ГОРТЫД МЕДСЯ НА МУСА
І
Ок кутшӧм лӧсьыд ас гортад. Дыр аддзысьлӧм бӧрын гажыд ставсьыс бырӧма: и бать-мамысь, и чой-вокысь, и Васька каньысь, и Лыско понйысь, и сьӧд-сера Сюрукысь, кодӧс водз асывнас на пастук вӧтліс навӧлӧкӧ йирсьыны. Ставныс найӧ ӧні Шуриклы медся донаӧсь да медся мусаӧсь.
А керка гӧгӧр кутшӧм гажа. Вежсьыс-веж турун вывлань ӧдӧбтчӧма. Лунысь-лун сійӧ пыр кузьджык и кузьджык. Шондіыс сідзи и сявкйӧ ассьыс мелі югӧръяссӧ да сӧмын недыр кежлӧ дзебсьывлӧ енэжтас сайӧ. Шурик котралӧ керкабердса эрд вылын аслас тшӧтшъяясыскӧд, Толякӧд, Мишӧкӧд да Ивӧкӧд, мачӧн ворсӧ. Мачыс то вылӧ-вылӧ качлас, то дзебсьылас-вошлас веж турун пӧвстӧ. А челядь чиктылӧны-котралӧны ӧта-мӧд бӧрсяыс, лыйсьӧны мачысь. А то друг дугдасны ворсны, чукӧртчасны ышкиг-пушкигтырйи ӧтчукӧрӧ да бара заводитасны кывзыны Шуриклысь помтӧм висьтасьӧмсӧ. Кыдзи сійӧ быдса тӧв оліс ыджыд карын, кыдзи аддзис выль ёртъясӧс, кыдзи циркӧ ветліс велӧдӧм ошъяс да тигръяс вылӧ видзӧдлыны. А найӧ, сылӧн ёртъясыс, вомнысӧ паськӧдӧмӧн видзӧдӧны Шурик вылӧ. И шензьӧны, и сералӧны, и оз эскыны мукӧддырйи да выльысь юасьӧны. Шурик ӧні на пӧвстын медся пыдди пуктана морт. Висьтавлӧ да и збыльысь аслыс нин оз эскы, мый пӧшти быдса во эз вӧв гортас.
А ставыс заводитчис кольӧм гожӧмӧ, кор Шуриклӧн Ӧльӧксей дядьыс воліс карысь гӧститны ас чужанінас. Шуриклӧн бать да Ӧльӧксей дядь вокъясӧн лоӧны. Сэки пызан сайын пукалігӧн дона гӧсьт меліа видзӧдліс Шурик вылӧ да друг бергӧдчис сылӧн бать-мамлань.
— А мый эськӧ, Шурикныд кӧ таво тӧв миянӧ овмӧдчас. Менам со гортын чоя-вока дасьтысьӧны школаӧ. А сійӧ накӧд тшӧтш кутас ветлӧдлыны ыджыдджык пыдди. Мыйсюрӧӧ и найӧс велӧдыштас. Ӧтлаынтӧ гажаджык. Да и карсӧ аддзылас.
Шуриклӧн бать-мамыс весиг шемӧсмисны, эз тӧдны, мый вочавидзны карса гӧсьтлы. Медбӧрын батьыс бергӧдчис пиыслань, сэсся шуис Ӧльӧксей вокыслы:
— Ми эськӧ абу паныдӧсь. А мый ачыс шуас?
А Шуриклӧн муртса сьӧлӧмыс эз чеччышт морӧс кудсьыс тайӧ сёрнисӧ кывзігӧн, сэтшӧм окота карын олыштны. Пыр жӧ кутіс нимкодьпырысь чеччавны да горзыны:
— Ура-а-а! Карын кута овны, троллейбус вылын ветлӧдлыны!
Мам-батьыс серӧктыштісны ичӧт пиыслӧн тайӧ кывъяс бӧрын.
Сэсся мамыс майшасьӧмпырысь юаліс:
— Кутан эськӧ колӧкӧ сэні овны да он-ӧ мӧд гажтӧмтчыны гортсьыд-а?
— Ог-ог, — пыр жӧ вочавидзис Шурик.
— Но ачыд тӧдан, — шуыштіс мамыс.
Сідзи и сёрнитчисны. И со нин лун-мӧд мысти Шурик Ӧльӧксей дядьыскӧд мӧдӧдчис карса автобус вылӧ. Таӧдз сійӧ бура дыр ошйысис ёртъясыслы, мый быдса во оз аддзысьлы накӧд, кутас карын овны. А найӧ завидьпырысь кывзісны ассьыныс ёртнысӧ. Быдӧнлы ӧд вӧлі окота карын олыштны. Сӧмын тай Шуриклы пудйыс уси. Сідзкӧ, сійӧ медся шуда вӧлӧма! Но ӧні карса автобуссӧ виччысигӧн Шуриклӧн топавліс сьӧлӧмыс. Ӧд мый дыра бать-мамсӧ оз аддзыв. И тӧдтӧм карас код тӧдас мый виччысьӧ детинкаӧс. Тайӧ мӧвпъяссьыс Шуриклӧн весиг синваыс кутіс доршасьны. Но Ӧльӧксей дядьыс такӧдігмоз шуис:
— Энӧ полӧй! Ставыс лоӧ бур. Ас пи моз кута видзны. Оз и тӧдлы, кыдзи тӧлыс прӧйдитас. Да и ті корсюрӧ кутанныд волывлыны.
Тайӧ кывъяс бӧрас кокниджык лои Шуриклӧн сьӧлӧм вылын и сійӧ эз нин сэтшӧм шогпырысь пуксьы автобусӧ.
II
Карса патераын Шурик гӧгӧр пыр жӧ кутісны гартчыны сылӧн воча чоя-вокаыс, Люсик да Вовик. Тадзи тай найӧс бать-мамныс нимтӧмаӧсь-а. Гартчӧны и гартчӧны сы гӧгӧр. Кыскӧны асланыс чача чукӧр дінӧ. А Шурик ӧд абу нин сэтшӧм ичӧт, мед татшӧм чачаясӧн ворсны. Ковмас кӧ, чер да пурт отсӧгӧн сійӧ ачыс аслыс колана чачаяссӧ вермас вӧчны. Гортас сылӧн мыйта колӧ эм. Ставыс ас вӧчӧм. Сӧмын мӧд ногаджыкӧсь. А тані ставыс дась. Весиг киад полан босьтны. Друг мыйкӧ жугалас. Но мый сэсся вӧчан. Он жӧ ӧткажит воча чоя-вокалы. И Шурик кутіс ворсны Люсиккӧд да Вовиккӧд. А сэсся и висьталіс налы, кыдзи сиктын челядь ворслывлӧны. Люсик да Вовик пыр жӧ корисны сійӧс сиктса ногӧн велӧдыштны ворсны. И зэв ёна ӧта-мӧдныслы сьӧлӧм выланыс воисны. Шурик эз нин ӧтдорт ассьыс ичӧтджык Люсикӧс да Вовикӧс.
А сэсся лун-мӧд мысти куимнанныслы ковмис и школаӧ мӧдӧдчыны. Шурик коймӧд классӧ муніс, а Люсик да Вовик первой классӧ пуксисны. И пыр жӧ Шуриклӧн тані выль ёртъяс лоисны. Дерт, медводдза лунъясас, торйӧн нин водӧм водзвылас, Шурик ёнакодь гажтӧмтчывліс гортсьыс. Видзӧдлас пемыд ӧшиньӧ да мӧвпалӧ ас кежсьыс, мый нин бара ӧні налӧн гортаныс вӧчӧны. Ыджыдджык чой-вокныс, дерт, урокъясӧн ноксьӧны либӧ телевизор видзӧдӧны. Мамыс ӧні, кӧнкӧ, лысьтіс нин Сюрукӧс да кринчаясӧ йӧв сысъялӧ, а Васька кань бергалӧ сылӧн кок бердас да нявзӧ. Мӧс вӧра йӧлысь гажтӧмтчӧма. Батьыс, дерт, аслас ружйӧӧн ноксьӧ. Регыд вӧралан кад воссяс, да сійӧ бара кутас прӧст пӧраӧ пармаӧд келавны, ур да кӧч кыйны. А Лыско понйыс батьыслӧн кок улын вугралӧ да вӧтасьӧ, кыдзи пармаын батьыслы кутас отсавны звер-пӧтка корсьны. Вӧтасьӧ да никсыштлывлӧ быдсӧн,сэтшӧм окота сылы ӧдйӧджык вӧрӧ котӧртны. И ставыс тайӧ сувтлывлӧ ӧні Шуриклӧн синъяс водзӧ. Сідзи и котӧртіс эськӧ аслас сиктӧдз да виччысьтӧг пырис гортас. Став гортсаясыс эськӧ нимкодьпырысь кутісны видзӧдны сы вылӧ. Но он на тай босьт. Абу ӧд орччӧн гортыс. А найӧ нӧ, гортсаясыс, казьтыштлывлӧны оз сы йылысь? Гашкӧ нӧ, важӧн нин вунӧдісны? И тайӧ мӧвпъяс бӧрас шогӧдӧ быдсӧн Шурикӧс. Видзӧдӧны Шурик вылӧ Люсик да Вовик да оз гӧгӧрвоны, мый лоис налӧн ыджыдджык воча вокыскӧд, мыйла друг жугыльмис сійӧ. И пыр жӧ ас ногыс заводитӧны бурӧдны сійӧс. Но ӧд найӧ ичӧтӧсь на да оз гӧгӧрвоны, кутшӧм бокад олӧмыд, кутшӧм ёна мукӧддырйи лоӧ гажтӧмтчывлыны гортсьыд...
ІІІ
Но вочасӧн Шурик велаліс жӧ карса олӧм дінас, выль ёртъяс дінас. Да и найӧ сійӧс пыдди кутісны пуктыны. Ӧд абу жӧ жебджык карсаяссьыд вӧлӧма сиктса детинаыд. Петісны ӧтчыд сылӧн выль ёртъясыс ывлаӧ, а Шурик школа йӧрын сулалысь зэв кузь сюръя йылӧ кӧмтӧм кокнас кайӧма да кияснас налы ӧвтчӧ. Ёртъясыс пыр жӧ кутісны нимкодьпырысь горзыны. Ӧд кутшӧм кӧть абу пелькӧсь найӧ, а некод сюръя йылас эз лысьтлы кайлыны. Шурикӧс велӧдны оз ков. Велалӧма сиктад олігӧн и керка вевтъяс вылӧ, и пуяс вылӧ, и сюръяяс вылӧ повтӧг кавшасьны.
А мӧдысь нин, арся вӧрӧ ветлігӧн, бара жӧ Шурик ставсьыс медся сюсьӧн вӧлі. Луныс кымӧра. Налӧн классыс мӧдӧдчис вӧрӧ экскурсияӧн. Медводз мунісны кутшӧмкӧ туй кузя. Сэсся туйыс помассис. Шуисны мунны водзӧ, но асьныс эз тӧдлыны, кыдзи ӧти местаті кутісны гӧгравны. Сэки и гӧгӧрвоисны ставӧн, мый ылалісны. Весиг налӧн велӧдысьыс, томиник ныв, повзис. Кыдзи нӧ челядьыс вӧрсьыс петасны? Сӧмын Шурик эз повзьы. Батьыс ӧд велӧдіс нин сійӧс, кыдзи вӧртіыс колӧ ветлыны компастӧг да картатӧг. Видзӧдліс кодзувкоткар вылӧ, рой тошка пуяс вылӧ да пыр жӧ и гӧгӧрвоис, кытчань колӧ мунны. Корис ас бӧрсяыс ёртъяссӧ. И регыд мысти нин ставӧн петісны карлань нуӧдысь паськыд асфальта туй вылӧ.
А заводитас Шурик висьтавлыны сиктса олӧм йылысь да сылӧн выль ёртъясыс чӧв ланьтӧмӧн кывзӧны да шензьӧны. Сы йылысь, кыдзи налӧн сиктса детинкаяс некутшӧм седлӧтӧг верзьӧмӧн скачитӧны вӧв вылын, кыдзи шойччытӧг варччывлӧны Эжва вомӧн, кутшӧм гырысь сиръяс олӧны сиктбердса гӧгрӧс вадйын, кыдзи вӧрын сійӧ батьыскӧд паныдасьлывліс и ошкӧд, и йӧракӧд, и сувтса пеля кӧчкӧд. Сӧмын батьыс некодӧс на пиысь эз вӧрзьӧд. Оз позь гожӧмнад звер-пӧткатӧ кыйны. Кывзӧны выль ёртъясыс Шурикӧс и весиг завидьтӧны сылы. Быттьӧ эськӧ карад олігӧн найӧ сэтшӧм нин уна аддзылісны да сы мында нин тӧдӧны. Но и сиктса олӧмыс вӧлӧма зэв озыр быдсяма шензьӧданаторъяснас.
IV
Дерт, и ачыс Шурик тӧвбыд карын олігӧн унатор тӧдмаліс. Кружокӧ ветлӧдлігӧн велӧдчис зэв мичаа рисуйтчыны. Аддзысьліс нималана писательяскӧд да художникъяскӧд, кодъяс кадысь кадӧ кежавлісны школаӧ. Найӧс кывзігӧн Шурик тшӧкыда мӧвпаліс: сэтшӧм мортӧн кӧ эськӧ лоны, мед тэнӧ ставӧн тӧдісны да пыдди пуктісны. Но ӧд та могысь сылы зэв на ёна колӧ велӧдчыны. Да и тырмас на-ӧ сямыс?
Кутшӧмкӧ лунӧ налӧн классыс ветліс экскурсияӧн мебель вӧчан фабрикаӧ. Шензис Шурик, кыдзи со кутшӧмкӧ пӧвторъясысь артмӧны сэтшӧм мича шкапъяс, пызан-улӧсъяс, крӧватьяс. Но, дерт жӧ, Шуриклӧн паметьӧ медъёна коли Москваысь воӧм циркса артистъяслӧн петкӧдчӧмыс. Эз жонглёръяс, канат вывті ветлӧдлысьяс, клоунъяс, а велӧдӧм ошъяс, тигръяс, левъяс да найӧс дрессируйтысьяс. Шензис Шурик, кутшӧм вына да сюсь вӧлӧма мортыд, мый сылысь со татшӧм зверъяс кывзысьӧны.
V
Тадзи лун бӧрся лун. Кадыс кутіс катовтны тулыслань. Кымын выль тӧдса лоис Шуриклӧн тайӧ ыджыд карас, кымынлаӧ сійӧ воліс, кутшӧм унатор аддзыліс. Но мыйӧн сӧмын шондіыс кутіс яра сёйны карса уличаяс вылысь лымсӧ, бара дзугыльмис Шуриклӧн сьӧлӧмыс. Кӧть и гажа карад, но сиктын тайӧ пӧраас нӧшта на гажаджык. Эжваыс, дерт, ойдны нин заводитіс. Важӧн уткаяс воисны да ӧні быдса кельӧбъясӧн лэбалӧны ойдӧм видзьяс весьтӧд. Чери кыйысьяс дасьтісны ассьыныс пыжъяснысӧ да ӧні тувсов чери бӧрся кыйӧдчӧны. Чериыд буретш ойдӧм видзьяс вылӧ петіс вердчыны. Батьыс тайӧ кадас тшӧкыда босьтлывліс Шурикӧс ва дорӧ. Кывтан-кывтан пыжӧн да помыс оз волы тувсов ваыслы. Кыті гожӧмнас Шурик котравліс ёртъясыскӧд, ӧні пелысыд оз подйы. Дивӧ быдӧн Шурикӧс босьтӧ, кытчӧ сэсся тӧкӧтьӧӧн та мында ваыс вошӧ. Тӧдӧны-ӧ сылӧн карса ёртъясыс тайӧ мичлун йывсьыс? Дерт, оз ставыс.
Шурик кадысь кадӧ юасьны кутіс Ӧльӧксей дядьыслысь, кор нин батьыс сыла волас да бӧр гортас нуӧдас. Но мӧдыс сӧмын серӧктывліс тайӧ юалӧмъяс вылас да небыдика такӧдлывліс Шурикӧс: эн пӧ пов, регыд нин пӧ регыд.
Кутшӧмкӧ лунӧ тӧдлытӧг воис батьыс. И сэтшӧм нимкодь лоис Шуриклы сыкӧд кутчысьлігӧн.
— Но, зонмӧ, он и тӧд тэнӧ. Со кутшӧма быдмӧмыд, — меліа шуис сылы батьыс. А сэсся Ӧльӧксей дядь да Шуриклӧн батьыс пызан сайын пукалігӧн дыр сёрнитісны ас костаныс. Ӧд мый дыра эз ло аддзысьлӧмыс. Казьтыштісны и Шурикӧс, кутшӧм ёна сійӧ вежсис, вывлань нюжӧдчис. Шурик сэк кості прӧщайтчис Люсиккӧд да Вовиккӧд. Сёрнитчис, корджык удайтчас бара аддзысьлыны.
И со нин Шурик карса автобусысь чеччӧм бӧрын матыстчӧ гортланьыс. Сьӧлӧмыс сылӧн муртса оз чеччышт морӧссьыс. Забор дорын сійӧс паныдаліс мамыс да ёна и окаліс. И кыкнанныслӧн нимкодьысла синваыс петаліс. Друг кытыськӧ воис Лыско понйыс да уськӧдчис Шуриклы морӧс вылас. Никсӧ, легӧдӧ бӧжнас да нюлӧ Шуриклысь чужӧмсӧ. Абу тай вунӧдӧма, небось. А неылын чӧла сулалӧны Шуриклӧн сиктса ёртъясыс да виччысьӧны, кор сійӧ вешъяс аслас гортсаяс дінсьыс да матыстчас на дорӧ. Ӧні сӧмын гӧгӧрвоис Шурик, кутшӧма гажтӧмтчис ас чужанінсьыс, кутшӧма виччысис сыкӧд аддзысьлӧмсӧ. Мый кӧть эн шу, а гортыд век на медся муса да дона.
