УЧИТЕЛЬ-КОММУНИСТ

Эжва ю пӧлӧн, Помӧсдінсянь сизим километр кывтыдын, сулалӧ Скӧрӧдум сикт. Тані революцияӧдз учительӧн уджаліс Алексей Иванович Шомысов.

Октябрьскӧй революция бӧрын Алексей Иванович пырис Коммунистическӧй партияӧ, став сьӧлӧмсяньыс кутіс тышкасьны великӧй Ленинлӧн идеяяс вӧсна. Но коммунистлысь югыд олӧмсӧ орӧдісны белогвардейскӧй палачьяс.

Алексей Иванович Шомысов чужліс 1881 воын Пермскӧй губернияса Кунгур карын. Сэні сылӧн бать-мамыс, скӧрӧдумса гӧль крестьяна, корсисны нажӧтка, пилитісны заводъяслы пес. Алексей чужӧм бӧрын регыд мысти найӧ локтісны гортаныс.

Алексей быдмис гӧля. Бать-мамыс эз лысьтлыны думайтны писӧ велӧдӧм йылысь. Но Алексей милӧстина корӧм помысь велӧдчис грамотаӧ. Ыджыд переменаяс дырйи пырас соседъяс ордӧ, шуас тьӧткалы: «Сетыштан кӧ няньтор — сет. Он кӧ сет — водзӧ муна. Ог эшты!»

Детинка вӧлі зіль да сюсь, велӧдчис бура. Удайтчис сылы помавны и Тотьмаса учительскӧй семинария. 1902 восянь Алексей Иванович заводитіс велӧдны аслас сиктса начальнӧй школаын. Сійӧ зілис сетны грамота гӧль крестьяна ныв-пиянлы. Гӧль йӧз эз окотапырысь сетны челядьнысӧ велӧдчыны: колӧ уджавны, кынӧмпӧт перйыны. Алексей Иванович ветлӧдліс керкаысь керкаӧ, корис велӧдны крестьяналысь челядьсӧ.

Ӧні Скӧрӧдумын олӧ Вонифатий Шомысов, гражданскӧй война воясӧ Краснӧй Армияын доброволец. Сійӧ велӧдчылӧма Алексей Иванович ордын. Бур да шоныд кывъясӧн казьтылӧ Вонифатий ассьыс учительсӧ. Мыйта вын пуктіс сійӧ, мед эськӧ Вонифатий эз эновтчы школаысь!

А. И. Шомысов, школаын велӧдӧмысь кындзи, уна уджаліс и крестьяна пӧвстын: вотчина юклігъясӧн дорйывліс гӧль йӧзӧс. Сы вӧсна Помӧсдін вӧлӧстьса начальство эз кут радейтны учительӧс. Урядник кутіс туясьны, оз-ӧ сійӧ волысь политссыльнӧйяскӧд.

Алексей Иванович гӧтрасис Помӧсдінса фельдшер Фёдоров ныв вылӧ. Сылӧн гӧтырыс — Екатерина Семёновна — велӧдчылӧма этша. Катя ёна радейтіс верӧссӧ — авъя да йӧз вӧсна тӧждысьысь учительӧс.

Алексей Ивановичлы гӧтырыскӧд да ӧти кагакӧд регыд ковмис мунны аслас сиктысь. Сійӧс индісны велӧдны Визинса школаӧ. И татчӧс урядник бара жӧ кутіс сы бӧрся кыйӧдчыны, шобсьывліс Шомысов ордын. Сэтчӧ жӧ, учитель эз кажитчы визинса поплы, кодлы ёна парскис, мый Алексей Иванович оз эскы енлы, челядьӧс молитваӧ пыдди велӧдӧ сьыланкывъясӧ, закон божийӧн пыдди тӧдмӧдӧ естественнӧй наукаясӧн.

Кык во мысти, 1914 воын, Алексей Иванович бӧр локтіс Скӧрӧдумӧ.

Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революция бӧрын Алексей Иванович важ моз учителялӧ Скӧрӧдумса школаын. Сэсся мыйкӧ дыра велӧдӧ математика да физика Помӧсдінса высшӧй начальнӧй училищеын.

1918 вося сентябрь помын Помӧсдінын котыртчӧ коммунистическӧй партийнӧй ячейка. Алексей Иванович пырӧ партияӧ. Беднота комитетын удж, кулакъяслысь лишалан нянь да контрибуция перйӧм, Сӧветъясысь кулакъясӧс да налысь агентъясӧс вӧтлалӧм, сэтчӧ гӧль крестьянаӧс бӧрйӧм, водзмӧстчысь йӧзӧс Краснӧй Армияӧ мӧдӧдӧм — со кутшӧм могъяс сулалӧны вӧлі сэкся кадӧ сиктса коммунистъяс водзын. Алексей Иванович нуӧдіс тайӧ уджъяссӧ, котыртіс уджалысь крестьянаӧс классӧвӧй врагкӧд тыш вылӧ, Сӧветскӧй власть ёнмӧдӧм вылӧ. Скӧрӧдумса гӧль крестьяна радейтісны учитель-коммунистӧс, мунісны сы бӧрся.

— Тэнад бур уджысь, Алексей Иванович, ми тэнӧ кутам новлӧдлыны ки вылын, — унаысь шулывлісны найӧ.

1919 воын гожӧмнас Алексей Иванович Скӧрӧдумын котыртіс коммуна. Коммунаӧ пырисны 17 гӧль крестьянин.

Коммунаса членъяс зіля босьтчисны тэчны ӧтувъя овмӧс, ӧтсӧгласӧн бӧрйисны председательӧн А. И. Шомысовӧс. Торйӧдісны обществоысь аслыныс муяс Дуброва ыбын. Ӧтувтісны кӧйдысъяс, судзӧдісны видз-му уджалан машинаяс, лӧсьӧдчисны стрӧитчыны. Алексей Иванович аслас керка сайӧ садитіс ниа да сус пуяс, кӧсйис сэні лӧсьӧдны пасека.

Коммунаръяс тшӧкыда чукӧртчывлісны собраниеяс вылӧ, тӧлкуйтісны ӧтувъя овмӧс кыпӧдӧм йылысь. Председатель унаысь висьтавліс налы партиялӧн да Сӧветскӧй властьлӧн политика йылысь, велӧдіс, кыдзи петны гӧль, корысь олӧмысь.

Кулакъяс быд ногыс зілисны торкавны коммуна котыртӧм. Ӧти кулак весиг эз лэдз аслас юкмӧсысь коммунаръяслы гумлавны ва. Найӧ торъя нин повзьӧдлісны крестьянаӧс белӧйяс локтӧмӧн.

Зэв сьӧлӧмысь коммунаръяс празднуйтісны Октябрьскӧй революциялы мӧд во тырӧм, нуӧдісны митинг, ветлӧдлісны сикт кузя гӧрд флагъясӧн. Гӧрд матерьеыс эз вӧв да ӧти коммунарка аслас гӧрд сарапанысь вурис флаг. А ыджыд праздник бӧрын ӧтувйӧн босьтчисны петкӧдны муяс вылӧ куйӧд.

Ӧти асывводзӧ, пемыдӧн на, коммунаса членъяс доддялісны вӧвъяс куйӧд петкӧдны. Друг кылӧны: Помӧсдінын гымгӧны-лыйсьӧны. «Белӧйяс!» — гӧгӧрвоисны коммунаръяс. Локтісны асланыс председатель дінӧ, юасьӧны:

— Мый вӧчны, Алексей Иванович?

— Сӧвтӧй куйӧд! Помӧсдінсянь миянӧдз сизим километр. Белӧйяс оз локны, краснӧйяс оз лэдзны найӧс.

Эз удайтчы петкӧдны куйӧдтӧ. Помӧсдінсянь локтіс Ӧльӧксан Пашнин, скӧрӧдумса томиник зон, помӧсдінса высшӧй начальнӧй училищеын велӧдчысь. Сійӧ висьталіс белӧйяс йылысь, краснӧйяслӧн бӧрыньтчӧм йылысь. Коммунаръяс сӧвтісны додьясӧ кутшӧмсюрӧ кӧлуй, коді вӧлӧн, коді подӧн мӧдӧдчисны Кулӧмдінӧ.

Шомысов пуксьӧдіс гӧтырсӧ да челядьсӧ кӧшовкаа доддьӧ, тшӧктіс лэччыны Кулӧмдінӧ, а ачыс Скӧрӧдумысь бӧрыньтчис красноармеецъяскӧд.

Кулӧмдінӧ воӧм мысти Алексей Иванович кывліс: Сыктывкар — белӧйяс киын. Мый вӧчны? Сійӧ муніс Ульяновоӧ, судзӧдіс лызьяс, кӧсйис веськӧдчыны вӧръяс пыр Чердыньӧ. Ульяновоын сылы висьталісны: Чердынь пӧ белӧйяс киын жӧ. Алексей Иванович веритіс сійӧ висьталӧмыслы, кӧть эськӧ тайӧ эз вӧв збыль. Ульяновоын жӧ вӧлі Скӧрӧдумысь коммунаса член, 18 арӧса ныв, Василиса Пашнина. Алексей Иванович тшӧктіс сылы мунны Кулӧмдінӧ, висьтавны семьяыслы, мед бергӧдчасны гортлань.

— А тэ кытчӧ? — Шомысовлысь юаліс Василиса.

— Ме, гашкӧ, верма писькӧдчыны ас йӧз дорӧ.

Екатерина Семёновна челядьыскӧд, верӧсыслӧн тшӧктӧм серти, бергӧдчис Скӧрӧдумӧ. Туй вылас паныдасьлӧны белӧйяс, юасьӧны, кытысь локтӧ, грӧзитчӧны мыждыны пышйылӧмсьыс. Ӧти бандит Екатерина Семёновналы тшӧктіс чеччыны додьсьыс, кежны туйбокса коз дінӧ, мед сэні сійӧс лыйлыны: тыдалӧ, киыс эз лыб посни челядь син водзын вины мамӧс. Катя кутіс кевмысьны: ичӧт кагасӧ пӧ кӧть жалит. Белӧй оз лэдзчысь: прикладнас зурӧдӧ нывбабалы, кучкалӧ кӧшовкаас. Туй вылын тыдовтчисны мукӧд белӧйяс, кутісны юасьны асланыс ёртлысь, мый тані вӧчсьӧ. Найӧ юасиг-сёрнитігкості Екатерина Семёновна кучкис вӧлыслы. Вӧв тракнитчис, скачӧн гӧнитіс.

Василиса Пашнина бергӧдчис жӧ Скӧрӧдумӧ. Узис гортас кык вой, сэсся сійӧс арестуйтісны, вайисны Помӧсдінӧ.

Василиса Дмитриевна ӧні на казьтывлӧ:

— Менӧ пуксьӧдісны купеч Езьӧ керкаӧ. Пуксьӧдӧм йӧзыс вӧліны ыджыд жыр тыр. Вӧлі сэні и коммунист Степан Опонь (Афанасий Степанович Шомысов). Сійӧс сёрӧнджык белӧйяс лыйлісны Мылдін туй вылын. Сэки жӧ Степан Петрович Игнатовӧс, Помӧсдінса беднота комитетысь председательӧс, белӧйяс ёна мучитӧм бӧрын сюйисны Эжваӧ, йи улӧ. Езьӧ керкаын ме пукалі сутки. Сэсся лэдзисны. Арестысь петӧм бӧрын кымынкӧ лун мысти ӧшинь пыр ме аддзылі ассьыным Алексей Ивановичӧс. Муніс сійӧ туй кузя гырысь воськовъясӧн кык винтовка костын...

Краснӧйяс дінӧ писькӧдчыны Шомысов эз вермы. Сійӧ вӧр питі лызьӧн локтіс Скӧрӧдумӧ. Первойсӧ эз пет сиктӧ, кымынкӧ лун дзебсясис вӧр керкаын. Сэсся воліс гортас, петкӧдчыліс гӧтырыслы.

Белӧйяс оз тӧдны вӧлі, кӧні Алексей Иванович, но найӧ унаӧн волывлісны семья ордас корсьысьны, грӧзитчисны да повзьӧдлісны гӧтырсӧ. А Алексей Иванович дзебсясис аслас пывсянын.

Ӧтчыд гозъя костын вӧлі татшӧм сёрни:

— Мый ӧні пондан вӧчны, Алёша? Кутасны белӧйясыд.

— Часлы, Катя! Колӧ меным йитчыны татчӧс надёжнӧй йӧзкӧд.

— Мый могысь?

— Партизанавны кутам. Тасянь, мышсяньныс, белӧйяслысь кок сӧннысӧ орйӧдлыны мӧдам, — ыджыд надеяӧн шуис Алексей Иванович. — Сӧмын тэ, Катя, аддзӧдлы кутшӧмсюрӧ йӧзӧс, — Алексей Иванович висьталіс дас кымын мортӧс. — Юась, кодлӧн мыйта порок-дрӧб запас эм. Гусьӧн юась, мед он йӧзась.

Мӧдысь, сутш кежлӧ аддзысьлігӧн, Алексей Иванович велӧдіс гӧтырсӧ:

— Ме кӧ сюра, менӧ, дерт, палачьяс лыйласны. Сідзи кӧ быттьӧ лоӧ, тэ менӧ, Катя, гуав асланым йӧрӧ, сус пуяс улӧ. Эн пов, белӧйяс дыр кутчысьны оз вермыны...

Но белӧйяс бура дыр на кутчысисны. Алексей Ивановичлысь батьсӧ унаысь грӧзитісны лыйлыны, оз кӧ инды ассьыс писӧ. Бать повзис смертьысь. Сійӧ кӧсйысис вузавны рӧднӧй писӧ.

Пывсянын дзебсясигӧн Алексей Ивановичлӧн кувсис мамыс. Пи радейтліс мамсӧ да петіс дзебсясянінсьыс, локтіс гортас мамыскӧд прӧститчыны. Сэк кості керкаас пырис Алексей Ивановичлӧн батьыс — Микайлӧ Иван да аддзис писӧ. Кыв ни джын шутӧг сійӧ бӧр петіс, кашкигтыр котӧртіс старӧста Ондрон Степан ордӧ да горӧдіс:

— Миян беглечыд гортын!

Ондрон Степан доддяліс вӧв, скачӧн муніс Помӧсдінӧ, висьталіс белӧйяслы Шомысов йылысь. Белӧйяслӧн ыджыд отряд локтіс Скӧрӧдумӧ, кытшаліс Алексей Ивановичлысь керкасӧ.

Алексей Иванович эз чайт, мый батьыс сійӧс явитас, эз удит пышйыны, дзебсис гидас. Сэні сійӧ и сюри белӧйяслы.

Алексей Ивановичӧс нуисны Помӧсдінӧ. Скӧрӧдумса некымын кулак нарошнӧ ветлісны Помӧсдінӧдз да гортаныс воӧм бӧрын ошйысисны:

— Ӧльӧшкаӧс «солалім»!

Карательнӧй отрядын Шомысовӧс быд ног мучитісны, тшӧктісны признайтны «мыж вӧчӧм». Алексей Иванович эз сетчы врагъяслы, эз ӧткажитчы Коммунистическӧй партия идеяясысь. Белобандитъяс сэки ещӧ ёна кутісны мучитны сійӧс: чегъялісны кокъяссӧ, песлӧдлісны кияссӧ, тшӧктісны сьывны «боже, царя храни». Коммунист эз сьыв царскӧй гимн, и сійӧс бара мучитісны.

1919 вося декабрь 7 лунӧ Шомысовлӧн гӧтырыс муніс Помӧсдінӧ аддзӧдлыны верӧссӧ. Белӧйяс сійӧс матӧ эз сибӧдлыны, грӧзитісны:

— Кӧсъян верӧсыдлысь кок туйсӧ талявны?

Тайӧ лунас Алексей Ивановичӧс палачьяс лыйлісны Зуд кум дорын.

Помӧсдінысь белӧйясӧс вӧтлӧм бӧрын, 1920 вося мартын, Шомысовлысь шойсӧ нуисны да дзебисны аслас керка мыш вылӧ, сус пуяс улӧ. Колльӧдісны покойникӧс ыджыд почестьӧн, уна йӧз волісны дзебанінас Помӧсдінысь да Скӧрӧдумысь. Екатерина Семёновна вӧчис сідзи, кыдзи тшӧктыліс верӧсыс. Ачыс Екатерина Семёновна кувсьыліс нин.

Ми неважӧн волім Скӧрӧдумӧ, А. И. Шомысовлӧн медічӧт ныв дінӧ. Вера Алексеевна олӧ батьыс керкаын, уджалӧ учительницаӧн начальнӧй классъясын. Сійӧ висьталіс бать йывсьыс, ас олӧм йывсьыс. Вера Алексеевна ворсіс миянлы батьыслӧн фисгармония вылын сӧветскӧй сьыланкывъяс.

— Ми быдмим Сӧветскӧй власть воясӧ, — висьталӧ Вера Алексеевна. — Ог тӧд, мый эськӧ ми кутім вӧчны, эз кӧ вӧв уджалысь йӧзлӧн власть. Сӧветскӧй власть миянлы сетіс ыджыд отсӧг. Ми сувтім кок йылӧ, петім паськыд олӧмӧ. Мамлы сетісны пенсия, миянлы отсалісны школасянь кӧм-паськӧмӧн. Мамӧлы эз ковмы овны уджтӧг, сійӧ уджаліс колхозын, кодӧс котыртӧм вӧсна тышкасьліс менам батьӧй.

А мӧд нылыс, Анна Алексеевна, коді уджалӧ Визинын зоотехникӧн, гижӧ:

«Александра, Мария да ме — членъяс сійӧ великӧй партияын, кодлӧн идеяяс вӧсна сетіс ассьыс олӧмсӧ миян бать».

Народ оз вунӧд коммунист Алексей Иванович Шомысовлысь нимсӧ.

1958 во.