ДОР КӦ ЭМ, И ШӦРЫС ЭМ

Политическӧй эссе

Дона лыддьысьысь! Тайӧ гижӧдыс, коді эз кокниа чуж, абу висьт ни абу повесть. Литератураын эм сэтшӧм жанр — эссе, прозаын неыджыд гижӧд, кӧні сёрниыс мунӧ кутшӧмкӧ лоӧмтор йылысь, мӧвпъяссӧ авторыс висьталӧ-восьтӧ ассяньысджык, оз зіль кутчысьны ён сюрӧс-гӧрӧдӧ. Эссе тшӧкыда мунӧ очерклань. Овлӧны литературнӧй, философскӧй да мукӧд пӧлӧс эссе. А менам гижӧдыс — политическӧй эссе, кӧні кутшӧмакӧ петкӧдлӧма ӧнія гызьысь олӧмсӧ, выль да важ костас мунысь тышсӧ, коді медся ёна, тыдалӧ, петкӧдчис кольӧм бӧрйысьӧмъяс дырйи. Лоӧмторъясыс тані збыльӧсь, абу чуньысь нёнялӧма. А кыдзи артмис гижӧдыс, кутшӧм дойяс вӧрзьӧдіс да колис вӧрзьӧдтӧг, мед донъялӧ лыддьысьысь.

Автор

І

А ставыс заводитчис сійӧ тӧвся лунӧ, ылькнитіс кыдзкӧ виччысьтӧг, ӧдӧбӧн. Муніс буретш республикаса журналистъяслӧн съезд. Перестройка вылӧ видзӧдтӧг, сёрнитісны сэні ӧти и сійӧ жӧ йӧз — районса да карса газетъясысь редакторъяс, кыв кӧртавліс векджык сёрнисӧ партия обкомса секретарь. Кодсюрӧӧс ньӧръявліс, ӧткымынӧс малыштліс юрӧдыс. Тайӧ съезд вылас обкомса «бать» эз кут ёна паськӧдчыны, кытшлавтӧг шуис, мый перестройкалӧн доддьыс вермас дзикӧдз сибдыны, да корис журналистъясӧс соснысӧ пуджӧмӧн уджавны, не сӧмын няйт-гудырсӧ кыпӧдны миян сідз нин гудыртчӧм олӧмысь, а тшӧтш и бурсӧ казявны, сӧстӧмсӧ да сӧдзсӧ ошкыны.

Нинӧм дзебтӧг кӧ шуны, менам тайӧ сёрни-больгӧмсьыс пельӧй нин сьӧдмис. Пукалі съезд нуӧдан ыджыд жырйын бӧръя радъясас да жуглі юрӧс — корси ӧти гижӧдлы лӧсялана ним. Сійӧ эськӧ бергаліс вежӧрын, сулаліс син водзын, но некыдзи эз шед. Тайӧ гижӧд гӧгӧрыс ме важӧн мӧвпалі. Сёрниыс сэні кутас мунны Афганистанысь воӧм том зон йылысь. Тышкасьлӧма, кисьтлӧма вир ылі странаыслӧн «югыд аскиа лун вӧсна», свинеч пуля пызйыштлӧма кокас, медаль весиг ӧшӧдӧмаӧсь морӧсас. Воӧма ас муӧ, а быттьӧ йӧзӧ веськалӧма. Удж кузя кӧ шыӧдчас, кӧдзыда видзӧдӧны, кодлы пӧ тэ, чотысь мортыд, колан. Оланінӧн дзескыд и. Афганистанӧ ветлігкостіыс чойыс верӧс сайӧ петӧма, пиӧс нин чужтыны удитӧма. А кык жыръя патераад та мынданад видлы бергӧдчыны. Пинь-зыкӧ ӧдйӧ воан, кӧть и ставныс рӧдвуж. Ӧти кывйӧн кӧ, мый он босьт, быдлаын олӧмыс буждӧма.

Тайӧ афганец-зонмыскӧд унаысь сёрниӧ волім. Олӧмыс сійӧс, тыдалӧ, вель ёна дӧзмӧдӧма. Коркӧ ӧтчыд туй кузя мунігӧн, Сергей — тадзи шуисны зонсӧ — со мый шуис: «Тешкодьтор артмӧ — Афганистанын ми, кыдзи ӧні тыдовтчис, ог вӧлі колӧй. Но ме сэні ачымӧс пыр коланаӧн лыддьылі. А тані, ас муын, быттьӧ эндӧм морт. Некодлы ковтӧм, ӧтдортӧм... Сьӧлӧмӧс весиг сотыштлӧ таысь».

Кор сійӧ шуис тайӧ кывъяссӧ, ме сӧмын сэки гӧгӧрвои — быть гижа зон йывсьыс газетӧ. И ог кут сӧмын квартира да удж гӧгӧрыс бергавны, а мыйкӧ ыджыдджыкӧс зіля казявны-петкӧдлыны Сергейлӧн мӧвпъясысь, дойсӧ бурдӧдны.

Збыль, тайӧ гижӧдыслы бур ним колӧ сетны. Гашкӧ, «Ӧтка морт». Но татшӧмыс вель тшӧкыда паныдасьлӧ газет-журналъясын, бонзьӧма нин. Сё лешак тай, нинӧм эз кут юрӧ воны. Аддзыны эськӧ сэтшӧм юргижӧд, медым сійӧс лыддьӧм бӧрын сьӧлӧмыд топавліс, медым Афганистанса пеж войнаыслӧн дойыс быдӧнлы кыліс...

Буретш сэки, кор сӧдзӧдалі вежӧрын дасьтытӧм на гижӧдлы нимъяс, и кылі ассьым овӧс.

— Ме вӧзъя Николай Потаповӧс, республиканскӧй газетса корреспондентӧс. Быдӧн тӧдӧ тайӧ мортсӧ. Том, зіль, аслас кыв вылын сулавны кужӧ. Лоӧ кӧ народнӧй депутатӧн, уна буртор вӧчас, — тадзи крапӧдіс ме йылысь съезд вылын сёрнитысь, Эжва бокысь районнӧй газетса уджалысь.

— Позьӧ, позьӧ! — мыйлакӧ зэв гораа, дзик менам пель дорын равӧстіс Женя Никитин, войвыв карса газетысь ответственнӧй секретарь.

Эг скӧрысь, а чуймӧмӧн бергӧдчи Женялань да юалі сылысь:

— Тэ нӧ, Женя, мый йӧйялан?

— Мыйла нӧ йӧйяла? Нимкодь, мый тэнӧ вӧзйисны.

— Быттьӧ Потаповысь кындзи журналистыд абу. Тэ нӧ мый бокын сулалан?

— Менӧ оз позь, — пыркнитіс сьӧд юрнас Женя. — Пиняся век, зыкся да карса «батьяслы» паныд сувта.

Водзӧсӧ сійӧ эз кут паськӧдчыны. Ӧні на ог тӧд, кодкӧд зыксьӧ-пинясьӧ Никитин, кӧть эськӧ мортыс сійӧ йӧрш кодь, пысасяс кӧ, ловъя юрӧн он мын.

Сэк кості съезд вылын пукалысьяс кинысӧ нин лэптӧмаӧсь, мед менӧ депутатӧ кандидатӧн индыны. Кодкӧ тапкӧдіс пельпомӧ, кодкӧ топӧдліс киӧс, а Женя Никитин син пӧвсӧ куньліс да шӧпкӧдӧ:

— Экма, ерӧмакань. Доз тэсянь. Быть ковмас пуктыны. Сэсся ныртӧ ёна эн лэптав, сулав пыр миян дор, водзӧ писькӧдчы.

— Кодарӧ водзӧсӧ? — эг гӧгӧрво Женяӧс.

— Быттьӧ сьӧд вӧрысь петӧмыд, ва челядь моз мӧвпалан. Депутатыдлӧн мандат вӧсна, дитяӧй, тышкасьны колӧ.

— Кодкӧд тышкасьны? — шемӧс менӧ босьтіс.

— Тэ нӧ дзик йӧй али мый? Гашкӧ и прӧсуж. Йӧй кӧ, киӧс весьшӧрӧ лэптывсьӧма. Оз ков кын мырйӧн лоны.

Кысь нӧ олӧмсьыд ставсӧ тӧдан. Бӧрйысьлыны ме некор эг бӧрйысьлы. Со тай вӧзйисны депутатӧ кандидатӧн, а менам сьӧлӧмӧй ёпкӧ нин, быттьӧ збыль депутатӧн лои. А сыӧдз ӧд туйыс зэв на кузь да гуранӧсь. Та йылысь ме бӧрынджык гӧгӧрвои, кор ӧтарсянь и мӧдарсянь крукавлыны кутісны. Аттьӧ Женя Никитинлы, сяммис чукӧртлыны миянӧс, газет вӧчысь-лэдзысьясӧс, мыськыштны, кыдз сійӧ пыр шуӧ, выльӧн чужысь депутатӧс. Ачыс Женя винасьыс ёна коддзис да рытывбыд пысасьліс ме дорӧ, камӧдіс морӧсас, отсала пӧ депутатнад лоны. Нӧшта горзіс: «Потаповыд бур морт.

Сылы ме эска, оз нидзув моз веглясь...»

ІІ

Съезд бӧрын лунъясыс тӧвзисны ӧдйӧ, ӧти бӧрся мӧд. Редакцияын уджыс вӧлі юр выв тыр, кӧть войнас статьятӧ гиж. Миян отделӧн веськӧдлысь, куш юра Михаил Петрович, муніс Ленинградӧ, высшӧй партшколаын велӧдчис да. Гожӧмын моз гижӧдъяс эз тырмыны. Газетыд ӧд век сёйны корӧ, пыдӧстӧм мешӧк кодь. Редактор, повзьӧм чужӧма ёсь ныра Пипуныров, котраліс редакциялӧн жыръясӧд да няргис-корис быдӧнлысь статья. Кӧть пӧ кутшӧмӧс, мед сӧмын газетсӧ тыртны. Коньӧрӧй, лыддьысьысьӧй! Тэ йылысь нӧ коді думыштлас, коді нӧ тэнсьыд тӧжд-дойтӧ кылас?

— Коля, олӧмыс дзикӧдз кутіс гудыртчыны, — няргис-элясис миян отделса уджалысь Мария Егоровна, олӧма нин нывбаба. — Йӧзыс ку пытшсьыныс петӧны. Мый юраныс воас, сы йылысь и крапӧдӧны-гижӧны...

Мария Егоровна миян редакцияын бура важӧн нин уджалӧ, матӧ кызь кык во. Медсясӧ письмӧясӧн ноксьӧ. Ылі сикт-грездъясӧ петавлыны оз радейт. Мырдӧн ӧд он вӧтлы. Редактор ӧвтыштӧма нин кинас, мед пӧ томджык войтыр ветлӧны. Мария Егоровналысь татшӧм уджыд муссӧ оз зырт. Велалӧма нин. Но письмӧ вылад синмыс ёсь. Мый лӧсялӧ, колӧ газетыдлы, пыр и торйӧдас. Мукӧдсӧ, норасяна-элясянасӧ, мӧдӧдас вылӧджык, сэні пӧ мед гӧрӧдсӧ разясны. Но налысь туйпомсӧ дыр сэсся лоӧ корсьны. Воасны жӧ коркӧ, тшӧкыда зэв нин гӧгӧрвотӧм да гудрасьӧм воча кывйӧн.

— Водзын йӧзыс эзджык тадз гижлыны. Киссьӧм-жуглӧм туйяс йылысь, выль керкаын пӧ ӧдзӧсыс вежыня, джоджыс дзуртӧ... Гӧгӧрвоана, сӧдза, сьӧлӧмсянь. А ӧні мый вӧчсьӧ? Партия да власть йылысь и дольӧны. Кутшӧм партия колӧ миянлы, сэсся быдсяма платформаяс кузя зыксьӧны. Быттьӧ таысь йӧв-яйыд содас.

— Вай висьтав, Мария Егоровна, кутшӧм платформа тэныд сьӧлӧм сертиыд? — юавлі ме сылысь, медым кыдзкӧ сёрнисӧ водзӧ ыззьӧдны-нуӧдны.

— Меным кӧть кутшӧм, мед сӧмын олӧмыс бур вӧлі. Но ӧд, Коля, тадзи оз жӧ позь. Ленинӧс весиг видӧны-пинялӧны. Владимир Ильичӧс... Быд пельӧсын вомнаныс изӧны. Велалісны, майбыр, сёрнитнытӧ. И миян газетын быдторсӧ нырӧны-гижӧны. Обком лӧньӧма, ачыс оз тӧд, мый вӧчны. Водзын корласны вӧлі редактортӧ, гӧрд локтас, пывсян бӧрын моз. Дзикӧдз личӧдчисны тай...

Мария Егоровна аслас броткӧм-шуасьӧмнас туналіс, лешакыд. Лун шӧр гӧгӧр корис менӧ ас ордас обкомса секретарь Сухоруков. Павел Ивановичӧс важысянь тӧді. Коркӧ уджавлӧма комсомолын, во-мӧд мысти вуджӧдӧмаӧсь партия райкомӧ. Быдмӧма сэні первой секретарӧдз. Ӧні на вежӧрын сыкӧд ӧти сёрни. Сэки буретш босьтчисны нуӧдавны йӧз пӧвстын ӧтувъя политлунъяс. Горзытӧг да ошйысьтӧг ми, дерт, ог вермӧй овны. Выльторсӧ сыланьӧ жӧ кыскис. Газетад кӧ он гиж политлун йылысь, юртӧ мӧдарӧ песовтасны. А вунас, шуам, обкомса секретарӧс либӧ чина партработникӧс казьтыштны, нэм кежлӧ мыжаӧн колян, пиньнысӧ кеслыны кутасны. Со и звӧнита вӧлі редакциясянь партия райкомӧ. Некод эз сюр, быттьӧ бушков мунӧма. Гашкӧ, мися, первойыслысь юавны, сійӧ, буди, ставсӧ тӧдӧ. Шыаси Сухоруков дорӧ... И нэм кута каитчыны, некор ог вунӧд сылысь ярскӧб сёрнисӧ.

— Тэ нӧ мыйла менӧ уджысь торкалан, Потапов ёрт, — дӧзмӧм гӧлӧсӧн вочавидзис райкомса секретарь. — Быттьӧ ме тані киӧс кресталӧмӧн пукала да лыдпасъяс чукӧрта, мед сэсся газетӧ юӧртны. Первой секретарлӧн делӧыс голяӧдзыс. Быдсяма юалӧмӧн менӧ вай эн торкав. Гӧгӧрвоин, корреспондент ёрт?

И швачкис-пуктіс, кылӧ, телефон трубкасӧ. Менам синваӧй кутіс доршасьны, сэтшӧма дойдісны Сухоруковлӧн кывъясыс. Быттьӧ аслым мыйкӧ зіли вӧчны-корны. Газет вӧсна жӧ тӧждыси, мед политлун йылысь юӧрсӧ ӧдйӧджык сетны, сёрмытӧг. А со кыдзи артмис, пель бокӧ шлочкисны. Эн пӧ ныртӧ сюй кытчӧ оз ков, водзӧ кежлӧ тӧд код дорӧ шыасьны. Та бӧрын Сухоруковлы некор нин эг звӧнитлы, ен мед видзас. Зывӧк лои, мый татшӧм партийнӧй саръяс эмӧсь миян районъясын. Газетса уджалысьяскӧд кӧ тадзи сёрнитӧ, скӧт видзысьыд либӧ вӧр лэдзысьыд сійӧс верст сайті кытшовтас. Экма! Экма!

Ог тӧд, кымын во колис, но Сухоруков вужъясис партийнӧй удж бердад, коркӧ-некоркӧ воис обкомса секретарӧдз. Быдмӧны тай йӧзыд, веськаласны кӧ сійӧ номенклатурнӧй кытшас, найӧс пыридзӧн он бертышт.

Со и пукала вӧлі аслам отделын, кывза, кыдзи Мария Егоровна зудъялӧ газетӧ шыӧдчысьясӧс, кодъяс пӧ тайӧ перестройкаӧн дзикӧдз торксисны, ӧтарӧ-мӧдарӧ шыбласьӧны, удж йылысь вунӧдісны. Сэк и триньӧбтіс телефон. Первойсӧ эг тӧд, коді шыӧдчӧ. Кывза, мися, тіянӧс. Тайӧ пӧ ме, Сухоруков, обкомса секретарь. Ме, дерт, повзьыны эг повзьы, но морӧспань улын ёкнитіс. Здукӧн визьнитіс-котӧртіс юрӧд мӧвп, мыйла нӧ шыӧдчӧ обкомса секретарыс? А сійӧ серӧктыштіс, кылӧ, да чолӧмалӧ менӧ, нимкодь пӧ, мый депутатӧ кандидатӧн лоин. Чӧв олыштӧм бӧрын содтіс: кӧть пӧ мандат вӧсна тышӧ пырӧдчан, но газет йывсьыд эн вунӧд. Сёрни помас нин чӧвтіс:

— Кежав рытланьыс ме ордӧ, сёрнитыштам.

Пукала кын мыр моз, ог тӧд, мый вӧчны. Сё дивӧ тай! Обкомса секретарь ас ордас корӧ, сёрни пӧ эм. Мыйла нӧ ме сылы ковми? Зумыш чужӧмӧс, тыдалӧ, казяліс Мария Ивановна. Сыысь ӧд нинӧм он дзеб, быдлаӧ нырсӧ сатшкӧ.

— Ме тэысь олӧмаджык, Николай. Сьӧлӧмӧй кылӧ — гогнавны Сухоруковыд кӧсйӧ, бон-бус пинялас. Модаыс сылӧн сэтшӧм. Гудйысьны кӧ, быд гижӧдысь мыйкӧ позьӧ казявны.

Лешакыс тӧдӧ, мыйла корӧ. Аслам юрӧй гудыртчӧ, позяліс дзикӧдз.

— Кымынысь шулі, эн вывтіась аслад гижӧдъясын. Чушкы, но мед чушкӧмыс некодӧс эз дойд-вӧрзьӧд. Мортыд ӧтчыд вӧльнӧй светас олӧ. А тэ пыр плюрализм да плюрализм. Кыськӧ тай кывсӧ корсьӧмаӧсь. Виччысьышт вай, ставыс на вермас мӧдарӧ катовтны. Талун плю... — Мария Егоровналы быттьӧ горшас мыйкӧ сатшкысьліс, — тэнад плюрализмыд, а во мысти удж вывсьыд тодмышкаласны.

— Кутшӧм грекысь нӧ? — эг гӧгӧрво ме сійӧс.

— Аддзасны мыйысь, — юрнас довкнитіс Мария Егоровна. — Политическӧй вежӧрыд пӧ оз тырмы либӧ вывті шуйгавыв кежан. Корсясны, эн шогсьы. Помнитан, кутшӧм зык кыптыліс, кор тэ карса чина войтырӧс гарнитуръяс да машинаяс ньӧбӧмысь шняпӧдін газетад. Он, дерт, вунӧд, он. Найӧ ӧд оз жӧ, дитя, вунӧдны. Казьтыштасны коркӧ. Малыштасны юрси паныдтӧ.

— А сідзисӧ ӧмӧй позьӧ овны, Мария Егоровна? Ӧтияслы ставыс сюрӧ, а мӧдъяс, гашкӧ, медся пӧсь кисьтысьясыс, виньгыртӧны. Вай чӧв кутам овны, вомнымӧс вурыштам. Регыд пасьтавнытӧ нинӧм оз кут сюрны и рушкутӧ ковмас тув йылӧ ӧшӧдны. Вирӧй таысь пузьӧ, вот и гижа..

— Гиж, зарни пи, гиж, — бумагаясӧн ноксиг броткыштіс Мария Егоровна. — Быттьӧ тэысь кындзи некод нинӧм оз тӧд. Сэні, выліас, гын юръяс ӧмӧй пукалӧны? А видлы вай тэ налы паныд мунны. Нырыштасны номйӧс моз. Талун кӧ оз, аски. Выліас, Николай батькович, ставсӧ водзвыв артыштӧма. Сьӧлӧмӧн кыла... — кыв кӧрталіс Мария Егоровна.

Ме чӧв олі. Эг кут вензьыны олӧмаджык мортыдкӧд. Пиньӧ воан да дзикӧдз дӧзмас, тшайӧн оз юктӧд. Бӧрыннас нин, некымын лун мысти, ме гӧгӧрвои — Мария Егоровналӧн кывйыс абу пышйӧма. Сэні, выліас, вежӧра йӧз и пукалӧны вӧлӧм. Зумыда, сирӧд мыръяс моз. И миянлысь олӧмнымӧс водзвыв артыштӧны, мед на киӧн индӧм туйвизьысь эг вешйӧй. Обкомса секретаркӧд сёрниыс буретш татшӧм жӧ артмис, гартчис-муніс бура кералӧм ордымӧд, кыті нэмсӧ ветлӧдлісны чина партийнӧй йӧз, из моз чорзьытӧдз нин сійӧс талялісны, нинӧмысь да некодысь эз повны. Властьыс на киын, мый окотитасны, сійӧс и вӧчасны.

Сухоруков пукаліс паськыд пызан сайын да мыйкӧ нускис-гижис. Менӧ аддзӧм бӧрын вештіс кабалаяссӧ, сувтовкерис да здук кежлӧ мыччыліс пызан вомӧн дженьыдик кисӧ. Чолӧмасим. Арся шонді моз чепӧсйылӧм нюмыс бӧр кытчӧкӧ воши, чужӧмыс пывсян гор кодь зумыш лои.

Сухоруков: — Кутшӧм округ кузя нӧ кӧсъян пырӧдчыны тышас, дона кандидат?

— Кыксё кызьӧд округын тай кӧсъя видлыны-а.

Сухоруков: — Мыйла быть сэні? Кыксё кызьӧд округас миян обкомысь ӧти ёрт эм нин.

— Сэтчӧс сикт-грездъяссӧ ме кӧть тӧда. Чужлі-быдмылі сэні. Кыдзкӧ кокниджык быттьӧ.

Сухоруков: — Эн шогсьы. Том на зэв. Мӧд округ корсьлам... Кыксё кызь квайтӧд округыс тыр жӧ. Райкомса секретарь Мишарин сэні мунӧ. Кыксё кызь витӧдас оз жӧ ков сюйсьыны. Совминысь сэтчӧ дасьтысьӧны...

— Меным нӧ мый. Мед вермасьӧны. Бӧрйысьӧмыс петкӧдлас, коді кыдзи тышкасис, коді кодӧс ордъяс.

Сухоруков: — Ме тэныд, Потапов ёрт, лёк ог кӧсйы вӧчны. Мыйла пузян самӧвар моз. Мукӧдсӧ эн жӧ крукавлы. Мун вай кыксё кызь квайтӧд округӧ. Сэні пӧ кутшӧмкӧ бригадир асьсӧ вӧзйӧ депутатӧ. Венласьыштӧй вынъяснаныд. Медся бур лоӧ. Позьӧ и газетад та йылысь пасйыштавны-гижыштны. Сідз ӧд? — паськыда нюмъёвтіс обкомса секретарь да быдсӧн серамыс петіс.

— Водзвывтӧ сьӧкыд мыйкӧ шуны. Думыштлам.

Сухоруков: — Думыштлы, думыштлы. Ме ӧд ог тэрмӧдлы. Сӧмын миянлысь сёрнинымӧс пель саяд сюркняв. Мед бокӧ оз пет ни. Пыравлы, отсӧг кӧ ковмас. Ас йӧзыд век лӧсьӧдчам...

Сёрни помсӧ ме муртса виччысьны верми. Ем вылын моз пукалі. Со, мися, и ов аслад юрнад. Нэмтӧ ичӧт кагаӧс моз велӧдӧны. Сэтчӧ эн сюйсьы, татчӧ оз позь. Сӧмын сідзи восьлав, кыдзи вылісянь тшӧктӧны. Сё пасибӧ окота вӧлі шуны и журналист ёртъяслы. Прамӧй ноп жӧ и ӧшӧдісны. Эскам пӧ, мый вынсьыд вермась. Со и вермась, кор тані ставсӧ нин артыштӧма, быд гырысь мортлы депутатлӧн чинлань туйсӧ весалӧны-чышкӧны. И менӧ Сухоруков кывтӧм пемӧсӧн лыддьӧ. Повзьӧдіс быттьӧ, сылӧн сёрниысь пӧсь ни кӧдзыд. Ӧні кадыс мӧд, олӧмыс ас визулӧд кутіс мунны.

Обкомысь петӧм бӧрын сьӧлӧмӧй гыпкис-чеччис, вирӧй чужӧмӧ ылькнитіс. Сё мӧвп жуис юрын, сюрс юалӧм здукӧн чепӧсйис кыськӧ. Мый нӧ вӧчны? Мый? Ӧвтыштны став вылас киӧн. Мед ноксьӧны ас костаныс, пӧсьнысӧ кисьтӧны депутатлӧн мандат вӧсна. Позьӧ, дерт, йӧжгыльтчыны, вунӧдны тайӧ сёрнисӧ. Позьӧ дзикӧдз вешйыны тышсьыс, сьӧлыштны дай мунны. Но кутшӧм синмӧн видзӧдлан ёртъясыд вылӧ? Повзис пӧ Потапов, дудіс воськов вӧчтӧг. А мыйла меным быть бӧрыньтчыны, кежны бӧрйӧм туйсьыс? Мед мукӧдыс, чина войтыр, колӧ кӧ зэв, вешйӧны. Налӧн и сідз вынныс тырмӧ. Депутатлӧн мандаттӧг. Кыксё кызьӧд округыс меным медся лӧсялӧ. Сэтчӧс сиктын школа помавлі, йӧзсӧ тӧдышта и. Кымынысь ковмыліс гижны ас газетын киссьӧм-эндӧм грездъяс йылысь. Ставсӧ ӧмӧй лыддьӧдлан!

Дерт, Сухоруков асланьыс сынӧ. Кыз тетрадяс сылӧн вель унатор нин бӧрйысьӧм кузя пасъялӧма. Мортыс оз узь, кӧть партаппараттӧ топӧдісны. Петан туйтӧ быд ногыс корсьӧны. Мед не вӧйны, а косӧн васьыс петны. А ме бара ас ног вӧча. Пинялӧй кӧть энӧй. Кыксё кызьӧд округын пырӧдча тышас. Сухоруковлӧн ӧлӧдӧм вылӧ видзӧдтӧг.

Сьӧлӧм вылысь быттьӧ пудъя из усис.

ІІІ

Выль во бӧрын кӧдздӧдіс. Лӧньыштіс и бӧрйысьӧмъяс гӧгӧр сёрни. Олӧмыд ӧд ассьыс босьтӧ, быд лун мыйкӧ выльӧс вайӧ. Тӧрытъясӧ ылыстӧ, талунъясӧ тшӧктӧ муртавны-керны. Локтан бӧрйысьӧмъяс йылысь быттьӧ вунӧдны нин кутлі. Но Мария Егоровна катша моз пыр вӧлі и казьтыштас.

— Нокыс тэнад водзын на. Тӧда бӧрйысьӧмъястӧ. Ме ӧд коркӧ на пыр мунлі жӧ. Сельсӧветса депутатӧн вӧвлі.

— Збыль али мый?

Мария Егоровна весиг дӧзмыштіс менам юалӧмысь. Чайтіс, серала пӧ.

— Сьӧкыда шеді депутатлӧн чиныд? — матыстчи ме сы пызан дорӧ.

— Сэки, дитя, кадыс вӧлі мӧд. Ӧнія моз эз пурсьыны. Гижисны менӧ, недыр мысти бӧрйисны нин. Ачыд ӧд тӧдан, кутшӧм прӧчент колӧ, сэтшӧмӧс и вӧчасны. Пыр тай 99 прӧчент йӧзыс воліс урна дорад. Кӧть миян грездын, кӧть страна пасьта.

— Татшӧм ӧтувъялуныд бурӧдз оз жӧ вайӧд...

— Бур йӧзыс веськавлісны жӧ. Видзӧдлам, кодъяс лоӧны депутатъясӧн тавося бӧрйысьӧмъяс дырйи. Медся горзысьясыс, вомнаныс изысьясыс да мудеръясыс. Казьтыштлан на менсьым кывъясӧс...

Гашкӧ, тадзи и лоӧ, кысь ме тӧда. Гашкӧ, мӧдарӧ, Мария Егоровна абу жӧ дзик тун. Мед пӧ сӧмын олӧмсӧ дзикӧдз оз гудыртны. Кытчӧ нин водзӧсӧ, зыбуч нюрӧ сэки дзикӧдз вӧям. Некутшӧм депутат оз отсав.

Тшӧкыдджыка кутіс корлывны ас ордас редактор. Веськыда нинӧм эз висьтав, но юасис, кыдзи ола, мый лыддьывла, висьлӧны-ӧ челядь да уна мукӧдтор. Сёрни костъясас чӧвтліс: тэ пӧ, Николай, том на, ставыс водзын. Ов, дерт, аслад юрӧн, эн вунӧд и гырысьджык ёртъясыдлысь бур кывъяссӧ. Но син сертиыс тӧдчис: тӧдӧ, лешакыд, Сухоруков дорад корлӧмсӧ. Тӧдӧ, а оз тай явит. Дзебӧ мыйлакӧ. Ме эг жӧ кут сьӧлӧмӧс сетны. Юрӧн довкйӧдла, да, мися, бур, мися, гӧгӧрвоа, мися. Гашкӧ, зілис тӧдмавны, кутшӧм округ кузя кӧсъя бӧрйысьны? Вермас лоны. Пипуныров кӧ гӧгралӧ-вильсъялӧ, ме абу жӧ йӧй. Мед редакторалӧ, а бӧрйысьӧмыд — мӧдтор.

Регыд мысти телеграмма пыртісны редакцияӧ. Бӧрйысян комиссиясянь вартӧмаӧсь: волы пӧ, Потапов ёрт, сёрнитӧм-тӧдмасьӧм ради. Рочӧн кӧ, регистрация вылӧ корисны. Меным кыкысь тшӧктыны оз ков. Кӧть талун дась туйӧ петны. Нимкодьпырысь лэбышті редактор ордӧ. Кор тӧдмаліс, мый аслам думысь эг кеж, кыксё кызьӧд округ кузя венӧ пырӧдча, арся лун кодь лоис. Букыштчӧма, пинь пырыс сёрнитӧ. Бӧръявылыс нин векыша сӧдзӧдіс: тэ пӧ, дона кандидат, эн сӧмын ас юр пондаыд тӧждысь-вись. Газетыслӧн аскиа лун йылысь мӧвпыштлы жӧ. Бара ставсӧ газетӧ пыкис. Мыйла эськӧ, кутшӧм помка вӧсна?

Рӧштво бӧрын тӧвзи-кайи чужан сиктӧ. Туйыс тӧдса, южмӧма, куим часӧн и воан карсяньыд. Батьысь кындзи, ас сиктын виччысисны менӧ нӧшта кыкӧн — обкомса секретарь да татчӧс леспромхозса директор. Бӧрйысян округын паныд сулалысьяс. Состӧ пудж да сӧмын вермась. Абу жеб войтырӧс меным енмыс сетӧма. Мыш кузя весиг йирмӧг котӧртіс. Песовтасны юртӧ, коньӧрӧйлысь, киняулад ковмас лэччӧдны. Веськыда кӧ шуны, ыджыд надея эз вӧв. Карын на, талань мӧдӧдчытӧдз, районса газет вель азыма гижис тайӧ кык юралысьсӧ депутатӧ кандидатъясӧн вӧзйӧм йылысь. Обкомса секретарӧс пӧсь петмӧныс дорйис райкомса секретарь. Мыйсӧ сӧмын абу лӧдсалӧма ошкана бипурас. Бӧръям кӧ пӧ обкомсатӧ, сійӧ быть отсалас тіянлы. И отсалӧ нин. Кольӧм ар пӧ картупельӧн пӧгиб волінныд. Сылӧн чорыд кыв бӧрын сӧмын делӧыс вежсис... Он жӧ тадзи райкомса секретарь шу. Быттьӧ народнӧй депутатлы либӧ обкомса секретарлы вӧв вӧтлысьӧн колӧ лоны, плетьӧн сулавны чибӧ дорас. Картупельыд и натӧг петас. Совхоз контораас специалистыс гут мында. И главнӧй, и старшӧй, и кутшӧмкӧ ведущӧй. Дась нянь сёйысьяс. Мед и легӧны. Мыйла обкомлы либӧ райкомлы налӧн уджӧ сюйсьыны. Али сэсся нинӧм вӧчнысӧ лоӧ?

Порог дорсянь на бать сывйыштіс менӧ, гажыс, тыдалӧ, ёна бырӧма. Пуксим воча да рытывбыд варгим-сёрнитім. Олӧм-вылӧм йылысь медсясӧ, дзонь самӧвар тшай кыкнад юим. Водан кад, а некоднанным бӧрйысьӧм кузя кыв ог шуӧй. Кытшлалім сыысь, быттьӧ биа висьӧмысь. А батьлӧн синъясыс мыжа мортлӧн кодьӧсь. Ышловзяс сьӧкыда, тшай водзӧ ырскӧ. Мыйкӧ, мися, дойдӧ сьӧлӧмсӧ. Но висьтавны тай оз висьтав. Пыкӧма дойсӧ ас пытшкас. Батьлы, дерт, абу кокни жӧ. Вермасны кӧ бӧрйысигад писӧ, сиктса бабаяслы сёрниыс во кежлӧ лоӧ. Со пӧ том Потаповыс, карсянь воліс депутат чиныдла, да сямыс абу на вӧлӧма. Сёысь батьлы ковмас гӧрдӧдлыны.

— Обкомса секретарь йывсьыс нинӧм шуны ог куж. Карса сійӧ. Тэ ачыд бурджыка тӧдан, — сёр рытын нин нурбыльтіс бать. — А леспромхозса директорыд миян тані нималана морт. Сар и кӧзяин. Сьӧкыд лоӧ тэныд сыкӧд вермасьнытӧ, ок сьӧкыд. Но сьӧлӧмнад эн усь. Видлы кӧрсӧ...

Ме пукалі да чӧв олі. Батьлӧн кывъясыс йиджтысисны сьӧлӧмӧ. Сар пӧ да кӧзяин! Веськыда шуис, нинӧм дзебтӧг. Леспромхозса директор йывсьыд ме кывлі жӧ. Пенсия вылӧ петтӧдзыс кык ли, куим ли во кольӧма. Ыджыд тушаа, ош кодь ён на. Татчӧс сикт-посёлокъясысь сійӧ быдӧнӧс тӧдӧ. Орденъяс пӧ и медальяс эмӧсь. Обкомса да райкомса член. Шуны кӧ газет кывйӧн, пыдди пуктана морт. Ӧтияс полӧны сыысь, мӧдъяслы веськодь ставыс, коймӧдъяс — синнаныс видзӧдны оз вермыны. Овыс сылӧн Шутов. Туша-мыгӧрыслы да оласногыслы быттьӧ абу зэв лӧсялана. Шутов пыддиыс Ӧшов мунӧджык. Сы леспромхозӧ техникатӧ медводз вайӧны. И вӧртӧ пыр выль ног кералӧны-пӧрӧдӧны. Майбыр, куштӧны парматӧ, регыд вотчынытӧ некӧн лоӧ. Сар! Сар и эм. Шутов киын ӧд ставыс — пила-чепсянь яя консервӧдз. А медся ыджыд озырлуныс — вӧр. Сы вылӧ ӧнія кадӧ быдтор позьӧ вежны. Шутовысь колӧ повны бӧрйысигад обкомса секретарлы, а оз меысь. Коді ме, Потаповыс? Газетын уджалысь, журналист, абу весиг редактор. Но и мед! Менам ӧд юрӧй абу жӧ нитшка, мыйсюрӧ тӧда и. Олӧм вылас аслам видзӧдлас. Кор ковмас, сямма дорйысьны кӧть обкомса секретарь, кӧть леспромхозса директор водзын. Та вӧсна бӧрыньтчыны сёр нин. Колӧ водзӧ восьлавны, мед сьӧкыд кӧ. Кадыс петкӧдлас, коді кодӧс пановтас, код вӧсна сувтасны татчӧс войтыр.

Бӧрйысян комиссия вылӧ мӧдӧдчи индӧм кадсьыс водзджык. Пасьталі выль костюм. — А сьӧлӧмӧй нӧйтчӧмӧн нӧйтчӧ. Сиралі, мися, юрӧс, кӧть серав, кӧть бӧрд.

Сельсӧветын дітшвидзис нин комиссияса пред, школаса учитель Александр Васильевич.

— Видза олан, Николай, — ловзис сійӧ менӧ аддзӧм бӧрын. — Пыр вай, шойччы-шонтысь. Тонӧ орчча жыръяс. Шутов тшай нин юӧ. Гашкӧ, сёрнитыштад? Бурджыка тӧдмасьӧй, ӧтлаын ӧд быдса кык вежон ковмас ветлӧдлыны, йӧзкӧд аддзысьлыны.

Шутов пукалӧ вӧсни кока улӧс вылын, ыджыд кӧрт кружкаысь тшай ырскӧ. Гӧрдӧдӧма чужӧмыс быдӧн, плешкас пӧсь чепӧсйӧма. Быттьӧ оз сельсӧветын пукав, а кӧнкӧ вӧр делянкаса котлопунктын. Сар кодь и эм.

Паныдасян кӧ вӧр туй вылын, син на син, варӧдас, лы ни ку он аддзы.

Ме пукси сыысь бокӧджык, ляпкыдик улӧс ки улӧ сюрис да. И быттьӧ кычипи кукань ыджда пон водзын. Синмӧс джоджас лэдзи, кывйӧй оз артмы. Первойсӧ повзи быттьӧ. И морӧс вылын абу лӧсьыд. Локті со, карсянь кысси, мед татшӧм ён морткӧд вермасьны. А сійӧ тшай гулькйӧ, ме вылӧ синсӧ чӧвтлӧ. Вылісянь уліӧ, дыша, веськодьпырысь. Пукав, пукав пӧ, карса гӧсть, ме тані кӧзяиныс, абу сельсӧветсаяс.

Кыв ни джын ог шу, мед нин помалӧ ассьыс сьӧкыд уджсӧ. Виччысьла. Ме ӧд татчӧс жӧ, абу дзик карса. А синъясыс Шутовлӧн абу скӧрӧсь. Вежӧра морт, тыдалӧ. Гашкӧ, сорси ме, лёк ногӧн сы йылысь думайта.

— Кывзы, корреспондент ёрт, — кылі ме Шутовлысь гора гӧлӧссӧ. Директор вештыштіс кӧрт кружкасӧ пызан пельӧсӧ да видзӧдліс меным синмӧ. Серам сорӧн, нюмъялігтыр юаліс: — Кыдзи тэнӧ шуӧны? Николай. Мыйла тэныд депутатлӧн чиныс?

Сійӧ топӧдліс паськыд пельпомсӧ да сюся дзоргӧ ме вылӧ. Менам вирӧй пузьӧ весиг. Велалӧма, мый нэмсӧ ӧтнас вӧлі, некод эз крукавлы морттӧ, со и юасьӧ.

— А тэныд мыйла колӧ? — ярскӧба сӧтышті ме воча. — Леспромхозса директорлы быть ӧмӧй депутатӧн лоны. Мандаттӧгыс оз узьсьы али мый? Гашкӧ, властьыс этша?

— Этша, дона корреспондент, — югнитіс синнас Шутов. — Ме тэ моз чуньысь статьяястӧ ог нёняв, а йӧз вӧсна кыв кута. И тайӧ сиктас, и орчча лесопунктын. Став округ пасьтаыс. Ме — леспромхозса директор. А юралысьыдлы быдтор вӧсна лоӧ тӧждысьны. То ӧтилаӧ зӧркӧдчыны, то мӧд ӧдзӧсӧ таркӧдчыны. Локтан кутшӧмкӧ министерствоӧ, а тэнӧ тодмышкавны дасьӧсь. Лоӧ пон моз нюргыны, быд секретарша водзын асьтӧ уськӧдны. Да мый тэныд, висьтав кӧть эн. Сьӧкыда гӧгӧрвоан. Абу томлунын делӧыс. Сы понда, мый олӧмас тэ нинӧм вӧсна он кыв кут. Мый гижан, сійӧс и лыддясны, сэсся гартыштасны сола треска. Менам леспромхозын вит посёлок, сиктсаяс уджалӧны и. Ставнысӧ вердны-юктавны, кӧмӧдны-пасьтӧдны колӧ...

— Ёна тай йӧз вӧсна висян, — орӧді ме Шутовлысь ыззьӧмсӧ. — Менам да менам... Ставыс тэнад али мый? Но, шуам, тэнад. А тшыг нисьӧ пӧт олам. Лавка джаджъясыд тыртӧмӧсь. Кытчӧкӧ вӧртӧ лотан-мӧдӧдан, а керйыс пывсян вылӧ нин абу. Кутшӧм озыр Коми муным. Мыйыс тані абу. Но кытчӧ ставыс вошӧ-мунӧ? Газ йылысь век гаралам. Орччӧн сійӧ, но ӧд коми сиктъясӧдз оз во. Коді таысь мыжа? Быттьӧ некод. Миян странаысь мыжатӧ он аддзы, кӧть пӧнара биӧн корсь. Ставыс «коллективнӧй руководство», «вежӧра да водзвыв артыштӧм политика». Со и воим татшӧм олӧмӧдзыд. Кӧзяинъяс! Куштанныд чужан мунымӧс, Москваын пукалысьяслы воманыс видзӧданныд. Велалӧмныд ас юртӧг овны, мый тшӧктасны, сійӧс и вӧчанныд. И ті, Шутов, на рӧдысь жӧ. Чужан мунымӧс пузувтысь, вӧр-васӧ кисьтысь. Гашкӧ, оз меным, а тіянлы колӧ петны бӧрйысян тышсьыс. Тырмас йӧзсӧ бӧбйӧдлыны...

Но ас кадӧ сюйсис миян костӧ Александр Васильевич:

— Тырмас тані кыйтӧм ошсӧ кульны, — лӧньӧдіс сійӧ миянӧс. — Кык вежон мысти бӧрйысьысьяскӧд кутам аддзысьлыны. Сэн и вензьӧй. Пырамӧй вай, комиссия чукӧрмис нин. Виччысьӧны.

Шутов мыйкӧ мурӧстіс вомгорулас да варгыльтіс-петіс. Чужӧмыс рытъя шонді кодь гӧрд. Ме сы бӧрся. Ки-кокӧй тіралӧ Шутовкӧд кватитчылӧм бӧрад. Но орччӧн пуксим, бур ёртъяс моз. Комиссияса пред тэрмасьӧмӧн ноксис кабалаясӧн, сэсся видзӧдліс жырйын пукалысьяс вылӧ да нор гӧлӧсӧн шуис:

— Миян округ кузя вӧлі куим кандидат. Кыкыс татӧнӧсь. Коймӧдсяньыс, обкомса секретарсянь, тӧрыт рыт телеграмма воис. Ог пӧ кут тіян округын тышас пырны. Корӧ мездыны кандидатсьыс...

Александр Васильевич гыжйыштіс балябӧжсӧ, пыдісянь ышловзис:

— Эг виччысь татшӧмторсӧ обкомса секретарсянь. Мед кӧть водзджык юӧртіс. Сё лешак! Кык кандидатнад бӧрйысьӧмыд вермас нюжавны...

Ме эськӧ водзвыв нин кывлі, мый обкомса чина мортыд вуджӧма мӧд округӧ, сэн пӧ кокниджык лоӧ. Но комиссияса предлы эг нин шу нинӧм. Сира гезйӧн ӧд мортсӧ он кыскы.

Александр Васильевич эз весьшӧрӧ ышлолав. Кык кандидатыд кык и эм. Вермас сійӧ, коді босьтас бӧрйысьысьяслысь джынсьыс унджык гӧлӧссӧ. Джынйӧдзыс кӧ, шӧрӧдзыс некоднанныс оз воны, ковмас ставсӧ выльысь нуӧдны. Но мӧд кандидатъяскӧд нин. Миянӧс быттьӧ пальснитасны. Эн пӧ шогмӧй. Та йылысь ме водзынсӧ эг бура тӧд. Ӧні гӧгӧрвои, мыйла сэтшӧма пессьӧ школаса учитель. Нокыс бара сы пельпом вылӧ усьӧ.

Сёрниыс миянкӧд дженьыд волі. Комиссия тӧдмасис кыкнаннымкӧд, йӧз ёнасӧ нинӧм эз юасьны. Сӧмын олӧма нин вӧр лэдзысь букыша сатшкыліс ме вылӧ синсӧ да гораа шуис:

— Ассьыным директорӧс ме бура тӧда. Но тэнӧ миянланьысь эг аддзыв.

— Волывла эськӧ, но гежӧда, — пычикті ме ас пытшкысь да чужӧмӧй кутіс ыпъявны-гӧрдӧдны. Шутовлӧн кодь, тыдалӧ, лои. А мый мортыслы вочавидзны? Он ӧд пӧръясьны кут. Гежӧда и кежавла бӧръя кадас. Журналисттӧ кокыс вердӧ. Ӧтилаын он кут гудйысьны. Со кутшӧм республиканым паськыд.

— Депутатӧн бӧръясны да, сэки ёнджыка волывлас, — дорйис менӧ комиссияса пред. Шутов быдӧн ружӧктіс.

Ывла вылын сапкис сук лым. Бӧрйысьысьяскӧд аддзысьлытӧдз коли кык вежон.

ІV

А сыӧдз колӧ вӧлі лӧсьӧдны депутатӧ кандидатлысь программа. Мӧд кывйӧн кӧ, дженьыдика висьтавны, мый ме кӧсъя шедӧдны, кутшӧм мог пукта ас водзӧ, медым бурмӧдны йӧзлысь олӧм-вылӧмсӧ, дорйыны вӧр-ва, чужан му. Ог кут паськӧдчыны да лыддьӧдлыны, дыр-ӧ ковмис ноксьыны-тэчны тайӧ программасӧ. Лои вель ёна юр жуглыны. Отсӧгла шыӧдчылі и. Аслам ёрт дорӧ, ӧтлаын коркӧ велӧдчывлім. Кори сійӧс лоны дӧвереннӧй мортӧн, программа гӧгӧр мӧвпыштлыны. Иван Уляшев, милицияса майор, кос сюмӧд моз ӧзйис. Ставсӧ пӧ вӧча, мый верма. Тэнсьыд Шутовтӧ здукӧн песовтам, ме пӧ сійӧс ас вылӧ босьта, камгис Иван сьӧд гӧна морӧсас сы ордын тшай юигӧн. Водзвыв висьтала: сыкӧд сёрниыд пур костысь ва койӧм кодь вӧлӧма. Бӧрйысьӧмӧдзыс лун-мӧд водз сӧмын слӧймӧдчис Уляшев менам округӧ, лун да джын олӧма рӧдвуж ордас, пывсьӧма и тӧкаритны слӧймӧма. Воис да нимкодьпырысь изӧ: «Гӧгӧр кытшовті, сёрниті йӧзкӧд. Позьӧ шуны, Шутовтӧ парским нин». Бур ёрт, нинӧм он шу. Кыськӧ тай кывлі — татшӧм ёртъяс дырйиыд пӧ и вӧрӧгъясыд оз ковны. Вот сё мокасьтыд!

Уляшевлӧн ветлӧмыс, ме вӧсна пӧсьсӧ кисьтӧмыс дыр эз вушйы вежӧрысь. Но став шог-дойыс вӧлӧм водзын на, кор ми Шутовкӧд мӧдӧдчим ӧти сиктсянь мӧдӧ, аддзысьлім асланым бӧрйысьысьяскӧд. Сьӧкыд изйӧн ӧшалӧны сьӧлӧм вылын йӧзкӧд сёрниясыс, ӧні на ӧшалӧны, кӧть эськӧ кадыд пӧ шыльӧдӧ-бурдӧдӧ быд дой да. Вит во нин миян перестройкалы, а бара артмӧ, мый асьнымӧс бӧбйӧдлам. Дзуртӧмӧн кыссьӧ олӧмыслӧн доддьыс. И кымын водзӧ, сымын ньӧжйӧджык. Кывъяснад ӧд йӧзтӧ он верд, он юктав. Больгыны, вомӧн изны быдӧн талун сяммӧ. Медся ярӧсь да збодерӧсь чина войтыр. Бара на — кымынӧдысь нин Сӧвет власть воясӧ! — вӧзйӧны «шуда аски». Виччысьыштлӧй пӧ, терпитыштлӧй, венам став лёксӧ да мисьтӧмсӧ, сэки пӧ кутам сьывны да овны. А гашкӧ, бара мӧд туй вылӧ кежсьӧма, огӧ бур олӧмлань додьсӧ кыскӧй, гашкӧ, збыль шудсьыс мӧдарӧ чибӧнымӧс тэрмӧдлам? Гашкӧ, олӧм визулыслы паныд кывтам да? Асланым «сӧвмӧм социализмлӧн» розя пыжӧн. И колӧ-ӧ водзӧ пӧрйӧдлыны йӧзсӧ, мый аскиыс лоӧ сӧстӧм да югыд, кор олӧмыс син водзын киссьӧ.

Курыд ёкмыль тасасис горшӧ тайӧ мӧвпъяссьыс, сійӧ серпасъяссьыс, кодъяскӧд паныдасьлі сикт-грездъясӧ волігӧн. Муткырасьысь сьӧлӧмӧй юасис: кыдзи водзӧ овны, мый шуны татчӧс ӧтдортӧм войтырыслы, медым эськӧ найӧ эз дзикӧдз вӧйны олӧм няйтас, юсьыны, ӧвтыштны кинаныс став вылас.

... Син водзын на медводдза аддзысьлӧмыс. Анин грездын, чужан сиктсянь верст кызь сайын. Вои бать ордӧ рытланьыс нин, а кӧні да кыдзи кутас мунны йӧзкӧд сёрниыс — енмыс тӧдӧ. Бать ышлолалӧ, тапикасьӧ пельӧсысь пельӧсӧ. Мездіс Александр Васильевич, комиссияса пред. Тӧв ныр моз пырис керкаӧ, эз и пуксьыв, кысь нин тшай юны.

— Пасьтась. Мунны колӧ.

— Кытчӧ, — эг гӧгӧрво, — мунныс?

Сулала, быттьӧ нӧшкӧн юрӧ камгисны.

— Анин грездын йӧзыс виччысьӧны нин. Вит часын аддзысьлӧмыс. Эн лажъяв, пасьтась, мися.

Александр Васильевич кватитіс пеля шапкасӧ, котӧрӧн сорӧн петіс ывлаӧ. Ме сы бӧрся тӧвзи.

— Мыйӧн нӧ мунам Анинас? — юалі комиссияса предлысь, кор мир туйӧдз воим.

— Чӧртыс тӧдӧ! — скӧра вочавидзис сійӧ. — Шутов долис: машина пӧ сета. А ӧні кывсьӧ — лэччӧма нин пӧ Анинад, кытшлалӧ грезд кузяыс. Оз тэ моз тшай ю.

«Тшай пӧ юан!» Шуас жӧ Александр Васильевич. Шутовыд тані ас морт. Сы киын, майбыр, быдсяма машинаыс, сӧв да мун. А менам мый эм? Кык кок. Со и вермась Шутовыдкӧд, сійӧ лунӧн быд сикт-грездӧ удитас волыны, ас йывсьыс висьтавны, йӧзкӧд тӧдмасьны. Но и мед ветлӧдлӧ, яндзимыс кӧ абу.

— Гашкӧ, карса автобуснас лэччам. Сійӧ регыд воас нин, — шуа ме Александр Васильевичлы.

— А мыйӧн сэсся. Бӧбйӧдліс Шутовыд да, — скӧралӧ учитель.

Мир туй кузя шавксьӧдам сикт шӧрлань. Дзуртӧ кок улын южмӧм лым. Ньӧжйӧникӧн рӧмдӧ, керка ӧшиньясын бияс югзьӧны. Александр Васильевич восьлалӧ мекӧд орччӧн да броткӧдчӧ, пыр на пинялӧ Шутовӧс, тшӧтш асьсӧ кӧритӧ — эг пӧ ӧд кӧсйы комиссияса предӧн лоны да мырдӧн тувъялісны. А меным нимкодь. Нимкодь сыысь, мый бара на чужан сиктын, ас муын, ас керкаын. И мед найӧ сетасны содтӧд вын. Анинӧдзыд кыдзкӧ лэччам, суӧдам на Шутовтӧ.

— Дыр тай автобусыс оз тыдав. Жугалі али мый? — век эз лӧнь Александр Васильевичлӧн сьӧлӧмыс.

— Подӧн мунам.

— Эн дур. Кызь верст ӧд. Со кутшӧм кӧдзыд. Кынталан кытсюрӧ да гӧтырыд вӧтлас, — серӧктіс жӧ бӧръя здукас комиссияса пред да горӧдіс: локтӧ пӧ автобусыд, локтӧ.

Ӧдва и тӧрӧдчим автобусас — сы мында вӧлі йӧзыс. Автобусыс карӧдз лэччис, но пукалісны унджыкыс Эжва таладорбокса войтыр, кайлӧмаӧсь райцентрӧ. Быдӧн аслас могӧн. Коді больничаӧ, коді райисполкомӧ. Сёрнитісны комиӧн, гораа. Ӧтияс, мужикулов, скӧрысь броткисны: талон пӧ юклісны, а вина он аддзыв. Донтӧм одеколон да лосьон лоӧ юны. И то оз сюрлы. Мӧдъяс пинялісны перестройка — тшыгла пӧ регыд кулам. Йӧв-яй ас киӧн вӧчам, мырсям-пессям, но ставсӧ кытчӧкӧ нуӧны. Карсаяслы, дерт. Коймӧдъяс чӧв олісны, зумыша видзӧдісны ӧшиньӧ, дзебисны сьӧкыд думъяссӧ ас пытшканыс.

Син водзӧ сувтіс пӧрысь бабӧй. Дыр оліс вӧльнӧй светас, нэмсӧ тільсис-мырсис — первой колхозын, сэсся совхозын. Гӧрбыльтчис дзикӧдз, коньӧрӧй, бур олӧмсӧ да шуда аскисӧ эз и исыштлы. А колхозсянь пенсиясӧ дас кык шайт сетісны... Ов, майбыр, сы вылӧ, сёй да ю. Но кодкӧ ӧд сэк нин югыд коммунизмас оліс, вый пиын туплясис, лӧз саридз дорын гожйӧдчис. И талун на польӧдчӧ. А мыйла миян йӧз сьӧдас мырсьӧны, няйт лойӧны да пӧсьсӧ кисьтӧны. Кӧні налӧн шудыс? Код киын?

Анин грездӧ автобус здук кежлӧ и сувтыштліс. Дзик сельсӧвет дорас. Пырим гӧрд флага керкаӧ. Сельсӧветса секретарь, томиник нывбаба, пукаліс кузь пызан сайын.

— Шутов эз кежав? — юаліс Александр Васильевич.

— Вӧліны. Мӧс лысьтысьяс ордӧ лэччисны. Виччысьлӧй, регыд бӧр воасны.

— Кутам тай сы бӧрся вӧтлысьны, — бергӧдчис ӧдзӧслань комиссияса пред. — Ветлам менам тӧдсаясӧ. Кӧть тшайӧн юкталасны, сьӧлӧм шонтыштам. Клубас некод на абу, томан ӧшалӧ.

Ывла вылын дзурс пемыд нин. Мудзмӧн корсим Александр Васильевич тӧдсаяслысь керкасӧ, пидзӧсӧдз вӧйласим лым толаясас. Бӧръявылыс аддзим жӧ.

Учитель зӧркӧдчис. Кильчӧсӧ восьтіс шӧркодь арлыда гӧгрӧс чужӧма нывбаба. Александр Васильевичӧс тӧдӧм бӧрын порог дорсяньыс мӧдіс таргыны-варовитны:

— Тӧда, тӧда, Александр Васильевич. Бӧрйысян комиссияса пред пӧ. И мыйла тэныд содтӧд нопйыс? Пырӧй, пуксьӧй вай. А тайӧ нӧ коді? Депутатӧ кандидат, шуан. Вай сідзкӧ тӧдмасям, кандидат ёрт. Надежда Ивановнаӧн менӧ шуӧны. Александр Васильевичкӧд ӧти пединститут помавлім, учительяс.

Тшай пузигкості тэрыб вома нывбаба ассьыс став олӧмсӧ удитіс висьтавны. А пызан сайӧ пуксьӧм бӧрын сёрнисӧ мӧдарӧ бергӧдіс, бӧрйысьӧмъяслань.

— Шутов ёртыдкӧд ой сьӧкыд лоӧ. Сійӧс тані быд пон тӧдӧ. Но увтыштны ёнасӧ некод оз лысьт. Полӧны. Сы кабырын ӧд ставыс, абу сельсӧвет киын. Сельсӧвет предыд сы бердӧ и ниртчӧ, директорлы синмас видзӧдӧ. Со код киын збыль властьыс. Вот тадз.

Надежда Ивановна кисьталіс пӧсь тшай, вайис шаньга-пирӧг.

— Сёйӧй, туй йӧз. Шонтысьӧй тшайнас, — мудзлытӧг варгис кӧзяйка. — А тэ, кандидат ёрт, директорсьыд эн пов. И мый лешакла сылы, Васильевич, депутатлӧн чиныс ковмӧма. Пенсионер нин, а кытчӧкӧ век кавшасьӧ. Став вӧрсӧ миян грезд дорысь пузувтіс леспромхозыс, небось орден да медаль таысь ӧшӧдісны. А депутатӧ вӧзйысьӧ на. Яндысьтӧм син!

— Мед вӧзйысьӧ кӧ. Сылӧн делӧ, — сюйси ме Надежда Ивановналӧн яр сёрниӧ.

— Яндзимыс абу, воштӧма, а гашкӧ, эз и вӧвлы, — крапкис воча керкаса кӧзяйка. — Мед мукӧдлы туйсӧ сетӧ, оз асланьыс сын.

— Эн зыксьӧй. Олӧмыд быдӧнлы ассьыс дон сетас, кӧть кутшӧм мудер он ло, — шаньга нямляліг шуис учитель. — А Шутовсьыд колӧ видзчысьны. Бӧрйысьӧмъясыд вермасны кыкнаннытӧ чышкыштны округсьыс. Коймӧд кандидатыс ӧд абу, обкомса секретарыд пышйис. И мен тшӧтш нокыс содӧ.

Пӧсь тшай бӧрад весиг сьӧлӧм шоналіс, небзис гӧгӧр. Надежда Ивановнасянь веськыда и петім клубӧ.

Вӧлі вит час нин, а йӧзыс китыр мында на чукӧрмис клубӧ. Удж бӧрад здукӧн ӧд он ырснит-лок. Вежсьыны колӧ, идрасьны, тшай юыштны. Клубыд абу кӧрт бордъя лэбач, му вылас оз коль.

Александр Васильевичкӧд ми пуксим кузь пызан сайӧ, код вылӧ плавгӧмаӧсь гӧрд ной дӧра. Ставлӧн син водзӧ. Ме кӧсйи вешйыны тайӧ чина пызан дорсьыс, но комиссияса пред тапкӧдіс пельпомӧ: «Пукав. Мед видзӧдӧны кӧ. Бурджыка тӧдны кутасны». А йӧз бӧръявылыс локталісны. Чукӧрӧн-чукӧрӧн весиг. Еджыд тошка пӧрысь пӧль со воськовтіс порог вомӧн, пуксис стенбердса паськыд лабичӧ. Здук мысти лӧнис нин. Унмыс личкӧма пӧрысь морттӧ. Пырисны вит-ӧ-квайт нывбаба, пуксисны медводдза радас, кыйкъявны кутісны миянлань. Томуловыс гораа кавгисны кильчӧ вылын, шпуткисны-куритчисны, мыйкӧ висьталісны ӧта-мӧдыслы.

Ме эг виччысь, мый йӧзыс чукӧрмасны. Сёрни-больгӧмыд быдӧнлысь нин муснымӧс зыртӧ, курыд тшын моз горшӧ сатшӧ. Пыр мыйкӧ кӧсйысям, кодӧскӧ велӧдам, эскӧдам...

А удж бӧрад сиктсаяс дыр на локталісны клубӧ. Час мысти кымын, гашкӧ, сё морт пукаліс миян водзын. Ме весиг пӧсявлі: та мында йӧз водзын ковмас сёрнитны, юксьыны аслам тӧжд-дойӧн.

Шутов бырс пырис клубӧ, эз ӧдзӧсӧдыс, а петіс кыськӧ сцена боксянь. Паськыда нюмъёвтіс да гораа шуис:

— Биа пӧсь чолӧм, дона ёртъяс! Со мыйтаӧн локтӧмныд. И уджавны, и шойччыны кужанныд. Молодечьяс!

Жырйын пукалысьяс серӧктісны, гызисны-шызисны.

— Здрасьте, корреспондент ёрт, — бергӧдчис мелань Шутов. Посни синъясыс сылӧн югъялісны, быттьӧ гигзисны ме вылын: видзӧдлам пӧ, коді кодӧс парскас. — Ми виччысим тэнӧ, мися, лэччам Анинӧ ӧтлаын, скӧт картаӧ, дояркаяс ордӧ кежалам. А тэ эн и лок. Ковмис ӧтнамлы накӧд варгыштны. Мӧс вӧра йӧлӧн весиг гӧститӧдісны. Ок и чӧскыд! Тшӧтш эськӧ Васильевичлы чолькнитім.

— Эн сӧр вай — скӧрысь шӧпнитіс менам пельпом сайын комиссияса пред. — Ми кынмам-виччысям, а тэ лыйӧмыд нин Анинӧ. Ас киад ставыс да, лӧсьыд. Кӧть подӧн вӧлі мун. Абу морт ногӧн тадзитӧ, Шутов ёрт. Ме тэныд кыдзи комиссияса пред шуа. Николай чӧв олӧ, яндысьӧ, а тэнад яндзимыд сьӧд вӧр шӧрӧ вошӧма.

— Бур йӧз водзас мый менӧ янӧдан, — щӧтьсӧ лэптіс Шутов да тэрыба пуксис мекӧд орччӧн. — Кысь нӧ ме тӧді, мый корреспондент ёртыс карысь воис нин. Мый лои лоӧма нин. Став тышыс водзын на.

Бӧрйысян комиссияса пред, Александр Васильевич, чеччис да шыӧдчис йӧз дорӧ, дженьыдика висьталіс, мыйла найӧ чукӧртчисны клубӧ. Ёна нюжмасьтӧг сетіс кыв Шутовлӧн дӧвереннӧй мортлы. Сійӧс ме аддзывлі водзын, тӧдышті и. Во кызь уджаліс Даниловскӧй лесопунктын технорукӧн. Вербуйтчылӧма коркӧ Комиӧ, татчӧ и вужъясьӧма. Шутовлы отсасьысь мыйкӧ нумгис-намгис, сэсся чышкыштіс чепӧсйӧм пӧсьсӧ да перйис зепсьыс кабалатор. Юрсӧ лэптывтӧг дыр лыддис сэтысь Шутов йылысь. Леспромхозса директор быттьӧ кодзувкоткар вылын пукаліс. Сылы, тыдалӧ, эз вӧв сьӧлӧм сертиыс, кыдзи лесопунктса технорук казьтылӧ директорлӧн олан туйысь быд тшупӧд, висьталӧ, кутшӧм ӧдйӧ сійӧ трактористсянь быдмис-воис татшӧм ыджыд мортӧдз.

Шутов педзис-ружтіс, а технорук сувтлытӧг, из кодь чорыд гӧлӧсӧн ошкыштіс директорӧс:

— Эз на вӧвлы, медым Шутовлӧн леспромхоз орӧдліс коркӧ вӧр заптан план. И аслас уджалысьяс понда тӧждысьӧ-висьӧ. Волӧй, видзӧдлӧй, кымын выль керка кыпӧдіс леспромхоз пасьта.

Содтіс татчӧ: наградаяс пӧ эмӧсь, орден да некымын медаль, бӧрйылісны партия обкомса да райкомса членъясӧн.

— Ме думысь, Шутовлы быть колӧ лоны народнӧй депутатӧн. И ми ставӧн эскам, — збоя нин помаліс ассьыс сёрнисӧ технорук, — мый Анин грездса войтыр сетасны ассьыныс гӧлӧсъяссӧ миян леспромхозса директор вӧсна.

Технорук пуксис, дзебис нямралӧм кабаласӧ питшӧг зептас, кокниа ышловзис. Быттьӧ кер пӧрӧдӧм бӧрын гортас воис, шняпкысис лабич помӧ.

Шутов довкнитіс юрнас: бур пӧ, делӧсӧ заводитӧма.

Леспромхозса директор петіс йӧз водзӧ да ӧдйӧ кватитіс сёрни вугсӧ. Шлапкис морӧсас кыз чуньяса кисӧ да юаліс: «Тӧданныд, мыйла ме кӧсъя лоны депутатӧн тані, миян округын? Сы вӧсна, мый татчӧс олысь, быдми тані, уджала ӧти местаын. И веськыда кӧ шуны, сьӧлӧмӧй доймӧ, кор аддза, кыдзи олӧны сиктса войтыр. Карсаясыдлы нӧ мый, — Шутов мыйлакӧ довкнитіс мелань юрнас. — Налӧн, майбыр, ставыс эм. Патераыд кык-куим жыръя, шоныд ва локтӧ, газӧн пусьӧны. Сьыв да ов. А сиктыд няйтӧ вӧйӧ, нэмсӧ ӧтдортӧма. Менӧ, шуам, парскӧ, кор аддза, кыдзи миян сиктса округӧ бара сюйсьӧны карсаяс, депутатӧ кандидатъяс».

Александр Васильевич тувкис меным бокӧ: сюркняв пӧ пель саяд. Шутовыд тшӧтш и тэнӧ лӧсалӧ-клопӧдӧ. Ме тайӧс гӧгӧрвои жӧ, муртса на леспромхозса директор карсаяс йылысь казьтыштіс. Тӧдӧ жӧ, мый чужи-быдмылі эг карын, а сиктын. И газетӧ сиктса войтыр йылысь медсясӧ гижа. Ачымӧс некор карсаӧн эг лыддьыв и, кӧть сиктысь мунлі. Кытчӧкӧ шӧракостас, тыдалӧ, сибдыссьӧма. Но ӧд вужъясыс менам тані, сиктынӧсь, кыдз нӧ керыштан найӧс, и позьӧ-ӧ керыштнысӧ, кор чужан муын, пожӧма ягын куйлӧны пӧч-пӧль, мамӧ... А Шутов со кыдзи бергӧдіс сёрнисӧ асланьыс, лешакыд, синӧ, ачыс кӧсйӧ косӧн петны, а менӧ пыдӧджык дзумгыны.

Но ме юрӧс эг лэдз-ӧшӧд, кӧть эськӧ пельӧдз гӧрдӧдлыны лои да, кӧть эськӧ горшӧ тасасьліс курыд ёкмыль. Дойдісны сьӧлӧмӧс Шутовлӧн кывъясыс. А сійӧ водзӧ ӧвтіс кинас, лоас кӧ депутатӧн, кӧсйысис бурмӧдны татчӧс войтырлысь олӧмсӧ. Медводз пӧ мед кар отсалӧ сиктлы, мӧдӧдӧ йӧзӧс, сьӧм, техника. Казьтыштіс, мый колӧ кыпӧдны сиктын бур керкаяс — газӧн, пӧсь ваӧн, ваннаӧн. Чорыд веркӧса туйяс лӧсьӧдны. Эжва вомӧн выль пос лэптыны, этшаджык вӧр керавны-жугӧдны, планъяс чинтыны, нывбабаяслысь олӧм-уджсӧ кокньӧдны...

Ассьыс сёрнисӧ кыв кӧрталіс со кыдзи:

— Важӧн нин, сар кадӧ, вӧвлӧма тані Государственнӧй Думаса депутат. Коми войтырлӧн корӧмъясӧн сійӧ пӧ весиг ветлӧма Петербургӧ, сар-батюшка дорӧдз. Ме думысь, ӧнія депутатъяслы сы кодьӧн жӧ колӧ лоны — повтӧмӧн, писькӧсӧн, тӧждысьысьӧн, — зутшкис Шутов ён кабырнас кытчӧкӧ вылӧ. — Гашкӧ, юаланныд мыйкӧ? Пӧжалуйста, дась вочавидзны.

Клуб жырйын лои чӧв-лӧнь. Менам сьӧлӧмӧй гыпкис-чеччис. Сё лешак, Шутов! Со кутшӧм мичаа да гылыда сёрнитіс. Мый ме сы бӧрынсӧ шуа-а?

Лабич помысь чепӧсйис еджыд тошка пӧль да, пеля шапкасӧ пӧрччӧм бӧрын, вӧсни гӧлӧсӧн гораа юаліс:

— Миянлы тані уна буртор висьталінныд, кӧсйысинныд. А кыдзи водзӧсӧ кутам овны — кыв ни джын. Вӧрыс сикт гӧгӧрын абу нин. Эжва дзикӧдз тырӧма лӧп-ёгӧн, косьмӧ. Кыдзи нӧ овны аски да аскомысь? Мый вӧчны?

— Ме та йылысь думайтла жӧ, — гыжйыштіс балябӧжсӧ Шутов. Бара паськыда нюммуніс. — Но кыдзкӧ, дерт, водзӧтӧ колӧ овны. Ӧні ми зілям этшаджык пӧрӧдны вӧртӧ, вӧчны сыысь быдторсӧ, мед сэсся не вузавны донтӧм донысь. А ме кӧ лоа депутатӧн...

— Он кӧ ло, сэки мый? — серам сорӧн юаліс кодкӧ йӧз пӧвстысь.

— Лоа кӧ ме депутатӧн, — эз сетчы Шутов тайӧ серам сора юалӧмыслы, — став вынӧс веськӧда сы вылӧ, медым дорйыны Коми парманымӧс, видзны сійӧс нырӧм-пузувтӧмысь.

Бура сёрнитіс Шутов, делӧсӧ тӧдӧмӧн, быттьӧ и эскӧдана. Дерт, леспромхозса директор абу полысь рӧдысь, вежӧра да тӧлка морт. Тӧдӧ татчӧс йӧзыслысь сьӧкыдлунъяссӧ. И уджнад сійӧс он повзьӧд, квайт час асылын пӧ улыс складын либӧ гаражын нин. Меным, ерӧмакань, сылысь колӧ унаторйӧ на велӧдчыны. Но мыйла нӧ сылӧн зільӧмыс сынӧдӧ ӧшйӧ? Кымын во веськӧдлӧ леспромхозӧн, а олӧмыс сэтчӧс войтырлӧн ёнасӧ эз бурмы. Урӧсмис вӧр-ва, лавка джаджъясыд тыртӧмӧсь. А йӧз кутшӧм скӧрӧсь лоисны! Нинӧмлы нин оз эскыны. Гашкӧ, огӧ сідзи, кыдзи колӧ, олӧй да, гашкӧ, пӧрйӧдлӧны сиктса и карса войтырӧс, тшӧтш и со татшӧм веськӧдлысьясыс, кыдзи Шутов. Налы, чина йӧзлы, буракӧ, мукӧд дорысь лышкыдджыка овсьӧ. Нэмсӧ тай небыд креслӧын пукалӧны-а, видлы бертыштны, зортӧ чеган.

— Николай, регыд тіянлы петны, — торкис менсьым мӧвпъясӧс Александр Васильевич.

Эг и казяв, кыдзи кыв сетӧмаӧсь менам дӧвереннӧй мортлы, районнӧй газетса редакторлы, да сійӧ сьӧлӧмсяньыс, тэрмасьтӧг клопӧдіс-висьталіс ме йылысь. Клуб жырйын пукалысьяс сюся кывзісны редакторӧс, а мыйлакӧ видзӧдісны ме вылӧ. Коді зумыша, коді веськодьпырысь, коді ышлолаліс. Но унджыкыс, кыдзи ме казялі, эскана синмӧн. Эскӧны кӧ, дерт, бур нин. Сӧмын мый ме верма налы вӧчны, мый кӧсйыны? Лешакыс тӧдӧ. Ме ӧд абу леспромхозса директор либӧ обкомса секретарь. Та боксянь Шутов, тӧдӧмысь, вынаджык. И мукӧд веськӧдлысьыс, кодъяс кабырын ставыс эм. А ме? Дзик али мый коньӧр. Абу жӧ, буди. Налӧн ӧтитор, менам мӧдтор. Чина йӧзлы ог кут воманыс видзӧдны, шыр моз пукавны пемыд пельӧсын да киӧс лэптавны, медым водзвыв дасьтӧм кабала вынсьӧдны. И ӧнія олӧм вылӧ аслам видзӧдлас, коді, гашкӧ, торъялӧ мукӧдлӧн мӧвпъясысь. А нӧшта ме гижысь морт, ручка-перӧӧн кужа вӧдитчыны, зіля вӧрзьӧдны и вӧрзьӧдла йӧзлысь сьӧлӧмъяссӧ.

Та йылысь и висьталі клубын пукалысьяслы. Кыдзи кужи да сямми. Комиӧн, водзвыв дасьтӧм кабалаӧ нырӧс сатшкывтӧг. Шуи, мый партиялӧн ыджыдалӧмыс бурсӧ миянлы эз вай. Кӧсъям кӧ, медым йӧзыс эскисны КПСС-лы, колӧ подувсяньыс вежны партиянымӧс, вуж выйӧныс выльмӧдны сійӧс.

Коми мулы кад нин овны асшӧр олӧмӧн, а не корысявны Москва водзын, ӧд чунь костӧдным бокӧ визувтӧ став озырлунным — вӧр, из шом, газ, нефть... И вежӧра юрӧн мӧвпыштлыны выль депутатъяслы, колӧ-ӧ водзӧ кыпӧдны-лэптыны республикаын гырысь стрӧйбаяс, водзӧ гудравны коми йӧзлысь оласногсӧ, кисьтны налысь культурасӧ, тшыкӧдны кывсӧ. А мыйта мыжа войтырӧс видзӧны Коми му пасьтала! Страналӧн быд пельӧсысь. Гожӧмнас вӧрӧ нин он лысьт петавны, юртӧ орӧдӧмысь полан. Либӧ болгараӧс босьтны. Кымын во найӧ чирсӧны удораса парма, донтӧм донысь нуӧны медся бур вӧрсӧ, а ми бара жӧ чӧв олам, быттьӧ кывтӧм пемӧсъяс...

— Миян бӧрйысян округын дас сайӧ сикт да грезд. Сэні олӧ уна пӧрысь морт. Эмӧсь дзик ӧткаяс, кодъяс и ватӧ пыртны, и пестӧ поткӧдны оз нин вермыны, — шыӧдчи бӧръявылыс менӧ кывзысьяс дорӧ. — Пенсияныс налӧн ичӧтик, асьныд тӧданныд. Гашкӧ, кодсюрӧ тшыг нисьӧ пӧт узьны водлӧ да. Лоа кӧ, шуам, депутатӧн, кута быть сетны тайӧ пӧч-пӧльясыслы депутатлысь сьӧмӧс. Мед этшаник, но век жӧ отсӧг...

Тайӧс кылӧм бӧрын Шутов бергӧдчыліс мелань, мыйкӧ шӧпнитіс аслас ёртлы, лесопунктса техноруклы.

Мӧдыс гораа гӧрӧктіс, тупкис ки пыдӧснас кӧрт пиня вомсӧ. Шутовлы, тыдалӧ, эз во сьӧлӧм вылас менам мӧвпӧй, со и гӧрдлӧны. Чайтӧны, небзьӧдӧ пӧ бӧрйысьысьясӧс, ньӧбӧ найӧс депутатлӧн сьӧм вылӧ. Абу тадзи. Пӧрысьяслы отсӧг йылысь ме водзын нин думайтлі, программа дасьтігӧн на. Сёрни-басниӧн пӧрысь войтыртӧ он верд, пызь ни тусь налы таысь. Отсӧг виччысьӧны пӧч-пӧльыд. А тайӧ сьӧм кындзиыс ӧні ме нинӧм кӧсйысьны эг вермы. Дай позис-ӧ пӧрйӧдлыны бӧрйысьысьясӧс, пӧттӧдзыс нин вердлісны найӧс «сӧвмӧм социализмлӧн» выя рокӧн.

Ме полі, мый йӧзлӧн дойыс ылькнитас тувсов шор моз, менӧ тшӧтш нӧбӧдас, нырыштас-лязас. Первойсӧ чӧв-лӧнь вӧлі. Сэсся Анин грездса олысьяс юасьны кутісны: дыр-ӧ пӧ Комиын кутасны вӧрсӧ чирсны болгара-другъяс, кыптас оз пӧ орчча областьын атомнӧй станция, кор пӧ миян сиктӧдз воас газ да уна мукӧдтор. Сёрниыс гӧрддзасис вежӧра, ӧта-мӧдӧс гӧгӧрвоана, ёсь. И дойыс йӧзлӧн петіс ортсыӧ, дыр нин, тыдалӧ, пыкӧмаӧсь. Но эз лёк ногӧн, а кыдзкӧ бурас, сӧстӧмас эскӧмӧн. Менам весиг пытшкӧсын личаліс, кӧть курзьыліс морӧсӧй вель ёна. Енмыс ӧтчыд олӧмтӧ сетлӧ мортыдлы. Ӧтчыд. Пӧч на шуліс: кык нэм пӧ некод оз ов. А миян йӧз вӧсна пессьӧм-висьӧмыс бара жӧ гора кывъясын, бумага вылын артмӧ. План сайысь ловъя ловӧс огӧ казялӧй. Найӧс пыр тыртам, а олӧмыс ас туйӧдыс мунӧ. Партия ӧти ног шуас, олӧм визулыс мӧдарӧ кежӧ. Планыс ен кодь лои, быд чина мортлысь синсӧ тупкис. Сы ради дасьӧсь бӧръя пусӧ Комиын пӧрӧдны, кӧть сійӧ и сісьмас Эжва бокын. Воим тай олӧмӧдзыс...

Аддзысьлӧмыс кыссис сёр рытӧдз. Дзурс пемыдӧн разӧдчисны грездсаяс. Шутов весиг кисӧ эз мыччыв меным, другӧн воши клуб дорысь. «Ставыс лючки, эн тірав, — тойыштіс пельпомӧ Александр Васильевич. — Шутовыд ӧні ачыс кутас повны».

Менам весиг серам петіс. Сійӧс ӧд абу кӧртысь дорӧмаӧсь, ловъя морт жӧ. А ловъя кӧ, быдтор инмӧ, медся ёна — кывйыд.

V

Тайӧ манастырыс миян сиктсянь матын, Эжва мӧдарас, крут чой йылын. Ылӧдз тыдалӧ сылӧн джуджыд кӧлӧкӧльняыс. Ӧтар-мӧдарас шыльквидзӧны паськыд ыбъяс. Гажа да мича тані гожӧмнас. Эжва кузя катігӧн, кор чукыль сайсянь петкӧдчас манастырыс, быттьӧ мойдысь босьтӧма серпассӧ. Ок и вӧрзьӧдӧ морӧстӧ.

Манастырлӧн ён да кыз стенъяс пытшкын коркӧ дзулькйӧн пуліс олӧм. Орчча сиктъясысь да грездъясысь волывлісны татчӧ коми йӧз, медым шойччыштны сьӧкыд олӧмысь, копыртлыны юрнысӧ ен водзын, мӧвпыштлыны аскиа лун йылысь. И петавлісны сы дзиръя сайысь югыд чужӧмаӧсь, сӧстӧм пытшкӧсаӧсь, бур сьӧлӧмаӧсь.

Сӧвет власть воясӧ, кор выль йӧз босьтісны манастырсӧ ас киӧ, найӧ пузувтісны енлы эскысьяслысь оланінсӧ. Кӧлӧкӧлъяссӧ шыблалісны муӧ, ӧбразъяссӧ черӧн кералісны, сэсся сотісны яра ломтысьысь бипурын. Дона кӧртысь вӧчӧмторъяссӧ кытчӧкӧ нуисны. Кодйӧмаӧсь-лукйӧмаӧсь вӧлі гӧгӧр, корсьӧмаӧсь пӧ манакъясӧн дзебӧм зарни, но сійӧ абу сюрӧма. А гашкӧ, нинӧм эз и вӧв да, коді тӧдас.

Мыйсӧ сӧмын тайӧ манастырас эз вӧчлыны выль власть лӧсьӧдысьяс. Коркӧ вӧвлі сэні видз-му овмӧс техникум, сы бӧрын видзлісны кельяясас вежӧрнас торксьӧм йӧзӧс, бӧръя кадас бурдӧдісны курыд зелля радейтысьясӧс, кодъяс ӧдйӧ содісны миян гӧгӧр.

Манастырыс вуджліс киысь киӧ, син водзын киссис, но некод жель эз бергӧд, медым кольӧм нэмса зарни киа йӧзлысь вӧчӧмторсӧ видзны миян челядьлы, челядьлӧн челядьлы. Неважӧн манастырын восьтісны клуб. Ылысянь на тыдаліс гӧрд дӧра вылын еджыд шыпасъясӧн гижӧд: «Мы придем к победе коммунизма». Тӧв и гожӧм клубын вӧлі киыд кынмӧ, кӧть пасьтӧ эн пӧрччыв. Кино кӧ петкӧдлісны, татчӧс войтыр шулісны ӧта-мӧдлы: «Ветлам манастырӧ, бур кино вайӧмаӧсь».

Бӧрйысьысьяскӧд выль аддзысьлӧмыс, код йылысь окота висьтыштны меным, муніс буретш тайӧ кӧдзыд клубас. Пачсӧ эськӧ лунтыр ломтӧмаӧсь, но дас кирпич кызта стенъясыс эз и сывлыны, да йӧзыс пукалісны пӧрччысьтӧг, пӧлялісны турдӧм киясаныс.

Шутовкӧд ми орччӧн лӧсялім. Сійӧ мыччис меным гӧна кисӧ, чолӧм пӧ, корреспондент ёрт. Ме вочавидзи жӧ. А комиссияса пред восьтӧма нин собраниесӧ, висьталӧ, кодъяс тані гӧрд дӧраа пызан саяс пукалӧны, мыйла воисны, корис бӧрйысян лунӧ быдӧнӧс локны урнаяс дорӧ.

Ставыс Анин грездын моз жӧ. Сёрнитісны Шутовлӧн да менам дӧвереннӧй йӧз, на бӧрын ачыс Шутов, сэсся ме. Но морӧс вылын быттьӧ из ӧшаліс. Ме сьӧлӧмӧн кылі да и синмӧн аддзи, мый клубын пукалысьяслы, тыдалӧ, ставыс нин веськодь — и партияыд, и Сӧвет властьыд. Некодлы найӧ эскыны оз кӧсйыны. А Шутов нӧшта на бипурсӧ ломзьӧдіс, кор петіс йӧз водзӧ да мӧдіс сьывны ассьыс важ сьыланкывсӧ: «Мыйла ме кӧсъя лоны депутатӧн?» Тайӧ кывъяс бӧрас бара бергӧдчыліс мелань да босьтчис клопӧдны карсаясӧс кисьтӧм сиктъясысь, казьтыштіс чорыдакодь, мый карса кандидатъяс мырдӧн сюйсьӧны ылі округъясӧ, тшӧтш и миянӧ. Йӧз, дерт, шызисны, кутісны броткыны, шуасьны. Ме эг нин гӧрдӧд, а кылі, кыдзи вазьӧ дӧрӧмӧй, вежласьӧ чужӧмӧй. Ме тайӧ здукас дась вӧлі му пырыс и ва пырыс мунны, медым сӧмын петны кыдзкӧ тайӧ манастырсьыс, тайӧ скӧр йӧз дорсьыс.

Торйӧн нин горзісны-юасисны бӧръя радъяссяньыс. Сэні пукалісны медсясӧ мужикулов. Быдторсӧ кӧсйисны тӧдны. Мыйла пӧ тэ локтан-сюйсян татчӧс округӧ, карса ёрт? Код вӧсна пӧ сулалан — Горбачев либӧ Ельцин дор? Мыйла пӧ ті, газетын уджалысьяс, тшӧкыда пӧръясянныд, олӧм йывсьыс збыльсӧ онӧ гижӧй? Унатор на менсьым юасисны, ӧтарӧ-мӧдарӧ бергӧдлісны, личкылісны му бердӧ, но ме кыдзкӧ песовтчылі да петлі на улысь, дзикӧдзсӧ эг жӧ сетчыв.

Шутов пукаліс пызан сайын да вашъяліс. Синъясыс югъялісны, нимкодясис, тыдалӧ, менӧ пывсьӧдӧм вылын. Комиссияса пред чепӧсйыліс менӧ дорйыны, но сылысь вомсӧ ӧдйӧ тупкисны: «Пукав да кывзы сэні. Ог ӧд тэнӧ депутатнас кутӧй бӧрйыны». Клубӧ чукӧртчӧм йӧз ызгисны-шуасисны:

— Быд бӧрйысиг воласны кандидатъяс да сӧмын кӧсйысьӧны. А кор депутатъясӧн лоасны, нырнысӧ оз мыччывны.

— Карсаясыдлы нӧ мый. Шоныд патераясын олӧны да майбыр. Быдӧн ӧткодь. Йӧйтӧдланныд миянӧс.

— Но и олӧм воис. Застой кад пиняланныд. Сэки кӧть сёян-юаныд вӧлі. А тайӧ перестройкаӧн регыд тшыгла кулам. Талоналісны ставсӧ.

— Йӧзсӧ морт туйӧ он нин пуктӧй. Мӧсъяс пыдди видзанныд. Вина-водканас мый вӧчсьӧ! Мужикъяс лосьонсӧ и одеколонсӧ юӧны. А ті депутатлӧн чинла воӧмныд, шоныд места ковмӧма. Тьпу! Миян йылысь мӧвпыштлӧй, сы йылысь, мыйла олӧмыс гудыртчӧ...

Ме кывзі ставсӧ тайӧс да синваӧй доршасис. Быттьӧ пемыд пельӧсӧ жмитісны-топӧдісны. Окота вӧлі чеччыны да пышйыны кын клубсьыс, лолыштны ывлавывса кӧдзыд сынӧдсӧ. Мед ызгӧны, резӧны няйтӧн и менӧ, и Сӧвет властьӧс, и партияӧс, коді со кымын во нин пессьӧ-мырсьӧ миян шуда олӧм вӧсна, а помыс оз тыдав. Но мыйла меным лоӧ кыв кутны, янавны тані кодлӧнкӧ идӧртӧмлун вӧсна? Мыйла менӧ нӧшалӧны партияӧн чукыль-мукыля туй бӧрйӧм понда? Ме ӧд олӧмас сӧмын на пырӧдча, лёксӧ эг на удит вӧчны. Йӧзлӧн скӧр кывъясыс лӧсялӧныджык Шутовлы, сы коддьӧмъяслы. Найӧ ӧд олісны-уджалісны «сӧвмӧм социализм» воясас, найӧ вайӧдісны миянӧс таӧдзсӧ. Но мыйкӧ шуасны-ӧ вӧр лэдзысьяс Шутовлы? Нинӧм. Налы тані водзӧ овны, леспромхозса директорлӧн борд улын уджавны. А ме ӧд муна, гашкӧ, талун и аддзыласны да. Со и пызйӧны, лӧсалӧны карса корреспонденттӧ.

Воліс юрӧ мӧвп, збыль воліс: гашкӧ, мися, петны клубсьыс. Но сьӧлӧмӧй тшӧктіс — оз позь, колӧ помӧдзыс кывзыны йӧзлысь курыд висьтасьӧмсӧ. Помӧдзыс. Мед личӧдӧны шогсӧ.

Кор став дойыс петіс-ылькнитіс ортсыӧ, меным быть лои сувтны да сёрнитны клубын пукалысьяскӧд. Вочавидзны налӧн скӧр юалӧмъяс вылӧ. Кыдзи верми, кыдзи сямми. Бӧръя радъясас, дерт, ызгисны на, но регыд мысти лои чӧв-лӧнь. Ме нинӧм эг кӧсйысь, эг лёкысь пиняв кодӧскӧ, мыжды да ӧтдорт, а висьталі ӧнія олӧм йылысь, юкси аслам мӧвпъясӧн, кыдзи эськӧ сійӧс бурмӧдны. Регыдъя кадӧн, кӧть чунь пом ыджда.

А манастыр стенсянь — клубын пукалысьяслань — дзоргисны-видзӧдісны сё во сайын серпасалӧм енъяс, и меным здук кежлӧ петкӧдчыліс, мый найӧ кыз синваӧн бӧрдӧны миян олӧм вылын.

Тайӧ аддзысьлӧмыс ӧні на син водзын. Курыда муніс, гудыртіс вежӧрӧс. Но аттьӧ олӧмыслы, мый сійӧ вӧлі.

VІ

Воис бӧрйысян лун. Ме эг нетшкысь, эг юась аслам ёртъяслысь, кыдзи сійӧ помасяс, коді вермас. Ме сьӧлӧмӧн кылі: вынным пӧшти ӧткодь. Кыдз шуласны, дорыс кӧ эм, и шӧрыс эм. Шӧракостас, мися, тыдалӧ, лоӧ. Бӧрйысьӧмъясыс вӧлісны вӧскресенньӧӧ, а выльлунас, кор здук кежлӧ петалі редакцияысь, локтӧм бӧрын Мария Егоровна шога чӧвтіс:

— Муртса на комиссияса предыд, Александр Васильевич, звӧнитліс. Тэ ни Шутов абу вермӧмныд бӧрйысигад. Шуис, мед пӧ Николай оз шогав. Шӧрипӧв юкӧмныд гӧлӧсъяссӧ.

— Аттьӧ, Мария Егоровна, — вочавидзи ме сылы. — Шутовыдкӧд тышкасьны эз вӧв кокни. Но тайӧ воськов нин, менам ичӧтик вермӧм.

— Эн вай песлӧдлы-дойд сьӧлӧмтӧ, — лӧньӧдіс Мария Егоровна. — Йӧзыдлы тэ и газет пыр верман отсавны. Оз ӧд весьшӧрӧ шуны, газетыд пӧ нёльӧд власть. Тэныд и тайӧ властьыс тырмымӧн.

А гашкӧ, тадзи и эм да, Мария Егоровна?

* * *

Гижӧд помас окота содтыны, мый бӧрйысян комиссияса предлы, миян школаса учительлы, ковмис выль пӧв нуӧдны бӧрйысьӧмъяссӧ кыксё кызьӧд округын. Депутатӧ кандидатыс чукӧрмис вель уна, на пиысь кыкӧн лоины бара карсаяс. Леспромхозса директор Шутов, коді тӧрыт на сулаліс татчӧс йӧз вӧсна, здукӧн «вежис» ассьыс видзӧдласъяссӧ да лоис... карса чина кандидатлы дӧвереннӧй мортӧн. И сикт-грездъясын аддзысьлігъясӧн яндысьтӧг ошкис сійӧс, зілис эскӧдны, мый сӧмын тайӧ ёртыс вермас вуж выйӧныс бурмӧдны татчӧс войтырлысь олӧмсӧ...