КЫДДЗАЮ САЙЫН

Гортсьыс петігӧн нин мамыс шуис Аксеньлы:

— Ен мед видзас, эн кӧть ылав вӧрас. Зэв нин букыш талун ывлаыс да.

Аксень сӧмын нюммуніс мамыслӧн шуӧм вылӧ:

— Мамук, мый тэ. Кымын во нин пармаӧд ветлӧдла да эг на ылавлы.

А сэсся вӧрлань матыстчигӧн нин пыр на мӧвпаліс мамыслӧн кывъяс вылын. Быдысь пармаӧ пиыслӧн мӧдӧдчигӧн пӧрысь морт тадзи колльӧдӧ сійӧс. Вермас лоны, мамыслӧн шуӧмас и збыльысь кутшӧмкӧ аслыссикас вын эм, медым видзны Аксеньӧс пармаас став виччысьтӧмторсьыс. Сійӧн и кутӧ, гашкӧ, Аксень асьсӧ вӧрас сэтшӧм збоя. Нинӧмысь оз пов. Да и пармаыд полысь морттӧ оз радейт. Быттьӧ аслысногӧн сералӧ татшӧм вылас. Мукӧддырйи сідзи вермас кытшлӧдлыны-гӧгрӧдлыны лёк козъяинӧд, мый мӧдысь оз ло окота вӧрад мунны.

Со нӧ налӧн сиктысь Вась Ёгор, олӧма нин мужичӧй, мӧдӧдчас ӧтчыд пармаӧ ельдӧгла. Час-мӧд кежлӧ пӧ сӧмын ветла, шуас гӧтырыслы. Луныс татшӧм кымын жӧ кымӧра да букыш вӧлӧма. Эз и петав сэсся вӧрсьыс. Кымын во нин сэксянь коли. Ӧнӧдз ветлӧдлӧ. Шойыс эз сюрлы ни. Вермас лоны, олӧма мортыдлӧн юр вежӧрыс кутіс бергӧдчыны. Петан туйсӧ корсигӧн пондіс чепсасьны ӧтилаӧ-мӧдлаӧ. Сэсся туйыд эз сюр да повзис, дзикӧдз эбӧссьыс петіс. А вӧрад повзьынытӧ оз позь. Тайӧ медся омӧльыс.

Ачыс Аксень вӧртіыд ичӧтдырсяньыс ветлӧдлӧ. Сэтчӧ жӧ батьыс медводдзасяньыс велӧдіс писӧ маткаӧн вӧдитчыны. Тадзи найӧясын компассӧ шуӧны. Дерт пӧ, и аслад юрыд эм. Но маткаыд пӧ некор оз пӧръяв. Мукӧддырйи ӧд кымӧра лунад юр вежӧрыд и збыльысь бергӧдчывлӧ. Чайтан, гортлань восьлалан, а дзик мӧдарӧ мунсьӧма. Со тані и отсалӧ маткаыд.

Налӧн сикт бердас ӧд кутшӧм вӧрыс. Дзик матын, Кыддзаюӧдз, ляпкыдик козъя-пожӧма вӧр, кӧні медсясӧ и вотчывлӧны нывбабаяс да челядь. А мыйӧн вуджан Кыддзаюсӧ, Ыджыд парма заводитчӧ. Енэжсӧ пыкӧны алькӧс мылькъяс вылын быдмысь код тӧдас мый кузьта пожӧм, коз, пипу, кыдз. Тӧладжык поводдяӧ найӧ дугдывтӧг дзуртӧны, быттьӧ норасьӧны кодлыкӧ асланыс гажтӧм олӧм вылӧ. Мыльк увтасінъясас ляпкыдіник сёнъясті раминик сьӧд ваа шоръяс визувтӧны. Ыджыд пармаыс, висьталӧны нэмӧвӧйся вӧралысьяс, помтӧм-дортӧм, уна сё верст паськӧдчӧма лунвывлань да асыввывлань, кӧні олӧны нин пермякъяс, коми войтыр жӧ. Торйӧн зумыш овлӧ Ыджыд пармаыс кымӧра лунӧ. Быттьӧ ыджыд загреки суӧма сійӧс да шогсьӧ мыйыськӧ.

Кымынысь Аксень ветлывліс Ыджыд пармаӧ, кымынысь узьлывліс пашкыр коз улӧ пестӧм бипур дорын. Медводзсӧ поліс сылӧн зумышлунысь. А сэсся велаліс да аслысногӧн мусмис сылы пармаыс.

А сэки, томдырйиыс на, Ыджыд пармаӧн медводдзаысь тӧдмасигъясӧн ачыс Аксинь ӧтчыд тӧкӧтьӧ жӧ эз вош тайӧ помтӧм-дортӧм вӧрас. Со тадзи жӧ кымӧра лунӧ мӧдӧдчис тшакла. Но, мыйлакӧ, вунӧдіс босьтны компассӧ. Быттьӧ нарошнӧ. Вӧрас пыригӧн нин сӧмын казяліс. Но эз ёна майшась. Чайтӧ нин вӧлі асьсӧ вӧрса мортӧн. Томлуныд томлун и эм. Век нин эскан, мый ставыс лоӧ бур.

И артмис кыдзкӧ тӧдлытӧг. Путник да ельдӧг корсялігӧн веськаліс егырӧ, кодлӧн помыс эз кут воны. Муртса тӧдчысь вӧрса ордымсьыс эськӧ и эз сэтшӧм ылӧ кеж. Но код тӧдас, кыдзи бӧр сы вылӧ петны. Кажитчис, мый ордымыс сыысь пондіс дзебсясьны. Кӧсйис велӧдыштны асныра зонкаӧс. Келӧ-келӧ Аксень посни козъя вӧрӧд. Сконъясьлӧ нитшкӧн вевттьысьӧм пӧрӧм пуясӧ, пидзӧсӧдзыс вӧйлӧ гуся гуранъясӧ, джӧмдывлӧ важ мырйысь артмӧм джуджыд вутш вомӧн воськовтігӧн. А ньылӧмыс шорӧн киссьӧ. Сьӧлӧмыс повзьӧмысла муртса оз чеччышт морӧс кудсьыс.

Медбӧрын сувтыштліс жӧ. Часлы, шойччыштас. Тэрмасьӧмыд збыльысь бурӧдз оз вайӧд. Сӧмын вын-эбӧстӧ весьшӧрӧ кыскас. Дыркодь сулаліс ӧтилаын, зілис гӧгӧрвоны, кӧні войвылыс да лунвылыс. И буретш сэки ыджыд тӧвныр вартіс чужӧмас, кутіс песны коз пу йывъяссӧ, а сэсся здук кежлӧ орӧдліс кымӧр пластъяссӧ, да мыччысьліс шонді. Пыр жӧ ставыс лои гӧгӧрвоана. Вӧлӧмкӧ, Аксеньлӧн туйыскӧд орччӧн кымын восьлавсьӧма. Сійӧ неылын и вӧлӧма.

Кутшӧм нимкодь лои детинкалы сьӧлӧм вылас, кор бӧр петіс вӧрса тӧдса ордым вылӧ. Дась вӧлі окавны кок ув мусӧ. Сэксянь сэсся видзчысьӧмӧн нин ветлӧдліс вӧрӧдыс. Да и вочасӧн пыр бурджыка тӧдмасис Ыджыд пармаыскӧд, сылӧн гусяторъяскӧд. Эз нин повзьыв ылӧджык ветлӧмысь, кузь туйысь. Вӧрті татшӧм ветлӧмыс весавліс сылысь ловсӧ став омӧльсьыс, сетліс вын. Быттьӧ збыльысь Ыджыд пармаыс юксьыліс Аксенькӧд аслас уна сюрс воӧн чӧжӧм выннас, аслыссикас вежӧрнас. Быттьӧ сійӧ видліс нин Аксеньӧс, кутшӧмджык тайӧ мортыс да пондіс лыддьыны сійӧс асӧн.

Талун Аксень, кӧть кымӧра да букыш вӧлі, век жӧ шуис ветлыны Ыджыд пармаӧ пальӧдыштны ловсӧ. Мый дыра ӧд сійӧ эз вӧв гортас, чужанінас. Уна во уджаліс ӧти войвыв карын, коді медсясӧ нималіс мупытшса озырлунӧн.

Му пытшкын уджалігӧн Аксень тшӧкыда казьтывліс Ыджыд пармасӧ, зэв ёна гажтӧмтчывліс сыысь. Сэки окота вӧлі эновтны ставсӧ да котӧртны гортӧдзыс подӧн, мед сӧмын нӧшта ӧтчыдысь ветлыны вӧрӧ, кӧні сылы ставыс сэтшӧм тӧдса. Кӧть зумыш вӧлі гортдорса пармаыс да эз быдӧнӧс примит ас дорас, но Аксеньлы сійӧ вӧлі и мелі, и сэк жӧ стрӧг мам кодьӧн, код дорӧ сэтшӧма нин велалӧма да коді пыр тшӧкыдджыка уськӧдчывліс вӧтын. А тані, войвывса карын олігӧн, Аксень тшӧкыда полӧмпырысь мӧвпавліс, мый нӧ мортыс коляс ас бӧртиыс кӧдзыд войвывса му вылас, кор помасяс татчӧс став озырлуныс. Сӧмын, тыдалӧ, пасьвартӧм вӧр-ва аслас бурдлытӧм дойнас и лоӧ казьтылӧм пыддиыс. Но мед жӧ эськӧ сылӧн пармаыс оліс на. Сійӧ пармаыс, коді и вердіс-шонтіс, и кӧмӧдіс-пасьтӧдіс тані олысьясӧс.

И со ӧні Аксень келіс Кыддзаю вомӧн, кодӧс тадзи шулӧмаӧсь сылӧн берегъяс пӧлӧн чукӧрӧн-чукӧрӧн быдмысь кыдзьяс вӧсна, да восьлаліс нин Ыджыд парматі чуклялысь векньыдик ордымӧд. Гортысь петігӧн шуис мамыслы, мый узьмӧдчас Кыддзаю йылын да мӧд лунас бӧр локтас. Окота вӧлі волыны важ тӧдсаинъясӧ, кӧні коркӧ вотчывліс.

Медводз Аксень шуис кежавны кузьсьыс-кузь да пашкырсьыс-пашкыр коз пу дінӧ, кодӧс батьыс на индывліс сылы Ыджыд пармаса гусяторъясӧн писӧ тӧдмӧдігӧн. Ӧтчыд вайӧдіс Аксеньӧс тайӧ пу дінас. Коз пуыс збыльысь вӧлі шензьымӧн джуджыд да пашкыр. Весиг дивӧ босьтліс, кыдзи татшӧмыс вермис быдмыны тшем вӧрас. А со быдмӧма тай. Сулаліс мукӧдсьыс неуна бокынджык, медым кыдзкӧ нӧшта нин тӧдчӧдны ассьыс ыдждасӧ да мичлунсӧ. А сы бердын быдса чукӧръясӧн бырснитӧма лӧз путник да виж ельдӧг.

— Видзӧдлы, пиук, тайӧ пу вылас, — шуис сэки батьыс. — Кымын во эськӧ сылы сетан?

Но Аксень сідзи и эз куж нинӧм вочавидзны батьыслӧн юалӧм вылӧ да пу вылас шензьӧмпырысь видзӧдігмоз сӧмын чӧв оліс.

Батьыс эз и виччысь писяньыс вочакывсӧ да содтіс неуна чӧв олыштӧм бӧрын:

— Чужлӧма сійӧ, кор миян пӧльясным на эз вӧвны. А со кутшӧм пашкыр да мича на. Коркӧ ми огӧ лоӧй тайӧ свет вылас, а сійӧ век на кутас шувгыны.

Та бӧрын Аксень унаысь на волывліс багатыр кодь коз пу дінас, коді вӧлі тайӧ пармаас медыджыдӧн да быттьӧ зілис видзны сійӧс став омӧльсьыс.

И ӧні дыр мысти Аксень бара тэрмасис сылы сэтшӧм дона коз пулань. Тыдовтчис нин тӧдса мылькйыс. Ёнджыка кутіс тіпкыны Аксеньлӧн сьӧлӧмыс. Сійӧ синсӧ читкыртӧмӧн видзӧдіс водзлань. Но мый нӧ тайӧ? Сылы сэтшӧм тӧдса да дона пуыс эз тыдав. Сӧмын матӧджык матыстчӧм бӧрын Аксеньлы син улас уси сэтшӧмтор, мыйысь нюкыртліс сьӧлӧмсӧ. Эз нин пык енэжсӧ пашкыр коз пуыс. Куйліс бок вылас. Лапъясыс вежӧсь на. Сідзкӧ, абу на ёна важӧн пӧрӧма.

Мый нӧ вермис лоны тайӧ пуыскӧд, кодлы эськӧ сулавны да сулавны на? Збыльысь ӧмӧй ыджыд тӧвныр вермис сійӧс? Дерт, коз пуыд васӧдінджыкын быдмӧ да сылӧн вужъясыс оз ёна пыдӧ пырӧдчыны муас. Ёнджыкасӧ му веркӧсланьыс паськӧдчӧны. Сы вӧсна и ӧдйӧджык венӧ ён тӧвнырыд татшӧм арлыда путӧ.

Но тайӧ пӧрйӧ Аксень шензис сы вылӧ, мый багатыр кодь коз пуыс абу вужнас пӧрӧма, а дінтіыс кымын чегӧма. Матысяньджык видзӧдліс да вӧлисти гӧгӧрвоис, мый сыкӧд лоӧма. Вӧлӧмкӧ, коз пуӧс дінсяньыс розьӧдлӧмаӧсь пучӧйяс. Со и эбӧстӧммӧма сійӧ да кадысь водз лоӧма кувны. И бара мӧвпыштіс сэки Аксень: со кутшӧм тешкодя вермӧ помассьыны олӧмыс татшӧм багатырыдлӧн. Кутшӧмкӧ ичӧтик пучӧй мырддьӧ олӧмсӧ эта ыджда пулысь, кодлы эськӧ уна дас во на сулавны. Но мыйыс оз овлы свет вылас да?!

И век жӧ Аксеньӧс шогӧдіс сыысь, мый эз удайтчы аддзывны ловйӧн да дзоньвидзаӧн ассьыс важся тӧдсасӧ. Нӧшта нин нюкыртіс сылысь сьӧлӧмсӧ та бӧрын букыш поводдяыс. Друг аддзис Аксень, мый и сэтшӧм тӧдса Ыджыд пармаыс сідз жӧ ёнакодь нин пӧрысьмӧма. Эз ӧтнасӧн кузь да пашкыр коз куйлы му вылас. Кӧнсюрӧ быттьӧ вольсассьӧмаӧсь и кузьсьыс-кузь пожӧмъяс да пипуяс. Сыв кызта кыдзьяслӧн сэтшӧма потласьӧма пӧрысьысла сьӧдӧдӧм нин кырсьыс, мый кажитчис, кодкӧ быттьӧ нарошнӧ черӧн кералӧма найӧс.

«Но мый нӧ сэсся. Быдӧнлӧн аслас нэм, — жугыля мӧвпаліс Аксень. — Сідзкӧ, эз жӧ нин дыр коль и тайӧ пуясыслы сулавны. Коркӧ-некоркӧ и найӧ пӧрасны».

Со тадзи аслас парма вӧсна шог мӧвпъясӧн Аксень рытгорулын нин воис Кыддзаю йылӧ, кӧні коркӧ батьыскӧд на унаысь узьлывлісны ком вугралігмоз да кӧні ӧнӧдз сулаліс налӧн киӧн вӧчӧм чомйыс. А сэк кості кымӧръяс разалісны, да рытыввывсянь пуяс коласӧд мыччысис пуксьысь шонділӧн алӧйгӧрд мыгӧрыс. И неуна долыдджык лои Аксеньлӧн сьӧлӧм вылын. Сідзкӧ аски лоӧ мича. Позяс и вуграсьыштны, и вотчыштны да гортас мамыслы гӧснеч пыдди вӧрса козин вайыштны. Ӧні сійӧ вугралыштіс ком да юква пуигмоз лӧсьӧдіс аслыс узьмӧдчанін.

Но унмыс эз лок. Вой шӧр бӧрӧдз пукаліс бипур дорын. Лолаліс вӧрса сӧстӧм сынӧднас. А юрас бергалісны талунъя аддзылӧмторъясыс. И мӧвпыштіс сэки Аксень, мый сідзи нин ставыс мунӧ свет вылас, быд ловъя ловлы коркӧ-некоркӧ воӧ пом. Ӧтилы водзджык, мӧдлы сёрӧнджык. Со ӧд мый дыра сійӧ жӧ коз пуыс олӧ. Некымын сё во. Но и сійӧ коркӧ пӧрысьмӧ да кулӧ. Сідз кӧ нин чайтны, и Ыджыд пармаыслы коркӧ пом воас. Сӧмын оз, оз вермы лоны татшӧмторйыс. Со нӧ пӧрысь пуяслӧн подулас мыйта том пуыс бырснитӧма. Быдмӧны, виччысьӧны ассьыныс кадсӧ. Лыскаӧс коръя пуяс вежасны. Сэсся мӧдарӧ. И тадзи помтӧг лоӧ. Оз кӧ быттьӧ кодкӧ ставсӧ нем виччысьтӧг торк.

Пулӧн морт серти быттьӧ ёна нин кузь нэмыс. А со эстӧні енэжас дзирдалысь кодзувъясыс мый дыра олӧны. Аксень син доймытӧдзыс видзӧдлывліс на вылӧ. Збыль ӧд, коркӧ му вылас и мортыс на эз вӧв, а тайӧ кодзувъясыс пӧртмасисны нин енэжас. Коркӧ ачыс Аксень оз ло свет вылас, а кодзувъясыс важ моз мӧдасны ыстыны ассьыныс слабиник югӧръяссӧ сылӧн внук-правнуклы.

А мортыдлӧн олӧмыд ӧти здук вӧлӧма. Сӧмын на быттьӧ лӧсьӧдчан бура овмӧдчыны, нэм помыд нин воӧма. И кутшӧм жаль, мый сэтшӧм дженьыд морт нэмыд. Но ӧд оз жӧ весьшӧрӧ Аксень ов. Коляс ас бӧрас ассьыс быдтасъяссӧ.

Мед инӧ, сідз кӧ нин вылісяньыс шуӧма. Мед дыр на пондас шувгыны тайӧ Ыджыд пармаыс, мед пӧрысь пуяс пыдди кыпӧдчасны томъяс. Мед Аксеньлӧн быдтасъясыс велӧдчасны бура овны тайӧ му вылас да видзны сійӧс. Мед и Ыджыд пармасӧ батьыс моз оз жӧ вунӧдны.

Мӧд луннас и збыльысь шондіа поводдя пуксис. Кытчӧкӧ пышйис-дзебсис пуяс коласын вуджрасьысь-гӧвкъялысь еджыд руыс. Ыджыд парма эз нин кажитчы сэтшӧм зумышӧн. Аксень нимкодя восьлаліс челядьдырсянь тӧдса вӧрӧд, кайлывліс еджыд ялаӧн вевттьысьӧм мылькъяс вылӧ, кӧні сулалісны сись кодь пожӧмъяс, лэччывліс козъя сёнъясӧ. И мӧвпъясыс талун сылӧн вӧліны кыпыдӧсь. Ловъя на Ыджыд пармаыс. И ачыс сійӧ вына-эбӧса на. Сідзкӧ, оз на сетчы омӧльыслы. Кытчӧдз ловъя, пондас на овны. Кутас на волывлыны аслас пармаӧ.