ЮН КАТӦ

Оз, дерт, помнит (кык арӧса сӧмын вӧлӧма да) Зӧть Ӧльӧксан ассьыс челядьдырся сьӧкыда висьӧмсӧ. А вӧлӧма тайӧ война кадӧ, дедыс кулан воӧ. Кыкнанныс деда-пиа оз нин сувтлыны, кыкнанныслысь лов петӧм виччысьӧны. Дедыслӧн кувтӧдзыс садьыс да кывйыс оз вошлы, шуас кулан лун асылас:

— Сандырыс, видзӧда да, зэв жӧ нин жеб. Бырас, да пуктӧй меным морӧс вылӧ, ӧтлаын дзебӧй. Но видлӧй на юннас веськӧдны. Иван Кӧсьтаыс пӧ уна кыйӧма — мый корас, сійӧс и сетӧй. Коді коляс менам кос оласыс, сетӧй. Пиян, воласны кӧ дзоньвидзаӧн война вывсьыс, асьныс лӧсьӧдасны. Вӧралан завӧдсӧ эн вӧвдлӧй сӧмын.

Татшӧм кузясӧ дедыс важӧн нин абу сёрнитлӧма, видзӧма, тыдалӧ, эбӧссӧ быригкежлас. Дзебӧмаӧсь сійӧс аслас киӧн вӧчлӧм гортйын. Во-мӧд сайын, кор сиктас прамӧй мужикыс эз коль, ставыс война вылынӧсь, дедыс казялас ассьыс жебмӧмсӧ. Ог во пӧ война помӧдзыс, шуас гӧтырыслы, аслым ковмас гортсӧ лӧсьӧдны-тувйыштны, некодлы сэсся лоас. Сэсянь и сулалӧма гортйыс кык восӧ сарай пельӧсын.

Юн мешӧк вылӧ Иван Кӧсьта корас кокӧн бергӧдлан пуысь вӧчӧм путшкысян машина. Ачыс дедыс вӧчлӧма коркӧ.

— Но мед, инӧ. Нинӧм тай сы йылысь эз казьтыв кулігас-а.

Гашкӧ, збыльысь эм юнас кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс витамин-лекарство, гашкӧ, чери выйыс юныслӧн пӧльзасӧ сетіс, но ичӧт Сандыр ловзьыны мӧдіс, аслас олӧмын мӧдысь кутіс велӧдчыны котравны. Та йылысь Зӧть Ӧльӧксан оз помнит, мамыс висьталӧм серти тӧдӧ. Батьыс сылӧн война вылысь эз во, да юнсӧ кыйны катан кадас ачыс водз велӧдчис. Первойсӧ дедыс гымгаясӧн тшуптасис-кыйсис, сэсся ачыс велаліс найӧс вӧчны. Тоннаӧдз вӧлі быд тӧв кыйӧ да сельпоӧ сдайтӧ. Мед пӧ и йӧзыс сёйӧны-чӧсмасьӧны чӧскыдторнас. Быдӧн эськӧ оз сёй да, торйӧн нин бокысь локтӧм йӧзыс. Видзӧднысӧ зэв нин абу мича тайӧ юныс, абу и чери кодь весиг, а змей кодьджык.

Ӧтчыд Зӧть Ӧльӧксанлӧн тешкодя артмис. Вайис кын юнсӧ кымынкӧ мешӧк магазинӧ сдайтны. Вузасьысьыс, кытыськӧ выльӧн на воӧм том нывка, чуймис, кор тӧвар вылас видзӧдліс.

— Тайӧ нӧ мый татшӧмыс?

— Юн, минога рочӧн кӧ.

— А кыдз на тайӧс сёйӧны?

— Картупельӧн жаритасны, посниа шырасны да. Позьӧ чери нянь пӧжавны. Волы миянӧ — гӧститӧда.

— Бур эськӧ да, ковмас сельпоӧ звӧнитлыны, примитны абу татшӧм тӧварсӧ.

— Да, да, предыслы и звӧнит, сійӧ бурджыка висьталас.

Нывка дыр бергӧдліс телефон кытшсӧ да веськаліс медбӧрын.

— Алло! Тайӧ Никодим Васильевич? Чолӧм! Тані со тӧвар меным вӧзйӧны, мый и вӧчны, ог тӧд.

— Кутшӧм-сэтшӧм тӧвар?

— Юн тай кутшӧмкӧ. Видзӧднысӧ он вермы.

— Коді нӧ сдайтӧ? Андреев? Сійӧ век медводз кыяс, молодеч. Немедленнӧ примит! Ставсӧ, дерт, вузавны он вермы — ми машинаӧн волам.

Веситісны юнсӧ, рӧштшӧт вӧчисны.

— Сэсся со мый, бур ныв. Мешӧкъяссӧ посводзас ме петкӧда, кӧдзыдінас, а ӧтиӧс коль магазинад, гашкӧ, ньӧбысьяс воласны.

Мӧд асывнас Зӧть Ӧльӧксан сӧмын на кӧсйис контораӧ мунны, вузасьысь нывкаыс котӧрӧн пырис. Лолыс тырӧма, ныр бордъяссӧ паськӧдӧма.

— Ой, Александр Зотикович, мый сӧмын менам магазинам вӧчсьӧ. Мӧдім ӧдйӧ, да кутав найӧс. Ме весиг пырнысӧ пола.

Збыльысь, татшӧм серпассӧ он быдлаысь аддзы. Кодӧс мешӧксӧ магазинас колисны, кӧртавтӧм вӧлӧма. Войбыднас юныс сылӧма, ловзьӧмаӧсь ставныс да петӧмаӧсь мешӧксьыс, магазинӧд гуляйтӧны. Унджыкыс мыйлакӧ стенас кайӧмны да визлалӧны сэні, быттьӧ гырысь сьӧд нидзувъяс.

— Вай кыдзкӧ бӧр найӧс мешӧкас, Ӧльӧксан дядь...

— Чукӧртам, эн шогсьы.

Тайӧ здукӧ магазин кильчӧ дорӧ сельпо машина сувтіс, ачыс предыс воӧма. Пырис да первой гӧг сюрӧс доймытӧдзыс сераліс, кыдзи Ӧльӧксан юнсӧ куталӧ, а сэсся отсасьны сылы мӧдіс.

— Но ничего, — шуис пред, кор став юнсӧ чукӧртісны да петкӧдісны мешӧксӧ ывлаӧ. — Ӧні бурджыка тайӧ тӧварнас тӧдмасин да унджык кутан примитны. Но, бурджык, видлы юнысь блюдосӧ.

Нывкалӧн тайӧ кывъяссьыс вежыньтчыліс вом дорыс.

Совхоз бригадаса контораӧ асывнас чукӧртчӧм мужикъяс оз регыдӧн разӧдчывны, сёрнитасны пӧттӧдзныс да куритчасны. Кодсюрӧыс некымынысь вевъялас кӧдзыд ва ведра дорӧ матыстчывны. Сёрнитанторйыс налӧн эм, быд асыв — разнӧй. Мукӧддырйи ыджыд вензьӧмӧдз воласны. Сиктса мужикъясыд кужӧны ӧта-мӧдсӧ китшкӧдны. Талун мыйлакӧ Трипан вылӧ уськӧдчисны.

— Гӧтырыд тай асывнас водз миянӧ пыраліс. Понтӧ пӧ кӧинлы тавой вердӧмыд.

— Збыльысь али мый?

— Сідз, сідз. Лёк горшысь горӧдчӧмсӧ сӧмын кывлі. Эз дыр мучит. Петалі на эськӧ, да мый тӧлкыс — кыскӧма нин гумлаяс дорлань. — Тӧдӧма, кутшӧмӧс босьтны. Тшӧг и вӧліс понйыс. Кӧиныс, кӧнкӧ, ӧні на вом доръяссӧ нюлӧ.

— Тэ кӧть на эськӧ пиньястӧ эн кеслы. Ассьыд тай понтӧ вӧралігад кӧиныс нуас, син водзсьыд нуас. Ачыд жӧ меным висьтавлін.

— Ноко, ноко, висьтав, Трипан, кыдз тайӧ делӧыс вӧлӧма. Ми эг и кывлӧй.

— А кыдз вӧлӧма? Ур лыйӧма Бырӧда ёль бокын. Мунӧ увтӧм шыас да аддзас нин понсӧ пу увсьыс. Но мед пӧ увтӧ. Ачыс паськӧдас лызь бӧжъяссӧ да пуксяс. Кӧиныс, дерт, увтӧм шыас жӧ локтӧма. Понйыс ур вылас паськӧдӧма вомсӧ да абу и казявлӧма нинӧм.

— А ружьеыс нӧ мый вылӧ?

— Ружьеыс бокас, да тӧлкыс сыысь. Сэні посни дрӧбъя ур зарад вӧлӧма.

Мужикъяс сералыштісны ур лыйысь вылын, да сёрниыс кыдзкӧ тӧдлытӧг вежсис, кор пукалысьяс пӧвстысь кодкӧ юаліс:

— А юныс нӧ таво бара али мый Вашка вожӧ сюйсяс, бара нютшалас мозынсаясӧс? Ӧні ӧд сылы кад нин эськӧ мӧдны, декабр заводитчис.

— А коді тӧдас, кытчӧ сюйсяс. Кыськӧ тай кывлі, Вашка вожсӧ пӧ кодйӧма, да сы вӧсна сэтчӧджык катӧ. А гашкӧ, и ваыс Мозынаным эз кут лӧсявны юныслы. Ӧльӧксан, тэнад жӧ кывтыдын зять олӧ. Эн ӧмӧй тшӧкты звӧнитны, мӧдас кӧ юныс?

— Кыдз нӧ эг тшӧкты. Звӧнитас, дерт.

Аскинас жӧ и звӧнитісны Ӧльӧксанлы.

— Шурин, здорово! Гымгаястӧ вӧйтӧма-ӧ? Но и бур. Мӧдіс юныд, тіянӧ сёр рытсӧ воас. Висьтав мужикъясыдлы.

— Найӧ ставӧн на контораынӧсь, — Ӧльӧксан пуктіс трубкасӧ да нюмдіс:

— Юн катӧ.

* * *

Кор мӧдас юн кӧсякыс, да гымгатӧ кӧ сяммӧма вӧйтны сылы туй визяс: пернапастӧ чӧвт — юнасян! Но тыра гымгасӧ кыпӧдны йирсьыс абу жӧ кокни. Та вӧсна Ӧльӧксан босьтіс отсӧг вылӧ ыджыдджык писӧ да гӧтырсӧ — век нин лишнӧй кияс. Лэччӧдісны ю вылӧ пес, лэбынъяс да черъяс, кык багыр. Ставыс вермас ковмыны, а пескыс — быть вылӧ. Куим гымга вӧлі вӧйтӧма Ӧльӧксанлӧн. Тӧрыт на сӧмын найӧс батя-пиа прӧверитісны, да юкмӧсъясыс эз на вӧвны ёна кынмӧмаӧсь, регыдӧн и писькӧдалісны. Мамныс бипур вӧчӧма неылӧ, чайник ӧшӧдӧма.

— Но, ӧні виччысьны кутам, — шуис Ӧльӧксан.

Кодлӧн эз вӧвны гымгаяс, ю вылынӧсь жӧ. Найӧ выльӧн на восьталӧны юкмӧсъяссӧ, коді мыйӧн вермӧ, кодлӧн мый эм ки улас: черъясӧн, пыридзьясӧн, весиг бензопила шы кылӧ. Найӧ кутасны кыпӧдавны юнсӧ уна вожа паськыд лэбынъясӧн, весиг куранъясӧн. Ӧти кывйӧн кӧ: коді мыйӧн сяммас. Сӧмын медся дыш мортыс пукалӧ гортас юн катігӧн.

Ставыс чӧліс-лӧнис. Сӧмын треськакылісны ӧта-мӧдсьыс неылын ломзьысь бипуръяс, да вӧрисны на дорын юн кыйӧдысьяслӧн вуджӧръясыс.

— Ноко, пӧнариксӧ босьт да видзӧдлы, мый вӧчсьӧ юкмӧс пыдӧсас, — шуис детинкаыслы Ӧльӧксан.

Стёпа видзчысьӧмӧн матыстчис ыджыда восьтӧм сьӧд юкмӧс дорӧ. Сэсся сылы пӧльыштіс ныр-вомас йӧшкыд васӧд руӧн. Пӧнарик югӧр улын тыдалісны гымгалӧн еджгов дзавъясыс да ӧтар-мӧдар бокас юлӧн изъя сора лыа пыдӧсыс.

— Оз на лок! — горӧдіс батьыслы.

— Но мед. Водзджык на.

Ӧльӧксан видзӧдліс часі вылӧ, ӧзтіс чигарка.

— Коркӧ, Стёпа ичӧт на вӧлі, юнсӧ тадзи жӧ войнас виччысим. Гымгаясыс менам мӧдар бокас вӧлісны, катыдынджык. Грек вылад, юныс таладорӧдыс мӧдіс. Мый вӧчны? Юкмӧс восьтны ог нин вевъяв. Йӧзыс вовсю кыпӧдалӧны, а ме нӧ юнтӧг али мый кольчча? Ӧдйӧ матыстчылі бригадир дорас, Яныс сэні вӧлі, сідз и сідз, висьталі, мися, вӧв босьтла конюшняысь. Сӧгласитчис. Эн быгзьӧд пӧ сӧмын, луннас турунла ставӧн мунасны. Доддялі. Босьті отсӧг вылӧ Вась Митьлысь детинкасӧ. Врачӧ тай ӧні велӧдчӧма, Володя али мый нимыс. Но вот, шуа, ӧні весьтасалам юнсӧ. Каля лыаӧдз весьтас ӧкмыс километр туй кузяыс, а ю гӧгӧрсӧ — кык пӧв унджык. Вевъялам. Воим, а ю вылас тадзи жӧ бипуръяс нин сотчӧны. Ставӧн нин юкмӧсъяс дорынӧсь. Детинкалы пӧрччысьны тшӧкті. Ӧдйӧджык весалім лымсӧ, йисӧ заводитім керавны. Видзӧда: мужикъяс нин кыпӧдалӧны юнсӧ. Но ми эг ёна сёрмӧй. Володяыс молодеч вӧлӧма, визув морт, варола уджаліс. Уна не уна, а вӧлыслы кыкысь нумӧн кыйим сэки. Володялы радыс — батьыс инвалид, да ачыс оз вермы кыйны-а. Некыті эг ӧтдорт зонсӧ — шӧри ставсӧ юким. Батьыс сэсся аскинас пыраліс да сё аттьӧ висьталіс. А мый, шуӧ, та мынданас ми вӧчам, сельпоӧ сдайтам, мед пиӧ мыйкӧ аслыс ньӧбас. Стёпӧ! Ноко, ӧні видзӧдлы.

Степан муніс, видзӧдліс.

— Бать, нинӧм оз тыдав. Кутшӧмкӧ няйт мунӧ!

— Кутшӧм няйт, тайӧ юныс катӧ. Тожӧ пӧрччысь.

Батя-пиа кутісны гымгаяссӧ ӧти бӧрся мӧдӧс лэптавны-вӧйтавны. Куим гымгасӧ кыйӧм бӧрын первойыс бара нин тыр, чобӧдӧдзыс пырас юныс. Бужгӧдасны-кисьтасны юнсӧ гымгасьыс да бӧр вӧйтасны.

Кор юн кӧсякыс прӧйдитіс да эз кут шедны, Ӧльӧксан батя-пиа пасьтасисны. Ньылӧдлӧм вывсьыд кӧдзыдыс ӧдйӧ йӧжас мыш вывтӧ. Стёпа сэсся кайис гортас узьны, батьыс — вӧв доддявны, а мамыс кольччис на ваймысь бипур дорас. Сикт помын югмовтісны автомашина бияс. Тайӧ сельпосаяс кывлӧмаӧсь юн катӧм йылысь да ӧдйӧ тай воисны тӧварысла. Мужикъяс сэсся веськыда магазин дорӧ и вайӧдасны кыйдӧссӧ. Быдӧн аслыс коляс, дерт, мыйта сёйны вермас.

Магазин дорын уна йӧз лоис, ызгӧны. Кодъяскӧ гортъясас пыралӧмны да «вывті шонтысьӧмны». Варовитӧны ӧта-мӧд вежмӧныс. Кильчӧ помас вески сулалӧ, а сы дорын сельпоса заготовитель Евлампий Матвеевич. Сійӧ шуӧ мужикъяслы:

— Волӧй ньӧбасьныд. Дефицитыс тіянлы медводз мӧдас. Быдторйыс на эм, джинсыяс эм и.

— Но и шуин, Матвеевич, мый нӧ миян сійӧн вӧчны, джинсынас?

— Пияныдлы.

— Э-э! Найӧ заграничнӧй дорас эз на велавны.

— Сідзкӧ, дублёнка пасьяс эмӧсь!

— Сійӧ мӧд делӧ.

Сэсся Трипан пуктіс мешӧкъяссӧ вески вылӧ. Сылӧн ӧтнаслӧн сӧмын гӧтырыс тані, тшӧтш сдайтчӧ, сюся видзӧдӧ вески вылӧ, мед эз ылӧдны. Забеднӧ мужикъяслы, мый аслас нажӧвитӧм сьӧмыс Трипанлы кӧпейка оз во киас. Азым кияса нывбаба курыштіс сэсся заготовитель киысь сьӧмсӧ да вӧлисти гортас чепӧсйис. Трипан коньӧр моз сы бӧрся жӧ мӧдіс, нуӧдіс кигугнас ныргорувтіыс — кынмыштӧма ю вылас.

— Нӧрӧвит, Трипан! — горӧдіс кодкӧ. — Энлы мун, ӧтлаын кынмалім, ӧтлаын и шонтысям.

Ӧльӧксан воис гортас, а гӧтырыс абу и водлӧма. Пач нин ломтӧма да баляясыслы картупель шырӧ.

— А мый нин сэсся водлӧмсьыс, асыв да, — шуӧ.

— Степан тай со эз на некодарӧ вӧрзьыв, мудзӧма, тыдалӧ, а ӧні небзьӧма-шоналӧма галанка пач дорас да мед узяс.