ГӦТРАСЬӦМ, СЕМЬЯ ДА ОПЕКА
ОКТЯБРСЯ РЕВОЛЮЦИЯ СЕТІС НЫВБАБАЛЫ ТЫРМЫМӦН ӦТКОДЬ ПРАВА МУЖИКЪЯСКӦД
Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяслӧн Союз — тайӧ дзик ӧтик страна став му вылас, кӧні нывбабалы сетӧма став праваяссӧ мужиккӧд ӧткодя.
Дзик мӧд пӧлӧс положенньӧыс нывбабаяслӧн капиталистическӧй странаясын.
Буржуазнӧй государство законъяс серти гӧтыр да челядь арлыд тырмытӧдз олӧны верӧс — семьяын юралысь — киподулын.
Верӧс вермӧ распоряжайтчыны гӧтыр нажӧвитӧм сьӧмӧн. Уна государствоясын весиг оланін да удж гӧтыр бӧрйӧ сӧмын верӧс шуӧм серти.
Уджалысь нывбабаӧс капиталист государствоясын зэв ёна эксплуатируйтӧны. Нывбабалӧн удж донъявсьӧ зэв улӧ.
Тайӧ нартитӧм кындзи сійӧ увтыртчӧ аслас семья пытшкын. Торъя нин сьӧкыд вӧлі олӧмыс увтыртӧм нацияса нывбабалӧн сар дырся Россияын.
Торъя нин чорыд да лёк эксплуатация, нартитӧм улын вӧлі нывбаба-батрачка, беднячка. Му тырмытӧм, вывті гырысь налогъяс, бӧрӧ кольӧм му-видз уджаланног — ставыс тайӧ медся ёнасӧ усьлӧ батрачка да беднячка пельпом вылӧ. Уджалысь крестьянкаӧс вӧлі личкӧ сьӧкыд удж да вермытӧмлун. Сы вылӧ жӧ вӧлі медъёна усьӧ став горт гӧгӧрса удж.
Октябрся революция буржуйясӧс шыбитӧм бӧрын медводдза лунъяснас жӧ ӧткодяліс нывбабаӧс мужикъяскӧд быд пӧлӧс праваясын.
Нывбабаясӧс мездӧмлы, сійӧс праваясын мужиккӧд ӧткодялӧмлы Ленин ёрт пуктыліс зэв ыджыд значенньӧ. Мӧскуаса роботничаяс конференция вылын аслас висьталӧмын Владимир Ильич шуис:
«Сӧвет власьтӧн, кыдз уджалысь йӧз власьтӧн, первойя тӧлысьнас жӧ нывбаба йылысь законодательствоын вӧлі вӧчӧма зэв чорыд переворот. Сійӧ законъясысь, кодъяс увтыртлісны нывбабаӧс, Сӧвет республикаын эз коль нинӧм. Ме шуа сійӧ законъяс йылысь, кодъяс используйтлісны нывбабалысь омӧль положенньӧсӧ, кедзовтлісны найӧс, эз сетлыны ӧткодь праваяс — юксьӧм йылысь да сідз шуана «чурка» кага йылысь закон, батьлысь кага быдтӧм вылӧ нывбабаӧн перъян права йылысь закон».
Сыкӧд тшӧтш Ленин ёрт не ӧтчыд индыліс, мый нывбабаӧс куш ӧти праваын ӧткодялӧм оз на тырмы, медым дзикӧдз мездыны нывбабаӧс да мужиккӧд збыль вылӧ праваясын ӧткодявны, колӧ мед вӧлі общественнӧй овмӧс да общественнӧй производительнӧй уджын нывбабалӧн участвуйтӧм.
Ӧні ми аддзам, кыдзи пӧртсьӧны олӧмӧ Ленин ёртлӧн кывъясыс. Став миян стройыс, миян социализм тэчӧм, сиктса овмӧс колхозъясӧ ӧтувтӧм збыль вылӧ мездӧны нывбаба-крестьянкаӧс, перевоспитайтӧны сійӧс, увтыртӧмаысь, кедзовтӧмаысь пӧртӧны мезмӧм, водзын мунысь нывбабаӧ, выль социализм нога олӧм тэчысьӧ.
Сталин ёрт колхозник-ударникъяс первойя Ставсоюзса съезд вылын аслас висьталӧмын шуис:
«Колхознӧй движенньӧ кыпӧдіс веськӧдлан уджъяс вылӧ тӧлка, сюся уджалысь зэв уна нывбабаясӧс. Видзӧдлӧй съезд вылас, сійӧ состав вылӧ, и ті аддзанныд, мый нывбабаясыд бӧрӧ кольӧм йӧзсьыд важӧн нин вуджисны водзын мунысьясӧ».
Сталин ёрт чуксаліс колхозничаясӧс «помнитны колхоз вын йылысь да нывбабаяслы значенньӧ йылысь, мый сӧмын колхозъясын найӧ вермасны сувтны ӧтвыйӧ мужикъяскӧд. Колхозъястӧг — неравенство, колхозъясын — праваясын ӧткодялӧм. Мед помнитӧны та йылысь колхознича ёртъяс да мед видзӧны найӧ колхознӧй стройсӧ, кыдз ассьыныс синъяснысӧ».
Октябрся революция бӧрын кольӧм 15 во вежисны миянлысь странанымӧс тӧдтӧм выйӧдз.
Ӧні быдмисны дзонь каръяс, фабрик-заводъяс сэні, кӧні важӧн вӧліны пустыняяс, мунны позьтӧм вӧръяс, тайга да нюръяс.
Посни крестьянскӧй ӧтка овмӧс пыдди, кӧні уджалісны медся бӧрӧ кольӧм, варварскӧй уджалан кӧлуйӧн, решающӧй сиктса овмӧсса районъясын — дорвыв коллективизация, совхозъяс да МТС-яс, кӧні эм уна видз-му уджалан машинаяс (комбайнъяс, тракторъяс да с. в.). Дорвыв коллективизация под вылын кулакӧс жугӧдӧма и бырӧдӧма кыдз классӧс, уджалысь крестьянаӧс, мездӧма кулак кипод улысь.
Ставыс тайӧ вӧчис условйӧ социализм ногӧн быт вежӧм вылӧ, и ми аддзам, кыдзи воысь воӧ содӧ лыдыс сэтшӧм учрежденньӧяслӧн, кодъяс мездӧны нывбабаӧс — детъяслияс, детдомъяс, ӧтувъя сёянінъяс, песласянінъяс да с. в. Тайӧ сяма учрежденньӧясыс паськалӧны и колхозъясын.
Выль быт вӧсна тышкасьӧм мунӧ чорыд классӧвӧй тыш условйӧясын, кыдзи и миян став социализм тэчӧмыс мунӧ быд пӧлӧс оппортунистъяскӧд тышкасьӧмӧн. Сталин ёрт партия 15-ӧд съезд вылын шуис, мый кытчӧдз миянын лоӧны классъяс, ми огӧ вермӧ ланьтӧдчыны да успокоитны асьнымӧс, мый ставыс нин миян бур.
«Выль да важ костын, кулысь да чужысь костын тыш — со миян быдмӧм-паськалӧмлӧн подулыс» (Сталин).
Мӧд пятилеткалӧн лоӧ мог: «Дзикӧдз бырӧдны капиталистическӧй элементъясӧс да классъясӧс вообще, дзикӧдз бырӧдны помкаяссӧ, кытысь петӧны классӧвӧй торъялӧмъяс да эксплуатация, экономикаысь да йӧз вежӧртасысь капитализмлысь колясъяссӧ вермавны, странаысь став уджалысь йӧзсӧ пӧртны классъястӧм социалистическӧй общество вежӧртаса активнӧй тэчысьясӧ».
Та вӧсна нӧшта чорыдджыка колӧ нуӧдны тыш важ быт колясъяскӧд.
Дерт нывбабаӧс воддза кодь увтыртӧмыс абу нин. Революция воясӧ нывбаба зэв ёна быдмис. Медъёна сійӧ вӧлі увтыртӧма крестьяна пытшкын — ӧні колхознича тыр праваа колхозса шлен. Сійӧ тыр праваа и семья пытшкын.
Чорыд наказанньӧ видчысьӧ быдӧнӧс, коді мырдӧн, грӧзитӧмӧн пыкӧ нывбабаӧс общественнӧй удж вылын уджалӧмысь, коді мырдӧн тшӧктӧ мунны верӧс сайӧ да с. в., коді эськӧ пыкис сійӧс Октябрся революцияӧн перйӧм праваясӧн пӧльзуйтчӧмысь.
Та вӧсна мамлысь да кагалысь праваяссӧ дорйӧм вылӧ, кор налысь праваяссӧ торкӧны, колӧ сюся шыасьны пролетарскӧй да колхознӧй общественносьтлы.
Тайӧ брошюраыс тӧдмӧдӧ гӧтрасьӧм йылысь законӧн, сетӧ практическӧй индӧдъяс, кыдзи перйыны законӧн сетӧм праваяс.
Колӧ, мед эськӧ быд уджалысь Сӧветскӧй Союзын тӧдіс тайӧ законсӧ да отсаліс мамлысь да кагалысь праваяссӧ дорйыны.
МЕДВОДДЗА ГЛАВА
ГӦТРАСЬӦМ
Сӧветскӧй власьтӧн пыдди пуктыссьӧ оз вичкоын венчайтчӧмӧн гӧтрасьӧм?
Октябрся революцияӧдз Россияын пыдди пуктыссьыліс сӧмын вичкоын венчайтчӧмӧн гӧтрасьӧм.
Сар дырся Россияын вичко вӧлі уджалысь йӧзӧс увтыртан да пемдӧдан ӧруддьӧӧн, сійӧ, государство покровительствоӧн пӧльзуйтчӧмӧн, зілис пыдӧ пырны быд семья бытӧ да сарскӧй самодержавйӧлысь да озыра олысь класслысь интересъяссӧ дорйӧм могысь пемдӧдіс массалысь вежӧртассӧ.
Гӧтрасьӧм ни торйӧдчӧм, чужӧм ни кулӧм — немтор эз мунлы поптӧг-дяктӧг, таысь ставсьыс вичко да поп-дяк, уджалысь йӧзӧс религияӧн пемдӧдӧмӧн, эксплуататоръяскӧд тышкасьӧмысь бокӧ кежӧдӧмӧн да йӧзӧс грабитӧмӧн, босьтісны аслыныс барыш.
Октябрся революция енлы эскӧм йӧзӧдіс частнӧй делӧӧн. СССР-ын вичкоын венчайтчӧм лыддьыссьӧ сӧмын вичко обряд пыдди, некутшӧм праваяс сэтшӧм гӧтрасьӧмыс оз сет. Ӧні миянын вичкоын венчайтчӧмӧн гӧтрасьӧны сӧмын нин ёна бӧрӧ кольӧм йӧз. Сӧвет власьт пуксян медводдза лунъясас на вӧлі лэдзӧма закон, код кузя збыльӧн лыддьыссьӧ гражданскӧй состоянньӧ кузя акт гижалан органъясын (ЗАГС) гижсьӧм. Вичкоын венчайтчӧмӧн гӧтрасьӧмъясӧс, кодъяс вӧліны Октябрся революцияӧдз, Сӧвет власьт лыддис позянаӧн ӧткодявны революция бӧрся гражданскӧй гӧтрасьӧмъяскӧд, революцияӧдз вичкоын венчайтчӧмӧн кындзи некутшӧм гӧтрасьӧм эз вӧв да.
Кутшӧм гӧтрасьӧм пуктыссьӧ пыдди Сӧвет власьтӧн да кутшӧм значенньӧ гӧтрасигӧн гижсьӧмлӧн?
Гӧтрасьӧм да семья йылысь закон медводдза статтяын висьтавсьӧ, кутшӧм цель гӧтрасигӧн гижсьӧмлӧн. Сэні висьтавсьӧ, мый «гӧтрасьӧм гижӧм лӧсьӧдсьӧ, кыдз общественнӧй да государственнӧй интересъясӧн лыддьысьӧм могысь, сідзи и гозъялысь да челядьлысь личнӧй да эмбур вылӧ праваяс да интересъяс видзӧм кокньӧдӧм могысь».
Гижсьӧмӧн гӧтрасьӧмкӧд ӧттшӧтш миян эм и гижсьытӧг гозйӧн олӧм.
Мыйӧн бурджык гижсьӧмӧн гӧтрасьӧмыс?
Оз-ӧ бурджыка обеспечивайтчыны гижсьӧмӧн гӧтрасьысьяслӧн челядьыс? Ньӧти оз. Бать-мамлы быть лоӧ видзны челядьӧс ӧткодя, чужисны-ӧ найӧ гижсьӧмӧн гӧтрасьӧмысь, а сідзи жӧ и сэки, кор челядь чужисны случайнӧй олӧмысь.
Сідзи кӧ, кыптӧ вопрос: кутшӧм пӧльза вайӧ тайӧ гижсьӧмыс? Гӧтрасьӧм пуктӧ верӧс да гӧтыр вылӧ вель уна обязанносьтъяс, шуам: отсавны мӧда-мӧдныслы дзескаммӧмъяс дырйи, быдтыны да видзны челядьӧс. Торйӧдчигӧн кольӧ обязанносьт челядь йылысь тӧждысьны, нуждайтчысь, уджавны вермытӧм и сідз жӧ уджтӧм гӧтыр либӧ верӧс йылысь тӧждысьны да с. в. (став тайӧтор йывсьыс бура гижӧма водзын).
Верӧс да гӧтыр оз пыр вермыны бурӧн ӧтсӧгласӧ воны челядьӧс вердӧм вылӧ сьӧм сетӧм йылысь, торъя нин сэк, кор найӧ юксьӧны. Овлывлӧ и сідз: кага чужис, верӧс эновтӧ ассьыс гӧтырсӧ, висьтавлӧ, мый сійӧ и верӧсӧн эз вӧвлыв, мый сійӧ абу бать кагалӧн и сылысь кага быдтӧм вылӧ перйӧны неправильнӧ. Сэки лоӧ воны судӧдз да сэні доказывайтны, мый челядь видзӧм вылӧ мынтӧмысь пышъялысь эм збыль вылӧ бать тайӧ челядьлӧн. Гӧтрасьӧмныс кӧ гижӧма, сэки делӧыс вӧлі эськӧ прӧстӧйджык сійӧн, мый сэтшӧм гӧтрасьӧм йывсьыс эм гижӧд. Гӧтрасьӧмыс кӧ некытчӧ эз вӧв явитӧма, то сэки сы йылысь докажитны сьӧкыдджык. Суд вылӧ лоӧ корлывлыны свидетельясӧс, а гозъя олӧмыс кӧ регыд када вӧлі, то оз пыр позь свидетельяс висьталӧм серти тӧдны гозъя кост олӧм йылысь.
Гижсьӧм отсалӧ мамлы докажитны, коді сылӧн верӧсыс, коді бать сійӧ кагалӧн.
Сідзкӧ гижсьӧм тані зэв пӧлезнӧй.
Кыдзи ӧтлаын олігӧн, сідзи и торйӧдчӧм бӧрын закон урчитӧм кадӧ, сідз жӧ и наследуйтӧмын, гижсьытӧг гӧтрасьысьяслӧн сэтшӧм жӧ праваяс, кутшӧм и гижсьӧмӧн гӧтрасьысьяслӧн.
Сӧветскӧй законодательство серти челядьӧс дорйӧм
Уна чукӧртчылӧмъяс вылын выль закон йылысь сёрнитігӧн унджык рабочӧйыс да крестьянаыс шыӧдчисны сы дор, мед эськӧ челядьӧс видзӧм вылӧ босьтан праваяс вӧліны ӧткодьӧсь кӧть кутшӧм гӧтыраӧсь гозъя эз вӧвны (гижсьӧмӧн гӧтрасьӧм кӧть, гижсьытӧг гӧтрасьӧм кӧть, кӧть и случайнӧй олӧм).
Буржуазнӧй странаясын, сідз шуана «чурка» челядь олӧны ыджыд нуждаын. Челядь кулӧм на костын ёна ыджыдджык «закон кузя» гӧтрасьӧмъяслӧн сійӧ жӧ арлыда челядь серти.
Буржуазнӧй законъяс, код серти «чурка» челядьлы лоӧ овны ыджыд нуждаын, тшыгъявны да кувны, мунӧны гӧль йӧзлы паныд. Буржуазнӧй закон медся чорыда кучкӧ гӧля олысь нывбабаӧс, кодъяс шыбитӧны кагасӧ вайӧм мысти некутшӧм отсӧгтӧг.
Мый лыддьысьсӧ гозъяӧн олӧмӧн, гӧтрасьӧмыс кӧ абу гижӧма
Гӧтрасьӧм йылысь законын шуӧма, кутшӧм отношенньӧяс мужика-нывбаба костын вермасны лыддьысьны гозйӧн олӧмӧн, коді ӧткодялӧма праваясӧн гижсьӧмӧн гӧтрасьӧмкӧд да коді сетӧ право отсӧг босьтны.
Та йылысь висьталӧ кодекслӧн 22-ӧд стаття.
«Гозъяӧн олӧм петкӧдлан торйӧн, гӧтрасьӧмыс кӧ вӧлі абу гижӧма, суд вылын вермас лоны: ӧтлаын олӧм, сэтшӧм олігӧн ӧтувъя овмӧс, личнӧй гижасьӧмъясӧн да мукӧд документъясӧн коймӧд морт водзын гозъя кост олӧм петкӧдлӧм, а сідз жӧ обстоятельство серти мӧда-мӧдлы материальнӧя отсасьӧм, ӧтвылысь челядь быдтӧм да с. в.».
Дерт законын сьӧкыд и весиг вӧлі оз позь водзвыв индыны став признакъяссӧ, код кузя мед эськӧ суд вермис шуны, мый тайӧ збыльысь гӧтрасьӧм, а абу случайнӧй регыд када олӧм.
Законын позьӧ вӧлі индыны гозйӧн олӧмлысь сӧмын важнӧйджык петкӧдлысь торъяссӧ. Кор суд кутас видлавны делӧсӧ да кутас тӧдмасьны быт условйӧясыскӧд, сэки сійӧ вермас аддзыны олӧмсьыс веськыд вочакыв и веськыда решитны вопрос, збыль-ӧ споритысьяс гозъяӧн олысьяс, али на костын вӧвлӧма сӧмын случайнӧй олӧм.
Случайнӧй полӧвӧй олӧм гӧтрасьӧмӧн оз лыддьыссьы и сы вӧсна сідзи олысьяслы гозъяӧн олысь праваяс оз сетсьы, но бать-мамлы быть лоӧ видзны случайнӧй олӧмысь чужысь челядьӧс.
Кутшӧм арлыдӧн гижсьысьӧны гӧтрасьӧмъяс.
Арлыд, коді колӧ гӧтрасьӧм вылӧ, лӧсьӧдӧма мужикъяслы и нывбабаяслы 18 арӧс. Тайӧ лӧсьӧдӧма сы вӧсна, медым видзны дзоньвидзалун гӧтрасьысьяслысь да найӧ челядьлысь.
Нывбабаясӧс видзӧм кузя сідз жӧ ньӧти оз позь лэдзны водз гӧтрасьӧмъяс. Та вӧсна и вӧлі содтӧма верӧс сайӧ мунан арлыд нывбабалы 18 арӧсӧдз.
Торъя случайясӧ местнӧй органъяс вермӧны лэдзны гижсьӧм гӧтрасьны нывбабакӧд, кодлы тырӧма 17 арӧс.
Овлӧны случайяс, кор сэтшӧм йӧз, кодъяс кӧсйӧны гӧтрасьны гӧтрасяна арлыд тыртӧм морткӧд, синӧны найӧс вичкоын венчайтчӧмӧн гӧтрасьӧм вылӧ (ЗАГС-ын гижсьӧм пыдди). Та вӧсна поп-дякӧс чорыда ӧлӧдӧма венчайтны, гӧтрасьысьлы кӧ абу тырӧма 18 арӧс. Таысь мыждӧм поп-дяк сетсьӧны уголовнӧй судӧ.
Арлыд тыртӧмъясӧс гӧтрасьны мырдӧн тшӧктӧм карайтчыссьӧ уголовнӧй пӧрадок серти.
Гижсьыссьӧ-ӧ выль гӧтрасьӧм сэки, кор важ гӧтрасьӧм абу на торйӧдӧма
Ӧтпырйӧ уна гӧтырӧн (кыкӧн, куимӧн либӧ унджыкӧн) олӧм оз разрешайтчыссьы.
Гижсьӧмӧн выльысь гӧтрасигӧн важ гӧтрасьӧм дзебысьяс кыв кутӧны уголовнӧй законъяс серти. Но овлӧны случайяс, кор гозъя збыль дугдӧны ӧтувъя семьяӧн олӧмысь ассьыныс торйӧдчӧмсӧ оформиттӧг да кодныскӧ на пиысь выльысь фактическӧя гӧтрасьӧ.
Тайӧ фактическӧй гӧтрасьӧмсӧ бӧрвылас гижигӧн важ гижӧмӧн гӧтрасьӧм лыддьыссьӧ дугӧдӧмӧн сійӧ кадсянь, кор лои выль фактическӧй гӧтрасьӧмыс.
Йӧйталӧмӧн висьысьяслы гӧтрасьны оз позь.
Оз гижсьыссьы сэтшӧм йӧзлӧн гӧтрасьӧм, кодъяс пиысь ӧтиыс, либӧ кыкнанныс абу тыр вежӧраӧсь, либӧ йӧйталӧмӧн висьысьяс. Татшӧм кутӧмыс дзик веськыд. Гӧтрасьысьяс пиысь кӧ ӧтиыс йӧйталӧмӧн висьысь, буртор видчысьны татшӧм гӧтрасьӧмысь оз позь: тані вермас лоны йӧйталӧмнас висьысьыслы лёктор вӧчӧм, да и ачыс сійӧ вермас вӧчны семья кост олӧм вывті сьӧкыдӧн. Сэсся, тайӧ вӧлі эськӧ омӧль и водзыса пӧкӧленньӧлы, ӧд татшӧм гӧтрасьӧмсьыс вермасны чужны тырвежӧртӧм челядь.
Матысса рӧдняяс костын гӧтрасьӧмысь кутӧм (ӧлӧдӧм)
Сідзи жӧ оз гижсьыны гӧтрасьӧмъяс матысса рӧдняяс костын, шуам, батя-ныла костын, мама-пиа костын, а сідз жӧ ӧти мам-батя да кӧть мӧд-мӧд мама, либӧ мӧд-мӧд батя чой-вок костын. Наука тӧдмаліс, мый матысса рӧдняяс костын гӧтрасьӧмысь пырджык чужӧны висьлӧс челядь. Дядь да дядьӧн шуысь (племянница) костын, ичинь да ичиньӧн шуысь (племянник) костын, воча чоя-вок костын гӧтрасьӧмъяс вермасны лоны.
Гӧтрасьӧм гижигӧн колӧ висьтавны семейнӧй положенньӧ йылысь да дзоньвидзалун йылысь сведенньӧяс
Гижсигӧн гӧтрасьысьяслы колӧ висьтавны мӧда-мӧдыслы, кымынӧдысь гӧтрасьӧ ӧтиыс и мӧдыс да кымын эм челядь. Сідзи жӧ налы колӧ мӧда-мӧдсӧ тӧдмӧдны, оз-ӧ висьны кодныскӧ на пиысь кутшӧмкӧ висьӧмъясӧн (лёквисьӧмъяс, йӧйталан висьӧм, туберкулёз, да с. в.)
Пролетариатлӧн государство нуӧдӧ быд пӧлӧс мераяс, медым видзны населенньӧӧс висьӧмъяс вӧсна (лёквисьӧмысь да мукӧдысь) тшыкӧмысь. Мӧд мортӧс лёквисьӧмӧн тӧдӧмӧн заразитӧм миян лыддьыссьӧ зэв ыджыд преступленньӧӧн, код вӧсна лишайтӧны сійӧ мортсӧ свободаысь 3 воӧдз.
Гӧтрасьны позьтӧм помкаяс дзебӧмысь, либӧ гижсян органъяслы лӧжнӧй сведенньӧяс сетӧмысь мыжаяс кывкутӧны уголовнӧй пӧрадок серти.
Кутшӧм ов колӧ босьтны гозъялы да челядьлы?
Сӧветскӧй закон серти гӧтрасигӧн гозъя вермӧны кольны ассьыныс важ овъяснысӧ, либӧ вермӧны босьтны ӧтувъя ов (верӧсыслысь либӧ гӧтырыслысь). Кутшӧм ов найӧ кӧсйӧны босьтны, сы йылысь найӧ висьталӧны гижсигӧн (17-ӧд ст.).
Юксигӧн налы сетсьӧ право бӧр босьтны ассьыныс важ гӧтыртӧм дырся овъяссӧ.
Арлыд тыртӧм челядь сэки, кор бать-мамыслӧн овыс ӧтувъя, шусьӧны сійӧ жӧ овӧн. Бать-мамыслӧн кӧ мӧд-мӧд пӧлӧс овъяс, арлыд тыртӧм челядьлы сетсьӧ овыс бать-мам костын лӧсьӧдчӧм серти. Вензяна случай дырйи вопрос разрешайтчыссьӧ опека да попечительство органъясын. Сэки жӧ, кор оз тӧдны, коді кагалӧн батьыс, кагалы сетсьӧ мамыслӧн овыс. Гозъяӧн олӧмысь дугдӧм бӧрын челядьлы кольӧ сійӧ жӧ овыс, коді вӧлі налӧн бать-мамыс ӧтлаын олігӧн. Дерт челядьлы арлыд тырӧм бӧрын найӧ вермасны корны вежны овсӧ законӧн лӧсьӧдӧм общӧй пӧрадок серти.
МӦД ГЛАВА
ГОЗЪЯ КОСТ ОЛӦМ ЙЫЛЫСЬ
Верӧслӧн да гӧтырлӧн ӧттшӧтш нажӧвитӧм эмбур вылӧ праваяс ӧткодьӧсь
Октябрся революцияӧдз нывбабалӧн эз вӧв некутшӧм права гӧтырӧн олігӧн нажӧвитӧм эмбур вылӧ. Сӧветскӧй законъяс серти эмбур юкигӧн гӧтыр вермӧ босьтны ассьыс пайсӧ ӧттшӧтш нажӧвитӧм эмбурысь. И тайӧ ӧткодя инмӧ производствоын уджалысь нывбабаяслы, сиктса овмӧсын уджалысьяслы, сідзи жӧ и гортса кӧзяйкаяслы.
Шуам, гозъя кӧ олісны ӧтлаын некымын кад, — верӧсыс уджаліс фабрикаын, гӧтырыс вӧчис горт гӧгӧр уджъяс, — то и гӧтырыслысь уджсӧ, мый вайис пӧльза семьялы, колӧ босьтны лыд вылӧ. Найӧ ӧтувъя уджӧн, ӧтлаын олігӧн вӧлі лӧсьӧдӧма вурсян машина, пызан-улӧс и мукӧдтор; став сійӧ эмбурас гозъя пиысь кыкнанныслӧн эм удж пай, а сы вӧсна торйӧдчигӧн эмбур юксьӧ кыкнан костас.
Ӧтлаын олігӧн нажӧвитӧм эмбур вылӧ гозйӧн олысьяслысь права оз позь гӧгӧрвоны сідзи, мый эмбур юксьӧ пыр шӧриӧн. Тані колӧ бура видзӧдлыны, кутшӧм лоӧма бытӧвӧй обстановка гозъя кост олӧмын. Шуам, ӧти ордас кӧ кольӧны быдтӧм вылӧ челядь, а мӧдыс кутас овны ӧтнас, то гӧгӧрвоана, мый торйӧдчигӧн суд тайӧтор оз коль сідз. Юксигӧн суд босьтас лыд вылӧ уна семьяаӧс да судитас унджык сылы, кодлӧн кольӧ ыджыдджык семья.
Колӧ артыштны тшӧтш сійӧтор, дыр-ӧ олӧма гӧтырӧн сійӧ мортыс, коді корӧ торйӧдчӧм.
Ӧвлӧны и сэтшӧмторъяс, кор гозъя пиысь ӧтиыс ӧтлаын олігӧн не сы мында отсаліс эмбур лӧсьӧдны, мыйта таргайтіс-юис мӧднас лӧсьӧдӧмторъяссӧ. Эмбур юкигӧн тайӧтор колӧ сідзи жӧ артыштны.
Колхозын сулалысь гозъялысь праваяс дорйӧм.
Ӧнія кадын колхозлӧн основнӧй форма — видз-му уджалан артель.
Видз-му уджалан артельын му, видз-му уджалан кӧлуй, уджалысь скӧт — ӧтувтӧма. Семьяӧн олӧм кӧ мыйкӧ вӧсна торксьӧ, гозъя пиысь кыкнаныс кольӧны ӧткодь праваа колхоз шленъясӧн. Колхозникӧн семья олӧ бурджык условйӧясын, ӧтка олысь семья дорысь.
Торйӧдчигӧн гозъялы оз ков судитчыны овмӧсын медся основнӧй тор вӧсна — му вӧсна, видз-му уджалан кӧлуй вӧсна, ӧд сійӧ ставыс ӧтувтӧма.
Но колхозник семья ордын кольӧны керка, мӧс, посни скӧт, чипанъяс да став гортса эмбур.
Колхозник киын эм сьӧм, кодъясӧс сійӧ босьтӧ трудоденьяс вылӧ.
Юксигӧн ставсӧ тайӧс колӧ артыштны да лючкиа юкны гозъя костын.
Гӧгӧрвоана, мый колхознича регыдджык аддзас ассьыс интересъяссӧ дорйысьясӧс ӧтка овмӧсын олігӧн дорысь. Колхозын колхозничаӧс дорйыны сувтӧ коллектив.
Наследуйтан права
Мужикӧс да нывбабаӧс тырмымӧнъя ӧткодялӧм миянын нуӧдӧма и наследуйтӧм йылысь законын. Наследуйтны вермӧ рӧдвуж веськыд лэччана визь кузя (челядь, пӧльӧн шуысьяс да с. в.), верӧс либӧ гӧтыр, а сідз жӧ сійӧ йӧз, кодъяслӧн абу олан средствоыс да кодъяс олісны кулысь иждивенньӧ вылын воысь не этшаджык сійӧ кувтӧдз. Нывбаба — семьяын ӧткодь праваа шлен, а сы понда наследуйтігӧн сылы сетӧма сэтшӧм жӧ праваяс, кутшӧм и мужиклы.
Сэтшӧм йӧзлы, кодъяс вӧліны фактическӧй гӧтрасьӧмын, верӧс либӧ гӧтыр кулӧм бӧрын сетсьӧ сэтшӧм жӧ наследуйтан права, кутшӧм и гижсьӧмӧн олысь гозъялы.
Верӧслӧн либӧ гӧтырлӧн мог — сетны материальнӧй отсӧг уджавны вермытӧм гӧтырлы либӧ верӧслы
Миян судитчан практикаын зэв шоча овлӧ сэтшӧм случайяс, кор верӧс корӧ кӧрым вылӧ отсӧг аслас гӧтырыслысь. Унджыкысьсӧ лоӧ корны нывбабалы нӧбасигӧн кага вайӧм вӧсна, висьӧмъяс вӧсна да с. в.
Кодекслӧн 14 ст. шуӧ «Нуждайтчысь, уджавны вермытӧм гӧтыр либӧ верӧс вермӧ корны кӧрым вылӧ верӧслысь либӧ гӧтырлысь, суд шуӧм серти кӧ сійӧ вермӧ сетны отсӧг».
Торйӧдчӧм гӧтыр либӧ верӧс сідзи жӧ вермӧ корны отсӧг мӧдсяньыс (Кодекслӧн 15 ст.). Но, тайӧ праванас позьӧ пӧльзуйтчыны сӧмын сэтчӧдз, кытчӧдз оз вежсьы олӧмыс гозъяыслӧн материальнӧй боксянь (сюри нажӧтка, муніс верӧс сайӧ, кутіс вермыны уджавны да с. в.), сэки воддза верӧсыс вермас нин не отсавны сылы. Нуждайтчысь, уджавны вермытӧм гӧтырлы перъян кӧрымлӧн ыдждаыс урчитчыссьӧ сійӧ морт материальнӧй положенньӧ серти, кодсянь перйыссьӧ кӧрым.
Уджавны вермытӧмлун тӧдмассьӧ медицинскӧй освидетельствованньӧ серти, но вермас лоны, мый инвалидносьт сэтшӧм тӧдчана (шуам коктӧм, китӧм да с в.), мый уджавны вермытӧмлун судлы лоӧ тыдалана немсяма доказательствотӧг.
Уджавны вермытӧмӧн миян закон лыддьӧ мужикӧс 55 арӧссянь, да нывбабаӧс 50 арӧссянь.
Гижсьытӧг гӧтрасьӧмӧн олысь сідзи жӧ вермӧ корны кӧрым вылӧ верӧссяньыс либӧ гӧтырсяньыс.
Нуждайтчысь, уджавны вермытӧм гӧтыр либӧ верӧс оз вермы перйыны мӧдыслысь кӧрым вылӧ гозъяӧн олӧм дугдӧм бӧрын нэмыс. Та вылӧ срок сетсьӧ ӧти воӧдз.
Уджтӧм гӧтыр, либӧ верӧс вермӧ корны отсӧг верӧслысь либӧ гӧтырыслысь 6 тӧлысь чӧж. Быд татшӧм уджтӧмалӧм дырйи колӧ лоны доказательствояс, мый сійӧ мортыс, коді перйӧ аслыс кӧрым, оз уджав уважительнӧй помкаяс вӧсна (шуам, вердысь мам да с. в.), ӧд кор миян СССР-ын безработица бырӧдӧма, быд уджалысь вермӧ босьтны удж. Тайӧ правасӧ мӧд ног гӧгӧрвоӧм сетіс эськӧ кодсюрӧ уджавны кӧсйытӧм йӧзлы верманлун овны мӧд морт тшӧт вылӧ.
КОЙМӦД ГЛАВА
ГОЗЙӦН ОЛӦМ ДУГӦДӦМ (ТОРЙӦДЧӦМ)
Торйӧдчӧм сар дырся Россияын
Сар дырся Россияын торйӧдчыны вӧлі зэв сьӧкыд. Та вӧсна торъя нин вӧлі сьӧкыд нывбабалы сійӧн, мый сар законъяс серти сійӧ вӧлі ставнас верӧс кипод улын. Вичкоын венчайтчӧмӧн гӧтрасьӧм кӧртавліс гозъясӧс кӧрт асыкъясӧн моз. Гозъялы вӧлі лоӧ овны ӧтлаын кӧть налӧн олӧм вылас видзӧдӧмныс вӧлі дзик мӧд-мӧд пӧлӧс, кӧть на костын олӧмыс вӧлі зэв сьӧкыд.
Гӧтырӧн олӧм дугӧдӧм вылӧ помкаяс пиысь вӧлі гӧтырлӧн либӧ верӧслӧн кежӧм (супружеская измена). Тайӧ фактсӧ петкӧдлыны вӧлі зэв сьӧкыд. Тайӧ вӧлі вермана сӧмын буржуазиялы, коді медавліс лӧжнӧй свидетельясӧс, ньӧбавліс консисторскӧй (духовнӧй) чиновникъясӧс. Та понда торйӧдчӧм вӧлі позяна да вермана сӧмын озыр йӧзлы, а гӧль йӧзлы вӧлі лоӧ овны сідзи кувтӧдзыс.
Сар дырся законъяс серти торйӧдчӧм вӧлі зэв донӧн сувтӧ да зэв кузя вӧлі кыссьӧ.
СССР-ын торйӧдчӧм
Сӧветскӧй закон серти торйӧдчӧм вылӧ сӧмын колӧ верӧслӧн либӧ гӧтырлӧн шыӧдчӧм. Кор кӧсйӧны торйӧдчыны гозъя пиысь кыкнанныс, колӧ сетны аслас оланінын гражданскӧй состоянньӧ актъяс гижалан юкӧдӧ гижӧмӧн либӧ кывйӧн шыӧдчӧм, и гозйӧн олӧм дугӧдсьӧ.
Торйӧдчӧм йылысь шыӧдчӧм кӧ сетсьӧ гозъя пиысь ӧтинас, то сійӧ сідзи жӧ сетсьӧ ЗАГС-ӧ (а не судӧ, кыдзи вӧлі войдӧр); мӧдыслы ыстыссьӧ торйӧдчӧм йылысь гижӧдлӧн копия шыӧдчысьӧн индӧм адрес кузя. Мый вӧсна торйӧдчӧ сы йылысь висьталӧмъяс оз ковны. А ӧнӧдз на торйӧдчӧм йылысь унджык шыӧдчӧмас зэв уна гижӧны сы йылысь, мый вӧсна гӧтырлы либӧ верӧслы лои корны торйӧдчӧм.
Ставыс тайӧ лишнӧй да сӧмын петкӧдлӧ, мый абу на бура гӧгӧрвоӧм, мый гӧтырӧн олӧм либӧ юксьӧм вермас лоны гозъя пиысь ӧтиыс кӧсйӧм серти, мый некод таысь кутны оз вермы. Сы понда шыӧдчӧмын некутшӧм висьталӧмъяс торйӧдчӧм помкаяс йылысь оз ковны.
Торйӧдчигӧн челядьӧс быдтӧм йылысь
Кыдз ми аддзылім нин, закон сетӧ торйӧдчыны тыр верманлун.
Гозъялӧн торйӧдчигӧн медводдза могӧн лоӧ челядьлысь интересъяс дорйӧм.
Торйӧдчигӧн гозъялы сэні жӧ ЗАГС-ас колӧ сёрнитчыны водзӧ вылӧ челядьӧс видзӧм-быдтӧм йылысь; кӧні челядьлы овны (бать ордын или мам ордын), мыйта кыкнанныс кӧсйысьӧны сетны челядьӧс видзӧм вылӧ. Гозъя пиысь кӧ ӧтиыслы нинӧм вылӧ овныс да уджавны кӧ сійӧ оз вермы, либӧ мыйкӧ дыра сылы лоӧ уджтӧмавны, то гозъя вермасны сёрнитчыны, мый ыджда сетны нуждайтчысьлы отсӧг, кодӧс кутас сетны вермана верӧс либӧ гӧтыр. Тайӧ ӧтсӧгласӧ воӧмыс гижсьысьӧ торйӧдчӧм йылысь гижан нигаӧ да та бӧрын пӧртсьӧ олӧмӧ.
Челядьлысь да нуждайтчысь гӧтырлысь либӧ верӧслысь интересъяс дорйӧмын лоӧ торйӧдчӧм регистрируйтысь ЗАГС органъяс уджлӧн значенньӧыс зэв ыджыд. Торйӧдчӧмсӧ гижысь мортлы оз ков тайӧ вопрос вылӧ видзӧдны чиновник сямӧн. Дерт торйӧдчӧм сылы быть колӧ гижны, но сэні жӧ колӧ примитны мераяс, медым дорйыны челядьлысь интересъяссӧ. Челядьӧс бурджыка дорйӧм понда Наркомвнуделӧн вӧлі лэдзӧма инструкция, код серти ЗАГС органъяслӧн колӧ висьтавны торйӧдчысьяслы челядь дінӧ найӧ обязанносьтъяс йылысь.
ЗАГС органъяслы колӧ чукӧртны сведенньӧяс: челядь лыд йылысь, найӧ арлыд йылысь, коді челядь пиысь кольӧ мам дінас, коді бать дінас, уна-ӧ кутас мынтыны бать либӧ мам челядьӧс вердӧм вылӧ. Сідзи жӧ колӧ ЗАГС органъяслы бура лӧсьӧдны челядьӧс видзӧм вылӧ мынтан срокъяс, ЗАГС юкӧдын кӧ та кузя воасны сӧгласӧ. Ставыс тайӧ гижсьыссьӧ нигаӧ да лоӧ бытьӧн сӧглас кутысьяслы.
Сійӧ мортыс кӧ, кодлы тайӧ сӧглас серти колӧ мынтыны видзӧм вылӧ сьӧм, пышъялӧ мынтӧмысь — колӧ босьтны сӧглас йылысь справка да шыӧдчыны РИК-са нотариальнӧй пызанӧ. Нотариальнӧй пызанын вӧчасны исполнительнӧй гижӧд. Сэсся колӧ шыасьны судебнӧй исполнитель дінӧ, коді кутас перйыны урчитӧм сумма. Кор алимент мынтысь мортыс служитӧ, позьӧ исполнительнӧй гижӧд босьтӧм бӧрын веськыда шыасьны учрежденньӧӧ либӧ предприяттьӧӧ, кӧні служитӧ кывкутысь. Тайӧ ёна кокньӧдӧ алимент перйӧм.
Кор сӧгласитчӧмын индӧм обязательствояс оз пӧртсьыны олӧмӧ, позьӧ босьтны сӧгласитчӧм йылысь гижӧдлысь копия. РИК-са нотариальнӧй пызанын колӧ вӧчны тайӧ сӧгласитчӧм вылас исполнительнӧй гижӧд, да сэки нин перйыны мырдӧн. Но сӧгласитчӧмын индӧмыс кӧ оз кажитчы тырманаӧн алимент перйысьлы, сійӧ вермас шыӧдчыны судӧ да корны ыджыдджык алимент судитӧм. Сӧгласитчӧмӧ кӧ оз воны, либӧ кӧ торйӧдчӧмыс лоӧма ӧтисяньыс шыӧдчӧм кузя, ЗАГС-лы куим лунся срокӧн колӧ юӧртны судӧс торйӧдчӧм йылысь, гижӧд копия мӧдӧдӧмӧн. Суд корас кыкнанладорсӧ да разрешитас челядьӧс видзӧм йылысь вопрос.
Сідзкӧ, ӧні оз ков лоны сэтшӧм случайлы, кор нывбаба кольӧ отсӧгтӧг, кор эськӧ сійӧ эз тӧд, кытчӧ шыасьны кага кӧрым перйӧм йылысь.
Суд вермас шуны кагаӧс государственнӧй учрежденньӧӧ воспитайтны сетӧм йылысь
Миян государство ёна тӧждысьӧ челядь вӧсна. Государство тӧждысьӧ оз сӧмын материальнӧй боксянь челядьӧс дорйӧм вӧсна, но и сы вӧсна, медым челядьлы сетны правильнӧй, пролетариат нога, воспитанньӧ. Сэки, кор бать да мам та вылӧ дӧверйӧ оз заслуживайтны, суд вермас шуны татшӧм бать-мам ордысь челядьӧс босьтӧм йылысь да найӧс колана типа государственнӧй учрежденньӧӧ (детъяслиӧ, детдомӧ да с. в.) воспитайтны сетӧм йылысь, кага видзӧм вылас бать-мамлысь сьӧм перйӧмӧн.
НЁЛЬӦД ГЛАВА
ЗАКОН БЫТЬ ТШӦКТӦ БАТЬ-МАМӦС ВИДЗНЫ АССЬЫНЫС ЧЕЛЯДЬНЫСӦ ДА ТӦЖДЫСЬНЫ НА ПОНДА
Сӧветскӧй законъяс серти «бать-мама» и «чурка» челядьлы сетсьӧны ӧткодь праваяс
Сӧветскӧй закон лыддьӧ брачнӧй да «внебрачнӧй» челядьӧс ӧткодь праваӧн. Некутшӧм торйӧдӧм брачнӧй да «внебрачнӧй» челядь костын оз лӧсьӧдсьы. Бать-мам да челядь костын праваяс — шусьӧ 25-ӧд статтяын, — подйыссьӧны кровнӧй происхожденньӧ вылын. Челядь, кодъяслӧн бать-мамыс оз овны гозйӧн (бракын), пӧльзуйтчӧны ӧткодь праваясӧн сэтшӧм челядькӧд, кодъяс чужисны гозйӧн (бракын) олысь бать-мамсянь»,
Закон серти истицалӧн корӧмыс удовлетворитчӧ сэки, кор сійӧ збыль вермас докажитны кагалысь батьсӧ.
Челядьлӧн эм право перйыны отсӧг асьнысӧ вердӧм вылӧ арлыд тыртӧдз (18 арӧсӧдз), а нуждайтчысь уджавны вермытӧм челядь — и арлыд тырӧм бӧрын.
Оз сӧмын батьлы ков мынтыны челядь быдтӧм вылӧ, и мамыс оз мездыссьы тайӧ обязанносьтысь. Челядьӧс видзӧм йылысь вопрос разрешитігӧн суд бура арталӧ обстановкасӧ быд торъя случайын. Гозъя пиысь кӧ ӧтиыс бура олӧ, а мӧдыс ыджыд семья пиӧ вӧйӧма, то суд вермӧ челядьӧс видзӧм вылӧ мынтӧмсӧ ставнас вештыны бура олысь гӧтыр либӧ верӧс вылӧ.
Кага чужтӧдз кага бать йылысь юӧртӧм
Кор гӧтрасьӧм абу гижӧма, медся нин кор гозъя олӧны торъя патераын, а сідзи жӧ случайнӧя олігӧн, батьӧс тӧдмавны овлӧ сьӧкыд.
А кодӧс лыддясны батьӧн, сы вылӧ пуктыссьӧ могӧн тӧждысьны да видзны ассьыс кагасӧ и тайӧторнас кокньӧдӧны мамлысь олӧм.
Сійӧ этша на, батьӧс тӧдмалігӧн суд оз сӧмын урчит уна-ӧ батьлы колӧ мынтыны кага быдтӧм вылӧ, но ӧттшӧтш шуӧ нӧбасян кад дырся да кага вайӧм дырся рӧскодъяс, а сідз жӧ кага мамсӧ нӧбасигас да кага вайӧм бӧрын 6 тӧлысь чӧж вердӧм рӧскодъяс бать вылӧ вештӧм йылысь.
Та понда гӧтырлӧн, коді оліс гижсьытӧм бракын, нӧбасигас либӧ кага вайӧм бӧрас колӧ висьтавны кага батьыслысь ним-овсӧ да оланінсӧ. Индӧм мортыс кӧ ЗАГС-ысь юӧр воӧм бӧрын тӧлысся срокӧн оз кут вензьыны, то сійӧ гижсьӧ кага батьӧн. ЗАГС-сянь юӧр воӧм бӧрын вогӧгӧрся кадӧн батьӧн индӧм морт вермас суд пыр кыпӧдны вензьӧм кага мамкӧд, мый сылӧн шыӧдчӧмыс абу веськыд.
Но мамлӧн ас кадын бать йылысь шыӧдчӧм сеттӧм оз бырӧд сылы права любӧй кадӧ корны установитны батьӧс да перйыны алимент.
Кыдзи перйыссьӧ челядьӧс быдтӧм вылӧ да мукӧд рӧдняӧс видзӧм вылӧ отсӧг
Закон серти уджалан донысь семьясӧ видзӧм вылӧ позьӧ перйыны 50% (джынсьыс) не унджык. Но перйыссьӧ оз став суммасьыс, кодӧс босьтӧны рабочӧйяс либӧ служащӧйяс.
Перйӧмысь мездыссьӧ удждонлӧн сійӧ юкӧдыс, коді удж йылысь законъяс кодекс серти лоӧ тайӧ местаса тарифнӧй сетка І разрада удждонлӧн минимум (медэтша суммаӧн). Шуам, І разрад серти удждонлӧн минимум лоӧ 10 шайт, уджалысь босьтӧ 50 шайт, то суд вермӧ сылысь перйыны оз 50 шайтысь, а сӧмын 40 шайтысь, а 10 шайт, кыдзи ми шулім нин, лоӧ удждонлӧн инмӧдчывтӧм юкӧд, кодысь оз позь перйыны. Сідзкӧ 50 шайт босьтысьлысь позьӧ перйыны унавылӧ 20 шайт.
Но шоча овлӧ, медым позис судитны удждонлысь джынсӧ. Тшӧкыда овлӧ, мый сійӧ мортыслӧн, кодлысь перйӧны, эм челядь мӧд гӧтырсянь, либӧ сійӧ иждивенньӧ вылын эмӧсь рӧдняяс. Судлы тайӧ ставсӧ лоӧ артыштны. Татшӧм случайяс дырйи суд судитӧ сэтшӧм сумма, кодӧс сетӧмыс оз пукты сьӧкыд условйӧ и мӧд семьясӧ, коді сідзи жӧ нуждайтчӧ отсӧгысь.
Рабочӧйлысь либӧ служащӧйлысь перйӧм лӧсьӧдчыссьӧ удждон босьтан кад кежлӧ.
Кустаръяслысь, вузасьысьяслысь да с. в. суд вермӧ судитны во четвертъясӧн мынтысьны. Татшӧм разъясненньӧ сетӧма РСФСР-са Верховнӧй судӧн.
Овлӧны случайяс, кор сійӧ мортыс, кодсянь перйӧны кага быдтӧм вылӧ, истица пемыдлунӧн пӧльзуйтчӧмӧн сёрнитӧ кутшӧмкӧ неыджыд сумма ӧтпырйӧ мынтӧм йылысь. Татшӧм лӧсьӧдчӧм лоӧ кабальнӧйӧн да водзӧ вылӧ челядьсӧ вӧйтӧ нуждаӧ, кольӧ найӧс олӧм вылӧ средствотӧг.
Кор татшӧм тӧдчана невыгоднӧй артмӧдчӧм йылысь тӧдмаласны миян общественнӧй организацияяс (мӧда-мӧдлы отсасян об-во, мамӧс да кагаӧс видзан юкӧд, опека органъяс да с. в.), найӧлы колӧ примитны мераяс челядьлысь интересъяссӧ дорйӧм кузя.
Делӧ видлалігӧн судлы колӧ пуктыны аслас медводдза могӧн челядьлысь интересъяс дорйӧм.
Батьыс либӧ мамыс сійӧ кагаыслӧн, кодӧс быдтӧм вылӧ мынтысьӧ на пиысь ӧтиыс, вермӧ быд кадӧ шыӧдчыны судӧ перъян сумма выльысь вежӧм йылысь, вежсисны кӧ материальнӧй условйӧясыс.
Уджавны вермытӧм нуждайтчысь бать-мам вермӧны корны асланыс челядьлысь отсӧг асьнысӧ вердӧм вылӧ.
Сідзи жӧ колӧ казьтыштны, мый нуждайтчысь арлыд тыртӧм чой-вок имеитӧны право корны отсӧг вермана чой-воклысь. Но тайӧ праваыс кольӧ сӧмын нуждайтчысь, арлыд тыртӧм чой-вок сайын сэки, кор найӧс оз вермыны быдтыны бать-мамныс найӧ абутӧм вӧсна либӧ вермытӧмлун вӧсна.
Уджавны вермытӧм, нуждайтчысь пӧльӧс либӧ пӧчӧс кӧ оз вермыны вердны верӧсыс либӧ гӧтырыс, либӧ челядьыс, то найӧс лоӧ видзны пӧльӧн шуысьяслы, кодъяс вермӧны сетны отсӧг.
Тайӧ видзӧм кузя праваяс да обязанносьтъяс мунӧны кыкнанладорсяньыс, кыдз пӧльлы да пӧчлы колӧ видзны пӧльӧн шуысьяссӧ, сідзи и пӧльӧн шуысьяслы колӧ видзны пӧльсӧ да пӧчсӧ.
Мам либӧ бать кӧ оз вермыны видзны ассьыныс челядьнысӧ, то вермана пӧльлы либӧ пӧчлы быть колӧ сетны отсӧг аслас пӧльӧн шуысьяслы. Тайӧ отсӧг сетсьысьӧ сідзжӧ и сэки, кор гозъя пиысь ӧтиыслы нинӧм вылӧ овны. Тайӧ дзик веськыда сы понда, мый кагаӧс быдтыны обязанносьт гозъя пиысь кыкнаныс да ӧтиыс кӧ оз вермы (либӧ кулӧма), то тайӧ обязанносьт вештыссьӧ пӧль вылӧ либӧ пӧч вылӧ. Татшӧм разъясненньӧ сетӧма Верховнӧй судӧн.
Кыкнанладорыс кӧ бурӧн оз вермыны воны ӧтсӧгласӧ ыджыда-ӧ сетны отсӧгсӧ, то сэки вермас перйыссьыны судӧн.
Позьӧ-ӧ перйыны видзӧм вылӧ кольӧм кадысь?
Мукӧддырйи заводитӧны перйыны челядьӧс быдтӧм вылӧ кымынкӧ во кольӧм мысти. Шуам, батьыс кӧнікӧ дыр ветліс, да мамлы лои кага быдтӧм кузя став сьӧкыдлунсӧ нуны ас вылас. Позьӧ оз сэки перйыны важсьыс ӧтпырйӧ став видзӧм суммасӧ? Тайӧ вопрос суд разрешайтӧ быд случайын збыль эмторкӧд лыддьысьӧмӧн. Унджыкысьсӧ суд татшӧм перйӧмъяссӧ оз вынсьӧд, ӧд перйыссьӧ водзӧ вылӧ кагаӧс быдтӧм вылӧ, а оз снабжайтчыссьы кольӧм кадысь ӧтпырйӧ ыджыд суммаӧн; сыысь кындзи, рабочӧй или служащӧй дерт оз вермыны ӧтпырйӧ мынтысьны воысь либӧ кыкысь.
Кольӧм кадысь перйӧм лэдзсьӧ сӧмын сэки, кор перйысьясыс вермасны докажитны, мый найӧ тайӧ сумма вылас уджйӧзаӧсь. Татшӧм разъясненньӧ тайӧ вопрос кузя сетіс РСФСР-са Верховнӧй суд.
Челядьӧс быдтӧм кузя обязанносьт усьӧ бать вылӧ и мам вылӧ
Алимент йылысь закон уна мортӧн гӧгӧрвосьыссьӧ, кыдз ёнджыка мужикъяслы инмысь обязанносьтъясӧн.
Тайӧ абу вернӧ. И мам оз мездыссьы кага быдтӧмысь. Фабрик-заводъясын, сӧветскӧй органъясын, кооперацияын, любӧй предприяттьӧын, совхозъясын да колхозъясын, быдлаын мужикъяскӧд ӧтвыйын уджалӧны нывбабаяс, а сідзкӧ сідзи жӧ, кыдзи и мужикъяс, вермӧны вердны ассьыныс челядьсӧ.
Сэтшӧм гозъя, кодъяс олӧны торйӧн да кодъяс воӧны сӧгласӧ, мый кутшӧмкӧ челядьӧс босьтӧ ас дінас мам, а мукӧдсӧ бать, найӧ вермасны босьтны ас вылас обязанносьт вердны сӧмын сійӧ челядьсӧ, кодъяс олӧны сыкӧд.
Вермас лоны и сэтшӧмтор, мый гозъя воӧны сӧгласӧ челядьӧс вердӧмысь ӧтисӧ дзикӧдз мездыны. Медводдза условйӧӧн та дырйи колӧ лоны сылы, медым челядьлӧн интересъясыс эз страдайтны. Татшӧм случайясын алимент мынтӧмысь мездӧм допускайтчыссьӧ сӧмын сэки, кор ӧтиыслы збыль нинӧмӧн вердны, а мӧдыслӧн эм.
Колхоз шленъяслысь алимент перйӧм
Унджык крестьяна ӧнія кадӧ сулалӧ колхозъясын.
Коммунист партияӧн правильнӧй политика нуӧдӧм вӧсна сиктса гӧль йӧзӧс нартитысь-кулак жугӧдӧма. Кулакӧн гӧль йӧзӧс ас кипод улас видзӧм да найӧ тшӧт вылын олӧм орӧдӧма.
Сиктса овмӧсын витвося планлысь вермӧмъяссӧ арталігӧн да сиктса овмӧсын крестьяналысь важ да ӧнія положенньӧсӧ ӧтлаалігӧн — миян партиялӧн да став уджалысь йӧзлӧн вождь Сталин ёрт шуӧ:
«3–4 во сайын миян крестьяна пӧвстын гӧльясыс вӧліны став крестьяна пытшкысь этшавылӧ 30%. Сійӧ лоӧ дас миллионысь унджык йӧз. А нӧшта водзджык, Октябрся революцияӧдз, гӧльясыс вӧліны став крестьяна пытшкысь этшавылӧ 60%-ыс.
Но кодъяс нӧ тайӧ гӧльясыс? Найӧ сэтшӧм йӧз, кодъяслӧн пыр овмӧсаныс оз судзсьы либӧ кӧйдысыс, либӧ вӧлыс, либӧ уджалан кӧлуйыс, либӧ оз судзсьы став тайӧторъясыс ӧтлаӧ босьтӧмӧн.
Гӧльяс — сійӧ сэтшӧм йӧз, кодъяс овлісны тшыг нисьӧ пӧт да кодъяс, кыдз правилӧ, овлісны кулак кабала улын, а важ кадын кулакъяс дай помещикъяс кабала улын...». И водзӧ шуӧ Сталин ёрт:
«Тайӧ вӧлі, но важӧн нин бӧрӧ коли. Ӧні крестьянин — вермана кӧзяин, колхозса шлен, код ордын эмӧс тракторъяс, видз-му уджалан машинаяс, кӧйдыс фондъяс да с. в.».
Колхозникъяс-ударникъяс съезд вылын Сталин ёрт шуис:
«Ми перйим сійӧс, мый колхозъяс пыр кыпӧдім гӧля олысьясӧс шӧркоддьӧма олысьяс выйӧдз. Тайӧ зэв бур. Но тайӧ этша на. Ӧні миянлы колӧ перйыны сійӧс, медым вӧчны нӧшта ӧти воськов водзӧ да отсавны став колхозникъяслы — важ гӧля да шӧркоддьӧма олысьяслы — кыпӧдчыны озыра олысьяс выйӧдз. Тайӧ позьӧ перйыны да тайӧ миянлы кӧть кыдз, а колӧ перйыны».
А тайӧ петкӧдлӧ, мый колхозниклӧн ӧтлаын олігӧн аслас семьялы отсавны, а сідз жӧ челядьлы отсӧгсӧ сетны верманлуныс ыджыдджык важ гӧля да шӧркоддьӧма олысь дорысь.
Оз ков вунӧдны, мый колхозӧ пырӧм нӧшта оз на висьтав, мый крестьянин дзикӧдз перевоспитайтчӧма, мый сійӧ пырысь-пыр жӧ мездысяс аслас мелкособственническӧй привычкаясысь, коді пырӧма сы пытшкӧ уна нэмын нывбаба дінӧ омӧля относитчӧмӧн, коді вӧлі подйыссьӧ важ сяма быт вылӧ.
Тайӧ капитализм колясъясысь сійӧ мезмас сэки, кор перевоспитайтчас да лоас настоящӧй социализм ногӧн уджалысьӧн, классъястӧм социалистическӧй обществоса збыль шленӧн.
Ӧнія кадын жӧ нӧшта ыджыд на принуждайтан мераяслӧн значенньӧыс, кодъяс нуӧдсьӧны сэтшӧм колхозникъяслы, кодъяс торкӧны сӧветскӧй закон челядьӧс вердӧм йылысь да лӧсьӧдӧм срокъясӧ уджавны вермытӧм гӧтырлы либӧ верӧслы отсӧг сетӧм йылысь.
Видз-му уджалан артельяс устав серти челядь вердӧм лоӧ бать-мамлӧн, либӧ матыса рӧдвужлӧн личнӧй обязанносьтӧн. Алимент перйыссьӧ видз-му уджалан артельса шленъяслысь веськыда налысь, кодъяслы колӧ видзӧм вылас мынтысьныс. Алимент кузя уджйӧзысь оз позь перйыны колхозса ӧтувтӧм эмбурысь. Но быд колхозса шленлӧн эм аслас доход, кодӧс сійӧс босьтӧ урчитана срокъясӧ уджалӧм трудоденьясысь. Вот тайӧ личнӧй удждонысь да прӧдуктаысь, а сідз жӧ колхозник ордӧ кольӧм эмбурысь перйыссьӧ алиментыс.
Колхозъясын уджавны вермытӧмъяслы отсалӧм йылысь лэдзӧма РСФСР-са Колхозцентрлӧн разъясненньӧ.
Тайӧ разъясненньӧас шусьӧ, мый видз-му уджалан артельясын колхозса шленъяслысь челядьсӧ видзны-вердны, кыдз правилӧ, колӧ бать-мамлы. Сы понда ставнас колхозъяслысь алимент перйӧм оз ло веськыд.
Устав серти быд колхозын колӧ лоны общественнӧй фонд колхозса шленъяслысь бытӧвӧй да югдӧдчана колӧмъяссӧ обслуживайтӧм могысь.
Тайӧ фондыс лӧсьӧдсьӧ колхозӧн аслас медводдза основнӧй обязанносьтсӧ олӧмӧ пӧртӧм бӧрын — государстволы колана нянь тырмымӧнъя сдайтӧм бӧрын да кӧйдыс фонд кисьтӧм бӧрын.
Мыйта видзны колхоз средствоясысь уджавны вермытӧмъясӧс видзӧм вылӧ (продуктаӧн, сьӧмӧн, детъяслиын да детдомын видзӧмӧн да с. в.) разрешайтчыссьӧ колхоз шленъяс ӧтувъя чукӧртчылӧм вылын правленньӧ доклад кузя.
Тӧдӧмысь тайӧ фондысь колхоз мыйкӧмында лэдзас и нуждайтчысь челядьлы. Но тайӧ некутшӧма оз мезды бать-мамӧс — колхозникӧс, колхозничаӧс (либӧ колхозысь бокын олысьясӧс) — асланыс челядь йылысь тӧждысьӧмысь да челядьӧс видзӧм вылӧ сетӧмысь.
Колӧ тшӧтш шуны, мый алимент уджйӧз оз вермы перйыссьыны колхозса эмбурысь. Перйыссьыны вермас колхозник эмбурысь, трудодень вылӧ босьтӧм доходысь да мукӧд сійӧ доходъясысь. Допускайтчыссьӧ взысканньӧ перйӧм бессрочнӧй, условнӧй да досрочнӧй вкладъясысь, но срок воӧмысь, либӧ закон серти найӧс сетны разрешитӧм условйӧысь не водзджык.
Кыдзи перйыны видзӧм-вердӧм вылӧ крестьянинлысь, кор сійӧ олӧ ӧтлаын аслас рӧдняыскӧд
Перйыны алимент единоличник-крестьянинлысь, коді олӧ юктӧм крестьянскӧй овмӧсын, сьӧкыдджык, урчитӧм кадӧ удждон босьтысь рабочӧй дорысь да колхозник дорысь, кодлӧн доходыс артавсьӧ колхозын.
Эм общӧй правилӧ — кутшӧм эмбур колӧ кольны овмӧсын, медым дзикӧдз сійӧс не кисьтны (тайӧ правилӧыс Гражд. Процес. Кодекс 271 статтяын). Кутшӧм жӧ торъяс колӧ кольны овмӧсын, мый оз позь вузавны кӧть и алимент мынтӧм вылӧ? Лыддьӧдлам медся важнӧйяссӧ: видз-му уджалан колана кӧлуй, ӧти мӧс, ӧти вӧв, быдмысь скӧтысь ӧти юр (унавылӧ 6 тӧлысь кежӧ кӧрымӧн), кӧдзӧм вылӧ колана мында кӧйдыс, колана новлан паськӧм, прӧдуктаяс да с. в.
Тайӧторъясыс кӧ овмӧсын, кӧть и юксьытӧмын, индӧм нормаысь унджык, то найӧс позьӧ вузавны алимент уджйӧзысь. Перйысьӧм пуктыссьӧ сійӧ юкӧд вылӧ, коді ылӧсас лыддьӧмӧн воӧ торйӧдчытӧм овмӧсса шлен вылӧ, кодлысь перйыссьӧ алимент.
Батьӧс установитігӧн ӧттшӧтш суд урчитӧ уна-ӧ продукта должен сетны батьлӧн овмӧс кагаӧс вердӧм вылӧ.
Гӧтырӧн выльысь верӧс сайӧ мунігӧн либӧ верӧс выльысь гӧтрасигӧн челядьлӧн праваяс
Юксьӧм гӧтыр выльысь верӧс сайӧ мунігӧн, важ верӧс аслас челядь йылысь, кӧть найӧ олӧны сійӧ важ гӧтыр выль семьяас, должен тӧждысьны да найӧс видзӧм кузя рӧскодъясысь мынтысьны. Но рӧднӧй батьыслӧн кӧ средствоыс абу (или сійӧ кулӧма) — дядьлы либӧ ичиньлы, код ордын олӧ кагаыс, быть колӧ сійӧс видзны.
Дядьводз либӧ ичиньводз челядьлы быть лоас отсавны аслас нуждайтчысь дядьлы либӧ ичиньлы сэки, кор найӧ олісны дядь либӧ ичинь иждивенньӧ вылын этшавылӧ 10 во.
Уна-ӧ позьӧ перйыны видзӧм-быдтӧм вылӧ сэтшӧм мортлысь, кодлӧн эмӧсь челядь некымын гӧтрасьӧмысь
Вылынджык ми индылім нин, мыйта медуна удждон серти позьӧ перйыны. Сыысь уна оз позь перйыны весиг сэки, кор мынтысьысьлӧн эмӧсь челядь некымын гӧтрасьӧмысь. Сэки бурӧн сӧгласитчӧмӧн, либӧ судӧн перйӧм сумма юксьыссьӧ став семьяяс костас.
Кор алимент перйыссьӧ сэтшӧм мортлысь, кодлӧн ыджыд докодъяс, сэки суд вермӧ судитны сы ыджда алимент, коді вештас кага быдтӧм да видзӧм кузя став рӧскодъяссӧ.
Кутшӧм мераяс нуӧдсьӧны, кор видзӧм-быдтӧм вылӧ сетӧм средствояс видзсьӧны неправильнӧя
Челядь видзӧм-вердӧм вылӧ сьӧм сетысь бать либӧ мам имеитӧны право тӧдны, кытчӧ мунӧ да бура оз видзсьы челядь вылӧ сетӧм сьӧмыс. Шуам, торйӧдчигӧн суд аддзис коланаӧн, медым кагаӧс кольны бать ордӧ да медым мам сетіс тайӧ кагасӧ быдтӧм вылӧ сы вылӧ усяна юкӧд. Сэсся мамлы кывсьӧ, мый сыӧн сетӧм сьӧм видзсьӧ оз кага вылӧ, а шуам, юӧ батьыс. Тайӧ и та кодь случайын сійӧ вермӧ корны судӧс босьтны кагаӧс бать ордысь да сетны сійӧс сылы, либӧ сетны детскӧй домӧ да с. в. Татшӧмтор дырйи вермас сувтӧдны батьӧс (либӧ мамӧс) бать-мам праваысь лишитӧм йылысь да уголовнӧй кывкутӧмӧ кыскӧм йылысь.
Батьӧс либӧ мамӧс бать-мам праваысь лишитӧм оз мезды найӧс водзӧ вылӧ челядьӧс видзӧм-вердӧм обязанносьтысь.
Ассьыныс челядьӧс видзӧм-вердӧмысь лёкысь пышъялысьяслӧн уголовнӧй пӧрадокӧн кывкутӧм
Челядьӧс видзӧм-быдтӧм вылӧ судӧн судитӧм средствояс мынтӧмысь пышъялӧм да вообще бать-мамӧн арлыдтӧм челядьӧс отсӧгтӧг кольӧм ас бӧрсяньыс вайӧдӧ 6 тӧлысьӧдз свободаысь лишитӧмӧ или 300 шайтӧдз штрафӧ (Уголов. кодекслӧн 158 стаття).
Тайӧ статтяыс, коді тшӧктӧ бать-мамӧс тӧждысьны челядьныс вӧсна да видзны найӧс, лои лэдзӧма сы понда, мый вывті тшӧкыд лои челядьӧс отсӧгтӧг кольӧм.
Сулалӧ-ӧ первойя мынтытӧм бӧрын пырысь-пыр шыӧдчыны судӧ, корны, медым кыскасны уголовнӧй кывкутӧмӧ? Оз сулав. Бурджык войдӧр видлыны мирнӧй средствояс. Ни мамлы, ни челядьлы абу колана, медым батьсӧ лишитісны свободаысь, либӧ пуктісны сылы штраф.
Ставыс тайӧ вермас сӧмын чинтыны сысянь средствояс босьтан верманлунсӧ.
Бать-мам кӧ вермӧны челядьӧс видзны, и суд урчитіс уна-ӧ сьӧм да уна-ӧ прӧдукта налы колӧ мынтыны челядьӧс видзӧм вылӧ (сиктын унаысь суд сьӧмӧн мынтӧм вежӧ прӧдуктаӧн сетӧмӧн), а тайӧ суд шуӧм бӧрын бать либӧ мам век жӧ пышъялӧ мынтысьӧмысь, то сэтшӧм бать-мамӧс колӧ кыскыны уголовнӧй кывкутӧмӧ.
Тшӧтш оз ков вунӧдны, мый алимент мынтӧмысь да челядьӧс видзӧмысь лёкысь пышъялӧм лоӧ подулӧн сэтшӧм йӧзсӧ бать-мам праваысь лишитӧм йылысь вопрос кыпӧдӧмлы.
ВИТӦД ГЛАВА
ЧЕЛЯДЬӦС ДА УДЖАВНЫ ВЕРМЫТӦМ ГӦТЫРӦС ЛИБӦ ВЕРӦСӦС ВИДЗӦМ ВЫЛӦ СРЕДСТВО ПЕРЙӦМ КОКНЬӦДАН МЕРАЯС
Перйысь вермӧ перйыны вердӧм вылӧ аслас оланінсянь
Зэв тшӧкыда кывлывлан работничаяссянь, либӧ крестьянкаяссянь татшӧм кывъяс: «Законыс эськӧ бур, да кыдз сійӧс олӧмас пӧртныс». Збыль, абу этша сэтшӧм войтырыс, кодъяс пышъялӧны челядьӧс быдтӧм вылӧ да уджавны вермытӧм (либӧ уджтӧм) гӧтырлы мынтӧмысь. Унаысь верӧс кольӧ ассьыс гӧтырсӧ да кагасӧ да мунӧ мукӧдлаӧ, мукӧддырйи ылыс карӧ, да сэні лӧсьӧдӧ выль семья.
Эновтӧм гӧтырлӧн татшӧм случайяс дырйи овлӧ зэв сьӧкыд олӧм. Оз жӧ ӧд вермы сійӧ эновтны ассьыс челядьсӧ, да и сьӧмыс абу мӧд карад мунны да перйыны сэн верӧсыслысь челядьлы кӧрым вылӧ. Алимент перйӧм кокньӧдӧм могысь лӧсьӧдӧма сідз, мый сэтшӧм делӧясыс видлавсьӧны сэн, кӧні олӧ перйысьыс.
Кодсянь перйӧны, сійӧс суд вылӧ корӧны сэтчӧ, кӧні олӧ перйысьысьыс, а сійӧ кӧ оз кӧсйысь волыныс, делӧ вермас видлавсьыны сытӧг (син саяс).
Оланін вежсьӧм йылысь да уджалан дон содӧм йылысь быть юӧртӧм
Ӧні нывбабаӧс да челядьӧс ёнджыка дорйӧм могысь законӧ сюйӧма алимент перйӧм кокньӧдысь уна стаття. Сылы, кодсянь судитӧма перйыны кага быдтӧм вылӧ, колӧ сетны тӧдны аслас мӧдлаӧ овмӧдчӧм да мӧдлаӧ уджавны медасьӧм йылысь, сідзи жӧ и уджалан дон содӧм йылысь. Кывкутысьлы колӧ юӧртны сійӧ йӧзӧс, кодлы судитӧма перъянторсӧ, либӧ найӧ опекунъясӧс, а сідз жӧ и сійӧ учрежденньӧясӧс да найӧс, кодъяс перйӧны (судебнӧй исполнительӧс, учрежденньӧӧс, кӧні ужалӧ алимент мынтысьыс).
Тайӧ правилӧяссӧ кывзытӧмысь алимент мынтысьяс нуӧны уголовнӧй кывкутӧм.
Алимент мынтӧмысь дзебсясьысьӧс корсьӧм
Сӧвесьттӧм йӧз тшӧкыда дзебсьӧны, кӧсйӧны мездысьны алимент мынтӧмысь. Нуждаын олысь гӧтырлӧн да челядьлӧн татшӧмтор дырйи зэв сьӧкыд олӧмыс. Сы вӧсна Верховнӧй суд разъяснитіс, мый судлы колӧ босьтавны перйӧм йылысь шыӧдчӧмъяссӧ, кӧть шыӧдчӧмас и оз висьтавсьы кыв кутысьыслӧн оланіныс. Суд корӧ кывкутысьӧс сійӧ медбӧръя оланін серти. Кывкутысь кӧ оз лок, а сытӧг делӧсӧ видлавны оз позь, сэки народнӧй суд шуӧ корсьны сійӧс милиция пыр.
Народнӧй судӧн, кӧні видлавсьӧны тайӧ делӧясыс, перйысьлы сетсьӧ исполнительнӧй лист. Кывкутысьлысь кӧ оланінсӧ оз тӧдны, то перйысьлӧн колӧ сетны шыӧдчӧм сійӧс корсьӧм йылысь сэтчӧс милиция органӧ. Корсян шыӧдчӧм дінӧ тшӧтш колӧ пуктыны исполнительнӧй лист. Сэк колӧ гижны: ов, ним да вич корсян мортыслысь, арлыд, кӧні чужлӧма, либӧ кӧні гижлӧмаӧсь чужигас (обласьт, кар, район, сикт) и медбӧрын, колӧ гижны кӧні сійӧ бӧръя каднас оліс либӧ уджаліс.
Жаль, мый тайӧ правилӧыс оз пыр пӧртсьы олӧмӧ, мый вӧсна и мынтӧмысь пышъялысьяс кольӧны накажиттӧг сэк, кор семьяыс сійӧ мыж вӧсна олӧ ыджыд нуждаӧн.
Эмбур вузалӧмысь кутӧм
Такӧд тшӧтш индам, мый олӧмын абу этша и сэтшӧм случайяс, кор алимент мынтӧм кузя кывкутысьяс, мед эськӧ мездысьны мынтӧмысь, вузавлӧны ассьыныс эмбурсӧ. Сы вӧсна и лэдзӧма постановленньӧ, кӧні шуӧма, мый нетрудӧвӧй доход помысь олысьяс оз вермыны вузавны ассьыныс эмбурсӧ алимент босьтысь либӧ сійӧ опекун да попечитель сӧгласитчытӧг.
Перйӧм йылысь позьӧ сетны кыв вылын висьталӧмӧн шыӧдчӧмъяс
Алимент корсьӧм йылысь абу быть гижӧмӧн шыӧдчӧм сетӧм: позьӧ мунны суддя дінӧ да кывйӧн висьталӧмӧн корны, мед видлаласны делӧ алимент перйӧм йылысь.
Суддялы быть колӧ татшӧм шыӧдчӧмсӧ примитны, гижны да примитны мераяс, ӧдйӧджык видлавны делӧсӧ.
Перйӧм йылысь шыӧдчӧмъясӧс мездӧма сборъясысь
Перйӧмсӧ кокньӧдӧм могысь, став шыӧдчӧмъясыс челядьлы да гӧтырлы олӧм вылӧ перйӧм кузя, мездыссьӧны быд пӧлӧс сборъясысь.
Нуждаын олысь гӧтырӧс да челядьӧс судӧн делӧ видлавтӧдз обеспечитӧм
Миян судъясын алимент перъян делӧяс видлавсьӧны медводз ӧчередын. Сӧмын судебнӧй (разбирательство) видлалӧм век жӧ корӧ неуна кад делӧ видлалан лун лӧсьӧдӧм вылӧ, судитчысьясӧс да свидительясӧс корӧм вылӧ да с. в. Но тайӧ вопросъяс колӧ разрешитны пырысьтӧм-пыр жӧ сы вӧсна, мый овлӧ сэтшӧм случайяс, кор нинӧм вылӧ овны перйысьяслы.
Татшӧм случайяс дырйиыс судлы колӧ пырысьтӧм-пыр жӧ перйӧм йывсьыс шыӧдчӧмсӧ сетігӧн шуны, кӧні челядьлы овны (бать ордын али мам ордын) да ыджыд-ӧ сумма временнӧ сетны челядьӧс да ужавны вермытӧм гӧтырӧс вердӧм вылӧ.
Коді вермас перйигӧн сетны отсӧг
Уджалысьяслысь интересъяссӧ доръян туйясыс уна. Каръясын эмӧсь зэв уна инъяс, кӧні сетсьӧ юридическӧй отсӧг сӧвет сетӧмӧн, шыӧдчӧм гижӧмӧн, кытчӧ шыӧдчыны висьталӧмӧн, суд вылын дорйӧмӧн да с. в. Тайӧ сідз шуана йӧзлы правӧвӧй отсӧг сетысь консультацияяс.
Сиктъясын эмӧсь жӧ консультацияяс. Консультацияясыс пырджык овлӧны нарсудъяс бердын, лыддьысян керкаясын, колхозъясын.
Тайӧ консультацияясыс уджалӧны судын уджалысьяс (народнӧй суддя, следователь, прокурорлӧн отсасьысь, дорйысьысь коллегияса шлен) веськӧдлӧм улын.
Медбӧрын, мый медся важнӧйыс миян, законъяс серти уджалысь йӧзлысь интересъяссӧ дорйӧм могысь гражданскӧй делӧын вермас выступитны и прокурор. Тӧдӧмысь, сійӧ сэки перйысьӧс — работничаӧс, крестьянкаӧс мездас суд дырся уна тӧждысьӧмъясысь.
Беспризорносьткӧд вермасьысь учрежденньӧяслы да войтырлы, кор найӧ аддзӧны случайяс, мый бать-мам эновтӧны ассьыныс челядьнысӧ, колӧ сы йылысь юӧртны прокуратураӧ. Медся матӧ тайӧ делӧыс инмӧ ЗАГС-лы. Торйӧдчӧм гижысьлы колӧ тӧдмавны кыдзи да код ордӧ кольны челядь. Дерт ЗАГС-лы торйӧдчӧм быть колӧ гижны, но бать-мам костын кӧ абу тырмымӧнъя сӧглас челядьӧс быдтӧм кузя, то сылы колӧ тайӧ вопроссӧ сетны народнӧй судӧ.
Войтырӧс велӧдан юкӧдъяслы быть колӧ дорйыны интересъяссӧ бать-мамӧн шыбитӧм челядьлысь. Налӧн колӧ сетны иск алимент перйӧм кузя налысь, кодъяс долженӧсь вердны тайӧ челядьсӧ.
Суд кӧ аддзӧ, мый перйысь оз бура вермы дорйыны кагаыслысь интересъяссӧ, сэки судыслы аслыс колӧ отсавны слабладорыслы.
Не ӧтчыд нин вӧлі висьталӧма, мый нывбаба аслас нуждаӧн олӧм понда, пемыдлун понда (торъя нин сиктын батрачкаяс да беднячкаяс) дзикӧдз ӧткажитчӧны алимент перйӧмысь кывкутыссянь кутшӧмкӧ ичӧтик сумма босьтӧм бӧрын. Татшӧм сделкаяс абу законнӧйӧсь — найӧ торкӧны челядьяслысь интересъяссӧ. Сэтшӧмторсӧ вӧчысь мам дерт оз вӧч правильнӧя, а вӧчӧ аслас челядьыслы омӧльтор.
Любӧй мортлы, коді тӧдӧ сэтшӧм законтӧм сделкаяс вӧчӧмсӧ, колӧ сетны тӧдны сиктса общественнӧй судлы, народнӧй судлы, прокурорлы, либӧ опека да попечительство органъяслы.
Видзӧм-вердӧм вылӧ перйӧм йылысь судлысь шуӧм олӧмӧ пӧртігӧн кокньӧдъяс
Коді жӧ олӧмӧ пӧртӧ судлысь шуӧмсӧ? Тайӧ вӧчӧны каръясын судебнӧй исполнительяс, а сиктъясын судыслысь став шуӧмъяссӧ пӧртӧны олӧмӧ сиктсӧветъяс.
Судлысь шуӧмъяс олӧмӧ пӧртігӧн лоӧны рӧскодъяс юӧртӧм нуӧмысь, эмбур гижалӧмысь да донъялӧмысь, решенньӧ олӧмӧ пӧртысьӧн меставылӧ ветлӧмысь и с. в. Перйысьӧс дорйӧм могысь сійӧ мездыссьӧ тайӧторъяс вылас мынтысьӧмысь. Мынтӧ тайӧ став рӧскодсӧ сійӧ мортыс, кодсянь судыс шуис перйыныс.
Колӧ кутны тӧдвылын сійӧтор, мый сійӧ мортыс, кодсянь перйӧны, оз кӧ вермы вевттьыны тайӧ став рӧскодсӧ, то сійӧ вермӧ тшӧтш мездысьны рӧскод вевттьӧмысь.
Медводдза ӧчередын алимент делӧясӧс олӧмӧ пӧртӧм лоӧ перйысьлы кокньӧд сетӧмӧн. Кывкутысь сайын кӧ эмӧсь уджйӧзъяс, то алимент да уджалан дон перйысьӧны медводзын. Народнӧй Комиссариат Трудаӧн 31/V-1930 воын вӧлі лэдзӧма шуӧм, коді нӧшта ёнджыка на отсалӧ алимент перйӧмын. Сійӧ шуӧмас висьтавсьӧ, мый уволитӧм уджалысь сайын кӧ эм уджйӧз, коді перйыссьӧ уджалан донысь кутӧмӧн, то сы йылысь пасйыссьӧ трудӧвӧй списокӧ, расчётнӧй книжкаӧ, либӧ личносьт эскӧданпас вылӧ. Кӧть кытчӧ эз пыр уджавны сійӧ, код сайын эм алимент мынтан уджйӧзыс, быдлаын сійӧ уджйӧз йылысь кутасны тӧдны и кутасны сысянь перйыны. Предприяттьӧ вывса администрациялы вит лунъя кадӧн колӧ сетны тӧдны заинтересованнӧй войтырлы сэтшӧм уджалысь воӧм йывсьыс, код сайын эм уджйӧзыс.
КВАЙТӦД ГЛАВА
ПИ ПЫДДИ БОСЬТӦМ
Мый вӧсна лӧсьӧдӧма пи пыдди босьтӧмсӧ
Пи пыдди босьтӧмлӧн цельыс — челядьяс понда тӧждысьӧм.
Ӧнія кадӧ государство оз на вермы уна помкаяс понда беспризорнӧйӧ кольӧм (бать-мам кулӧм, бать-мам вошӧм, кузя висьӧм и с. в.) став челядьӧс видзны детдомъясын.
Унаысь рабочӧй семьяяс, торъя нин кодлӧн абу асланыс челядь, босьтӧны быдтыны беспризорнӧй челядь пытшкысь йӧз кагаӧс быдтӧм вылӧ. Пи пыдди босьтны позьӧ сӧмын ичӧт арлыдаясӧс да тыр арлыдтӧмъясӧс.
Кутшӧм обязанносьтъяс пи пыдди босьтысьлӧн
Пи пыдди босьтысьяс дзоньнас вежӧны бать-мамӧс. Пи пыдди босьтысьяслы босьтӧм челядьсӧ колӧ видзны да тӧждысьны на понда сідзи жӧ, кыдзи бать-мам асланыс челядь вӧсна.
Пи пыдди босьттӧдз колӧ ӧтсӧгласӧ воӧм челядь бать-мамкӧд, абу кӧ найӧс лишитӧмаӧсь бать-мам праваясысь. Пиӧ босьтан мортлы кӧ 10 арӧсысь унджык, то колӧ и сылӧн сӧгласитчӧм. Пи пыдди босьтӧм вӧчсьӧ опека да попечительство органъяс шуӧмӧн. Пи пыдди босьтӧм гижсьӧ гражданскӧй состоянньӧ актъяс гижалан органъясын (а сиктъясын — сиктсӧветын).
Пи пыдди босьтӧмсӧ разрешайтысь органъяслы быть колӧ тӧдмавны, збыльысь-ӧ пи пыдди босьтысьлӧн эм сы вылӧ право; сідз жӧ колӧ тӧдмавны кутшӧм цельяс кутӧ пи пыдди босьтысь, лоӧ оз босьтан мортлы сетӧма колана воспитанньӧ да с. в.
Колхозын колхозникӧн пи пыдди босьтӧм мортлы сетсьӧ сэтшӧм жӧ праваяс, кутшӧм и сійӧ аслас рӧднӧй челядьлы.
Пи пыдди босьтан мортлы кӧ 10 арысь унджык, пи пыдди босьтӧмсӧ вежны (отменитны) колӧ сылӧн сӧгласитчӧм.
Опека да попечительство органъяслы да заинтересованнӧй войтырлы колӧ примитны мераяс пи пыдди босьтысь вылӧ, оз кӧ сійӧ бура видз босьтӧм мортсӧ.
И любӧй гражданинлы, и гражданкалы оз ков кольччыны бокӧ, кор найӧ аддзӧны пи пыдди босьтӧмӧс лёка видзӧм, сійӧс неправильнӧя воспитайтӧм да с. в.
Кодекс 66-ӧд стаття серти любӧй учрежденньӧ, любӧй морт вермас кыпӧдны суд пыр делӧ пи пыдди босьтӧм вежӧм (отменитӧм) йылысь.
Пи пыдди босьтан мортлы позьӧ сетны ов да вич пи пыдди босьтысьлысь.
Ми висьталім нин, мый пи пыдди босьтан челядьлы сетсьӧ рӧднӧй челядьлӧн став праваясыс. Но на вылӧ сідз жӧ пуксьӧ и сійӧ обязанносьтъясыс, кутшӧмӧс нуӧны челядь бать-мамыс. Пи пыдди босьтан челядьлы, кор найӧ лоӧны тыр арлыдаӧсь; сідз жӧ, кыдзи рӧднӧй челядьлы, колӧ видзны ассьыныс босьтысьяссӧ, кор найӧ оз кутны вермыны уджавны да кутасны нуждайтчыны.
Кыдз нин вӧлі шуӧма, босьтан челядь пӧльзуйтчӧны ӧткодь праваӧн рӧднӧй челядькӧд.
Кодлы оз позь пи пыдди босьтны гӧтрасьӧм, семья да опека законъяс кодекс серти?
Мед эськӧ эз вӧв пи пыдди босьтӧмъясӧс эксплуатируйтӧм (личнӧй, корыстнӧй цельяс кузя вермытӧмлун используйтӧм), пи пыдди босьтӧм оз лэдзсьы бӧрйысян праваысь лишитӧм войтырлы, корыстнӧй да порочащӧй преступленньӧ вӧчӧмысь судитӧмъяслы.
Сідз жӧ оз вермыны пи пыдди босьтны бать-мам праваысь лишитӧм войтыр. Тӧдӧмысь татшӧм йӧзлы челядь воспитайтӧм оз позь дӧверитны.
Пи пыдди босьтысьясӧн сідз жӧ оз вермыны лоны и йӧйталӧмӧн висьысьяс да йӧйяс.
Зэв гӧгӧрвоана, мый тырмытӧм арлыдаяслы пи пыдди оз позь босьтны сійӧн, мый найӧ асланыс томлун вӧсна оз вермыны тӧждысьны босьтан челядьыс вӧсна.
Оз вермыны пи пыдди босьтны и найӧ, кодъяслӧн интересъясыс мунӧны паныд пи пыдди босьтан челядь интересъяслы, либӧ кодъяс лёкалӧны сы вылӧ. Став мукӧд уджалысь йӧзлы тайӧ правасӧ сетӧма.
СИЗИМӦД ГЛАВА
ОПЕКА ДА ПОПЕЧИТЕЛЬСТВО ЙЫЛЫСЬ
Опека да попечительство органъяслӧн могъяс да найӧс лӧсьӧдӧм
Сэтшӧм случайяс дырйи, кор бать-мам кулӧмаӧсь, вошӧмаӧсь, преступленньӧ вӧчӧмысь стража улынӧсь, челядьӧс лёка видзӧмысь либӧ мукӧд причинаясысь лишитӧмаӧсь бать-мам праваясысь, сэк челядь вӧсна да кольӧм эмбур вӧсна тӧждысьӧм пуктыссьӧ опекунъяс да попечительяс вылӧ.
Отсӧгтӧмӧн сідз жӧ лыддьыссьӧны и ылалысьяс да йӧйталӧмӧн висьысьяс. Сы вӧсна опекунъяс пуктыссьӧны и налысь интересъяссӧ дорйӧм могысь. Ылалысь (слабоумнӧй) дінӧ, либӧ йӧйталӧмӧн висьысь дінӧ опекунӧс пуктӧм могысь колӧ мед эськӧ йӧйлуныс либӧ йӧйталӧмӧн висьӧмыс вӧлі признайтӧма лӧсьӧдӧм пӧрадокӧн.
Опека тыр арлыдтӧма дінӧ пуктыссьӧ 14 арӧдз. 14–18 арӧса подросток кӧть и абу беспомощнӧй, но век жӧ колӧ сы бӧрся видзӧдны да колӧ сӧветъяс бур опытнӧй бур сӧвесьта тыр арлыда мортсянь.
14–18 арӧса тыр арлыдтӧмъяслысь интересъяссӧ дорйӧм шусьӧ попечительствоӧн, а дорйысьясыс шусьӧны попечительясӧн *.
* Синтӧм, пельтӧм, немӧй уна случайясын вермасны бергӧдлыны асланыс делӧяснас, но мукӧд дырйиыс найӧ овлӧны отсӧгтӧмӧсь и, дерт, нуждайтчӧны попечительствоын.
Опека да попечительство органъяс дорйӧны интересъяссӧ оз сӧмын сирӧтаяслысь, но и мукӧд случайяс дырйи вермӧны тӧждысьны и мукӧд челядьяс вӧсна. Бать-мам лӧсявтӧм дырйи, кӧть и бать-мамыс ловъяӧсь (абу лишитӧмаӧсь бать-мам праваясысь), челядь йылысь вензяна вопросъяс разрешайтсьӧ опека да попечительство органъясӧн бать-мамкӧд ӧттшӧтш. Дерт тайӧ случайяс дырйи опека органъяс медводзын и ёнджыкасӧ дорйӧны интересъяссӧ челядьлысь.
Быд пӧлӧс опекаӧн да попечительствоӧн каръясын веськӧдлӧны карса сӧветъяс, сиктъясын — сиктсӧветъяс да райисполкомъяс.
Опека да попечительство закон серти сиктсӧветлы колӧ босьтны аслас тӧдӧм улӧ опекаын нуждайтчысь став челядьсӧ да налы сетны шогмана опекунъясӧс. Сиктъясын опекунъясӧс вынсьӧдӧ сиктсӧвет жӧ.
Сиктсӧветлы колӧ примитны мераяс опека улын олысьяслысь эмбур видзӧм могысь. Бать-мам кулӧм бӧрын, либӧ бать-мам вошӧм бӧрын (кольӧны кӧ посни челядь) опека органъяслы (а сиктын сиктсӧветъяслы) колӧ примитны мераяс найӧ эмбур видзӧм могысь. Сы вӧсна колӧ гижавны эмбурсӧ да сійӧ гижалӧм сертиыс сетны пуктӧм опекунлы видзӧм вылӧ. Опекунлы колӧ примитны мераяс, медым посни сирӧтаяслӧн, кодъяслӧн абу бать-мам, муыс вӧлі уджалӧма, кыдз колӧ да кор колӧ.
Медбур, сиктсӧвет кӧ пуктас опекунӧн колхозникӧс. Му да эмбур бурджык сетны колхозлы.
Ичӧтъяслӧн интересъясыс торъя олысь ордын колхозын бурджыка лоӧ дорйӧма.
Посни, опека улын олысь, челядьлӧн кӧ эм сьӧм, опекунлы сійӧ сьӧмсӧ колӧ видзны сьӧм чӧжан кассаын.
Овлӧны случайяс, мый бать-мам не сӧмын оз тӧждысьны челядьӧс правильнӧя воспитайтӧм понда, а мӧдарӧ, вайӧны налы зэв ыджыд лёктор. Судъясын мукӧддырйи мунлӧны делӧяс челядь вылын нартитчӧм да мукӧд пӧлӧс преступленньӧяс бать-мамӧн челядь вылын вӧчалӧм йылысь.
Татшӧм случайяс йылысь сиктсӧветлы колӧ юӧртны судебнӧй следственнӧй органъясӧс татшӧм бать-мамсӧ мыждӧм могысь да сувтӧдны вопрос на дінысь челядьсӧ босьтӧм йылысь да опекунӧс пуктӧм йылысь.
Коді вермас лоны опекунӧн да попечительӧн да коді тайӧн оз вермы лоны
Опекунлы да попечительлы дӧверяйтсьӧ тӧждысьны на йылысь, кодъяслы колӧ отсӧг, либӧ кодъяс оз вермыны тырмымӧнъя дорйыны ассьыныс интереснысӧ. Асланыс вермытӧмлун вӧсна тайӧ войтырыс кокниа вермасны сюрны эксплуатация улӧ. Сы вӧсна опекунӧс бӧрйӧмлӧн значенньӧыс зэв ыджыд. Сӧмын дзоньвидзалун вӧсна да эмбур видзӧм вӧсна тӧждысьӧм этша на, опекунлы либӧ попечительлы колӧ тӧждысьны и сы вӧсна, мед эськӧ опека улын олысьяссӧ лӧсьӧдны обществолы колана удж вылӧ.
Сы вӧсна законын и лӧсьӧдӧма урчитана ограниченньӧяс. Опекунӧн либӧ попечительӧн оз вермыны быдӧн лоны. Опекунъяс пуктыссьӧны опека органъясӧн опека улын олысьлы матыса йӧз пытшкысь, либӧ общественнӧй организацияясӧн индӧм йӧз пытшкысь (профсоюзӧн, мӧда-мӧдлы отсасян комитетӧн да с. в.).
Оз вермыны лоны опекунъясӧн поп-дяк, манакъяс, полицияын, жандармъяс особӧй корпусын да охраннӧй отделенньӧясын уджавлысьяс да агентъяс, сідз жӧ мукӧд, кодъяслы абу сетӧма бӧрйысян права да кодъясӧс судитӧма корыстнӧй, порочащӧй преступленньӧяс вӧчӧмысь. Сӧвет власьтлы колӧ, медым быдмысь йӧз босьтісны пролетарскӧй воспитанньӧ. А мый позьӧ видчысьны классово-враждебнӧй элементъяссянь, либӧ гырысь преступленньӧ вӧчысьяссянь? Сэтшӧм йӧзыс оз вермыны сетны челядьлы трудӧвӧй воспитанньӧ.
Опекунӧн оз вермывлы лоны сідзжӧ и йӧйталӧмӧн висьысьяс (кодъяслы аслыныс колӧ опека), опека улын олысь вылӧ лёк кутысьяс, либӧ найӧ, кодъяслӧн интересъясыс паныдаӧсь опека улын олысь интересъяслы.
Оз вермыны лоны опекунӧн и найӧ, кодъяслысь мырддьӧма бать-мам права.
Тӧдӧмысь, опекунӧн да попечительӧн оз вермыны лоны тыр арлыдтӧм войтыр.
Коді вермас мездысьны опекунӧн либӧ попечительӧн лоӧмысь
Общество кӧ аслас сӧветскӧй орган пыр сетӧ опекунӧн лоны кутшӧмкӧ мортлы, то сыысь мынтӧдчыны закон оз лэдз. Сэтшӧм мынтӧдчӧмыс вӧлі эськӧ лёк вылӧ налы, кодъяслӧн интересъясыс опекатӧгыс вермасны торксьыны.
Мездыссьӧны опекунӧн лоӧмысь сӧмын найӧ, кодъяс оз вермыны вӧчны тайӧ ужсӧ: пӧрысьяс (60 арӧсысь ыджыдджыкъяс), висьысьяс, ыджыд семьяаяс (кык либӧ унджык челядьӧс быдтысьяс), мамъяс, кодъяслӧн дінас эмӧсь 8 арӧсысь посниджык челядь.
Кыдз правилӧ, опекунскӧй обязанносьтъяс вӧчсьӧны дон мынтытӧг.
Опекунлы да попечительлы колӧ тӧждысьны опека улын олысь материальнӧй делӧ вӧсна
Сійӧ случайяс дырйи, кор опека улын либӧ попечительство улын олысьлӧн эм олӧм вылӧ кутшӧмкӧ средствояс: быд тӧлысьын рӧдняяссянь видзӧм вылӧ сьӧм босьтӧм, бать-мамӧн кольӧм эмбурысь доход воӧм да с. в., опекунлы либӧ попечительлы колӧ тӧждысьны, мед эськӧ сійӧ средствоыс локтіс колана кадӧ. Сідзжӧ опекунлы колӧ тӧждысьны, мед сійӧ средствоыс рӧскодуйтчис бережнӧя, да мед рӧскодуйтчис опека улын да попечительство улын олысь вылӧ. Опекун дерт тӧждысьӧ и кулысь бӧрын кольӧм эмбур видзӧм вӧсна: шуам, воан средство вылӧ кадын керка дзоньтӧм йылысь. Опека органъяслы колӧ видзӧдны, мед опекунъяс да попечительяс эз вӧчны лёктор асланыс положенньӧнас пӧльзуйтчӧмӧн.
Овлӧны случайяс, кор опекунъяс налы сетӧм дӧверйӧӧн злоупотребляйтӧны. Опека улын олысьлысь эмбур видзӧм пыдди асьныс таргайтӧны. Такӧд позьӧ бура тышкасьны сӧмын сэки, кор сиктсӧвет, колхоз правленньӧ, мӧда-мӧдлы отсасян комитет да мукӧд организацияяс сюся видзӧдӧны сы бӧрся, мед эськӧ эз вӧв дзугӧма опекаын олысьяслысь правасӧ.
Опека улын олысьӧс видзӧм вылӧ кӧ средствоыс абу тырмымӧн, либӧ ньӧти абу, то сэки опекунлы колӧ юӧртны опека да попечительство органъясӧс, кодъяс кутасны корны социальнӧй обеспеченньӧ органъяслысь средство, либӧ оланін колана учрежденньӧысь (детъясли, детдом, инвалидъясӧс да пӧрысьясӧс видзанін да с. в.).
Опекунъяслы да попечительяслы сетсьӧ права сёрнитны опекаын олысь нимсянь уна пӧлӧс учрежденньӧясын да судъяс вылын; найӧ долженӧсь дорйыны интересъяссӧ опекаын олысьлысь.
Опекунъяс да попечительяс кӧ оз бура вӧчны ассьыныс обязанносьтъяссӧ, сэк опека да попечительство органъяс вештӧны сэтшӧмъяссӧ опекуналӧмысь.
Опекаысь нуждайтчысьяс йылысь юӧртӧм кузя обязанносьт
Беспризорносьткӧд вермасьӧм могысь опека колӧм йылысь опека органъясӧс юӧртӧм обязанносьт пуктыссьӧ домоуправленньӧ вылӧ, керка кӧзяин да арендатор вылӧ (керкаын кӧ эм тыр арлыдтӧма опекаын нуждайтчысьяс), сиктсӧветъяс вылӧ, колхоз правленньӧяс вылӧ, ЗАГС органъяс вылӧ, судісполнительяс вылӧ, судебнӧй органъяс вылӧ, милиция вылӧ да рӧдвуж вылӧ (98 ст.) Тані лыддьӧдлӧм быд учрежденньӧ, быд морт долженӧсь юӧртны опека органъясӧс куим лунъя кадӧ опека колӧм йылысь.
Детдомын быдтан войтырӧс каръясын да рабочӧй посёлокъясын уджалысь йӧзлы воспитывайтны сетӧм
Уджалысь йӧз, кодъяс кӧсйӧны босьтны детдомысь воспитанньӧ вылӧ кагаӧс, сетӧны гижӧм шыӧдчӧм меставывса войтырӧс велӧдан юкӧдӧ и сыкӧд вӧчӧны договор.
Сійӧ договор кузяыс кагаӧс быдтӧм вылӧ босьтысьыс кӧсйысьӧ воспитывайтны сійӧс сідз жӧ, кыдзи и мукӧдӧс аслас семья пытшкӧсысь, кӧсйысьӧ сетны велӧдчыны да политика боксянь развивайтчыны верманлун.
Основнӧй условйӧ, коді сувтӧдсьӧ воспитательяс водзын да кодӧс пӧртӧм бӧрся колӧ видзӧдны велӧдан юкӧдлы — сійӧ, — быдтыны кагаӧс физически дзоньвидзаӧс да тыр вежӧртаса Сӧвет Союзса гражданинӧс. Сы вӧсна оз позь сетны челядьӧс быдтӧм вылӧ лишенечьяслы.
Детдомын быдтан челядьӧс воспитывайтны сетігӧн колӧ семьясӧ классӧвӧй боксянь бӧрйыны, оз позь сетны сэтшӧм семьяӧ, кӧні эмӧсь миянлы классӧвӧй ӧтдор йӧз.
Челядь учрежденньӧса быдтасъясӧс колхозъясӧ патронированньӧ вылӧ сетан условйӧяс йылысь
Коллективизация паськыда нуӧдӧм вӧсна сиктса олӧмӧн вежсьӧмыс лӧсьӧдіс мӧдсикас условйӧяс бать-мамтӧм челядьӧс быдтӧм вылӧ.
Тайӧ выль формаяс пытшкысь ӧти формаӧн лоӧ челядь видзан учрежденньӧса быдтасӧс колхозӧ патронированньӧ вылӧ сетӧм.
Патронированньӧ правилӧясӧн колхозъясӧс зэв ёна интересуйтӧм вӧсна Наркомпрослысь да Колхозцентрлысь челядь видзан учрежденньӧса быдтасъясӧс патронированньӧ вылӧ колхозъясӧ сетӧм йылысь шуӧмсӧ (циркуляр) тані вайӧдам дзоньнас.
Со сійӧ шуӧмыс:
«Наркомпрос киподулын эмӧсь зэв уна сельскохозяйственнӧй колонияяс да коммунаяс, кӧні быдмӧны 40 сюрсӧдз челядь да подросток. Унджыкыс сійӧ воспитанникъяс пытшкысь велӧдчӧны уджавны видз-му овмӧсын да уна сикас ремеслӧӧ (слесарнӧй, кузнечнӧй, столярнӧй, сапожнӧй да мукӧд).
Директива сетысь органъяс да ВЛКСМ-лӧн ЦК-ыс сувтӧдісны Колхозцентр водзын вопрос, мед эськӧ сійӧ сельскохозяйственнӧй колонияса челядь пытшкысь мыйкӧмында сетны колхозъясӧ.
Колхозцентр сувтӧдӧ могӧн колхозъяс водзын, мед эськӧ сэтшӧм челядьсӧ кыскисны колхозъясӧ. Сы вӧсна колхозъясӧс колӧ паськыда тӧдмӧдны челядь видзан учрежденньӧса быдтасъясӧс ылӧсас татшӧм условйӧясӧн колхозӧ босьтӧм йылысь:
1. Челядьяс да подростокъяс кутасны ыстыссьыны колхозъясӧ войтырӧс велӧдан юкӧдъясӧн колхозъяс корӧм серти.
2. Колхозъясӧ ыстыссьӧны дзоньвидза, дисциплинированнӧй, ас вӧляысь мунысь челядь.
3. 16 арӧсӧдз видзӧм-быдтӧм вылӧ войтырӧс велӧдан юкӧдкӧд сӧгласитчӧмӧн колхозлы кутас сетсьыны быд тӧлысь урчитана сумма сьӧм, сійӧ суммаыслы колӧ лоны не этшаджык сыысь, мый мында сетсьӧ челядьӧс патронируйтысь крестьянинлы.
4. Войтырӧс велӧдан юкӧдъяс челядьлы да подростокъяслы, найӧс колхозъясӧ мӧдӧдігӧн, сетӧны паськӧм, вольпась нормаӧн, но не этшаджык сыысь, мый мында сетсьӧ челядьӧс ӧтка олысь крестьянин ордӧ сетігӧн.
5. Войтырӧс велӧдан юкӧд быд воспитанник пыдди коллективӧ пуктӧ прӧченттӧм вклад пыран взнос да кутшӧмкӧ юкӧн паевӧй взнос ыджда.
6. Войтырӧс велӧдан юкӧд колана учрежденньӧяс водзын кыпӧдӧ вопрос кага вылӧ колхозлы видз-му сетӧм йылысь государственнӧй либӧ меставывса запаснӧй фондысь, да сійӧ видз-мусӧ колхоз видзмукӧд ӧтлаалӧм йылысь.
7. 16 ар тырӧм бӧрын подростокъяс лыддьыссьӧны колхозса шленъясӧн, а войтырӧс велӧдан юкӧдӧн пуктӧм вкладъяс лыддьысьӧны найӧ пыран да паевӧй взносъяс пыдди; пайлӧн тырмытӧм юкӧныс тыртсьӧ уджалан донӧн 5 (вит во чӧж).
8. 16 ар тырӧм бӧрын кӧ воспитанник оз кӧсйы лоны колхозса шленӧн, сійӧ лэдзсьӧ колхозысь и вермӧ босьтны сійӧ тшӧт вылын лыддьысян вкладысь ОНО-кӧд договор вылын шуӧм юкӧнсӧ.
9. Войтырӧс велӧдан юкӧдкӧд договор кузя босьтӧм челядьӧс грамотаӧ да уджавны велӧдӧм нуӧдӧ колхоз.
Колхозын челядьлӧн удж колӧ лоны сӧмын велӧдчӧмкӧд йитӧмӧн. Челядьӧс, кодъяслы тырӧма 12 арӧс, колхоз вермӧ уджӧдны найӧн вермана удж вылын законӧн индӧм нормаяс серти.
10. Детдомса воспитанникъяс, кодъясӧс босьтӧма колхозӧ, велӧдчыны ыстыссьӧны сідзи жӧ, кыдзи и колхозса шленъяслӧн челядь. Детдомса воспитанникъясӧн техникумъясӧ да ВУЗ-ясӧ пыригӧн Наркомпрос кӧсйысьӧ сетны налы стипендия.
11. Детдомса воспитанникъясӧс колхозъясӧ патронированньӧ вылӧ босьтӧм нуӧдсьӧ войтырӧс велӧдан юкӧд да колхозсоюз либӧ колхоз костын торъя договор вӧчӧмӧн.
Челядь видзан учрежденньӧса подростокъясӧс колхозъясӧ иналӧм эм медся коланатор ӧтувъя уджалӧмлысь колана навыкъяссӧ сетӧмын.
Колхозъяс, кодъяс лоӧны сиктӧс, кыдз хозяйственнӧй, сідзи и культурно-бытӧвӧй боксянь, социализм ногӧн вежӧмын опорнӧй пунктъясӧн, вермасны беспризорнӧй челядьясысь вӧчны сиктын хозяйственнӧй да культура революция дор тышкасьысьясӧс (Наркомпрослӧн да Колхозцентрлӧн циркуляр № 66/2510, 1930 во).
Общественнӧй организацияясӧс опека кузя удж вылӧ кыскӧм
Омӧля уджалӧны сійӧ опека органъяс, а сиктын сійӧ сиктсӧветъяс, кодъяс оз кыскыны сӧветскӧй удж вылӧ сӧветскӧй активӧс. Законын опека да попечительство органъяслы тшӧктыссьӧ тайӧ удж вылас кыскыны общественнӧй организацияясысь представительясӧс (роботнича да крестьянка-делегаткаясӧс, колхозникъясӧс да колхозничаясӧс, мӧда-мӧдлы отсасян комитетса шленъясӧс, ВЛКСМ шленъясӧс, «Друг детей» нима обществоса шленъясӧс, школаын велӧдысьясӧс да с. в.). Тайӧ став общественнӧй работникъясыс вермасны вайны зэв ыджыд пӧльза сиктсӧветлы да опека делӧ бура пуктӧм кузя сійӧ уджын: найӧ видлалӧны бытӧвӧй условйӧяссӧ опекаын нуждайтчысьяслысь, сиктсӧвет тшӧктӧм серти босьтӧны гижӧд улӧ эмбур, корсьӧны шогмана опекунӧс да с. в.
КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
ГРАЖДАНСКӦЙ СОСТОЯННЬӦ АКТЪЯС ГИЖАЛӦМ
Коді нуӧдӧ гражданскӧй состоянньӧ актъяс гижалӧм
Гражданскӧй состоянньӧ актъяс гижалӧм нуӧдсьӧ ЗАГС подотделын кывкутысь должностнӧй мортӧн.
Сиктса олысьяслы гражданскӧй состоянньӧ став актъяссӧ (гӧтрасьӧм, торйӧдчӧм, чужӧм, пи пыдди босьтӧм, кулӧм), ним-ов вежӧм йылысь акт гижӧм кындзи, нуӧдсьӧ сиктса сӧветын.
Ним-ов вежӧм йылысь гижӧм нуӧдсьӧ районувса исполкомъясын да карса сӧветъясын.
Гражданскӧй состоянньӧ актъяс ас кадын гижӧмлӧн значенньӧыс зэв ыджыд сы вӧсна, мый гижӧмсяньыс лоӧны гижӧдчысьяслӧн урчитана права да обязанносьтъяс.
Унаысь, ЗАГС-ын омӧля удж пуктӧмӧн пӧльзуйтчӧны классово-враждебнӧй элементъяс, медым дзебны ассьыныс социальнӧй происхожденньӧсӧ, вӧчӧны фиктивнӧй актъяс пи пыдди босьтӧм йылысь, ним-ов вежӧм йылысь, гӧтрасьӧм йылысь, торйӧдчӧм йылысь да с. в. Сӧветскӧй законодательствоӧс кытшовтӧмӧн, кулакъяс да ӧтдор элементъяс зільӧны перйыны аслыныс бӧрйысян праваын вынсьӧдӧм, налогъясысь кокньӧдӧм, сюйсьӧны сӧвет аппаратӧ, ВУЗ-ясӧ да с. в.
Торъя нин уна лоины татшӧм случайясыс классӧвӧй тыш ёсьмӧм вӧсна, паськыда социалистическӧй наступленньӧ нуӧдӧмысь, сиктса овмӧс коллективизируйтӧмысь да сійӧ подув вылын кулакъясӧс, кыдз классӧс, бырӧдӧмысь.
Сӧветскӧй законодательство кытшовтӧмкӧд гражданскӧй состоянньӧ гижалан органъяс бура тышкасьны вермасны сӧмын сэки, кор найӧ аслас уджын кутасны подйысьны общественносьт вылӧ: сӧвет секцияса шленъяс вылӧ (торъя нин административно-правовӧй секция шленъяс вылӧ), делегаткаяс вылӧ, комсомол шленъяс вылӧ, мӧда-мӧдлы отсасян комитет вылӧ, колхозникъяс вылӧ да с. в.
Общественносьт отсӧгӧн ЗАГС-яс бердӧ колӧ лӧсьӧдны уджалысьяслы социальнӧй отсӧг сетысь сӧветъяс. ЗАГС органъяслы колӧ, аслас уджын социальнӧй отсӧг сетысь сӧветъяс вылӧ подйысьӧмӧн, пуктыны могӧн классӧвӧй ӧтдор йӧзкӧд тышкасьӧмкӧд ӧттшӧтш, сетны быд пӧлӧс отсӧг уджалысьяслы, кокньӧдны регыдъя кадӧн справкаяс, эскӧданпасъяс босьтӧм, социально-правовӧй отсӧг сетӧм да с. в.
Классӧвӧй ӧтдор йӧзӧн сӧветскӧй законодательство кытшовтӧм быд тӧдлана случай йылысь ЗАГС органъяслы колӧ юӧртны прокурорӧс, сэтшӧм йӧзсӧ уголовнӧй кывкутӧмӧ кыскӧм могысь.
ЗАГС органъяслы колӧ ӧткажитчыны ов вежӧм йылысь акт гижӧмысь, чужӧм йылысь гижӧд выль пӧв гижӧмысь, гижӧдъяс справитӧмысь, кор тӧдмалӧма, мый найӧ вӧчсьӧны социальнӧй происхожденньӧ дзебӧм вӧсна.
Сыкӧд тшӧтш колӧ вӧчны сідз, мед некутшӧм сьӧкыдторъяс да волокита эз ло уджалысь йӧзлы гражданскӧй состоянньӧ актъяс гижалігӧн.
Гӧтрасьӧмъяс да торйӧдчӧмъяс гижӧм
Гӧтрасьӧм йылысь главаын ми индылім нин кутшӧм условйӧяс колӧны гӧтрасьӧм вылӧ: урчитана арлыд тырӧм, гижӧмӧн гӧтрасьӧмын, либӧ сыкӧд ӧткодялӧм гижтӧм гӧтрасьӧмын овтӧм, мӧда-мӧдлысь дзоньвидзалун йылысь тӧдӧм, а сідзжӧ сы йылысь тӧдӧм, кымынӧдысь гижсьысьыс гӧтрасьӧ либӧ мунӧ верӧс сайӧ.
Сідзкӧ, гӧтрасьӧм гижӧм йылысь шыӧдчигӧн, гӧтрасьысьяслы колӧ вайны не сӧмын налысь личносьт да арлыд эскӧдысь документъяс, но сідз жӧ и кырымпас, мый налысь гӧтрасьӧм торкысь помкаяс абуӧсь.
Гӧтрасьӧм гижалысь мортлы быть колӧ тӧдмӧдны гӧтрасьысьясӧс гижсян условйӧясӧн да висьтавны налы, мый гижсигӧн лӧжнӧй сведенньӧяс сетӧмысь найӧ нуӧны уголовнӧй кывкутӧм. Шуам, гижсьӧм йылысь шыӧдчысь кӧ вӧлӧма гӧтыра нин, но тайӧ важнӧйтор, коді кутӧ гӧтрасьӧмысь, дзебис гижыссьыс, то сійӧ лоӧ мыж вӧчӧм; ас йылысь лӧжнӧй сведенньӧяс сетысь мортлы паныд колӧ кыпӧдны уголовнӧй делӧ.
Гӧтрасьысьяс вермӧны корны гижсигкежлӧ свидетельясӧс. Торйӧдчӧм йылысь шыӧдчысь мортлысь колӧ корны петкӧдлыны личносьт эскӧдысь кутшӧмкӧ документ (паспорт, сиктсӧветсянь справка, профсоюзнӧй книжка, либӧ кутшӧмкӧ мӧд документ). Сідзжӧ колӧ петкӧдлыны гӧтрасьӧм йылысь свидетельство. Сэтшӧм свидетельствоыс кӧ абу, то колӧ индыны, кӧні да кор вӧлі гӧтрасьӧма. Лӧжнӧй сведенньӧяс сетӧмысь шыӧдчысь кыскыссьӧ уголовнӧй кывкутӧмӧ.
Чужӧм йылысь гижалӧм кузя правилӧяс
Кага чужӧм йылысь бать-мам пиысь ӧтиыслы кык вежонся срокӧн колӧ явитны ЗАГС органъяслы. Бать-мамыс кӧ куліны, либӧ висьӧны, либӧ мыйла кӧ оз вермыны кага чужӧм йылысь явитны, колӧ явитны рӧдвужлӧн, матыса суседъяслӧн, рӧдильнӧй домлӧн, кӧні вӧлі мамыс кага чужигӧн.
Чужӧм йылысь висьталӧм кӧ воӧ кык вежонъя срок кольӧм бӧрын, сиктсӧветлы быть колӧ сійӧ гижны. Но сэтшӧм гражданасӧ, кодъяс кольӧны законӧн лӧсьӧдӧм срок уважительнӧй помкаястӧг, вермасны штрапуйтны.
Чужӧм йылысь висьтавны позьӧ кывйӧн либӧ гижӧмӧн; шыӧдчӧмас колӧ индыны кор да кӧні чужӧма кагаыс, ныв али пи, кагалӧн ним, вич, ов, а сідзжӧ бать-мамлӧн нимъяс, вичьяс, овъяс, кӧні найӧ олӧны да кӧні уджалӧны. Шыӧдчӧмсӧ кӧ сетӧ мамыс, сылы колӧ висьтавны кага батьлысь ним, вич, ов. Мам вермас шуны, мый сійӧ оз кӧсйы висьтавны батьлысь ним-овсӧ. Кулӧм кага чужӧм йылысь сідзи жӧ колӧ явитны ЗАГС органъясӧ нигаӧ гижӧм вылӧ.
КУЛӦМ ЙЫЛЫСЬ ГИЖӦМ
Уважительнӧй помкаястӧг кулӧм йылысь урчитӧм срокӧн явиттӧмысь взысканньӧ мераясыс сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧм и чужӧм йылысь явитан срок кольӧмысь. Кулӧм йылысь кӧ оз висьтавны кодлыськӧ мыж вӧчӧм дзебӧм вӧсна, то дзебӧмысь мыжа морт кывкутӧ уголовнӧй пӧрадокӧн.
БӦРКЫВ
Став тайӧ висьталӧмсьыс тыдалӧ, мый гӧтырӧн олан да семейнӧй праваяс йылысь сӧветскӧй закон чорыда сулалӧ челядьлысь да роботнича да крестьянка — уджалысь мамлысь интересъяс дорйӧм вылын.
Ми, дерт, огӧ вермӧ мӧвпавны, мый куш ӧти законодательнӧй мераясӧн, кӧть кутшӧм бурӧсь эськӧ найӧ эз вӧвны, позьӧ бырӧдны семья да гозъя кост олӧмысь став нелючкияссӧ.
Миян социалистическӧй промышленносьтлӧн ӧдйӧ быдмӧм, уджног бурмӧдӧм, сиктса овмӧс коллективизируйтӧм, культурнӧй учрежденньӧяслӧн быдмӧм сетӧны пролетариат государстволы верманлун кыпӧдны карса да сиктса уджалысьясӧс вылӧджык материальнӧй боксянь да культура боксянь. Социализм вермӧмкӧд миян странаын быдмӧ йӧзлӧн самодеятельносьт, содӧ челядьӧс видзан да воспитайтан учрежденньӧяс вылӧ (ясли, детскӧй дом, школаяс да мукӧдтор вылӧ) государствоӧн сьӧм лэдзӧм, бырӧ беспризорносьт.
Нывбабаӧс производствоӧ да общественнӧй уджӧ кыскӧм, сыӧн ассьыс праваяссӧ тӧдӧм вӧчасны сы дінӧ важкодя видзӧдӧмсӧ позьтӧмӧн. И сӧмын нывбаба — общественнӧй удж вылын уджалысь вермас коммунист ногӧн воспитайтны сійӧ том пӧкӧленньӧсӧ, коді кутас нуӧдны коммунист партиялысь уджсӧ, Ленинлысь уджсӧ водзӧ, тыр коммунизмӧ воӧдчӧмӧдз.
