КӦНІ ТЭ, ЧУЖАН ГРЕЗДӦЙ?

Карсянь лэччысь асъя автобус ньӧжйӧник сувтіс Катыд грезд шӧрӧ. Чеччысьыс эз вӧв уна. Василий Петрович некодӧс на пиысь эз тӧд. Да и сійӧс ӧдвакӧ кодкӧ тӧдіс. Ас грездас ӧд эз волы челядьдырсяньыс. Тані олысь сыкӧд тшӧтшъяяс важӧн нин лоисны дедъясӧн да бабъясӧн. А унаӧн удитісны нин водны грездсайса шойна вылӧ. Василий Петрович сӧмын довкнитіс юрнас лавка кильчӧ вылын сулалысь мужичӧйяслы да нывбабаяслы, а сэсся ньӧжйӧник мӧдӧдчис коркӧ бура тӧдса ордымӧд грезд лунвывса нӧрыс вылын сулалысь керкалань.

А сьӧлӧмыс сэтшӧма тіпкис, сійӧ и видзӧд, чеччыштас морӧс кудсьыс. Керка дорлань матыстчигӧн нӧшта нин ньӧжмӧдіс воськовъяссӧ. Тані ӧд коркӧ сійӧ батьыслӧн киясӧн стрӧитӧм, нэмӧвӧйся пожӧмъясысь ӧні на зумыда сулалысь керкаас чужліс да овліс челядьдырйиыс. И ӧні окота вӧлі казявны важся серпасъяссӧ, кодъяс колисны коркӧя кадсяньыс сылӧн паметяс. Со эстӧн, керкасяньыс неуна улынджык, сён бокас сулавліс горъя пывсян. Но ӧні, кутшӧма кӧть эз видзӧд Василий Петрович сылань, сьӧдасьӧм стенъяса пывсянсӧ сідзи эз и аддзы. А, дерт, сійӧ важмис да сэсся пилитісны пес вылӧ керкаын выль олысьясыс. Збыльысь, тӧдчис, мый тані кодъяскӧ олӧны. Керка подувсӧ вӧлі кисьтӧма цементысь. Ыджыд короминалысь ортсыса стенъяссӧ кышӧма вагонкаӧн. Вевтыс шипер улын. Керка лунвылас, увтасінланьын, сулаліс выль пывсян. Сыкӧд орччӧн ыджыд теплица, кӧні тыдалісны ӧгурчилӧн да помидорлӧн петасъясыс. А кильчӧ дорас котсісны курӧгъяс. На бӧрся стрӧга видзӧдіс мыйкӧ броткигмоз ыджыд гӧрд сорса петук. Неуна ылынджык нюжйӧдлісны кузь сьыліяснысӧ дзодзӧгъяс.

Сідзкӧ, бать-мам керкаас овмӧдчӧмаӧсь бур кӧзяинъяс. И ставсӧ тайӧс аддзӧм бӧрын Василий Петровичлӧн чужӧмбанӧд кутісны лэччыны кортӧм синва мольяс. Кымын во сійӧ эз волы тайӧ гажаинас, кӧні коркӧ колис сылӧн челядьдырыс. Со эстӧн сён пыдӧстіыс дзольгӧ-визувтӧ ичӧтик шор, коді торйӧн нин збоялӧ тулысъяснас. Сэки дась весиг джуджыд нӧрыссӧ нуны. Нӧрыс лунвывланьыс паськыд муяс. А нӧшта улынджык видзьяс да веретяяс. На коласын Эжвалӧн чукыльыс. Быд пӧраӧ тані пыр вӧлі зэв гажа. Ӧні Василий Петрович весиг кутіс каитчыны, мый сы дыра эз волы чужанінас.

Но друг сылысь мӧвпъяссӧ торкис кильчӧ ӧдзӧслӧн дзуркнитӧм шыыс. Керкаысь котӧрӧн петіс еджыд юрсиа, кокас сандалиа детинка. Ӧти киас дженьыдик шатин, мӧд кинас кутіс нидзув доз. Зонка тэрмасьӧмӧн лэччис кильчӧ содъяс кузя да тӧвзис увлань вадорӧ нуӧдысь ордымӧд. Сэккості кильчӧ вылын тыдовтчис олӧма нин ань да пондіс лыддьӧдлыны:

— Василь! Кытчӧ тэнӧ морыс нуӧ? Эн, колӧкӧ, тэрмась. Сконъясян да воддза мозыд жӧ пидзӧстӧ дойдан. Удитан на вадорад.

Тайӧс кылӧм бӧрын Василий Петрович весиг тӧдлытӧгыс нюммуніс. Сійӧ ӧд ачыс коркӧ татшӧм жӧ еджыд юра вӧлі. Батьыс весиг нӧк юрӧн шулывліс. Ӧні эськӧ еджыд жӧ. Но сӧмын дзормӧмысла. Тайӧ детинкаыс моз жӧ сійӧс шулісны Васильӧн. Тадзи жӧ горӧдлывліс сылы кильчӧ вывсяньыс мамыс, кор зонка тэрмасьӧмӧн котӧртлывліс вадорлань. Тайӧс казьтыштӧм бӧрын весиг долыд лоис лов вылас. Быттьӧ асьсӧ сійӧс помнитӧны тайӧ керкаас.

Сэккості нывбаба аддзис керка дорын сулалысь тӧдтӧм мужичӧйӧс, сюся видзӧдліс сы вылӧ да мыйкӧ ас кежас мӧвпалігмоз нюркйӧдлӧмӧн шуис:

— Но-о-о, кутшӧмкӧ тӧдтӧм гӧсьт тай локтӧма. Эз ӧд весьшӧрӧ талун каньным асывбыд мыссьы. Тӧдӧ пемӧсыд, мый кодкӧ пыралысь лоӧ.

— Энӧ ёна видзӧдӧй ме вылӧ, ӧдвакӧ тӧданныд, — воча кыпыда шуис Василий Петрович. Сэсся ланьтыштліс да чӧла содтіс. — Менӧ ӧд коркӧ тайӧ керкаас мамӧй и чужтылӧма. Тайӧ нӧрыс вылас и колис менам челядьдырӧй.

Олӧма ань нӧшта чуймис тайӧ кывъяс бӧрас:

— Но-о-о, важ кӧзяиныс тай локтӧма видлыны. Вай, вай, пырав, видзӧдлы, кыдзи олам. Тшай ютӧгыд ме тэнӧ бӧрсӧ ог лэдз.

Василий Петрович ньӧжйӧник пырис керкаса кӧзяйка бӧрся. Сійӧ ӧні кутшӧмкӧ завидьпырысь кытшовтіс керка пытшкӧссӧ синъяснас да нӧшта бурджыка гӧгӧрвоис, мый бать-мамыслӧн керкаын олӧны збыльысь идӧра кӧзяинъяс. Быдлаын дзим-дзурк. Мичаа мавтӧм джоджсӧ вевттьӧма кыӧм джодждӧраясӧн. Стенъясас ӧшалӧны уна рӧма картинаяс. Жыр пельӧсын сулаліс ыджыд холодильник. А коркӧя важся ыджыд роч пач пыдди тэчӧмаӧсь сэтшӧмӧс кымын жӧ, но ичӧтджыкӧс. Ыджыд пачысь ӧтдор эм и плита. Паччӧр йылысь абу жӧ вунӧдӧмаӧсь.

— Видзӧданныд, кыдзи олам, — нюммунігмоз шуис керкаса кӧзяйка да содтіс, — ёнджыкасӧ ас вылӧ надеяӧн. Менӧ сиктса ногӧн Гора Варукӧн шуӧны. Нэмсӧ мӧсъяс дорын нокси. Ӧні со внук-внучкаӧс лелькуйта. Пыр пола эсійӧ Василь вӧснаыс. Юр вундысь кодь ӧд быдмӧ да пыр кевма, мед нинӧм жӧ сыкӧд оз ло.

А кор Василий Петрович висьталіс аслас бать-мам йывсьыс, Гора Варуклӧн пыр жӧ ловзисны синъясыс:

— Кывлывлі, кывлывлі на йылысь. Зэв шаньӧсь вӧлӧмаӧсь. Ме ӧд ачым орчча грездысь петавлі. Татчӧс войтырсӧ ставнысӧ тӧда.

Керкаса кӧзяйка сэккості пузьӧдіс тшай. А Василий Петрович лэпталіс пызан вылӧ карса гӧстинечьяс: калбас, сыр, апельсин, кампет, а на дорӧ и чӧскыд вина доз. Мед кӧзяйка эз шу кутшӧмкӧ дивитана кывъяс, ачыс пановтіс сійӧс:

— Энӧ чайтӧй нинӧм сэтшӧм-татшӧмсӧ. Ачым курыдторнад ог ёна дурлыв. Но талун бара быттьӧ веськалі челядьдырся кадӧ. Мам-бать татысь мунӧм бӧрын ёна гажтӧмтчылісны асланыс гортысь. Пыр мӧвпалісны бӧр бергӧдчӧм йылысь. Но кытысь нин босьтан, кор олӧм визулыс аслас вабергачӧ кыскис. Батьным сідзи и куліс тайӧ гуся мӧвпнас. А мам кулӧм водзвылас шуис, ветлы пӧ, Василь, коркӧ-некоркӧ аслад чужанінад да копыртчыв миян керкалы, сулалӧ кӧ на сійӧ. Со сійӧн ме и кежи татчӧ, мед казьтыштны бать-мамлысь югыд паметьсӧ.

Гора Варук да Василий Петрович точкысисны кока румкаясӧн да гӧсьт ньӧжйӧ кутіс висьтавлыны аслас воддза олӧм йылысь. А син водзас ловзисны сэк кадся серпасъясыс. Батьыс, Ӧндреян Петрӧ, уджаліс татчӧс колхозын бригадирӧн. Авъя да уджач морт вӧлі. Грездын ёна пыдди пуктылісны сійӧс. Но ӧд ускӧттьӧыд тай воас, кытысянь он и виччысь. Ӧтчыд арланьыс кутшӧмкӧ кузь киа йӧз гусялӧмаӧсь видз вылысь быдса турун зорӧд. Сэк жӧ война бӧрся воясӧ законъясыд стрӧгӧсь вӧліны. Кывсис, мый кӧсйӧны мыждыны таысь и бригадир Ӧндреян Петрӧӧс, фронтӧвикӧс. Сійӧ пӧ вузаліс кодлыкӧ турунсӧ. Кӧть эськӧ грездса войтыр талы эз эскыны. Но ӧд лӧжтӧ кӧ дугдывтӧг кутан дольны, эскысьыд пыр сюрас. И кодсюрӧ збыльысь кутісны эскыны талы.

Ӧтчыд арся пемыд рытӧ кодкӧ гольӧдчис Ӧндреян Петрӧлӧн кильчӧ ӧдзӧсӧ. Ичӧтик Василь буретш паччӧрас вӧлі. Пырис колхозса председатель Семён Михайлович, ас грездса жӧ морт. Кык мужичӧй пуксисны пызан сайӧ да кутісны ас костаныс негораа сёрнитны. Но Васильлы век жӧ удайтчис мыйсюрӧ кывны.

— Кывзы, Пётр Андрианович, — шыӧдчис сэки колхозса председательыд батьыс дінӧ. — Ме зэв бура гӧгӧрвоа, мый тэ ньӧти абу мыжа. Но видлы тайӧс висьтавны законтӧ дорйысьяслы. Ме кӧ тэ дор сувта, менӧ ачымӧс пуксьӧдасны. А тэнӧ и збыльысь уна во кежлӧ кӧсйӧны дзескыдінад сюйны. Тэнад ӧд и челядьыд на ичӧтӧсь. Колӧ и на йылысь мӧвпыштлыны. Бурджык мун семьянад мӧдлаӧ. Со орчча леспромхозын пӧ уджалысьяс колӧны. А сэккості кузя-визяӧн мыж вӧчысьястӧ ми корсям да аддзам. Оз вермы лоны, мый шышъясыд пыр вӧля вылын лоӧны.

— Но кыдзи нӧ ме аслам керкаысь муна быдса араваӧн, — воча шуис Васильлӧн батьыс. — Код вылӧ аслам киясӧн кыпӧдӧм тайӧ керкасӧ коля. Да и коді бокынсӧ сы мында нянь сёйысьӧс виччысьӧ.

— Эн тшӧтясь, — стрӧга нин вочавидзис Семён Михайлович. — Не тэ кодь йӧзӧс чеглывлісны. Медводз мӧвпыштлы семья да челядь йывсьыд. Налы ӧд водзӧ овны.

Ӧндреян Петрӧ юрсӧ ӧшӧдӧмӧн кывзіс колхозса председательӧс. А мӧд асывводзнас нин мӧдӧдчис семьяыскӧд неылысса леспромхозӧ. Кыдзи Катыд грездын удайтчис ставсӧ бергӧдны Семён Михайловичлы, некод эз куж висьтавны. Но Ӧндреян Петрӧӧс выльлаын некытчӧ эз кутны кыскавны. А регыд мысти сійӧ лоис медбур вӧр лэдзысьясысь ӧтиӧн. Сэні и быдмис сэсся Василий Петрович чойясыскӧд. Мамыс, Опонь Лиза, вӧрын жӧ верӧсыс моз уджаліс. Увйысис. Мӧстӧ видзны вӧр посёлокад сьӧкыд вӧлі да гозъя ньӧбисны кӧзаясӧс. Налы ӧд оз нин сэтшӧм уна турун ков. Мездыліс ас колхозса председательыс. Гожӧмнас отпускалігӧн посёлоксаяс отсалісны колхозникъяслы турун пуктыны. А таысь водзӧс пыдди налы сетлісны ытшкыны ты бокъяс, бадь пу коласъяс. Тадзи и бергӧдчылісны посёлокса вӧр лэдзысьяс ассьыныс скӧтнысӧ видзигас. Ӧндреян Петрӧлӧн да Опонь Лизалӧн челядьыс, позьӧ шуны, кӧза йӧв вылын и быдмисны.

Но вӧрса уджыд тай ӧдйӧ жугӧдіс Василий Петровичлысь бать-мамсӧ. Вочасӧн пыр ёнджыка кутісны висьӧдчыны. Сэки и чужис налӧн гортӧ бӧр бергӧдчӧм йылысь мӧвпыс, кодлы ёнасӧ асьныс нин эз эскыны. Сійӧ вӧлі налы мича мойд кодьӧн.

А сэккості Василий Петрович, семьяас медся ыджыд быдтасыс, помаліс посёлокын сизим класс да велӧдчис шоперӧ. Сэсся овмӧдчис карӧ да уна во чӧж новлӧдліс аслас машинаӧн республика пасьта грузъяс. Колӧ на вӧлі отсавны сувтӧдны кок йылӧ бать-мамыслы ассьыс ичӧтджык чойяссӧ. Сэк жӧ посёлокбердса пармаысь вӧрыс быри да лесопунктсӧ пӧдлалісны. Но Василий Петрович карын олігас нин сідзи и эз эновтчы сылы аслысногӧн мусмӧм посёлокысь. Стрӧитіс аслыс дача. Да и посёлокыс ӧд вӧлі чужан грездсяньыс неылын да тайӧ кыдзкӧ пыр шонтыліс сылысь сьӧлӧмсӧ. А сэккості и аслас челядьыс тӧдлытӧг быдмисны да ас кошта вылӧ петісны. И со пенсия вылас нин сылӧн юрас пыр ёнджыка кутіс бергавны чужан грездас волӧм йылысь мӧвп. Сэсся ӧд сэтчӧ корисны волыны кулӧм водзвылас и бать-мамыс, кодъясӧс чужанінсяньыс бокын и гуалісны. Медбӧрын, кор Василий Петрович кутіс быд вой нин вӧтасьны ассьыс грездсӧ, шуис волыны сэтчӧ.

Гора Варук чӧла кывзіс синвасӧ чышкалігмоз Василий Петровичлысь кузь висьтсӧ. А чӧскыд вина доз сідзи и сулаліс неуна джынъялыштӧм бӧрын пызан вылын. Кык олӧма мортлы винасьыс чӧскыдджык вӧлі ассьыныс олӧмнысӧ казьтылӧмыс.

Медбӧрын Гора Варук шуис:

— Гашкӧ, узьмӧдчан миянын. Аски нин гортад мӧдӧдчан. Регыд нылӧй да зятьӧй воасны. А на бӧрся и налӧн гора гӧлӧса быдтасъясыс рытсӧ кутасны гажӧдны.

— Ог нин кут тіянӧс манитны, — вочавидзис Василий Петрович. — Менӧ ӧд и гортын виччысьӧны. Кӧсъя рытъя автобуснас бӧр бергӧдчыны. Бур, мый волі мам-батьлӧн керкаас. Налысь кӧсйӧмсӧ збыльмӧді. Мед, шонъянӧйяс, оз кутны майшасьны сэсся та вӧсна мӧдар югыдас, эм кӧ кӧнкӧ сійӧ.

И век жӧ автобусын пукалігас нин Василий Петровичлы эз вӧв лӧсьыд сьӧлӧм вылас. Со воліс сійӧ чужан грездас тӧкӧтьӧ кежлӧ и бара нин пышйӧ сэтысь. Кыдзи ковмис коркӧ пышйыны татысь бать-мамыслы. Сэні посёлокас олігӧн сійӧ эз пыр велав рочасьны да выль ёртъясыс нерлывлісны коми грездса зонкаӧс. Сэсся эськӧ и велаліс, но пыр гажтӧмтчыліс чужан кывсьыс. Карын олігӧн нин коми кывнад зэв гежӧдкӧд удайтчывліс сёрнитыштны. И бара жӧ сӧмын ас грездысь петлӧм войтыркӧд. А сылӧн челядьыс ичӧтдырсяньыс нин рочасисны. Оз бура тӧдны найӧ и батьыслысь чужан грездсӧ, кӧть эськӧ эз ӧтчыдысь висьтавлы налы та йылысь. Да и оз кыскы найӧс Катыд грездас. Мӧдджык кадӧ быдмӧм том йӧзлӧн мӧдджыкӧсь нин тӧжд-майшасьӧмъясыс, кӧсйӧмъясыс. И кажитчис ӧні Василий Петровичлы, мый и сылӧн бать-мамыс и сійӧ ачыс олісны эз сідзи, кыдзи эськӧ коліс. Та вӧсна лои воштӧма зэв унатор, кодӧс сьӧкыд нин бергӧдны бӧрсӧ.