын кужӧмӧн колӧ вердны картупельнад. Уна кӧ вывті вердан, пемӧстӧ вермас мыт босьтны. Картупельӧн дзик оз ков вердны, мытитӧ кӧ нин пемӧсыд. Медся бур картупельтӧ вердны пуӧмӧн либӧ кӧтӧдӧмӧн. Вӧчӧны со кыдзи: картупельсӧ пуӧны небзьӧдтӧдзыс, кӧдзӧдӧны, сэсся нырӧны шырӧм идзаскӧд ли, кыдкӧд ли, вӧлисти сэсся сетӧны скӧтыдлы; либӧ тадзи: войдӧр вундалӧны картупельсӧ, сэсся видзӧны ва пытшкын сутки.
Картупельтӧ суткинас позьӧ вердны кос кӧрымся джын мындасӧ сӧмын (шуам, 10 тув турун вылӧ 5 тув картупель — 10 тув турун идзас кӧ сетны пемӧсыдлы суткинас, картупельтӧ позьӧ сетны 5 тув). Оз позь вердны картупельӧн кузя кад.
Кука пемӧсъяс картупельӧн вердӧм понда костті куканясьӧны. Сы понда кука пемӧсъяслы джын куксяньыс картупельтӧ дзик оз ков сетны.
Оз ков вердны картупельӧн том пемӧсъясӧс, нёнясьысь куканьясӧс и. Налы картупель пыдди позьӧ сетлывлыны сёркни, свеклӧ, морков. Нырсялӧм картупельӧн некутшӧма оз ков вердны пемӧсъястӧ. Пуктасъястӧ (картупель, морков, свеклӧ, с. в.) скӧтыдлы сеттӧдз войдӧр, колӧ бура мыськавны, весавны мусьыс.
Туся кӧрымыд дерт медся пӧтӧс кӧрым. Сэтшӧм кӧрымсӧ скӧтыдлы позьӧ сетны этшаджыкӧн сьӧкыд кӧрым сертитӧ (идзас-турун серти).
Вердӧны скӧттӧ быдса тусьнас и, тойӧм тусьнас и. Тойӧмнас дерт бурджык: кокньыдджыка курччассьӧ, сэсся бурджыка пусьӧ гыркас. Тойӧм пыддиыд тусьтӧ позьӧ кӧтӧдны, пуыштны, медым небзьыштас.
Идтӧ, сютӧ дзик нин колӧ кӧтӧдны либӧ тойны. Сідз кӧ сетны, дзоньнас, некутшӧм пӧльза оз ло: чорыдысла найӧ омӧля курччассьӧны, гыркас пемӧсыдлӧн оз пусьыны, асмогасигас петӧны бӧр дзоньнас. Сыысь кындзи ӧд сюыд, идйыд польдӧны нӧшта. Польдасны кӧ найӧ пемӧс гыркад, пемӧсыдлӧн рушкуыс дундӧ, сійӧс кочӧг висьӧм босьтӧ.
Бур кӧрымӧн лыддьысьӧ жмык, пӧтӧслуныс сэн уна эм. Жмыкыд артмӧ кӧйдысъясысь вый вӧчигӧн. Сук коляссӧ личкӧны (прессуйтӧны), сійӧн сэсся вердӧны скӧтӧс. Шабді жмык, подсолнечник жмык да пыш жмык серти пӧтӧсджык, скӧтыд чӧскыдджыка найӧс сёйӧ — пыш жмыкыд курыд кӧра, сы понда скӧтыд озджык и радейт сійӧс.
Жмыктӧ сетӧны содтӧд сёян туйӧ, неунаӧн: вӧвъяслы, лысьтан мӧсъяслы да — 1½ килограмм (4 тув), ыжъяслы — 1/2 килограмм (1¼ тув), порсьяслы — 3/4 килограмм (2 тув) суткинас. Сеттӧдзыс жмыктӧ колӧ посньыдика торйӧдлыны, крӧшитны, сэсся кӧтӧдны, медым пемӧсыдлы кокньыдджык вӧлі курччавнысӧ, медым эз виньды сёйигас.
Оз ков вердны пемӧсъястӧ курдӧм, бакшасьӧм жмыкӧн. Сэтшӧм тшыксьӧм жмыксьыд пемӧсъясыд висьмӧны кынӧмнас. Лысьтан мӧсъяслӧн сэтшӧм жмыксьыд тшыксьӧ йӧлыс.
Жмыктӧ босьтігӧн колӧ видзӧдны, медым сійӧ вӧлі бура, лӧсьыда личкӧма, медым эз вӧв курыд. Омӧля личкалӧм жмыкын кольӧ выйыс; дыр кӧ жмыкыд куйлас, выйыс курдӧ. Сэсся жмыктӧ колӧ видзны кос инын, васӧд сынӧда инын сійӧ бакшасьӧ.
Кука пемӧсъястӧ оз ков ёна вердны вывті пӧтӧса кӧрымъяснад, сыысь найӧс биа висьӧм босьтӧ (садьныс бырӧ, паралич кутӧ). 10–15 лун войдӧр куканясьтӧдзыс мӧсъястӧ колӧ вердны этшаджык, ёна пӧтӧс кӧрымӧн дзик оз вердны сэки.
Скӧттӧ позьӧ вердны нӧшта рабйӧн (сур-вина пуигӧн колясыс). Уна кӧ вердны рабнад, пемӧстӧ мыт босьтӧ. Сы понда мытитысь скӧтлы, том скӧтлы и рабтӧ дзик оз ков сетны. Гырысь мӧсъяслы позьӧ сетны суткинас 30–50 литр (кружка) гӧгӧр, порсьяслы, ыжъяслы — 3 литрӧдз, вӧвъяслы 15 литрӧдз суткинас.
Пӧсь рабйӧн дзик оз позь вердны, пемӧсъясыд вермасны прӧстудитчыны. Рабйӧн, мукӧд кизьӧр кӧрымӧн вердігӧн, вердан дозсӧ колӧ бура весавны коляссьыс, медым найӧ сэні оз шузьыны, оз сісьмыны. Сэтшӧм жодзмӧм, сісьмӧм колясыд кӧ сюрӧ скӧтыдлы мукӧд кӧрымкӧд тшӧтш, найӧ вермасны висьмыны. Рабнад вердігӧн тшӧкыдджыка колӧ вежлавлывны вольӧстӧ дай унджык колӧ вольсавны.
Тулысын скӧттӧ оз ков друг лэдзны ывлавыв кӧрым вылӧ. Тӧвся кос кӧрымсяньыд пырысьтӧм-пыр веж турун вылад вуджӧмсьыд скӧтыд вермас висьмыны мыт висьӧмӧн.
Асывнас, пӧскӧтинаӧ лэдзтӧдз пемӧстӧ колӧ вердыштны, медым сійӧ эз вӧв тшыг, медым эз горша уськӧдчы веж турун вылад. Воддза кык лунсӧ колӧ лэдзлыны сӧмын 2–3 час кежлӧ, коймӧд-нёльӧд лунъясас — 4–6 час кежлӧ, витӧд-квайтӧд лунас — 7–8 часӧн и унджык. Тадзи жӧ, ньӧжйӧник, колӧ велӧдны скӧттӧ арнас тӧвся кос кӧрымад.
Картаын видзигӧн пемӧсыдлы оз ков сетны нярзьӧм турун. Медым туруныд оз нярзьы, вывті уна ӧтпырйӧ оз ков ытшкыны. Турунтӧ колӧ заптыны сӧмын 12 час кежлӧ, — дырджык кӧ туруныд куйлас, сійӧ кутас шузьыны.
Том турунтӧ, вотӧм турунтӧ скӧтыд зэв азыма сёйӧ; сэтшӧм турунсьыд, зэръяс бӧрын медся нин, скӧтыдлӧн дундӧ рушкуыс, висьмӧны мыт висьӧмӧн. Сы понда водз тулысын оз ков лэдзны скӧттӧ йирсьыны, ва кӧ туруныс.
Кыдзи колӧ юктавны скӧттӧ
Скӧттӧ колӧ кадын юктавны. Ваыс мед вӧлі сӧстӧм, мед эз вӧв дука. Некутшӧма оз ков юктавны скӧттӧ ва гуранъясысь, нюръясысь, бӧчкаясысь — оз ков юктавны сулач ваӧн. Сулач ваыд сійӧ век нин овлӧ няйт, некытчӧ шогмытӧм, сэтшӧм васьыд скӧтыд вермас висьмыны. Юкмӧс дінад кӧ матын эмӧсь куйӧд чукӧръяс, сэтшӧм юкмӧс ванад оз жӧ позь юктавны скӧттӧ, — куйӧд ваыс вермас веськавны юкмӧсас, тшыкӧдны васӧ. Няйт ваяснад юкталӧмсьыд скӧтыд унаысь висьмывлӧ. Скӧттӧ колӧ юктавны сӧстӧм, мича ваӧн.
Некор оз ков юктавны скӧттӧ пӧсь вылысь, — вермас босьтны прӧстуда висьӧм. Оз ков юктавны скӧттӧ кӧдзыд ваӧн ни: кӧдзыд юансьыд скӧтыд висьмӧ мытӧн, кочӧгӧн. Тыра мӧсъяслӧн, вӧвъяслӧн кӧдзыд юансьыд овлӧны весиг кадтӧг куканясьӧм, чанясьӧмъяс. Вывті дэбыд ваӧн оз жӧ ков юктавны: сэтшӧм ванад горшыс оз веськав. Скӧттӧ колӧ юктавны 9–15 градуса шоныд ваӧн. Вывті кӧ горша юӧ пемӧсыд, ваас колӧ шыбитыштны турунтор, медым сійӧ надзӧнджык юас.
Скӧттӧ колӧ юктавны 2–3-ысь луннас (гожӧмын унджыкысь, тӧлын этшаджыкысь). Юктавны колӧ вердӧм водзвылын, а оз ков вердӧм бӧрын. Вӧлӧс уджалӧм бӧрын колӧ юктавны часӧн-джынйӧн мысти сӧмын, водзджык оз позь. Уджалігас позьӧ юктавны, юкталӧм бӧрас кӧ пырысь-пыр жӧ бара уджӧдны сійӧс.
Тыра мӧсъясӧс лун куим куканясьтӧдзыс войдӧр колӧ этшаджык юктавны. Куканясьӧм мыстиыс 12 час некутшӧма оз ков юктавны, сэсся мыйкӧдыра колӧ этшаджыкӧн юктавны. Оз эськӧ ков юктавны скӧттӧ ӧти ворйысь, ӧти ведраысь ставсӧ. Быд пемӧслы колӧ кыдзкӧ-мыйкӧ лӧсьӧдны торъя юан доз. Ӧти дозсьыд юкталігад мӧда-мӧдыслы вермасны вуджны висьӧмъяс. Медся нин ёна колӧ видзчысьны ӧти ворсьыд юктасьнытӧ, вуджан висьӧмъяс кӧні ветлӧны.
Бура да кадын юкталӧмыд зэв колӧ скӧт дзоньвидзалуныдлы: уна сикас висьӧмъясысь видзас скӧттӧ.
☼ ☼ ☼
Бура дӧзьӧритӧмӧн, бура видзӧмӧн позьӧ видзны скӧттӧ уна сикас висьӧмъясысь, ускӧттьӧясысь эськӧ да, сӧмын ӧд бура видзӧмнас на вермас лоны кутшӧмсюрӧ ускӧттьӧыд-а. Сідзкӧ колӧ нӧшта тӧждысьны скӧттӧ стракуйтӧм понда.
Скӧттӧ кӧ стракуйтӧма, кулӧ ли, вошӧ ли сійӧ, сетсьӧ стракӧвӧй сьӧм. Дорвыв стракуйтӧмӧн стракӧвӧй сьӧмсӧ сетӧны пемӧс донсьыс коймӧд юкӧн мындасӧ (шуам, мӧскыд кӧ сулалӧ 60 шайт, стракӧвӧйсӧ сетӧны 20 шайт). Содтӧд стракуйтӧмӧн кӧ, стракӧвӧйтӧ сетӧны нин пемӧс доныслысь куим-нёльӧд юкӧнсӧ шуам, мӧс доныд кӧ 60 шайт, стракӧвӧйсӧ сетасны 45 шайт).
Сідзкӧ дорвыв стракуйтӧм стракӧвӧй сьӧм вылад крестьяниныдлы сьӧкыд лоӧ выль пемӧстӧ ньӧбны, — ичӧтик отсӧгтор дерт лоӧ эськӧ да. Содтӧд стракуйтӧмнад, неуна содтыштӧмӧн, позьӧ кокниа нин ньӧбны выль мӧс ли, вӧв ли. Стракуйтӧмыд видзӧ крестьянинтӧ рӧзӧритчӧмысь — отсалӧ сылы бӧр кок йыв сувтны, ускӧттьӧсӧ вуджны.
Мыйла скӧттӧ позьӧ стракуйтны куим-нёльӧд юкӧн донас сӧмын, мыйла оз стракуйтны став донас? Став донас кӧ ӧд стракуйтны, кӧзяиныслы нинӧмла эськӧ и тӧждысьны вӧлі сы понда: кулӧ ли, вошӧ ли пемӧсыд, сійӧ босьтас стракӧвӧй да ньӧбас выль пемӧс, — сымда и вӧлі.
Куим-нёльӧд юкӧн донад стракуйтӧмнад нӧ кӧзяиныдлы быть лоӧ тӧждысьны скӧт пондаыд, дӧзьӧритны, видзны бура, медым сійӧ оз висьмы, оз кув, — кулӧ кӧ, куш стракӧвӧй сьӧм вылад выль пемӧсыд оз шед.
Кодсюрӧ крестьяна костсьыд шуасьлӧны: «Мыйла нӧ пӧ ме кута стракуйтны, кута мынтыны страковка, менам пӧ гашкӧ скӧтӧй оз и кув-а?»
Нинӧм ӧд водзвыв он тӧд. Коді вермас водзвыв шуны, мый сы скӧткӧд лоӧ.
Бура скӧттӧ дӧзьӧритӧмыд — сійӧ джын удж на.
Скӧттӧ стракуйтӧмыд — сійӧ мӧд джынйыс.
Скӧттӧ колӧ бура видзны и, колӧ сійӧс стракуйтны и.
