РАЗВЕДЧИК

Вӧлӧкті векньыдик тӧвся туй кузя мунӧ морт. Мунӧ туй шӧрӧдыс, вӧв кокъясӧн лойӧминті. Сэті абу кокни восьлавны. Мукӧд дырйи кежлас додь сювъясӧн визьйӧдлӧм местаӧ. Сэні шыльыд, лымйыс топалӧма да волялӧ. Войнас пискаа чепсасьыштіс лым, воляланінас куйлӧ небыдик еджыд гӧн кодь чиръясӧн. Волькысла морт вильдылас, нюммунӧ, сэсся бӧр воськовтас лойсьӧм лымйӧ.

Морт вушйӧм казинет пальтоа, пеля шапкаа. Кокас руд гын сапӧг, гӧлень йылыс бонзьӧма. Пыдӧсас кымынкӧ вевся кыз дӧмас. Мышкас волыс вылын шляпмунӧм ичӧтик ноп. Паськӧм сертиыс — сиктса гӧлиник мужик.

Талун шочиника, корсюрӧ пӧльыштлӧ лун тӧв. Ывла вылын сынӧдыс небыд. Шонді ворсӧ мусӧ вевттьысь да пу лапъясӧ ӧшйӧм лым вылын. Зэв мича сэки видзӧдны ывла вылӧ, синтӧ ёрмӧн мича. Мича дырйи лышкыдджыка и мунсьӧ. Позьӧ эськӧ ставсӧ вунӧдлыны сэки. Позьӧ, абу кӧ тэ водзӧ сувтӧдӧма ыджыд мог. Позьӧ, шы ни тӧв кӧ олӧмыс, оз кӧ ков тэныд нинӧмысь виччысьны.

Мортлы тайӧ Аныба-Руча костса вӧлӧкыс — зэв тӧдса. Быд увтас, быд шор, быд чой, быд туйпӧлӧнса пу да потшӧс прасла важысянь тӧдсаӧсь. Сійӧ кӧкъямыс во сайын детинкаӧн на подӧн мунліс тайӧ туй кузяыс карланьӧ. Мунліс кынӧмпӧт корсьны. Медасис Сыктывкарын купеч Платон Васьӧлы уджавны кӧлач пӧжаланінӧ. Сы бӧрын, коді тӧдас, кымынысь лолі сылы талявлыны тайӧ туйсӧ.

Тӧдсаинъясті мунігӧн сьӧлӧм вылад кыдзкӧ долыдджык. Горӧдны эськӧ сьывны. Да оз позь! Гӧлиник крестьянин паськӧма морт мунӧ врагъясӧн босьтӧм местаті.

Ӧтилаын, чой горув лэччигӧн, морт аддзис — столбъяс вылын пыдди телеграфнӧй сутугаыс ӧшалӧ вӧсни потшъяс йылын. Морт нюммуніс. Кодкӧ войӧ сійӧ аслас ёртъяскӧд воліс татчӧ видзьяс вомӧн лыжиӧн да пӧрлӧдліс столбъяссӧ, орйӧдліс телеграфнӧй да телефоннӧй проводъяссӧ.

Ӧні врагъяс сутугасӧ везйӧдлӧмаӧсь потшъяс йылӧ. Вот эськӧ босьтны да ӧддзӧдчӧмӧн чужйыны потшъясас, мед ратшмунӧны-чегӧны. А сутугасӧ орйӧдлыны... Но — оз позь. Ӧні сійӧ мунӧ мӧд могӧн. Ыджыдджык могӧн.

Гырыся восьлалӧ туй кузя водзӧ. Колӧ тэрмасьны.

Паныд некод оз лок. Бӧрын некод оз жӧ тыдав. Тайӧ — бур. Лӧсьыдджык, некод кӧ оз аддзыв сійӧс. Мыйла йӧзасьнысӧ?

Но эз на удит тайӧ дум бӧрас мунны джын туйсӧ, сюсьмӧдӧм пельяснас кыліс бӧрвывсяньыс кодӧскӧ локтысьӧс.

Видзӧдліс — рӧдтӧ вӧла. Рӧзваля. Рӧзваляс додь вож костӧдыс вуджрасьӧны мортъяс.

Со тэныд и эз йӧзась! Сайӧдчыны кытчӧкӧ! А кытчӧ? Собны лым питі да куткыртчывны со эсійӧ пожӧм пуяс саяс? Сёр. Доддьын пукалысьяс сійӧс казялісны нин. Да и лым питі выльӧн мунӧм кок туй кузя ӧти здукӧн туяласны. Дзебсян кӧ, лёкджык лоӧ.

«Оз-ӧ позь налысь мыйсюрӧ тӧдмавны? Кодъяс бара мунӧны? — думыштіс морт. — Дерт, кӧнкӧ, Аныбсянь».

Сійӧ надзмӧдіс воськовъяссӧ, муртса кокъяссӧ кыскӧ: лэччысис ёна мудзӧм морт улӧ.

Пода мортӧс вӧла ӧдйӧ суӧдіс. Морт кежис толаӧ. Заводитіс тірзьыны, быттьӧ дзикӧдз нин турдӧма. Син бӧжнас видзӧдліс додь вылӧ, аддзис — нырас пидзӧс вылас сулалӧ ыджыд чышъянӧн гартчӧм нывбаба, а рӧзваль шӧрас турун вылӧ нёровтчӧмаӧсь кык белогвардеец, винтовкааӧсь.

Нывбаба кутыштіс вӧвсӧ морт весьтӧ воӧм бӧрын. Чирӧм гӧлӧсӧн морт вӧзйысис, оз-ӧ сійӧс додь бӧжаныс лэдзны да нуыштны кӧть Ручӧдз.

Салдатъяс чошмуніны, кыпӧдісны юрнысӧ, аддзисны мортӧс да серӧктісны гажа серамӧн. Налы нимкодь вӧлі видзӧдны толаӧ вӧйыштӧм коньӧр кодь, косіник да гегдӧм мужичӧй вылӧ.

Нывбаба пуксьӧдіс мудзӧм мортӧс рӧзваляс, кучкис вӧвсӧ. Морт любӧысла кокниа лолыштіс. Пӧрччис уна пӧлӧс дӧмаса кепысьсӧ, пӧлялыштіс кынмӧм кияссӧ. Сэк кості сюся кывзіс, мый сёрнитӧны салдатъяс. Казяліс — салдатъяс абу комияс, сёрнитӧны рочӧн. Нинӧм торъя коланасӧ оз висьтавны, сідзи боргӧны — кывбертӧны.

Вӧла-доддя прӧйдитіс Руч. Сиктын паныдасьысь либӧ ордъян нывбабаяс син бӧжнаныс видзӧдласны додь вылӧ, аддзасны винтовкаа салдатъясӧс да ӧддзӧдасны воськовнысӧ.

Мортӧс Ручын эз чеччӧдны, бара петісны вӧлӧкӧ. Сійӧ дзикӧдз гажмис. Долыда нюмъялӧмӧн да шмонитан гӧлӧсӧн мӧдіс сьывны. Сьылӧ коми сьыланкывъяс.

Салдатъяс бара гир-гир серӧктісны. Со тай: вӧв доддьӧ веськалӧм мортыд любӧысла сьывны босьтчис. Мед сьылӧ. Гӧлӧсыс абу шыбитана, пельтӧ оз вунды. Гажаджык налы вӧлӧкті вуджны.

Вӧлӧс вӧтлысь нывбаба чуймис. Мыйкӧ тай нӧ мортыслӧн сьылӧмыс быттьӧ тӧдса. А кывъясыс абу Нёбдінса Витторлӧн кодьӧсь! Сылысь кӧ мыйкӧ юасьӧ мортыс-а?

Нывбаба шензьӧмӧн видзӧдліс сьылысь вылӧ. Сійӧ сьылӧ да мудера гусьӧн синмасьӧ нывбабакӧд. Ямщик повзис. Чӧвтліс синъяссӧ салдатъяс вылӧ. А найӧ бӧрвыв лэччысьӧмаӧсь рӧзвальын да нюмъялӧны.

Додь бӧжӧ бокшӧн пуксьӧмӧн морт ӧтторъя ӧтитор лывкйӧдлӧ:

Муса нылӧй, эн пов,

Висьтав сиктад

Мыйта еджыд гӧститӧ

Рытъя кыа бӧрын?

Нывбаба зумышӧн видзӧдліс сьылысь вылӧ. Кыдзи сійӧ висьталас? Гӧгӧрвоасны кӧ рӧзваль шӧрӧ пласькысьӧм мустӧм гӧстьясыс, сылысь морӧссӧ розьӧдасны либӧ юр чашкасӧ пасьвартасны.

Сьылысь, бокӧ видзӧдӧмӧн, мелі горӧн водзӧ сьылӧ:

Муса нылӧй, петав, петав,

Вӧвтӧ ньӧрнад швачкы,

Сійӧс видӧмӧн висьтав,

Мый ме тэнсьыд юася.

Додь нырын пукалысь «муса ныв» скӧрысь плетьыштіс вӧвсӧ:

— Но, Карко, восьлав, трасича!.. Куимсё кызь кымын.

Морт ланьтліс. Колӧ ӧд шойччӧдыштны салдатъяс водзын гӧлӧстӧ. Сэсся мӧд гласӧн пондіс нюркйӧдлыны: кымын сярган пӧ налӧн биӧн сьӧласьӧ.

Нывбаба гӧгӧрвоис — морт юасьӧ пулемётъяс йылысь. Горӧдіс вӧв вылас:

— Мый сэні мегыр костӧдыд видзӧдан! Нёль-ӧ-вит тай дуввидзӧны-а.

Морт бара сьылӧмӧн юаліс, кытчӧ да мыйла нуӧ тайӧ кык бессӧ.

Нывбаба вочавидзис:

— Но, Карко! Код тӧдас, кытчӧдз нуасны!

Сэсся збыль скӧрмӧмӧн нин юр вывтіыс бергӧдліс плеть сюмыссӧ да мый вынсьыс кучкис вӧвсӧ:

— Кор бара песовтанныд... сьылідзирнысӧ?

Карко кыккокйыв гӧнитіс.

Морт гораа да нимкодя сьыліс:

Регыд, регыд, муса нылӧй!

Пызаннытӧ корсьӧй

Локтігкежлӧ миянлы.

Гажа горӧн помаліс:

И скажи ты, милочка,

Поцелуешь ли меня?

— Ишь ты, бабу увидел, поцелуи захотел! — гылыда серӧктісны еджыдъяс.

Вашъяліс тшӧтш нывбаба.

А сьылысь морт эз серав, кӧть и кужис бӧбйӧдлыны врагъясӧс. Сійӧ букышӧн видзӧдіс английскӧй винтовкаяс вылӧ, кодъясӧс салдатъяс кутісны кианыс мыйлакӧ вывлань чургӧдӧмӧн...

Матысмыны кутісны Дереваннӧйлань. Морт кутіс жӧдзны места вылас. Вӧзйысис додьсьыс, кежис туй бокӧ, шеныштіс нывбабалы: мун пӧ. Муніс кыдзьяс сайӧ, быттьӧ ас могӧн. Сылы нинӧм вӧлі сэсся вӧчны тайӧ йӧз дінын. Мый колӧ да мый сяммис — тӧдмаліс.

Да и сылы, гӧрд разведчиклы, оз позь вӧлі локны Дереваннӧйӧ вӧв доддьын. Сійӧ локтас сиктӧ гусьӧн. Пырас тӧдса ордӧ. Босьтас сылысь вӧралан лямпа. Вӧр діяс пыр да видзьяс вомӧн весьтасалас Кулӧмдінӧ.

Дереваннӧйын мортлы тӧдсаясыд, майбыр, сюрӧны. Тані сійӧ чужліс, быдмыліс. Кужас, код ордӧ пырны, код дінӧ шыасьны. Сійӧ, дерт, оз пыр ни оз петкӧдчыв Ӧдёв Микол да Семёнов Вась либӧ Илля Вась Миш коддьӧмъяслы. Найӧ нэм чӧжныс тыртлісны ассьыныс йӧртӧднысӧ гӧль йӧз сьылі вылын. Налы белӧйясыд абу кортӧм гӧстьяс, а чӧскыд сёянӧн чеган пызан сайӧ да енув пельӧсӧ пуксьӧдан меддона гӧстьяс.

Тайӧ пӧрйӧ врагъяс тылӧ писькӧдчӧм бӧрын сылы быть колӧ волыны Кулӧмдінӧ. Сэні белӧйяслӧн штаб. Кывсьӧ, сэні жӧ пӧ виньгырвидзӧ Степан Латкин, мыськӧ барин кияссӧ, пӧткӧдӧ горшсӧ, бурмӧдӧ ассьыс звермӧм сьӧлӧмсӧ уджалысь йӧз вирӧн. Враг йылысь уна тані позьӧ тӧдмавны. Колӧ корсьлыны и ас йӧзӧс, йитчыны накӧд. Он тӧд, гашкӧ, сямман и прокламацияяс гижны да разӧдны. Сӧмын... Сӧмын мед оз йӧзась. Оз сюр врагъяс киӧ.

Сійӧ, гӧрд разведчик, оз пов. Эз полӧм вылӧ татчӧ лок... Эз весьшӧрӧ морӧсас тіпкы збой сьӧлӧм. Комсомолецлӧн да коммунистлӧн сьӧлӧм. Эбӧсыс сылӧн, кызь куим арӧса зонлӧн, тырмас.

Татчӧ нӧшта колӧ содтыны сюсьлун. Кӧнсюрӧ колӧ кужны мудеравны. Ыджыд сюсьлун тані колӧ. Сытӧг он сяммы пӧртны олӧмӧ сы водзӧ сувтӧдӧм зэв кыв кутана могсӧ. Судзсяс-ӧ сылӧн сюсьлуныс?

...Гӧрдъяслӧн разведчик воліс Кулӧмдінӧдз. Сьӧкыд туйясӧд бӧр петіс Пӧддельнӧйӧ, аслас ёртъяс дінӧ, краснӧйяс дінӧ. Дерт, эз пет куш киясӧн.

Тайӧ вӧлі 1920 воын, февраль воддза лунъясӧ. Мортыс вӧлі дереваннӧйса зон Тимин Егор Ласей, гӧрдъяслӧн разведчик — Власий Егорович Удоратин.

1959 во.