СЬӦД АР

Вӧлі ар пом. Мисьтӧм да кӧдзыд. Зэр сора вой тӧв летіс-нетшкис ӧшинювса льӧм пулысь бӧръя коръяссӧ, морт гӧлӧсӧн омляліс пач трубаын, камӧдчис кильчӧ ӧдзӧсӧ... Буретш сэки и кувсис Петырлӧн мамыс, Пиля Ӧдя.

Гажтӧм да букыш лунӧ катӧдісны мамсӧ Гажа Ягӧ. Петыр пукаліс трактор доддьын, эжӧм горт дорас, зумыш да чӧв. Нина чойыс мӧдарӧ — нуигчӧжыс ымзіс-бӧрдіс, лыддьӧдлӧмӧн шуаліс:

— Кытчӧ нӧ миянӧс, муса мамукӧ, колян? Кытчӧ-ӧ-ӧ?..

Трактор додь бӧрся, арся няйтас вильсъялігтыр, довгисны Пиля Ӧдяӧс колльӧдысьяс — морт кызь гӧгӧр, сы кодь жӧ пӧрысь йӧз.

Гортсӧ лэдзисны васӧд гуӧ. Пӧчӧяс пӧвстысь кодкӧ нора нюркнитіс бӧръя туйӧ колльӧдан сьыланкыв, кодкӧ босьтіс киас кузь воропа зыр... Нюдз сьӧкыд му шняпӧдіс-тыртіс лӧз дӧраа гортсӧ, нэм кежлас янсӧдіс Пиля Ӧдяӧс веркӧсас кольысьясысь, ныв-письыс.

Йӧз мунӧм бӧрын чоя-вока бура дыр на сулалісны гу весьтын. Петыр кутіс-пыкис доршасьысь синвасӧ. А чойыс, ырзӧмсьыс гӧрд чужӧма, пыдісянь ышлолаліс орччӧн.

— Мӧдам вай, — шыасис дыр мысти Петыр.

— Мунам, — чӧла вочавидзис Нина да вок бӧрсяыс петіс мир туй вылӧ.

Довгисны грездлань юрнысӧ ӧшӧдӧмӧн. Сӧмын кизьӧр няйтыс болскӧ-резсьӧ кок уланыс. Сьӧд арыс кодь жӧ тыртӧм да кӧдзыд чоя-вокалӧн морӧс пытшкас. Татшӧм здукад и сёрнитнысӧ абу окота. Ас кежысь эськӧ кольлыны, личӧдчыштны ловнад, мыйкӧ сӧстӧмӧс да югыдӧс олӧмсьыс казьтыштны...

— Кыдзи нӧ водзӧсӧ кутан? — юаліс орччӧн восьлалысь чойыс.

Петыр чуймӧмӧн видзӧдліс Нина вылӧ, быттьӧ сійӧс сё во абу аддзылӧма. Видзӧдліс, а думнас сысянь ылын-ылын. Мамсӧ, коньӧрӧс, казьтылӧ, челядьдырся кадас сунлӧ...

Чойыс оз тэрмӧдлы. Шлапсьӧдӧ водзӧ, виччысьӧ воча кыв. Мый и шуан? Ӧтка олӧм йывсьыс кор на вӧлі мӧвпыштлынысӧ. Лешакыс тӧдӧ, кыдзи водзӧсӧ артмас. Ниналы, майбыр, лӧсьыд. Школа помалӧм бӧрын уйкнитіс карӧ дай. Верӧс сайӧ петіс. Йӧв лавкаын ӧні вузасьӧ, нӧк чунялӧ да олӧ.

— Кыдзкӧ-мыйкӧ велала, дашкӧ, — ружӧктӧ Петыр, кӧть эськӧ Ниналӧн юасьӧмысь сьӧлӧмыс топавлӧ. Ёкнитлас, дерт, ловъя лов да. Чойыслы нӧ мый! Талун-аски сӧлас теплоходӧ, да бӧжсӧ сӧмын аддзылан. Лэччас бӧр. Сылӧн карса олӧм. Дзик нин тай вежсьӧма. Тшапмӧма и. Юрсӧ краситӧма-баситӧма, шырӧма дженьыдика. Паськӧмыс выль, мича. Киас и пеляс зарни дзирдалӧ, лешак машина.

— Тырмас сэсся скӧт дорын лукйысьнытӧ, лэччам карӧ, — пыркӧдӧ еджыд юрнас Нина. — Уджтӧ корсям и.

«Бара асланьыс косӧ! — пузьӧ Петырлӧн вирыс. — Лэччам да лэччам. Витӧдысь дольӧ...»

Но Петыр чӧв олӧ, нускӧ-восьлалӧ гортланьыс, быттьӧ оз и кыв чойсӧ. Зэв тай ті тэрыбӧсь, нывбабаяс. Кӧть матяв. Да ӧд пиньӧ воам. Абу мича, муртса мамсӧ дзебисны...

— Керкатӧ нӧ кодлы колян! — лэптӧ юрсӧ Петыр. — Мӧстӧ! Сэсся град йӧрыд мый ыджда!..

— Шог жӧ аддзӧма! Вузалам дай!

— Лӧсьӧд да вӧлисти вузась! — ерснитӧ Петыр.

Сё лешак, дыр пыксис эськӧ, но эз вермы кутчысьнысӧ. Мед быдлаӧ нырсӧ оз сюй.

— Вольному воля! — дзиръяті пыригӧн рочасьӧ чойыс да ярскӧба содтӧ. — Нитшсялан тані, мамыдлысь мӧстӧ юан и!..

Пинь пырыс сӧдзӧдӧм кывъясыс бытшнитісны-сотыштісны Петырлысь сьӧлӧмсӧ. Крапкис ас бӧрсяыс дзиръя ӧдзӧс, ӧвтыштіс кинас:

— Ог ӧтнам тай нитшсяв! Гӧгӧр йӧз жӧ олӧны!

Керкаӧ пыригӧн ланьтісны. Быттьӧ чоя-вока костын нинӧм эз и вӧвлы...

Рӧдвуж, гу кодйысьяс да мамсӧ колльӧдысьяс — вель унаӧн на лоисны — пуксялісны кузь пызан сайӧ. Сӧмын Нина чойыс да Анна тьӧт жӧдзисны ӧтарӧ-мӧдарӧ, лэпталісны пызан вылӧ сёян-юан. Сола тшак, пуӧм капуста, гырыся вундалӧм яй, пӧсь шыд, картупеля шаньгаяс, Нинаӧн вайӧм карса гӧснеч — небыд калбас, гӧрд чери, кампет... Эз на тай тыртӧм ло пызаныс.

Кисьтасьнысӧ Петырлы ковмис. Кытшовтіс быдӧнӧс, дзулькйӧн тыртіс гырысь стопкаяс, ассьыс лэптіс:

— Казьтыштамӧ вай...

— Бура мед узяс-шойччас Ӧдюкыс...

— Нэмсӧ колхозын тільсис-мырсис да...

— Бласлӧ кристос, эз ёна и вись...

— Миянӧс тай енмыс оз босьт-а...

Пызан сайын пукалысьяс шога ышловзисны, чышкыштісны синванысӧ. Бабаяс чурснитісны винатӧ, мужикулов койыштісны ӧтчыдӧн, панясьны кутісны.

Гулькнитіс и Петыр. Помӧдзыс стопкасӧ. Но тшак ни чери вомас эз пыр, горшас сёяныс тасасис. А винатӧ бара на кисьталіс. Мӧдысь дай коймӧдысь... Сэсся и лыдсӧ воштіс.

Сёйысь-юысьяслӧн гӧлӧсъясыс ӧдйӧ горзисны. Бабаяс ӧта-мӧд вежысь казьтылісны Пиля Ӧдяӧс, чышкалісны вазьӧм синъяссӧ. Мужик чукӧр ызгисны-бызгисны, броткисны няйт ар вылӧ, быттьӧ поводдяыс вӧлі ставсьыс мыжа, пинялісны кодӧскӧ видз-му овмӧс кисьтӧмысь...

Гажмис Изӧ Иван, мам боксяньыс дас верстсайса рӧдня. Довкйӧдлӧ пашкыр юрнас, быгльӧдлӧ гудыр синсӧ, буксӧ:

— Кисьт, Петыр, Иван дядьыслы, юам вай...

Петырлӧн сьӧлӧмыс небыд. Пыксян ӧмӧй татшӧм шог лунӧ. Выль доз восьтӧ, юктӧдӧ Изӧ Иванӧс, Ӧньӧ Катялы тшӧтш чолькнитӧ. Мӧдыс гу кодйысьясысь оз кольччы. Пӧрлӧдлӧ винатӧ пиньтӧм вомнас, быттьӧ чай юӧ. Гӧрдӧдыштлас сӧмын. Кӧть абу нин том, сизимдас регыд клонгас, а курыдтортӧ ма моз радейтӧ.

Муртса тышӧ эз воны рытъявылыс. Ӧньӧ Катя понда жӧ. Борд пӧла рака моз, шатласигтыр, петіс пызан сайысь да зымгис сапӧга кокнас:

— Йӧктыштамӧ, бабаяс!

Чушнитісны сы вылӧ садьджык войтыр, Нина чойыс муртса гири-люки эз петкӧд. Ӧдва лӧньӧдісны коддзӧм Катяӧс.

Разӧдчисны Петыръясысь сёрӧн, дзурс пемыд вӧлі...

Аскинас бура унаӧн на кежалісны. Лювгисны, быттьӧ синтӧм гутъяс: гу кодйысьяс, Изӧ Иван палялӧма, Ӧньӧ Катя ызӧ-базӧ кодь. Гудыр чужӧмаӧсь, горшныс тачкӧ. Пукалісны кузь лунтыр, сёйисны-юисны нимлун дырйи моз. Изӧ Иван тапкӧдіс гӧна кинас Петыр пельпомӧ, век ӧтитор долис:

— Велалан ӧтнадтӧ, велалан. Олӧмыс велӧдас. Ме тай со кымын во нин. Кага ни баля...

Петыр пукаліс орччӧн, юрсӧ ӧшӧдӧма пызан весьтас, пыдісянь ышлолаліс. Мый нӧ Изӧ Иваныслы. Олӧ тай со, Петыр моз куканьяслысь сіт зыртӧ. Ветымын сайӧ, а бротикасьӧ керкаысь керкаӧ, вина помалӧ. Некод жӧ сылы бабаяс пӧвстсьыд абу сюрӧма, мам керкаас и поздысьӧма. Ӧні Петыр — Изӧ Иванлы бур пӧв. Ӧтнас колис, гӧтыр ни челядь жӧ абу, медся шань да мелі аньыс — сулея... Тьпу!

Сьӧлӧм вылас Петырлы зэв деливӧ, кӧть йирӧ пыр. Ачыс мыжа, морӧн лыйис, асывнас гӧрд вина гулькнитіс, чайтіс, кокньӧдас. А мӧдарӧ бергӧдіс, муртса пытшкӧссӧ эз гугӧд, шогӧдіс дзикӧдз. Пукаліс сьӧд арыс кодь жугыль, видзӧдіс, кыдзи ӧшинь стеклӧӧ сизьдӧ кӧдзыд зэр, да думайтіс ӧтитор йылысь — кор нин муналасны юысь-сёйысьясыс. Мудзис Петыр тайӧ куим луннас жӧдзӧм-котралӧмсьыс. Узьны прамӧя эз сюрлы ни. Ру пиын моз бергалӧ-олӧ, вежӧрсӧ быттьӧ кодкӧ гуис...

— Тшайсӧ кӧть ю, вай гӧрдджыка кисьта, — шыасис самӧвар дорын пукалысь чойыс. — Куш нырыд нин кольӧма.

— Нинӧм оз пыр, Нина, — чукыртчыліс Петыр. — Час, пальӧдчышта здук, Сюруклы сола нянь лэччӧда.

— Сё пӧгиб тайӧ мӧскӧн, ни вердны, ни лысьтыны, — броткис-элясис пӧчӧяслы чойыс. — Асывнас петалім, да матӧ оз сибӧд, сюра лешакыд. Вӧраыс чорзьӧма.

Чай юысьяс лӧнисны, жаляддза видзӧдлісны Нина вылӧ. Кодкӧ гораа велӧдіс:

— Лэдзчысьӧй дай. Кыдзи нӧ мужик морт кутас идрасьны...

— Нокыс ӧд мыйта!

— Сы мында турунтӧ ӧмӧй пуктан...

Пӧчӧяслӧн намгӧмысь Петырлӧн пельыс сьӧдмис. Нянь шӧрыштіс да петіс посводзӧ, посводзсянь — сарайӧ пырис.

Гырысь зэр войтъяс тотшкӧдісны керка вевтӧ, мый вынсьыс зілисны писькӧдчыны пӧвъяс пыр, и тайӧ зэрыслӧн кӧдзыд лов шыыс ылькнитіс Петыр мышку кузя, воліс сьӧлӧмӧдзыс, но сэсся бӧр воши, пышйис пӧсялӧм морт дорысь.

Нырас ӧвтыштіс кос турунӧн. Кутшӧм чӧскыд сылӧн кӧрыс, кӧть вом тырнад апав, он и пӧтлы. Быттьӧ кольӧм гожӧмас бергӧдчылан-волан, Эжва дорса луд вылын сулалан. Гӧгӧр лӧнь, югыд шонді улас став ловъя ловыс дзользьӧ-ворсӧ, нимкодясьӧ мича луннас.

Ичӧтдырсяньыс Петыр радейтӧ тадзи сулыштны, чӧв олыштны кос турун дорын. Куняс синсӧ, кыскыштас ас пытшкас маа сынӧдсӧ да гожӧмыскӧд сывъясьӧ. И сэтшӧм кокни да сӧстӧм овлӧ морӧс вылас!

А талун деливӧ, ок деливӧ. Майбырӧй дай олӧмӧй, кутшӧм сӧдзӧн да помасьлытӧмӧн тэ вӧлін Петыр синводзын. Ӧдйӧ зутшкин тай, бергӧдчин увлань юрӧн. Быттьӧ пемыд пельӧсӧ йӧрмис Петыр, водзӧ ни бӧрӧ туйыс абу, ӧткӧн колис, нелямын кык арӧсӧн...

— Экма дай экма! — шога артмис сылӧн ас кежсьыс. Сюйис кокас мамыслысь идрасян сапӧг юр да куйӧдӧн лякӧссьӧм поскӧд лэччис картаӧ.

Мӧс лӧня сулаліс гид ӧдзӧс дорын, някляліс асывнас сетлӧм турунсӧ. Кок шысӧ кылӧм бӧрын гораа бакӧстіс, гашкӧ, вердысь-юкталысьнас чайтіс, но кор аддзис, мый тайӧ абу Пиля Ӧдя, букыштчис Петыр вылӧ, шлапсьӧдіс-вешйис карта пытшлань.

— Йӧюк, мый нӧ меысь полан, — меліа шыасис сы дорӧ Петыр. — На, сёйышт, дитя, сола нянь вайи.

Ньӧжйӧник, мӧскӧд сёрнитігтыр, Петыр локтіс Сюрук дінӧ, мыччис нянь шӧрӧмсӧ. Мӧдыс кыліс нянь кӧртӧ да эз чушнит, нюжӧдіс сьӧд пеля юрсӧ: вай пӧ ассьыд гӧснечтӧ. Петыр сетіс нянь шӧрӧмсӧ, малыштіс мӧслысь голя увсӧ, паськыд плешсӧ, тапкис мышкас. Азыма някляліс сола няньтӧ Сюрук, нюліс кывнас вом дорсӧ, тяпкӧдчис. Исаліс кок увсьыс, гашкӧ пӧ нӧшта на сюрас, но Петырлӧн ӧти шӧрӧм и вӧлі.

— Абу сэсся, дитюк, абу, — шлапнитіс кинас Петыр. — Эн дузъяв, бурасям вай. Вӧраыд ӧд дзикӧдз тшыксяс...

Сюрук кывзіс мортлысь сёрнисӧ, дульсъялана синмӧн видзӧдіс Петыр вылӧ, быттьӧ юасис: кӧні нӧ пӧ кӧзяйкаыс, кор нин локтас? Тайӧ шог да сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдана видзӧдласыс сатшис Петырлы горшас, топӧдіс морӧссӧ. Воськовтіс Сюруклань, кӧсйис бара на малыштны сылысь еджыд голясӧ, но мӧс ӧвтыштіс юрнас, муніс карта ӧдзӧслань. Дӧзмис ли, тӧдтӧмтіс ли, — он гӧгӧрво. Гажтӧмтчис, тыдалӧ. Пиля Ӧдя кувсьӧмсянь нёльӧд лун нин, а Сюрук прамӧя эз на сёйлы. Сӧмын ва чурскыштас. Туруныс лясниас оз вӧрзьыв и. Лысьтысьны сё пӧгиб. Кос пуысь ва пычкӧм кодь. Измӧма вӧраыс, инмӧдчан да ӧтарӧ чужйӧ. Веськалан кӧ кок улас, ордлытӧ чегъялас, лешакыд.

Дыр на сулаліс Петыр мӧс картаын, пос бокӧ мыджсьӧмӧн, гегдіс дзикӧдз дӧрӧм кежсьыс. Кывтӧм пемӧс, а небось гӧгӧрвоӧ ставсӧ, морт моз кылӧ дойтӧ. Муніс, эновтіс тэнӧ вердысь-юкталысьыд...

Пос кузя Петыр бӧр кавшасис картаысь. Ичӧтик тушаа, косіник, ён мортлы моздорас тӧрмӧн. Чужӧмыс векни дай кузьмӧс, ыджыд нырас берин чут шӧтӧма. Лӧз дӧрӧмыс чукырӧсь, морӧс шӧрӧдзыс разсьӧма. Гачыс паськыд, быттьӧ сартас йылӧ сатшкӧмаӧсь.

Мӧс, кылӧ, сьӧкыда упкис-лолаліс, кузь сюрнас клонӧдчис лясниӧ, карта стенӧ. Петыр кодь жӧ, ӧтка да усьӧм сьӧлӧма. Морт моз нетшкысьӧ-пессьӧ, выныштчӧ эськӧ, да оз вермы петнысӧ. Гӧгӧр кер, уліас и выліас, бӧрын и водзын...

Сарай ӧдзӧс сайын зіля котшкӧдіс-зэрис, бара на кӧтӧдіс ыркалысь мусӧ, Пиля Ӧдялысь гусӧ. Матын, Сюрук, тэнӧ вердысь-лысьтысьыд, сарай ӧдзӧссӧ кӧ восьтан, кладбищеса крестъясыс тыдалӧны. Кӧть синтӧ кунь да вӧтын моз лёкгоршӧн горӧд. Гашкӧ, абу збыль тайӧ ставыс?

Ыркнитіс Петырлӧн мышкуыс татшӧм думъяссьыд, сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн чужйис коксьыс мамыслысь сапӧг юрсӧ, уйкнитіс-пырис керкаӧ. А сэні ызгӧны-сёрнитӧны, шпуткӧмаӧсь — лӧз тшын ӧшалӧ. Нинӧм эз шу Петыр. Мед пукалӧны, абу кӧ дыш. Гажаджык кӧть. Деливӧыд босьтлас на ӧтнадтӧ.

Колис лун, сэсся мӧд. Чойыс регыд и лэччис карӧ, бӧръя теплоходъяснас. Петыр дзикӧдз шогӧ усис, кузьмӧс чужӧмыс топаліс, ыджыд нырыс сӧмын чурвидзӧ. Кӧть асьсӧ гортйӧ водтӧд.

...Сійӧ асылӧ Петыр садьмис водз, пемыд на вӧлі. Куйліс паччӧрын пыдзыртӧм ветьӧк кодь. Юрыс жувгис тӧрытъясьыс, ставсӧ ӧтилаӧ сорлалӧмысь. Ышлолав, кӧть пиньтӧ йир, а вина гагйыд нёнялӧ, сё мокасьтӧ. Шулас тай вӧлі мамыс, шонъянӧй, корсьӧм висьӧм пӧ. Корсьӧм и эм, некод вомас оз кояв. Шыбӧлитіс Петырӧс бара, кӧть пон моз омляв...

Чойсӧ колльӧдӧм бӧрын, рытъявыв, лысьтысьны Петыр лэччыліс. Ен мед видзас, эз гажа вӧв, садь юра. Мамыслысь идрасян кӧлуйсӧ весиг кышавліс. Но Сюрук ылысянь на чушнитіс, ӧвтыштіс кузь сюрнас, быттьӧ ӧлӧдіс: эн пӧ бара-й лок мелань. Петыр меліа сёрнитіс мӧскӧд, небзьӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ сола няньӧн. Лӧнис первойсӧ Сюрук, гажтӧмтчӧма, тыдалӧ, морт гӧлӧссьыд. А мыйӧн пуксис джек вылӧ, вӧраас инмӧдчис, — брун чужйис, сё лешакыд, ведраыс гуля-голя лэбзис. Петырлы муртса жӧ эз сюрав, чепӧсйыны удитіс. Гӧграліс мӧс дорын бура дыр, сьӧд няньӧн вердіс и. Но Сюрук жӧдзис ӧтарӧ-мӧдарӧ, гораа чушкис, довкйӧдліс ыджыд юрнас. Скӧр, синсьыс би петӧ. Сьӧлыштіс Петыр да кайис картаысь. Лои соседъясас, Педӧр Зоя ордӧ, пыравны. Гашкӧ, нывбабатӧ сибӧдас, сюра лешакыд. Кыкӧннад рытывбыд сэсся мӧстӧ песісны. Бергалӧ Сюрук, тӧдтӧмтӧ, кӧть плешкас варт. Кыдзкӧ-мыйкӧ пычкисны жӧ ведра джын йӧв. Матьӧн сорӧн. Петырлысь кӧть дӧрӧмсӧ пыдзырт — люстик ва. Педӧр Зоялӧн синваыс доршасьны кутіс, мудзис, коньӧрӧй, пӧрысь мортыд.

Чай пузигкості Петыр сысъяліс йӧвтӧ, петкӧдіс чуланӧ. Котӧрӧн сорӧн пызан вылӧ сёян-юан чукӧртіс, водка доз судзӧдіс — Педӧр Зоялысь да ассьыс мудзсӧ вештыны. Гажмисны сэсся, да одеколон лои лэптыны. Сы бӧрын Петырлӧн ставыс гудыртчис. Кыдзи паччӧр вылас воӧма, лешакыс тӧдӧ...

...Петыр кунис синсӧ, зілис ойбыртлыны на. И ойбыртсьӧма, ерӧмакань. Садьмис тай здук мысти-а: кодкӧ быттьӧ шебрас помнас вевттис чужӧмсӧ. Петырлӧн вир-яйыс кӧдзавліс, сьӧлӧмыс измыліс морӧсас. Лов шысӧ кутӧмӧн куйліс паччӧрын, пельсӧ чошкӧдӧмӧн кывзысис чӧв-лӧняс. Но орччӧн некод эз тыдав. Гашкӧ, каститчӧ сылы да, мамыслӧн лолыс ветлӧдлӧ керка пытшкас. Висьталісны тай пӧрысь пӧчӧяс — нелямын лунӧдзыс пӧ мортыдлӧн лолыс миянкӧд на олӧ.

Шебрӧдӧм бӧрад Петырлӧн унмыс дзикӧдз воши, быдсяма мӧвпыс жӧдзис-бергаліс юрас. Гажтӧмлунсьыс горш діныс кутіс гӧрддзасьны. Сё морӧ олӧмӧй!

Син водзас сувтліс коркӧя кадыс, мамыс, чой-вокыс. Сэсся найӧ вошлісны-сунлісны ру пиӧ моз, бара петкӧдчылісны. Тӧв воліс и гожӧм пуксьыліс Петыр вежӧрын... Гудрасис ӧти чукӧрӧ ставыс, но сӧмын ӧні юрас дӧвгис: кымын водзӧ олӧ, сымын сьӧкыдджыка восьлавсьӧ сылы, сымын топӧдӧ-кабыртӧ олӧмыс. Чойыс кутшӧм сюся вӧчис. Муніс-утёвтіс карӧ, майбыр, шывгӧ-олӧ. Сираліс кӧ юрсӧ Петыр моз, ӧні на эськӧ няйт пиын лукйысьӧ. Ас грездас. Сюсьджыкӧн Нинаыс чужлӧма. Абу Петыр кодь кольтан. А медся ичӧтсӧ, Иванӧс, мӧдарӧ катовтӧма — мамсӧ дзебны кын сьӧлӧма мортыд эз волы. Сьӧм мӧдӧдӧма дай. Телеграммаас сідзи и гижӧма: метӧг пӧ иналӧй-дзебӧй. Быттьӧ Сибирыд сизим му сайын. Эз и колльӧд мамсӧ бӧръя туйӧ. Кысь нин волас Иван. Кӧкъямыс класс бӧрын лыйис да ӧні на ветлӧ, кӧть гортсьыс петігӧн синваыс дольсъяліс. Быд во пӧ кута волывлыны. Кыськӧ! Гажмис тай ӧдйӧ. Войтыштіс да ӧні абу. Петырлы, медся ыджыдыслы, лои и олӧмсӧ кутны. Быдтысьны-уджавны мамыскӧд орччӧн, томсянь ытшкыны-куртны, асьсӧ жугӧдны и. Сьӧкыд шуны, кымын баржа ректӧма Эжва вылын. Пызьӧн, ӧтрубӧн, винаӧн. Сьӧмыд колӧ, быть сэсся чегсьы. Сэксянь и юыштны велаліс Петыр, мужикъяскӧд ӧтув мудзсӧ веськӧдліс.

Лэптісны тай чоя-вокаӧс кок йыланыс. Налы ӧні мый, пӧсь ни кӧдзыд ас грездыд. А мамыслӧн мыжыс эм жӧ. Пыр вӧлі дольӧ Ниналы да Иванлы: велӧдчӧй пӧ водзӧ, карлань сетчӧй, кокни олӧмлань. Эн ми моз скӧт картаын нэмтӧ луасьӧй. Енмыс тӧдӧ, бурӧ ли, лёкӧ ли велӧдіс Пиля Ӧдя чоя-вокаӧс. Но мамыслӧн кывъясыс йиджисны, тыдалӧ, на сьӧлӧмӧ. Ӧтиыс Сибирӧ юрсӧ нӧбӧдіс, мӧдыс карӧ лэччис. А Петыр ас грездӧ коли, скӧтнӧйын сіт зыртӧ. Тьпу! Экма, экма...

Югдыны кутіс. Ньӧжйӧник, дышпырысь, быттьӧ сьӧкыд унзільысь, садьмис ывла выв. Тадзисӧ векджык букыш лун водзын овлӧ. Петан кильчӧ вылӧ, да сьӧлӧмтӧ топӧдӧ жугыль серпасыс. Кутшӧм пашкыр да мича вӧлі льӧм пу. Быттьӧ пӧрччӧдӧмаӧсь ӧні коньӧрӧс, куш вожъясыс чурвидзӧны вывлань. Гоз-мӧд кор шпорӧдчӧ кӧдзыд тӧв улын. Жуньгӧны-ойзӧны би сутугаяс, шуштӧм да гажтӧм гӧгӧр. Грездыс шогӧ усьӧм морт кодь. Ловъя лов оз тыдав. Кодлы эськӧ и петкӧдчынысӧ? Таладор помас, Петыръясланьын, керка дас — дас вит и колис. Унджыкыс пӧрысь пӧчӧяс либӧ Петыр моз эндӧм мужикъяс. Гӧтыртӧмӧсь, сьӧдас и олӧны.

...Петыр дзикӧдз нин садьмис: синмыс кӧрт тув кодь лои. Юрыс пыр на потіс-жувгис, быттьӧ нӧшкӧн вачкалісны. Куйліс да кыліс ассьыс сьӧлӧмсӧ: гыпкӧ, лешакыд, шуйгаладорас, вель тэрыба гыпкӧ. Петыр эськӧ ёнасӧ нинӧмысь оз пов. Совхоз фермаын сёр рытъясӧдз ковмывліс отсасьны. Но мамыс кувсьӧм бӧрын быд шыысь чепӧсйыліс. Сёйны пуксяс, да горшас тасасьӧ. Чай вылын и оліс тайӧ лунъяссӧ, вина юис да. Тӧрыт винаыс помасис, одеколон няркнитісны Педӧр Зоякӧд. Мамыслӧн дзебасысь сюри, зырасьӧм вылӧ вӧлі ньӧблывлӧ. Ок и крепыд, сё мокасьтӧ. Биӧн пытшкӧстӧ сотыштӧ. А талун кежлӧ нинӧм абу, кӧть юрыд шӧри потӧ, он тай небось веськӧд.

Шыбитіс шебрассӧ, кималасӧн лэччис паччӧрысь. Кӧмтӧм кокнас шлапсьӧдіс пачводзӧ, ыджыд кӧш тыр клопкис-юис жуним ва. Муртса бӧр эз пет, сэтшӧма гудыртіс пытшкӧссӧ. Сьӧкыда ышлолаліг, бӧр кавшасис паччӧрӧ, йӧжгыльтчис-водіс. Водіс да синваыс кутіс доршасьны — сэтшӧм забеднӧ лои Петырлы. Мыйлакӧ ӧні, тайӧ унзіль асылӧ, сійӧ кутіс тырвыйӧ гӧгӧрвоны олӧмыслысь кӧрсӧ. Курыд кӧрсӧ. Быттьӧ ӧтилаӧ солькнитчис став шогыс, бурыс и лёкыс, гӧгыльтчис-таляліс Петырлысь вежӧрсӧ, нетшкис сьӧлӧмсӧ. Оліс-выліс, а со мыйӧдз воис. Кодӧс нӧ таысь мыждан? Кодӧс пинялан, мый сійӧ чужис-быдмис сьӧд вӧр шӧрын, ылі грездын, кӧні пӧлыньтчӧм керкаясысь кындзи нинӧм эз коль?

Позяліс юрыс Петырлӧн. Шогав кӧть эн, а мый таысь вежсяс. Кольӧм вежон Иван Марьяӧс дзебисны, дыр олӧма, кӧкъямысдас арӧсӧдз. Гусӧ Петыр кодйис жӧ. Сёрниӧ воисны мужикъяскӧд да шемӧс босьтіс: грездас пӧрысюлов кольӧма. Челядь гӧлӧс он кывлы. Со кытчӧдз воис налӧн Лунпокаыс. Мыйла воис? Кодкӧ ӧд воӧдіс жӧ. Водзын тані ён колхоз вӧлі, Жданов нима. Петыр син водзын на сэкся удж-олӧмыс. Сьӧлӧмсяньыс ставсӧ вӧчлісны. Видз вылӧ нёль час асылын петӧны. Бабаяс ты йылӧдз пыж тыр катасны, сьылігтырйи на. Шонді лэччигас бӧр воӧны, бара жӧ сьыланкыв юргӧ. Кӧть эз озыра, но сӧстӧма, бур ногӧн овлісны. Ӧта-мӧднысӧ дорйылісны, шогӧ усьны эз сетлыны. Ӧні на Петыр син водзын тувсовъя лун. Школаысь буретш лэдзалісны. Нимкодя кежисны мир туйлань. Мый нӧ тайӧ? Би сюръя ыпъялӧ-кайӧ енэжлань, нямралӧ Микул Васьяслысь керкасӧ. Котралӧны-горзӧны мужик-бабаяс, коді зыръя, коді ведраа. Коялӧны ваӧн азыма сотчысь керъяссӧ, багырӧн гӧгралӧны. Но кыдзи нӧ пӧдтан та ыджда битӧ? Кусӧдчан машина грездас эз вӧв, ва помпа эськӧ вайлісны, да весьшӧрӧ: сімӧма дзоньнас, кысь нин ва коявны. А би сэк кості пыр ёнмис, муркӧдіс-паськаліс, апаліс керка вевтсӧ, кильчӧ вывсӧ.

Микул Вась нетшкысис ӧтарӧ-мӧдарӧ, горзіс мыйкӧ весьӧпӧрӧм гӧтырыслы, шлапкӧдіс кинас...

Грездса челядь ризъялісны сотчысь керка дорын, видзӧдісны, кыдзи верстьӧ йӧз уськӧдчыласны билань, койыштасны ва ведра, да бӧр чепӧсйӧны, сэтшӧма сотӧ налысь чужӧмсӧ, ки-коксӧ кольтаӧн гартчысь биыс.

Петыр чивгис книга тыра сумкасӧ потшӧс бокӧ да лэбыштіс керка мышлань. Би тані нюліс сарай ӧдзӧссӧ, быд здукӧн паськаліс да ыдждіс, трачкакыліг котӧртіс керъясысь керъясӧ. Сэки и казяліс Петыр Микул Васьяслысь сьӧд понсӧ. Сійӧ никсіс-нетшкысис гид бокын, дом йылын вӧлӧма, мый вынсьыс зілис пышйыны ыпъялысь керка дорысь. «Вунӧдӧмаӧсь, тыдалӧ», — югнитіс Петыр юрын. Детинка уськӧдчис понлань, но билӧн лов шыыс матын нин кыліс, донӧдіс чужӧмсӧ, сотіс кисӧ. Лои картузнас тупкыны чужӧмсӧ. Сувтіс пидзӧс вылас, этша тракйис чепсӧ. Некыдзи оз мын, кӧть бӧрддзы. Скӧрмис Петыр да мый вынсьыс тай кыдз нетшыштас, ачыс весиг бӧрвыв путкыльтчис-уси. Понйыс лыйыштіс картупель му вомӧн, чепнас и быдӧн. Тадзи Петыр мездіс билӧн вомысь ловъя ловӧс...

А Микул Васьяслӧн керкаыс дзикӧдз сотчис. Мӧскыс и куканьыс тшӧтш. Став эмбурыс и. Ас выланыс мый вӧлі, сійӧ и колис. Нёль челядь шлюпкисны-бӧрдісны тшынасьысь керъяс дорын. Микул Вась пиньнас герчкис, гӧтырыс орччӧн «ойя да ойя» горзіс...

Тайӧ шогыс ӧтувтіс грездса войтырӧс, небзьӧдіс налысь сьӧлӧмсӧ. Быдӧн зілис отсавны сотчысьяслы. Петырлӧн мамыс, Пиля Ӧдя, кык юрлӧс катӧдіс, ыж ку пась, чышъян, гын сапӧг гоз, ки чышкӧд... Зэв ыджыд тубрас тай гартіс-а. Петыркӧд ӧтвылысь нуисны. Кысь нӧ он отсав, та ыджда шог суис да. Микул Васьяслӧн нёль челядь, кизь кодьӧсь на ставныс. Сэки, сотчысьяслы кӧлуйсӧ тэчигӧн, мамыс шуис Петырлы:

— Век колӧ ӧта-мӧдыдлы бур вӧчны. Кӧть тэныд лёктор вӧчас кодкӧ, тэ эн дӧзмы, водзӧссӧ эн босьт... Бурторйӧн колӧ сьӧлӧмсӧ венны.

Микул Васьяслы став грездӧн отсалісны. Арнас выль керка кыптіс Эжва кыр йылӧ.

Нелямын сайӧ во олӧ Петыр чужан грездас. Ёнасӧ некытчӧ эз и петав. Карӧ лэччыліс вит-ӧ-квайтысь, чой ордас, гӧститны. Со и став ветлӧмыс. Мамыслы ичӧтсянь отсасис. Быть ӧд уджад кутчысь, чоя-вокаӧс Пиля Ӧдялы ӧтнаслы лои вердны-пасьтӧдны да. Верӧсыс сылӧн Эжва вуджигӧн вӧйлі. Петырлы сэки дас ар муртса тыри. Нина да Иван шег кодьӧсь на вӧліны. Мый сэсся керан, тадзи кӧ олӧмыс бергӧдчис. Ковмис Петырлы бать местаас сувтны, мамыскӧд шогсӧ да сьӧкыдлунсӧ шӧри юкны. Пиля Ӧдя нэмсӧ куканьяс дорын ноксис. Первойсӧ колхозын, сэсся совхоз лои. Тасянь, Лунпокасянь, шӧр усадьбаӧдзыс дас квайт верст. Тулыс-арын няйтыс голяӧдзыд. Трактортӧг он сибав. Та вӧсна ёнасӧ эз и кежавлыны ылі бригадаӧ. Ичӧтик грездыд ёсь жель кодь вӧлі районса юралысьяслы. А кыдзи нӧ! Сёян-юантӧ вай, почтатӧ мӧдӧд, школатӧ красит-дзоньтав, лавкаад вузасьысьтӧ корсь... Пев ыджда грезд, а нокыс помтӧм-дортӧм. Коркӧ, во дас сайын кымын, волісны Лунпокаӧ чина войтыр, чукӧртлісны татчӧс олысьясӧс кӧдзыд клубӧ. Видз-му овмӧс лэптӧм-сӧвмӧдӧм йылысь сёрнисӧ панісны, вель гӧгӧрвотӧм «специализация» да «концентрация» кывъясӧн пель сьӧдмымӧн шыбласисны. Пыртам кӧ пӧ тайӧ выльторъяссӧ, быть петкӧдам сиктса войтырӧс югыд туй вылӧ, вуж выйӧныс бурмӧдам налысь олӧмсӧ, содтам йӧв да яй. Сэки буретш перспективатӧм сикт-грезд йылысь гаралісны. Тіян пӧ Лунпокаыд на лыдӧ веськалӧ тшӧтш. Сьӧд шляпаа морт, райисполкомса предӧн тай шусис-а, веськыда крапкис бабаяслы:

— Посни сиктъяслӧн олӧмыс помассьӧ. На вылӧ ми крест пуктам. Ыджыд-ӧ пӧльзаыс, шуам, тіян Лунпокаысь? Государстволы сӧмын рӧскод. Гӧгӧр няйт, туй абу. Сьӧдас оланныд. Специализация да концентрация — со кутшӧм туй визьӧд тшӧктӧ мунны миянлы партия. А посни грездъясыд асьныс бырасны, аскиа луныс налӧн абу...

Кымыныськӧ мӧвпаліс Петыр тайӧ «туй визь» йывсьыс. Ӧти боксянь, быттьӧ, лӧсялӧ — гырысь овмӧсын, дерт, унджык верман скӧттӧ видзны, йӧвтӧ лысьтыны. Йӧзлы кокниджык и, быдсяма техникасӧ позьӧ лӧсьӧдны-пуктыны. Мӧдарсянь кӧ, кодкӧ сісь юра жӧ сэні выліас пукалӧ. Мед кӧть и партийнӧй морт. Кыдзи нӧ сідзи — «перспективатӧм» грезд либӧ сикт. Нэмсӧ тані йӧз олісны, челядьӧс чужтісны-быдтісны, му вӧдитісны, скӧт видзисны, а ӧні ӧтчыдӧн ставсӧ керыштны-помавны? Водзын быттьӧ тайӧ лешак перспективаыс вӧлі, а талун эз ло. Ӧти здукӧн, вылісянь шуӧмӧн, улісаыслысь юавтӧг, натӧг сёрниттӧг. Мый нӧ сідзкӧ артмӧ? Перспективатӧм кӧ сикт-грезд, перспективатӧмӧсь лоӧны и сэтчӧс олысьяс. Тшӧтш и Петыр. Кутшӧмӧн чужин, сэтшӧмӧн и кулан, сьӧдас нэмтӧ кутан овны. Быд лун, вояс чӧж, пӧрысьмытӧдзыд. Сы вӧсна, мый водзвыв нин кодкӧ киӧн плешкад гижӧма — овны да кувны тэныд, Петыр, ковмас тані, Эжва йылӧ эндӧм грездын...

«Мый сэсся керан, олӧмыс кӧ чукыля-мукыля артмис», — мӧвпыштіс-содтіс ас кежысь Петыр. Сылӧн ӧмӧй ставсьыс мыжыс? Эм жӧ, эм, лешак, нинӧм дзебны. Сюсьджыкӧн колӧ вӧлі том дырйиыс лоны, лэччис эськӧ карӧ, ӧні, гашкӧ, кутшӧм прамӧй мортӧдз воис. А тані мый? Скӧт дорын бергалӧ лун и вой, олӧмсӧ оз аддзыв. Петавны некытчӧ, винатӧ кор лӧснитлан, сэки, буди, сьӧлӧмыд личавлӧ-а.

Мамсӧ дзебӧм бӧрын быттьӧ бӧръя вужйыс ори, тыртӧм да деливӧ морӧс вылас. Кӧть лёкгоршӧн горӧд, кӧть мыйта бӧрд, некод оз кыв тэнӧ, некодлы тэ он ков. Мир туй вылӧ петан, дзикӧдз шогӧдас. Грездыс няйтӧ вӧйӧма, важиник керкаясыс ляпмунӧмаӧсь, пӧрысь пӧчӧяс кодьӧсь. Быттьӧ мӧдар югыдас лӧсьӧдчӧны мунны. Лунпокаыс, тыдалӧ, сылань жӧ восьлалӧ...

Чӧв, вуні дзик Петырлӧн. Коркӧ на грездын школа вӧлі. Нёль классӧ Петыр сэні помавліс. Школа кындзи вичко дорын сельполӧн лавка сулаліс, ясли-сад, клуб. Колхозлӧн овмӧсын — мӧс карта, порсь гид, вель ыджыд амбар, малязі на видзлісны, маӧн чӧсмасьлісны... Ас олӧмӧн овлісны. Вель гажаа на. Но сэсся нюкыртчыны кутіс грездыс, быттьӧ тшыкӧдісны. Первой мӧсъясӧс Лунпокаысь нуисны. Совхозлӧн шӧр усадьбаӧ. Специализация пӧ вӧчам. Сэні, ыджыд сиктын, став олӧмыс кутас пуны. А йӧзыд абу синтӧмӧсь. Казялісны, мый Лунпокалы голя вылас тальччӧны, пом воӧ — коді кытчӧ сявкнитісны. Велӧдчысь гежӧд лои — школа клопкисны. Клубӧ томан ӧшӧдісны. Ясли-садйын некодӧс лои видзны ни. Тадзи и эндіс Лунпока, ньӧжйӧникӧн, тэрмасьтӧг. Петыр тшӧтш и. Нелямын сайӧ, а гӧтырыс чужлытӧм на. Кысь сійӧ сюрас Лунпокасьыс, кӧть пӧнара биӧн корсь... Сэсся Петыр кодь эндӧмыд тані эм жӧ уна. Таладор помсьыс кӧть лыддьыны: Пилёв Ӧньӧ, Певрунь Иван, Ӧльӧй Ёгор... А мыйтаӧн олӧмсӧ лёк ногӧн помалісны? Ӧти гажа юрӧн кынмис, мӧд ӧшӧдчис, коймӧд пыжӧн путкыльтчис. Гажа Ягын, кытчӧ мамсӧ дзебисны, йирмӧг босьтлӧ — сы мында ён морт, грездсӧ кыпӧдысь-мичмӧдысь, кыз му улын куйлӧ. Вина помысь бӧръя туйсӧ аддзисны...

Петыр син водзӧ чепӧсйыліс Гажа Яг, пӧлыньтчӧм крестъяс, мамыслӧн гуыс. Быри тай пачводз дор талялысьыд, кӧвдумнад чӧсмӧдлысьыд. Ок эськӧ, ачыс сы водзын мыжа жӧ да. Сюравліс мамыслы код юра Петырсянь. Иван лун дырйи на пиньӧ воисны. Код нин вӧлі Петыр, но голяыс тачкис. Тӧдіс, мый мамыслӧн доз дзебӧма, пычкыны кутіс, мырдӧн пӧлатьӧ кавшасис, курыдторсӧ мырддьыны. Эз кут сетны Пиля Ӧдя дозтӧ, вод пӧ, узь нин, эн шастит. Тойыштіс Петырӧс, мӧдыд швачкис воча, ныр-вомас веськаліс мамыслы. Тышкӧ воисны. Бура зульӧдіс Пиля Ӧдяӧс, усьӧм бӧрас гоз-мӧдысь чужйис на сапӧга кокнас. Эз ков эськӧ да, мый ӧні вӧчан. Висьмис сэсся мамыс. Ойзігтыр вӧлі мӧссӧ лысьтыны лэччылас, синмыс и чужӧмыс лӧз. Элясис пыр: пытшкӧсӧй пӧ вӧрзьӧма. Арнас сэсся кувсис дай. Гашкӧ, Петыр дойдіс, сэки, Иван лунас?

...Дзикӧдз кутіс югдыны, а Петыр век на жуйвидзис-куйліс паччӧрын. Сюрукӧс эз юктав ни, кысь нин лысьтыны. Дыш вӧлі юрсӧ вӧрзьӧдны, солькъясис ставыс. Вукӧдіс и. То пӧсьӧ шыбитлас, то йирмӧг-кӧдзыд.

Асывбыднад быдторйыс юрас воліс. Став олӧмыс син водзтіыс муніс. Муніс да быттьӧ налькйӧ веськаліс, пемыд пельӧсӧ быттьӧ Петырӧс йӧршитісны.

Коркӧ сійӧ паччӧрын жӧ вӧлі узьӧ. Мам кувтӧдзыс на. И вӧтасьӧ Петыр: сы бӧрся черӧн кодкӧ вӧтчӧ, керавны кӧсйӧ. Пышйӧ-котӧртӧ Петыр, а лёк мортыс суӧдӧ, матын зэв. Горӧдіс сэки Петыр да садьмис. Гӧгӧр дзурс пемыд, оз гӧгӧрво, кӧні мый. Кималасӧн тапкӧдіс юр весьтас — кер, бокас — керъяс, гӧгӧр — кер. Унзільйывсьыд муртса садьсӧ эз вошты. Мӧдар югыдыс и быдторйыс сэки усьлі дум вылас. А паччӧрын и вӧвсьӧма...

Но ӧні эз паччӧр сэрӧгын вош-дзугсьы Петыр, а олӧмас. Быттьӧ кер бердӧ топӧдісны. Ӧти туй кольӧ. Ачыс олӧмыс сэтчӧ петкӧдіс...

Югзис Петырлӧн вежӧрыс, став вир-яйыс ловзис. А, мый лоны — лоӧма, мый олӧма — ставыс бӧрӧ кольӧма. Шудыс кӧ водзын эз усь, ӧні кысь нин. Помавны дай, ӧтчыдысьӧн...

Тайӧ мисьтӧм мӧвпсьыс Петырлӧн сьӧлӧмыс ыркавліс, сэсся кык кокни морӧс вылас лои. Быд сӧн быттьӧ зэлаліс, тірӧм босьтіс, кынтыны кутіс. Пиньсӧ мурчнитӧмӧн шыбитіс шебрассӧ да тэрыба чеччис.

Первой гӧбӧчӧ пыраліс, дзебасысь кыськӧ, пач увсьыс, ружье перйис. Буссӧ чышкаліс, точкис гоз-мӧдысь патронтӧгыс — видліс, уджалӧ оз. Сэсся пӧльыштіс ствол пытшкас, мед ёг эз веськав. Октіс ӧтка пуляӧн, зяткис-пӧдлаліс ружьесӧ.

Ланьтліс паччӧр дорӧ, мыйкӧ думайтіс. Шкапысь судзӧдіс кыз тетрадь, дзаж косяліс листсӧ да гырыся гижис: «Ме ачым ставсьыс мыжа. Дзебӧй мам дорӧ...»

Кузь туй водзын моз, здук кежлӧ, пуксьыліс лабич помӧ, чеччис бӧр да петіс ывлаӧ. Эз кут керка пытшкӧссӧ пежавны. Код тӧдас, гашкӧ, олӧмыс ловзьылас на Лунпокаын да.

...Картаын нора бакӧстіс Сюрук, век на, тыдалӧ, виччысис Пиля Ӧдяӧс. Кузь бӧжа катша жбыр лэбзис керка пельӧсысь, пуксис пес чипас вылӧ да кутіс вом тырнас китшкыны-пинясьны. Но чӧв вӧлі гӧгӧр. Ланьтӧма грездыс, голяӧдзыс вӧйӧма пемыдас.

Войнас кӧдздӧдіс. Асъявылыс нин, тэрмасьӧмӧн сапкис-усис медводдза лым, быттьӧ сійӧ тэрмасис саймовтны арся няйтсӧ...