КӦДЗ-Ы-Ы-Д!
Декабр тӧлысся кӧдзыд лун. Тэрмасьӧмӧн, йӧжгылясигтырйи восьлала ас сиктлань. Друг аддза: дзик кок улын кык жонь чеччалӧны да зэв горша нянь тор кокалӧны. И оз ӧд вешйыны бокӧ. Зільӧны пӧткӧдчыны, мед венны вермис налӧн вир-яйыс кӧдзыдсӧ. Гӧнныс сувтса. И быттьӧ оз аддзыны орччӧн мунысь мортӧс. Но видлӧй матыстчыны тайӧ лэбачьяс дорас шоныдджык пӧраӧ. Оз небось виччысьны тэнӧ. Пыр и лэбасны бокӧджык. Со ӧд мый кӧдзыдыд вӧчӧ. Кутшӧм веськодь сэки ставыс лоӧ. Мед сӧмын ловъя ловтӧ кутны вермин.
Буретш татшӧм кӧдзыд дырйиыс медся кокниа кулӧ пикӧ воӧма, кор вир-яйыд аслыд тӧдлытӧг кӧдзалӧ.
А кыдзи дженьыд гожӧм бӧрын ми тшӧкыда мӧвпалам, кутшӧм нин лоӧ локтан тӧлыс? Ёна-ӧ нин кӧдздӧдлас? Кӧть мый эн шу, а век жӧ виччысян кӧдзыдсӧ, и сэк жӧ кутшӧмакӧ полан сыысь. Но век жӧ войвылын олысьяслы кӧдзыдыд ёна воӧ сьӧлӧм выланыс. Сійӧ быттьӧ весалӧ миянлысь лысьӧмнымӧс, кокньӧдӧ ловнымӧс кутшӧмкӧ чукӧрмӧм омӧль колясъясысь. И татшӧм кӧдзыд дырйиыс весиг долыдджык овлывлӧ лов выланым.
Меным сьӧкыд гӧгӧрвоны ылі лунвывса олысьӧс, кодлӧн чужан муын во гӧгӧр шоныд, во гӧгӧр чӧж сэні ставыс дзоридзалӧ. И пыр ӧти пӧлӧс серпас. Оз ӧмӧй тайӧ дӧзмӧд? Тыдалӧ, оз. Велалӧ мортыд быдтор дінӧ. Тыдалӧ, буретш сы вӧсна, мый лунвылад пыр жар да шоныд, и йӧзыс сэні пӧсьджык вираӧсь, ярскӧбӧсь, ӧдйӧ пузьысьӧсь. А миян войвывса мортыд ньӧжмыдджык оласа, лӧньджык, тшӧкыда сизимысь мӧвпыштлас, мед мыйкӧ вӧчны-керны. Да и кужӧджык кутны асьсӧ йӧз водзас, озджык вывтіась. Эз-ӧ буретш гожӧмсянь тӧлӧдз, шоныдсянь кӧдзыдӧдз вежласьысь поводдяыс пукты тані олысь вылас ассьыс пассӧ? Оз некор дӧзмы войвывса мортыд, мый гожӧм бӧрын бара воас тӧв, ымралысь шоныд бӧрын горштӧ бара кутас чеплявны чишкалысь вой тӧв. Тайӧ вежласьӧмыс и буретш тӧдчӧ мортыслӧн оласног вылӧ.
Мыйта казьтылӧмыс кузь тӧв, чишкалан кӧдзыд йылысь чукӧрмывлӧ миян. Мыйта йӧзкостса шусьӧг да пӧслӧвича юр вежӧрад волӧ. Ӧткодялан уна восясӧ да гӧгӧрвоан, мый ӧнія кадӧ оз тай збыльмы уна шусьӧг. Вочасӧн, тыдалӧ, вежсьӧ жӧ миян гӧгӧрын вӧр-ваыс, сынӧдыс. Шулывлӧны вӧлі, кӧдзыд кӧ тӧв, сідзкӧ, шоныд гожӧм лоас. И тайӧ шусьӧгыс нин весиг тшӧкыда оз збыльмы.
А олӧмыд олӧм и эм. Он ӧд кузь тӧв кежлӧ ош моз гуӧ пыр. Колӧ кӧдзыд вылӧ видзӧдтӧг мыйкӧ вӧчны-керны, водзӧ йылысь мӧвпавны-думайтны. Со кутшӧм збодерӧсь йӧзыд кӧдзыд дырйи овлӧны. Быдӧн тэрмасьӧмӧн мунӧ кытчӧкӧ ас могӧн. Он небось аддзы весьшӧрӧ шландайтысьтӧ да вугралысьтӧ. Быдӧн зільӧ видзны асьсӧ кӧдзыдсьыс. Но оз тай век удайтчы.
Ӧтчыд зэв кӧдзыд лунӧ мӧдӧдчи Койгортӧ. Кӧть ичӧтик «ПАЗ»-ын йӧзыс вӧлі сельди бӧчкаын моз, но весиг налӧн лов руыс эз вермы шонтыны автобуссӧ. Унаӧн чеччалісны кок йыланыс, зыралісны кияснысӧ. Меным эз жӧ вӧв ёна шоныд. Такӧді ачымӧс сійӧн, мый локта Койгортӧ да гостиницаас шонтыся. Но весьшӧрӧ, вӧлӧмкӧ, виччысьӧмӧй. Гостиницаын вӧлі сэтшӧм «шоныд», мый лов руыд тӧдчис. Юалі администраторлысь, мыйла нӧ, мися, ёнджыка оз ломтыны. Сійӧ сӧмын ӧвтыштіс кинас, котельнӧйыслӧн пӧ вынйӧрыс ичӧт. Тайӧ кадӧ, дерт, командируйтӧмаыд гостиницаад эз уна вӧв. Узьны водігӧн ковмис содтӧд вевттьысьны орчча крӧвать вылысь эшкынӧн. Но сідзи войбыд эг и шонавлы. Кытчӧ кӧть эг волы райцентрад тайӧ лунъясӧ, быдлаын вӧлі кӧдзыд. Чайті шонтысьны рытнас культура керкаын кино видзӧдігӧн. Но и сэні ывла серти эз вӧв ёна шоныд. Весиг йирмӧг босьтіс. Тадзи вежон чӧж олі. Гортӧ воӧм бӧрын тыясӧй висьмисны, да тӧлысь ковмис бурдӧдчыны. Со ӧд кыдзи овлӧ. Оз позь кӧдзыдыдкӧд шмонитны. Бӧрас эськӧ воис жӧ юрӧ: ӧд тайӧ сиктас менам бур тӧдса, Дуня баб олӧ. Но кыдзкӧ быттьӧ эз вӧв лӧсьыд пӧрысь мортлысь лӧнь оласногсӧ торкны, содтӧд тӧжд-майшасьӧм сылы вайны. Пыралі сӧмын чолӧмасьны. Сійӧ эськӧ кольӧдӧ жӧ вӧлі ас ордас, но висьталі, мый гостиницаын овмӧдчи. Ачымӧс бӧрыннас пинялі жӧ весьшӧрӧ яндысьӧмсьыс, но мый сэсся вӧчан. Мый лоӧма, лоӧма. А мый оз позь шмонитны кӧдзыдыдкӧд, эз нин ӧтчыдысь олӧмыс велӧдлы ми воктӧ. Со тадзи жӧ вӧлі локтам бӧр гортӧ машинаӧн ылі сиктсянь. Ывла вылын комын градус. Содтӧд чизыр тӧв. Сёр рыт. Друг миян бензинным помассис. Шофёр Саша эськӧ ыджыд опыта. Но тайӧ пӧрйӧ кузь туйӧ петігӧн мыйкӧ абу артыштӧма. Мый вӧчны? Машинаын пукавны кӧдзыд. Петім ортсӧ. Бур, мый шофёрлӧн вӧлӧма резинашой. Ӧзтім сійӧс да сы гӧгӧр кутім чеччавны, шонтысьны. А енэжӧ миян бипурсянь кайис сьӧд тшын. Но дыр-ӧ нӧ тайӧ резинашойыд тырмас? И век жӧ миян шудным вӧлӧма на. Кӧнкӧ ылын-ылын кутісны пӧртмасьны машина бияс. А сэсся и шыыс кутіс кывны. И со миянкӧд орччӧн сувтіс грузӧвӧй автомашина. Шофёрыс бур морт вӧлӧма. Могмӧдіс тырмымӧн бензинӧн, мед воӧдчыны матысса заправочнӧйӧдз. Ас кежысь эг ӧтчыдысь казявлы, мый пӧшти век ылі туйын шофёръяс зільӧны отсавны пикӧ воӧмаяслы. Весиг некутшӧм мӧд сёрни та йылысь оз вермы лоны. Он отсав ӧтчыдысь, а мӧдысь аскӧдыд кӧ кутшӧмкӧ неминуча лоӧ? А сэки Енмыс вӧлӧма на. Ми лючки-бура воим гортӧ.
Но некор оз вун 1979 вося зэв кӧдзыд тӧв. Пӧшти тӧлысь чӧж сулаліс нелямын да весиг ветымын градуса кӧдзыд. Но торйӧн нин кӧдзыд вӧлі Выль во дырйи. Гӧгӧр руа. Оз петны ылі туйӧ автобусъяс. Кынмӧ тормознӧй сорасыс. Петан ывлаӧ да быттьӧ он пыр казяв кӧдзыдсӧ. Но здук-мӧд мысти нин сійӧ наяна кутас писькӧдчыны паськӧм улад, горшад. И тэнӧ босьтӧ йирмӧг. Чеччав кӧть йӧкты, но сідзи он и шонав. Буретш сэки Выль восӧ окота лои коллявны ас чужан сиктын, меным медся матыссаяс ордын. Автобусыд оз ветлы, да ковмис мӧдӧдчыны поездӧн. Но ӧд сылӧн сувтанінсяньыс на гортӧдз колӧ дас километр восьлавны. Сэк жӧ пӧльтӧ воча неыджыд, но зэв чизыр тӧв, коді веськыда сотӧ чужӧмтӧ. Мӧдӧдчим кыкӧн, ас сиктысь ӧти зонкӧд, коді армия бӧрас милицияын вӧлі уджалӧ. Регыд мысти нин миянлы ковмис ӧддзӧдны воськовъяснымӧс. Кӧдзыдыс писькӧдчис дзик быдлаӧ. Кокъясным изӧймитісны вӧсни носкинад да роч камаши пытшкад. Сэки и шуи ёртлы, мый вермам дзикӧдз кынмыны да огӧ воӧй гортӧдз. А сійӧ сӧмын жернитліс еджыд пиньяснас. Эн пӧ пов. Мекӧд пӧ он вош. И со миянлы воча кутіс локны грузӧвӧй автомашина. Бур, мый менам тӧдса зонмыдлӧн вӧлӧма милицейскӧй бедь. Сувтӧдіс машинатӧ. Корис шофёрӧс Ен могысьӧн бӧр бергӧдчыны да вайӧдны кыкнаннымӧс гортӧдзным. Шофёрыд гӧгӧрвоис миянӧс. Пуксьӧй пӧ кабинаас. А сэсся бергӧдіс машинасӧ да нуис миянӧс сикт помӧдз, кӧні менам ёртӧй оліс. Пӧся аттьӧалім сійӧс. Но и сэсянь на меным колӧ вӧлі километр кымын восьлавны. Мӧдӧдчи котӧрӧн. Ӧдва и вои гортӧ. А сэні чуймӧмӧн видзӧдісны ме вылӧ: кытысь пӧ тэ усин, эгӧ пӧ некодӧс виччысьӧй татшӧм кӧдзыднас. Сэсся дивитыштісны быдӧн сыысь, мый смелмӧдчи петны кӧдзыд дырйи ылі туйӧ. Век жӧ и мамлӧн, и чой-воклӧн сьӧлӧм вылын вӧлі нимкодь сыысь, мый аддзысим бара, мый ӧтлаын кутам коллявны Выль восӧ. Ӧні уна во мысти казьтыла та йылысь да думайта, мый эз кӧ вӧв тайӧ автомашинаыс, ми эськӧ эгӧ воӧй гортаным. И весиг страк, бӧрыннас нин, менӧ босьтліс таысь.
Со тадзи жӧ коркӧ, помнита да, ичӧт дырйи батьным локтіс гортӧ. Ветлӧма ылі мельничаӧ изӧдчыны. Буретш зэв кӧдзыд вӧлӧма. Пырис гортӧ да сёрнитнысӧ оз вермы. Кывйыс оз артмы. Сэтшӧмӧдз изӧймитӧма. Мамкӧд лэдзасим, да ковмис сэки меным нин вӧвсӧ конюшняӧ лэччӧдны. А сылӧн бурсиыс кӧдзыдысла быттьӧ дзормӧма. Ставнас гыӧртӧма.
Но мый кӧть эн шу, а сиктын быдмысь ныв-зонтӧ кӧдзыдыд некор оз повзьӧдлы. Кымынысь кузь тӧвнад вӧвлі: радио пыр юӧртасны, мый ёна кӧдзыд вӧсна школаын оз велӧдны. Сійӧ кадӧ автобуснад школьникъястӧ эз новлӧдлыны. А миянлы сэтчӧдз колӧ нёль километр восьлавны. Мукӧдыслы и унджык. Кутшӧм нимкодь вӧлі татшӧм юӧрсьыс ныв-зонлы. Эгӧ ӧд паччӧр пельӧсын лунтыр пукавлӧй. Пыр жӧ пасьтасьлім-кӧмасьлім. Босьтлывлім дадь, лыжи да лэччывлім исласьны Илля нырдӧ. Верстьӧяс, дерт, стрӧжитлісны жӧ миянӧс: энӧ пӧ дыр исласьӧй, кынманныд. Но миянлы налӧн шуӧмыд тшаква вӧлі. Ӧти пельӧд пырис, мӧдтіыс петіс. Кильчӧ вылӧ петӧм бӧрын вунӧдлывлім нин та йылысь. И, дерт жӧ, пӧттӧдз исласьлім. Гачыд книга корка кодь нин чорыд. Кывйыд оз артмав кынмӧмысла. Но нинӧм. Медбӧрын гырысьяс жӧ тшӧкыдджыка катӧдлісны миянӧс гортаным. Дерт, и сюравлывліс мукӧддырйи сыысь, мый огӧ кывзысьӧй.
Но сӧмын-ӧ тӧвся кӧдзыд миян войвылад овлӧ. Ӧтчыд июнь заводитчигӧн веськалі Летка вожӧ. Календар серти кӧ, быттьӧ гожӧм нин. А ывла вылын ёсь вой тӧв. Усьӧ лым, коді оз пыр сыв. Ни ӧти веж турун сі на оз тыдав. Йӧзыс пальтоаӧсь, фуфайкааӧсь. Татшӧм кӧдзыднас ас могӧн мӧдӧдчи машина кузолын орчча сиктӧ. Но меным сэні эз жӧ ёна везит. Эз удайтчы, мый колӧ вӧлі. Сӧмын мӧрччис юр вежӧрӧ ӧтитор. Лэдзалӧмаӧсь картаысь сюрукъясӧс. А найӧ сулалӧны картаыскӧд орччӧн да оз гӧгӧрвоны, мыйла вӧтлісны ывлаӧ сэтшӧм шоныдінысь. Тіралӧны кӧдзыдысла. И некодлы абу окота разӧдчыны. Бӧр кыскӧ найӧс шоныдінӧ. А пастукыс матькӧмсорӧн вӧтлӧ сюрукъясӧс муяс вылӧ, кытысь немтор на оз сюр йирыштны. Шуштӧм быдсӧн лолі лов вылын. Бергӧдчи тайӧс аддзӧм бӧрын да бара жӧ машина кузолын мӧдӧдчи бӧр Леткаса гостиницаӧ. Кӧдзыдысла весиг пиньясӧй зяткакылісны. И кутшӧма лӧсяліс сэки гостиницаын уджалысь аньӧн вӧзйӧм пӧсь чайыс. Таысь бурыс, кажитчӧ меным, сэсся нинӧм эз вӧв. Сійӧ лунас, дерт, некытчӧ нин эг петав. Оз кыскы некытчӧ татшӧм кӧдзыднас. Кӧть календар вылад и гожӧм.
Тӧдлытӧг кольӧны тӧвся кӧдзыдъясыд. Видзӧдан да, луныд пыр кузьджык и кузьджык. Пыр вылӧджык кыпӧдчӧ шонді да мукӧддырйи шонтыштӧ нин бан боктӧ. Сідзкӧ нӧ, бара локтан воӧдз, тӧвся кӧдзыдъясӧй. Кутшӧмӧсь ті лоанныд сэки? Чизыр тӧлаӧсь али нӧ сук руаӧсь? А гашкӧ нӧ, тьӧтпом ныв моз жӧ полӧмпырысь сӧмын здук кежлӧ и петкӧдчыштанныд? Но мед кӧть кутшӧмӧсь ті энӧ вӧлӧй, кута виччысьны тіянӧс, лов пальӧдысьясӧс, збодерлун да эбӧслун сетысьясӧс, вир-яй выльмӧдысьясӧс.
