ПӦТӦЛӦКЫН УВЪЯС

Тӧв шӧр. Ме, ар сизима-кӧкъямыса детинка, куйла вой керкалӧн паччӧрын. Лун-мӧд-коймӧд нин вӧдитӧ биа висьӧм. Рытланьыс, урокъяс бӧрын, корсюрӧ пыравлӧны ёртъясӧй: Мишӧ, Ӧльӧксан, Валер да Шурик. Пырасны, шлюпкӧны нырнаныс. Видзӧдыштасны жальпырысь ме вылӧ, куйлысь вылӧ, и чӧла петӧны бӧр. Ме пырджык узя, сӧмын садьма да синмӧс восьтывла, кыдзи шуасны, сы ни садь куйла, ог на лэччывлы паччӧрысь. Сёрнитны оз жӧ кыскы. Волысьясӧс казяла сӧмын паччӧрӧ кайысь кӧдзыд сынӧд да керка ӧдзӧс кузя дзуркнитӧм шы серти.

Видлыны волысьясыс эмӧсь да, дерт, любӧ, кокниджык лов вылын лолӧ.

Личӧдыштіс. Мам юктӧдӧ курыд лекарствоӧн да паньӧдӧ пӧжӧм йӧлӧн. Чужӧмыс сылӧн талун долыдджык нин. А ӧд кольӧм войнас на кывлі, кыдзи вольпасьӧ водӧм бӧрын нин шӧпкӧдіс бурсиӧмъяс, тшӧкыда казьтыліс Енмӧс да менсьым нимӧс. Сылӧн пӧся шӧпкӧдӧм шы улӧ садьмылі недыр кежлӧ. И бара быттьӧ куті усьны пыдӧстӧм гуӧ. Быттьӧ качайтӧны вӧлі менӧ ыджыд качай вылын. Быттьӧ кыпавла тӧкӧтьӧӧн енэжӧдзыс да сэсся ӧдйӧ-ӧдйӧ кута усьны увлань. И страк таысь босьтлӧ менӧ. Окота горӧдны, корны кодӧскӧ отсӧг вылӧ. Но гӧлӧсӧй, тыдалӧ, чирӧма. Некод менӧ, мыйлакӧ, оз кыв. Сӧмын друг быттьӧ ыркыдджык лои. Тайӧ мам чышкалӧ чужӧм вылӧ петӧм пӧсьсӧ кӧдзыд ваын кӧтӧдӧм рузумӧн. Сійӧ кылӧма менсьым ымзӧмӧс да кайӧма ме дінӧ, паччӧр вылӧ.

— Нинӧм, пиук. Ньылӧмыд кӧ петӧ, бур нин. Сійӧ висьӧмсӧ вӧтлӧ, жарсӧ личӧдӧ. Сідзкӧ, бурдан регыд, — ньӧжйӧник шӧпкӧдӧ мам да малалӧ менӧ юрсиӧд.

И со, тыдалӧ, кылӧма Енмыс мамлысь бурсиӧмъяссӧ. Некымын лун висьӧм бӧрын медводдзаысь паськыда восьті синъясӧс да кокньыдика лолала, кыска ас пытшкӧ паччӧрса шоныд сынӧдсӧ, и лӧсьыдджык нин лов вылын, быттьӧ выльысь менам чужсьӧма. Мам ме дорын недыр пукалыштӧм бӧрын мӧдӧдчӧ удж вылӧ, дӧзьӧритны куканьясӧс. Сійӧ аддзӧ, мый ме вені нин висьӧмсӧ, да оз нин сэтшӧма майшась. Бать водз асывсянь жӧ удж вылын. Ыджыдджык вокъяс школаынӧсь. Ичӧт чоя-вокаӧс мыйкӧ дыра кӧсйис видзыштны ас ордас Матрен баб. Ме гортын коли ӧтнам. Дерт, гажтӧм, торйӧн нин висигӧн, но талун абу нин воддза моз шуштӧм. Куйла важ кӧлуйӧн вольсалӧм шоныд паччӧр вылын, кыла, кыдзи вочасӧн зэлалӧны сӧнъяс, вынсялӧ ки-кок. Сідзкӧ, тэрыбджыка заводитӧ ветлыны вирыс сӧнъясӧд. Мӧвпала аслам челядь вежӧрӧн, кыдзи бара кута ворсны аслам тшӧтшъяяскӧд, да завидьта Мишӧлы, Ӧльӧксанлы, Шуриклы да Валерлы, кодъяс, дерт жӧ, регыд мысти Илля нырдӧ исласьны лэччасны.

Гажыс сэні помтӧм. Син водзӧ сувтӧ налӧн ворсӧмыс. Медсмелыс, дерт, Шурик. Сійӧ повтӧг исковтӧ батьыслӧн вӧчӧм лыжиӧн медся джуджыд да медся крут лунвыв кыр йывсянь. Но оз кӧсйыны кольччыны сыысь и Мишӧ, Ӧльӧксан да Валер, кӧть эськӧ найӧ укшальджыкӧсь. Сэсся зонкаяс дӧзмӧны ислалӧмсьыс, пӧрччӧны лыжияссӧ да заводитӧны патурликасьны джуджыд кыр йывсянь. Недыр мысти ставныс нин лым сюръя кодьӧсь. Он тӧд, коді Шурик, коді Валер, коді Миша. Дзик ставныс ӧткодьӧсь, еджыд ошлӧн пиян кодьӧсь. Челядь петкӧдлӧны лымйӧсь кепыся кияснаныс ӧта-мӧд выланыс да гигзьӧны-сералӧны. И юраныс оз во, мый мамъясыс петкӧдласны налы талун пуж тадзи кӧм-паськӧмнысӧ кисьтӧмысь-ротмӧдӧмысь. Но ӧд абу первойысь, тӧдлісны нин нюдз ньӧрлысь кӧрсӧ. Ме эськӧ ӧні окотапырысь терпиті гӧлик ньӧрйӧн кык-куимысь кучкӧмтӧ. Паччӧрын лун-лун куйлӧм дорсьыд. Но нинӧм. Эз нин дыр коль куйлыны. Регыд и меным кутас позьны петавлыны ывла вылӧ да пӧттӧдз дурны-вильшасьны тшӧтшъяяскӧд. Ӧдвакӧ коркӧ пӧтлан ворсӧмсьыд. Керкаӧ пырны мӧвпыс ӧд юрад волӧ сӧмын сэки, кор ёна кутас сюмавны кынӧм, брӧд ва кӧтасян либӧ дзикӧдз нин пемдас.

Тадзи мӧвпалігӧн видзӧда паччӧр пӧтӧлӧкӧ. Кутшӧм шыльыдӧсь пӧтӧлӧк плакаясыс. Вывті ёна косьмӧм вӧснаыс найӧ уналаті потласьӧмаӧсь. А увйыс кымын. Кымынысь водзджык нин казявлі, мый быд ув аслыснога. Дзорган синтӧ вештывтӧг кутшӧмкӧ ув чут вылӧ, да дзик кодӧскӧ да кодӧскӧ казьтылӧ сійӧ. Збыльысь, сідзи и эм. Со этайӧ увйыс быттьӧ юрсӧ пӧлыньтӧм морт, дышиника восьлалӧ кытчӧкӧ. Бара дыр видзӧдан да и тӧдан мортсӧ. Сійӧ дзик Иван чож кодь, коді волывлӧ Пальсянь Ивадорӧ праздникъяс дырйи сур юны. Ӧні со юрсӧ жугыля катовтӧмӧн довгӧ бӧр гортланьыс. Тыдалӧ, пӧкмелля босьтӧма. Сідз тай кывлі гырысьяссянь-а. Быттьӧ пӧ менсьым чожӧс, мамлысь дзоляджык воксӧ, юыштӧм бӧрас вежон чӧж пӧкмелля вӧдитӧ. А меным оз эскыссьы, мый татшӧм мужикӧс кодкӧ вермас вӧдитны. Ӧд Иван чож, кор садь, дзик быдтор кужӧ вӧчны: и керка-карта тшупны, и зумыд зорӧд тэчны, и трактор новлӧдлыны. Лун и вой кӧть муркӧдчас-уджалас. Кутшӧм пӧкмелля сійӧс вермас!.. Сӧрӧны жӧ, буди, верстьӧясыс?

Синмӧй крукасьӧ чулля-пелля увйӧ. Дзик мама-пиа кодь. А ме мыйлакӧ чайта, мый тайӧ Марья тьӧт ассьыс Толя писӧ бурӧдӧ. Толяыс ар-мӧд-коймӧдӧн миянысь ичӧтджык. Оньӧстӧмджык на да, дерт жӧ, вильшасигад сылы медъёна сюравлӧ. Кӧть эськӧ и огӧ нинӧм лёксӧ ми сылы вӧчӧй. Но ӧд ворсігад, он и тӧдлы, кучкыссяс чорыдджыка нэриник пельпомъяса детинкаыдлы. И со нин сійӧ ырӧбӧн бӧрддзӧ да котӧртӧ гортланьыс мамыслы, Марья тьӧтлы, норасьны. А ми дзебсям, коді кытчӧ. Тшӧтш и ме. Кӧть Марья тьӧтыс и рӧдня меным, бать воклӧн гӧтыр, но скӧрйывсьыд вермас аслас чорыд кабырнас и меным сизьдыштны, мый кӧть и асджык. Сьӧкыд уджсьыс Марья тьӧтлӧн сьӧлӧмыс и кабырыс чорзьӧма. А чорзяс, дерт. Видлы ӧтнадӧн войнадырся сьӧкыд кадӧ куим челядьӧс быдтыны дона Ӧльӧксей верӧстӧгыс, коді медводдза тӧлысьясӧ фронт вылын усьӧма. И со нин горт дорсяньыс кылӧ Марья тьӧтлӧн лимзалӧмыс, мый абу сылысь пиуксӧ дорйысьыс. Сэсся, ярзяс да, ёрӧмӧн ёрӧ сійӧ миянӧс радейтана писӧ дойдӧмысь. Но тайӧ пӧрйӧ, бара видзӧдлі пӧтӧлӧкса плакаын ув вылас да, Марья тьӧт эз тэрмась вӧтлысьны миян бӧрся. Тыдалӧ, лунтыръя сьӧкыд удж бӧрас чорыда мудзӧма.

Меным, дерт, и жаль Марья тьӧтӧй, но ог гӧгӧрво, мыйла сылӧн пиыс, Толяыс, сэтшӧм ляб. Пыр котӧртӧ норасьны, тэрмасьӧ дзебсьыны мам бӧж улас. Кутшӧм нӧ сійӧ зонка? Нывкаысь на нэрджык. Но и мед, колӧкӧ, ворсӧ ачыс аскӧдыс. А ми сыкӧд огӧ кутӧй ёртасьны...

Дерт, ме сэки водзвыв эг тӧд, мый Толя прамӧй зонмӧн коркӧ лоас. Кутас ёна пыдди пуктыны ассьыс ёртъяссӧ да повтӧг сулавны на вӧсна. Но оз шуда ло олӧмыс таладор свет вылас...

Толя виччысьтӧг, дыр кежлӧ веськавлас дзескыдінӧ, но оз вошты сэні морттуйсӧ. Сӧмын тай чорыдджык сьӧлӧмнас лоӧ-а. Да ӧд гӧгӧрвоана: эз вый чунявны сэтчӧ нулыны. Бӧрын эськӧ Толя и бӧр локтіс, весиг гӧтрасьліс.

Челядь лоисны. Но мыйкӧ дугдывтӧг гудрӧдліс сылысь сьӧлӧмсӧ. Кутшӧмкӧ ыджыд дой быттьӧ дзебис сійӧ ас пытшкас. Ӧдвакӧ кодкӧ тӧдліс та йылысь. А ми, сылӧн ичӧтдырся ёртъясыс, эгӧ жӧ кужӧй гӧгӧрвоны сійӧс, эг сяммӧй отсавны личӧдыштны сылысь сьӧлӧм дойсӧ. Прӧйдитас ставыс, мӧвпалам вӧлі ас кежысь. А эз тай ло миян ног. Муніс сійӧ век кежлӧ ас кӧсйӧм сертиыс мӧдар югыдас. И кутшӧм нӧ сьӧкыд мӧвпъяс бергалісны сійӧ кадас сылӧн юрын? Орччӧн эськӧ сыкӧд неминучаӧдзыс лоны. Такӧдыштны. Но он тай босьт. Ӧні эськӧ сы йылысь мукӧддырйи казьтылігӧн и пинявлан асьтӧ, мый некод ёртъяс письыс эгӧ вӧлӧй орччӧнӧсь медся сьӧкыд здукъясас. Но сёр нин.

А сэки, паччӧр вылын нёрпалігӧн, ог на ӧд вӧлі та йылысь тӧд. И быд пӧрйӧ, кор видзӧдла вӧлі пӧтӧлӧкын чулля-пелля ув вылӧ, пыр и казьтышта мамыслы удтысьысь Толяӧс да вешта синъясӧс...

А сэні, со дзик матича бокас, ӧта-мӧдныскӧд орччӧнӧсь куим ув. Куимнанныс ӧтарлань нёровтчӧмаӧсь. И на вылӧ видзӧдігӧн казьтывсьӧ кольӧм гожӧмысь ӧти серпас. Быттьӧ Нюрполойын куим бабуш ичӧтик кӧвтымӧн арпиянӧс кӧвтӧны, мед тӧв кежлас неуна косьтыштны. Гырысь чериыс ойдлан гӧптас аръявыв кежлас эз нин коль. Водз гожӧмнас на, ва ямӧм бӧрас, верстьӧ мужичӧйяс кӧвтісны. А бабъясыдлы и арпиян ёсыс олас, мый колис. Налы и сійӧ чери.

Кымынысь ичӧт дырйи аддзылі тайӧ бабъяссӧ Эжва дорын кузь лунъясӧн купайтчигӧн да ворсігӧн. Кӧвтісны пӧрысь аньяс ытшкӧм видзвывса ляпкыд ваа гӧпъясысь чери, кӧні ваыс эз на вӧв дзикӧдз пакталӧма да сэтчӧс арпиянсӧ эз на ставнысӧ кыйны-кокавны каляяс да катша-рака.

Ог вӧлі сэки тӧд, кодъяс ветлӧдчисны кӧвтымнас. Гашкӧ, Дзоля Ивадорысь аслас олӧма пӧдругаяскӧд кыйис черисӧ Ивӧ Васьӧ Василь, коді зэв востер быдлаӧ вӧлӧма. Пӧдругаасьлӧма сійӧ и менам Анись бабкӧд. Кор бабӧй сьӧкыда, бурдлытӧм вылӧ нин висьмис, Василиса баб пыр волывліс видлыны Анисья пӧдругасӧ.

Сідзи и сулалӧ менам син водзын сійӧ серпасыс: куим пӧрысь баб тэрмасьтӧг лэччӧны Ерваськырті Нюрполойлань. Кыкӧн нуӧны кӧвтым. Коймӧдыслӧн пельпом саяс сёян тубраса сумка, сэтчӧ жӧ и кыйӧм черисӧ лӧдасны бӧрынджык. Со найӧ ньӧжйӧник матыстчӧны Нюрполойлӧн лыа берег дорӧ. Недыр пукалыштӧны пӧсь лыа вылын. А сэсся кыкӧн разьӧны кӧвтымсӧ, лэпталӧны кузь сарапан подолъяссӧ, пасъясьӧны да кӧвтымсӧ ӧтар-мӧдарсяньыс босьтӧмӧн пырӧны ваӧ. Оз, дерт, медся джуджыдінсӧ кӧповтны. Ляпкыдджык берегланьыс нырччӧны. А сэні кутшӧм нин чери. Дерт, йӧй сир-ёкышыд да кельчи-мыкыд эмышт на. Да Енмыс оз на кӧсйы ӧбӧдитны пӧрысь бабъясӧс. Сэк жӧ и гырысь нин арпиыс помтӧм кайӧма ляпкыд ваас да шонтысьӧ, тыдалӧ, сэні. Бабъяс матыстчигӧн застругаясас ваыс быттьӧ пузьылӧ, сы мында сэні посни чериыс. Сідзи и дзирдалӧны найӧ шонді югӧръяс улас ляпкыд ваын да пышйыны кытчӧкӧ оз нин слӧймыны. Со тадзи тэрмасьтӧг бабъяс ӧтчыд, мӧдысь дай коймӧдысь кӧповтӧны асланыс розяссьӧм нин важ кӧвтымӧн Нюрполойлысь ляпкыд берегсӧ, да сумкаыс налӧн вочасӧн тырны заводитӧ. А сэсся тэрмасьтӧг пуксьӧны лыа берег вылӧ пажнайтны. Чужӧм выланыс налӧн помтӧм нимкодьлун, кӧть и оз ёна зільны петкӧдлыны тайӧс. Ӧд бара Енмыс номсӧдыштіс найӧс неуна чериӧн. А таысь унаыс, гашкӧ, оз и ков. Бара на удайтчис пӧрысьӧ-нэмӧ лэччывны муса вадорӧ, кодкӧд налӧн йитчӧмаӧсь уна восайся сэтшӧм шуда казьтылӧмъяс. Ӧд код тӧдас, удайтчас-ӧ нӧшта волыны татчӧ. Аттьӧ и та вылӧ нин...

А ми, зонпосни, пӧттӧдз купайтчӧм бӧрын куйлам пӧрысь бабъяссянь неылын пӧсь лыа вылын да кывзам налысь тэрмасьтӧг варовитӧмсӧ. И миян синъяс водзын бабъяслӧн сёрниысь воссьӧ вильыш Эжвалӧн тӧрытъя олӧмыс. Со таті ӧд, кӧні ми куйлам, сійӧ коркӧ визувтлӧма. А эстӧні, кӧні талун сійӧ гыалӧ, вӧлӧма вӧр да джуджыд туруна видз. А со ӧні кыдзи ставыс вежсьӧма. Весиг вомъясным калькавлӧны тайӧс кылӧм бӧрын. А сёрниыс налӧн помтӧм. Казьтывлӧны томдырсясӧ, кыдзи коркӧ лэччывлісны Эжва дорӧ и уджавны, и гажӧдчыны

Та дырйи гӧлӧсъясныс налӧн быдсӧн небзьылӧны. Дерт, бабъясыд миянӧс матӧ ас дораныс оз сибӧдны. Мунӧй пӧ, сё зӧлӧтаяс, эстӧнджык купайтчӧй. Миянлысь пӧ шедтӧм на черисӧ энӧ повзьӧдлӧй. Эн пӧ полӧй: огӧ тіянӧс удзӧдӧй. А миянлы эськӧ сёрнисӧ налысь окота кывзыны.

Дерт, пӧрысь бабъясыдлӧн ваас келалӧм вылӧ эгӧ нин сэтшӧм завидьпырысь видзӧдӧй. Тӧдам нин вӧлі, кутшӧм гырысь сиръяс, сынъяс да ёдіяс сюрлісны Ивадорса верстьӧ мужичӧй-чери кыйысьяслы Эжваысь да вадъясысь. Весиг кыдзкӧ жальӧсь вӧліны та бӧрын ас сиктса бабъясыд.

А меным удайтчыліс на сёйлыны тайӧ пӧрысь бабъясӧн кыйӧм да косьтӧм чериысь юквасӧ. Висьысь Анись баб ӧтчыд шога шуис пӧдругаясыслы, кор найӧ бара локтісны пукавны ми ордӧ, окота пӧ кӧть медбӧръяысь аслам олӧмын панялыштны юква. Сійӧ жӧ рытас, буракӧ, Ивӧ Васьӧ Васильыс и вайис китыр косьтӧм чери, кодӧс сэсся мӧд лунас мамӧй пуис. Кутшӧм чӧскыда сэки панялім тайӧ юквасӧ бабкӧд да аттьӧалім чери кыйысьясӧс. А баблӧн, юквасӧ сёйигӧн, быттьӧ невӧляысь петісны синва войтъясыс да ньӧжйӧник тюрисны чужӧм кузяыс. Ме чӧла видзӧді сы вылӧ да эг лысьт юавны, мыйысь сійӧ татшӧмасӧ шогалӧ. Дерт жӧ, мӧвпъяснас сійӧ сэки вӧлі том кадас, Эжва дорын, а гашкӧ, и видзьяс вылын аслас пӧдругаясыскӧд.

Быттьӧ тӧрыт на ставыс тайӧ вӧлі. А со тай кыдзи кольӧ кадыс.

Сэки Анись баб, батьлӧн мамыс, вӧлі меным, дерт жӧ, медматысса мортӧн. Мам-бать ӧд лунтыръясӧн удж вылынӧсь. Коркӧ тай сёр рытнас гортӧ волывлӧны жӧ-а. Ме да Володя, ичӧт вокӧй, бабкӧд пыр орччӧнӧсь. Помнита на, кыдзи гожӧмнас бабкӧд ветлывлім гӧститны Ыджыд да Ичӧт Слудаӧ, Часӧ. Анись бабӧй Ичӧт Слудаысь вӧлӧма. Мича шондіа лунӧ мунам Эжва бокса пожӧма яг вомӧн писькӧдчысь ордым кузя. Гажа. Лэбачьяс дзользьӧны. Ме дугдывтӧг туй ӧтар-мӧдар бокас кежавла. Мыйкӧ пыр шензянаӧс аддза. Мудзам да пуксьывлам вӧрса визув шор бокӧ. А со нин и Ыджыд Слудалӧн керкаясыс тыдовтчӧны. Сэтчӧ бӧрынджык сувтлам. Ӧні тэрмасям

Ичӧт Слудаӧ, кӧні куд кодь мича керкаын олӧ баблӧн вокыс, Матвей Максим. Баблӧн вазьӧны быдсӧн синъясыс тӧдсаясӧс да матыссаясӧс аддзӧм бӧрын. Ӧд сійӧ тані чужліс-быдмыліс. Ас сиктыд некор оз вун. А сэсся ставӧн пуксялӧны пызан сайӧ. Миянӧс, ичӧтджыкъясӧс, чӧскыд пирӧг-шаньгаӧн да пувъя лязйӧн вердыштӧм бӧрын вӧтлӧны ывлаӧ. Нинӧм пӧ тіянлы тані верстьӧяскӧд орччӧн вӧчны. Котралыштӧй да пальӧдчыштӧй пӧ. Бурджыка пӧ тӧдмасьӧй ӧта-мӧдныдкӧд. И со нин выль ёртъяс лоины. Сӧмын тай ӧні, уна во мыстиыд, ог жӧ вермы уськӧдны юр вежӧрӧ, кодкӧд нӧ сэки ворслывлі. Гашкӧ, Валя воча чойкӧд. Гашкӧ, мукӧдкӧд. Быттьӧ вӧтын ставыс тайӧ вӧлі.

Гӧститам некымын лун. Анись баб дырджык эськӧ оліс. Да ӧд и гортын сійӧс виччысьӧны. Сэсся и ме дӧзма жӧ йӧз сиктад да дугдывтӧг нярга баблы сарапан подолас кутчысьӧмӧн:

— Бабӧ, мунам нин бӧр. Тырмас тані овнытӧ.

И со ми восьлалам гортлань.

Челядь дырйи тайӧ сиктъясас гӧститӧмыс вӧлі сійӧ кад йывсьыс менам зэв югыд казьтылӧмӧн. Ӧнӧдз на помнита, кыдзи ӧти жар лунӧ Анись бабкӧд пыралім Час вичкоӧ. Баб мыйкӧ ас кежсьыс шӧпкӧдӧ да юрбитӧ джынвыйӧ нин киссьӧм вичко вылас видзӧдігӧн. Ме ӧдйӧджык пыри пытшкас восьса ӧдзӧс пыр. А сэні ыркыд. Видзӧда, да вӧв сулалӧ. Миян вылӧ видзӧдігмоз дышпырысь бӧжнас ӧвтчӧ. Юала баблысь, мися, мыйла нӧ сійӧ татчӧ пырӧма. Жар пӧ сылы, ыркыдін корсьӧ, шуӧ баб. А сійӧ бӧръя гожӧмнас ми некытчӧ нин эгӧ ветлӧй. Сэки и шусьӧма радейтана баблы сэтшӧм кывъяс, кодъясысь ӧні на быттьӧ абу лӧсьыд. Та йылысь мамӧй бӧрынджык нин висьтавліс.

Анись баб пӧ буретш сарапан аслыс вурӧ. А ме сылӧн тэрыб кияс вылӧ видзӧда, и друг шуа:

— Бабӧ, тэ мыйла тайӧ сарапансӧ вуран. Тэныд ӧд сійӧс новлыны оз нин удайтчы. Таво кулан нин.

Менам паметьӧ, дерт, та йылысь серпасыс эз коль. Ог куж весиг висьтавны, кутшӧм мӧвпъяс сэки чужисны тайӧ кывъяс бӧрын баблӧн юр вежӧрын. Дерт, эз ёна нимкодь вӧв сылы. Рытнас нин сійӧ висьталӧма мамлы та йылысь.

А мӧдыс сӧмын серӧктӧма да вочавидзӧма баблы, эн пӧ эскы челядьлӧн быд сӧрӧмлы, мый пӧ найӧ оз шулыны да. Но буретш сійӧ кадсяньыс и висьмис муса бабӧй да сэсся эз нин бурдлы. Шуыштлас жӧ вӧлі бӧрынджык, кор оз нин вӧлі вермы чеччывны крӧвать вылысь:

— Ок эськӧ, мед бурдла жӧ на Ивӧӧс нӧйтыштны.

Но шулывліс тадзи эз скӧрысь, а зэв ёна майшасьӧмсорӧн. Ӧд кор Анись баб дугдіс нин чеччывлыны, меным гажтӧм лоис сы дорын лун-лун пукавны. Мам эськӧ томнавліс кильчӧ ӧдзӧссӧ. Но ме сідз жӧ сюсьмӧдчи. Посводзӧ вӧлі бабысь гусьӧн петкӧда ассьым важиник пальтоӧс да шапкаӧс, сэні пасьтася да звӧз пыр пета ывла вылӧ. А бабным полӧ вӧлі, мый ӧтнам гуляйтігӧн мекӧд кутшӧмкӧ неминуча вермас лоны, да та вӧсна аслысногӧн жалитіс внуксӧ. Декабр тӧлысся кӧдзыд лунӧ дзебисны сійӧс. Но ӧні ме весиг ог тӧд, кӧні сылӧн гуыс. Сійӧ кадӧ ӧд эз ёна ветлӧдчыны шойна вылад да меным некод эз и висьтавлы, кытчӧ дзебӧма муса Анись бабӧс. Сӧмын тай мукӧддырйи сиа жӧ аслым, мед кӧть вӧтӧн уськӧдчывліс меным тайӧ зэв муса мортыс.

И кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс югыд шог овлӧ сьӧлӧм вылын Анись баб да сылӧн пӧдругаяс йылысь казьтылігӧн. Жальӧсь найӧ. Водзджык мунісны миян дінысь. Кӧть эськӧ эз на вӧвны ёна пӧрысьӧсь. Но мый вӧчан. Сэтшӧм нин олӧмыс. Оз козьнав быдӧнлы сё вотӧ.

А синъясӧй менам бара, быттьӧ ру пыр, аддзӧны паччӧр пӧтӧлӧксӧ, сэтшӧма мӧвпала ас кежысь мый йылысь кӧ. И бара дзорга тӧдса увъяс вылӧ, кодъяс аслыспӧлӧс ногӧн восьтӧны меным ас сиктлысь, ас войтырлысь олӧмсӧ.

Со нӧ крукасис синмӧй некымын увйӧ, кодъяс ӧтчукӧрынӧсь. Быттьӧ лажыньтчӧмӧн пукалӧны да мый йылысь кӧ пӧся сёрнитӧны. И аслым тӧдлытӧг лои гӧгӧрвоана, мый тайӧ колхоз правленньӧ водзын, эжа вылас, Ивадорса мужичӧйяс пуксялӧмаӧсь да варовитӧны гожся страда йылысь. Ми, зонпосни, векджык на гӧгӧр гартчывлім. Таво, гашкӧ, и оз на, а мӧд во быть нин миянӧс пуксьӧдасны вӧвъяс вылӧ юръяс кыскавны. Но и таво, чайта, коркӧ удайтчылас вуджавны мӧдлапӧлӧ мамкӧд либӧ гырысьджык вокъяскӧд. Найӧ, дерт, ытшкыны да куртны кутасны. А ми сэк кості чӧсмасям веретя бокъясын быдмысь пев пом гырся оз тусьясӧн, кытшовтам ты бокъясын быдмысь сьӧд сэтӧр кустъяс, вугралам Эжваысь кельчи да мык, а пажын кадӧ чӧсмасям анькытша рокӧн да яя шыдӧн, юам пув да сьӧд сэтӧр коръясӧн пузьӧдӧм чӧскыд кӧра чай. Но татшӧм гажа да нем думайттӧг олӧмыд абу дыр кежлӧ. Мӧд во кӧ миянӧс доддяласны, сэсся дыр кежлӧ нин тайӧ лоӧ. И век жӧ видз вылын уджыд да олӧмыд гажа да быд пӧрйӧ сійӧс виччысян вӧлі.

Мужичӧйяс сэк кості пыр ёнджыка тшынасьӧны чигаркаясӧн да пыр ярджыка вензьӧны ас костаныс. Проньӧ Ёгор Веня пинялӧ конюкӧс: эн пӧ и сет вӧвъяслы бура шойччыны, эбӧссьыныс пӧ найӧ кутасны петны. А конюк зэв раминика зільӧ правдайтчыны. Нэмӧвӧйся тӧчитчысь Мишӧ Петя корӧ сувтӧдны ас керка дінас выль тӧчила из. Важыс пӧ юрпӧла нин лои. Сӧмын пӧ косаястӧ тшыкӧдны кутас. Нэмӧвӧйся жӧ чӧвтысь Дзӧля Васьӧ Митрей, уджач да сюсь мужик, ассьыс уна вочӧжся олӧмсӧ донъялігӧн, висьталӧ, кутшӧмджык, сы серти, таво лоӧ поводдяыс, кутшӧм видзьяс медводз колӧ керны, а кутшӧмъясӧс сёрӧнджык. Ставӧн ошкӧны сылысь мӧвпъяссӧ. Тӧдӧны, мый Митрейыдлӧн быд кыв артыштӧмӧн да стӧча шуӧма, а шутӧдзыс сёысь, гашкӧ, мӧвпыштлӧма висьталӧмтор йывсьыс. Векджык сы ног ставыс и лоӧ. Медбӧрын, ставнысӧ кывзӧм бӧрын, бригадир Епӧ Васьӧ висьталӧ, кыдзи бурджык вуджӧдчыны. Медводз ӧд миян мӧдлапӧвса видзьяс вылысь турунсӧ пуктӧны. Ас берегыд некытчӧ оз удит. Орчча.

Ставӧн нин тӧдӧны, коді мый вӧчны кутас. Но нӧшта ӧтчыдысь матыстчывлӧны бригадир дінӧ, эз-ӧ веж сійӧ ассьыс мӧвпъяссӧ. Сёрӧнкодь нин разӧдчӧны. Аски водзысь-водз чеччыны ковмас. И быдӧнлы долыд. Ӧд видз вылӧ петӧмыд сиктад век праздник кодьӧн вӧвлі. И меным сійӧ регыд лоас праздникӧн. Унаторйӧ велала.

Долыдджык тайӧ мӧвпъяс бӧрас сьӧлӧм вылын. Долыдджыка нин видзӧда гӧбӧч весьтын тӧдчысь ӧти ув вылӧ. И кажитчӧ меным, мый тайӧ абу ув. Мый тайӧ бать телегаа вӧлӧн вайӧдӧ Пальысь миян мамлысь мамсӧ (миянлысь сідз жӧ зэв радейтана Домна бабнымӧс, кодӧс Паль бабӧн шулім). Анись баб кулӧм бӧрын сійӧ тшӧкыдджыка кутіс волывлыны миянӧ. Аслас внук-внучка дінӧ пыр вӧлі зэв мелі, кор волас миянӧ гӧститны, век кутшӧмкӧ гӧстинеч вайӧ. Некор эз пинясьлы. Пыр ставсӧ тӧлкӧн-ладӧн зільӧ вӧчны. Та вӧсна сійӧс радейтлісны и гырысь, и челядь. Кӧть арлыда нин вӧлі, эз жӧ весь ов. Гожӧмын кӧ, куртны либӧ скӧт идравны отсасьӧ, либӧ жӧ неылӧ вӧрӧ тшак-вотӧсла внукъясыскӧд ветлас.

И со бара нин миян керкаын кылӧ сылӧн гора гӧлӧсыс. Юасьӧ, кыдзи олім-вылім, мый выльыс. Сюся кывзӧ миянӧс, а сэсся друг аслас важ олӧмсьыс, торйӧн нин гражданскӧй война вояс йылысь, кор дедным партизанитӧма, мыйкӧ кутас висьтавны. Ми, гырысь и посни, пель чошкӧдӧмӧн кывзам сійӧс.

Эз жӧ ёна кокни вӧв Домна баблӧн олӧмыс. Ӧсип дедным доймӧма да водз кулӧма. Баблы ӧтнаслы ковмӧма нёль челядьӧс быдтыны. Быть ӧд сэсся востерӧн ло, быдтор велӧдчы вӧчны.

И со быттьӧ сійӧ ӧні мекӧд орччӧн паччӧр вылын. Мыйкӧ мойдӧ меным, дивитӧ сыысь, мый ыджыд зонка нин, а со висьми. Ме кывза сійӧс... А со нин восьлала быттьӧ аслам сикт кузя. Меным воча локтӧны ёртъясӧй да шензьӧмпырысь юасьӧны, бурді али мый нин. Радпырысь довкйӧдла юрӧн. Кодкӧ пыр жӧ сетӧ меным ассьыс лыжисӧ. И со нин ми исласям Илля нырдын. Чиктылам-сералам. Дурам... А сэсся быттьӧ абу нин лымйыс. Гӧгӧр вежӧдӧма. Шонді яръюгыда ломалӧ енэжас. А ме Мишакӧд, Ӧльӧксанкӧд, Шуриккӧд да Валеркӧд купайтча Нюрполойын. И сэтшӧм долыд сьӧлӧм вылын сыысь, мый ме том, мый ставыс на водзын, мый олӧмыс менам сӧмын на заводитчӧ...

Менсьым шуда вӧтӧс торкӧ керка ӧдзӧс дзуркнитӧм шы. Тайӧ мам воис куканьясӧс дӧзьӧритӧм-пелькӧдӧм бӧрын. Ме нюмъяла сылы. Сылӧн тшӧтш нюмыс петӧ. Сідзкӧ, висьӧмлы пом...

...Унаысь на та бӧрын шонтысьлі асланым вой керка паччӧр вылын. И паччӧр пӧтӧлӧкса увъяс вылӧ видзӧдігӧн век быттьӧ выльысь ловзьылісны синъяс водзын чужан сиктса олӧмысь вунӧдлытӧм серпасъяс, ас сиктса войтыр, матыссаясӧй, кодъясӧс, кӧть кӧні ме ог ло, кӧть кымын арӧс меным оз ло, некор ог вунӧд, сэтшӧма йиджтысисны найӧ паметьӧ. Медводз, дерт, сы вӧсна, мый буретш тайӧ йӧзыс велӧдісны менӧ уна бурторйӧ. И таысь торйӧн нин мусаӧсь найӧ.

...Колисны вояс. Бать, пока вын-эбӧса на вӧлі, чожъяс отсӧгӧн косяліс важмӧм нин керкасӧ да сы пыдди кыпӧдіс выльӧс. Сэні и кутім сэсся овны. А вой керка пыдди лоис ичӧтик кум. Дерт, сэні эг нин тӧвйылӧй. Мӧдім овны сӧмын лунладор кык жыръяс. А бӧрынджык ме карӧ овмӧдчи. Но гортӧс эг жӧ вунӧд. Сӧмын тай пӧтӧлӧкса тӧдса увъяс йылысь, менам челядьдырся аслыссикас ворсӧм йылысь, быттьӧ кыдзкӧ яндысигмоз нин казьтывлі. Колӧ жӧ увъяссӧ ловъя йӧзкӧд ӧткодявны!

Неважӧн гортӧ волігӧн мыйлакӧ пыралі войладорас. И друг, пӧтӧлӧкас видзӧдлӧм бӧрын, кыткӧ вӧрзис быттьӧ, сэтшӧм тӧдса серпасъяс югнитісны юр вежӧрын. Пыр жӧ казялі пач весьтса пӧтӧлӧкысь тӧдса увъяссӧ, кодъяс коркӧ важӧн меным вӧліны ловъя ловъяс кодьӧсь.

Видзӧді сӧмын ӧтнамлы меным тӧдса увъяс вылӧ, и быттьӧ выльысь веськавлі аслам челядьдырся кадӧ...