ЫДЖЫД СЬӦЛӦМА АНЬ

Эжва вожын бур йӧзлысь олӧмсӧ гудыртлігӧн белӧйяс кутісны ӧти том нылӧс.

Ныв вӧлі мича. Еджыд дзоридзьясӧн вӧччӧм льӧм пу оз вермы венласьны сылӧн мичлункӧд. Верӧтя вылын кисьмӧм озлӧн гӧрд рӧмыс оз судзсьы вежны ныв чужӧмлысь банйӧмсӧ. Тувсов асъя кыа оз сяммы вевттьыны мичлунсӧ том аньлысь. Тэ, бур мортӧй, аслад нимкодясьӧмӧн кӧть мында эн пайк, оз чин дзирдалан мичлуныс, — сы мында сійӧ тӧрӧма кызь арӧса нывлы.

А авъя сьӧлӧмыс тіпкӧ помтӧм тӧждысьӧмӧн гӧль йӧзлы шуд перйӧм вӧсна.

Тӧв шӧрын, ӧти рытын, пемдӧм бӧрын петкӧдісны татшӧм нылӧс ывлаӧ. Петкӧдісны ныр-вомтӧ сотан кӧдзыдӧ платтьӧ кежысь. Платтьӧыс ныв вылын еджыд, лым кодь, синтӧ ёрӧ. Еджгов сук юрсиыс шебрас моз вевттьӧма став мышсӧ, сіяссӧ вӧрӧдӧ кокньыдик тӧвру.

Ныв восьлалӧ, оз кыв кӧдзыдсӧ. Сійӧ мунӧ кӧмтӧм кокӧн лым вывті. Юрсӧ вылӧ лэптӧма.

Бӧрсяньыс вӧтчӧ белӧй салдат. Киас чургӧдӧма ёсь штыка пищаль. Вӧтчис-вӧтчис, сэсся друг повзис: кытысь та мында смелствоыс тайӧ нылыслӧн. Киыс кутіс тіравны. Эз збоймӧд белӧй салдатӧс кык тасьті тыр юӧм гудыр сьӧд винаыс.

Кыкнанныс петісны сикт сайӧ: ыджыд сьӧлӧма ныв да кынь моз восьлалысь салдат. Ӧтиыс эз вӧяв, сынӧд моз кокниа мунӧ. Мӧдыс пидзӧсӧдзыс собӧ лым питі. Ӧтиыс куш киа. Мӧдыс — пищаля. Морт да зверь.

Мӧдӧдчисны потшӧс пӧлӧн. Белӧй салдат мунігмозыс, сувтлытӧг, лыйис. Ныв уси лым пиӧ пидзӧсъяс вылас. Бергӧдчис бандитлы паныдӧн, горӧдіс: «Ленинӧс ті, палачьяс, онӧ вермӧй! Ленинкӧд став уджалысь йӧзыс!»

Ныв юрсӧ важ моз вылын кутіс, кияссӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн. Чужӧмыс югъялӧ, синъясыс ӧзйӧны биӧн.

Овны эськӧ татшӧм нывлы! Овны да корсьны шуд!

Но зверьяслӧн асланыс закон: вины земля-мати вылысь став мичасӧ да авъясӧ.

Белӧй бандит бара лыйис. Ныв сутшкысис лым пиӧ, уси нэм кежлӧ...

Став пармаыс сэки шай-пайӧн ланьтліс. Парма пӧвстын став ловъяыс места вылас кынмыліс: мыйысь нӧ татшӧм авъя ныв вылас морт виысьлӧн киыс лыбис!

Сан чужӧма салдат котӧртіс бӧрланьӧ. Улӧ му бердӧ копыртчӧмӧн пышйис прӧститтӧм мыж вӧчӧм местаысь.

А помтӧм, пыдӧстӧм парма сэки друг гызис, гора шыаліс. Сійӧ чуксаліс белобандитъяслы паныд тыш вылӧ, чуксаліс петны туй вылӧ, кытчӧ индіс миян Ленин.

...Татшӧм легенда ветлӧдлӧ Эжва йывса сиктъясын: Помӧсдінын да Вӧльдінын.

Коді вӧлі тайӧ ыджыд сьӧлӧма аньыс?

Вӧльдінса колхозницаяс висьталісны:

— Быдмылӧма Керчомьяын. Нимыс Дарья.

* * *

Керчомьяын овлӧма батрачка Екатерина Кочанова. 1896 вося гожӧм помын кулакъяслы сю вундігӧн Катялы ковмис вайсьыны уджалігкостіыс, чумалияс пӧвстын. Сійӧ чужтіс нылӧс. Кагалы нимсӧ пуктісны Дарья. Дарьялӧн батьыс вӧлі керчомьяса зон — Семӧ Микайлӧ. Катя да Микайлӧ олісны венчайтчытӧг. Верӧсыс Катеринаӧс шуліс прӧстӧ пӧдругаӧн, кӧть эськӧ налӧн вӧлі куим челядь.

Семӧ Микайлӧ сідзи эз и гӧтрась Катерина вылӧ. Пырис бур овмӧса дӧва ордӧ. Катя лои налы мешайтчысьӧн. Ӧтчыд Семӧ Мишка зэв ёна нӧйтіс «пӧдругасӧ». Тайӧ нӧйтӧмыс Катялы кувтӧдзыс мӧрччис. Мам бӧрын регыд кувсис и медся дзоля кагаыс. Колины кык посни челядь: Парасковья да Дарья. Дарьялы ковмис ичӧтысянь кулакъяс ордын кага видзны. Лун ни вой узьӧм эз тӧдлы. Кулак гӧтыръяс Дарьялы тшӧктісны кага видзӧм кындзи рузумъяс пеславны, джоджъяс мыськавны, ва ваявны, скӧтӧс сёӧдны. А быдмыштӧм бӧрын кесйӧдлісны и пес поткӧдлыны, пачьяс ломтыны, мӧсъяс лысьтыны. Сылы ковмис мунны мамыс туйӧд жӧ.

Сёрӧнджык, 13-14 арӧсӧн, Дарья эновтчис кага видзӧмысь, заводитіс мыркны кулакъяс ордын быдсяма сьӧд удж вылын.

Сійӧ вӧлі сюсь ныв. Дас квайт арӧс тырӧм бӧрын муніс Керчомьяысь. Тубыртіс чышъян пиӧ няньтор, сюйис питшӧгас рузум помӧ гартыштӧм кымынкӧ гривенник, петіс ылі туйӧ — нажӧтка да шуд корсьны. Некод эз тӧдлы, кыдзи да кытӧні ветліс-муніс керчомьяса том ныв, батрачка Дарья. Коркӧ сэсся дыр мысти кывсис: сійӧ воӧма Кронштадтӧ.

Гортсяньыс ылын, выль местаын, ныв пырис слугаӧ. Веськаліс бур семьяӧ, врач ордӧ. Сэні сійӧс первойысь кутісны шуны Дашаӧн. Врач гозъя эз кедзовтны зіль том нылӧс. Сӧмын врачлӧн гӧтырыс унаысь вӧлі шензьывлӧ: кутшӧм ногӧн вермис быдмыны татшӧм пельк, сюсь да уджач нылыс ылі пармаын, сьӧд вӧр шӧрын! Да сёрниыс мӧд — зырянскӧй.

Слугаалігӧн Дарья велаліс сёрнитны рочӧн. Врач гозъя заводитісны велӧдны сійӧс грамотаӧ. Зільлуныс тырмис нывлӧн, велаліс лыддьысьны. Коркӧ и гижны сяммыны кутіс. «Сама пишу ето писмо», — нимкодя ошйысис Дарья ӧти юӧрын ыджыдджык чойыслы, Парасьлы.

Дерт, оз шыльыда вӧлі артмы гижӧмыс. Букваясыс йӧктӧны кабала вылас. Но лыддьыны позьӧ. «Сё майбырӧй, Дарья ачыс гижӧ», — вашъялӧмӧн шензисны керчомьясаяс, кор налы Парась петкӧдліс письмӧсӧ да школаса учитель гораа лыддис сійӧс.

Кык во Кронштадтын слугаалӧм бӧрын, 1914 вося тулысын, Дарья локтіс Керчомьяӧ. Сійӧ вайис гортас кык во чӧжся нажӧтка: плисӧвӧй пальто да донтӧминик чышъян.

Сэки Дарьялы вӧлі дас кӧкъямыс арӧс. Керчомьяын кывтыдпомсаяс чуймисны: мунліс жебиник нывка вушйӧм ситеч платтьӧӧн, а локтіс верстьӧ нылӧн да карса паськӧмӧн. Кодакості эштӧма быдмыны, сӧвмыны!

«Вежов юрсиа, кыз кӧсаыс коссьыс улӧдзджык лэччӧ. Пельк тушаа, мича статя, вӧсни коска. Вылын вира, сідзи и ворсӧ алӧй рӧмӧн векньыдик чужӧмыс. Вӧсньыд ныр-вома. Гӧгрӧс синъясыс вазьыштӧмаӧсь, быттьӧ ёна сералӧм бӧрын, да сэтшӧм меліӧсь, кыскӧны ас дінас», — ӧні на казьтывлӧ сэкся Дарья йылысь сылӧн пӧдругаыс — Муза Васильевна Кочанова.

Керчомьяын Дарья бара батрачкаалӧ кулакъяс ордын. Ныв вӧлі ён, вӧраса, киас быд удж ворсӧ. Уджыс эз вушты том нывлысь мичлунсӧ, эз мырддьы и гажлунсӧ.

Гожӧмъясын, лунся удж бӧрын, Дарья радейтліс гажӧдчыны. Пӧдругаясыскӧд ветлӧдлӧ Кывтыдпомса улича кузя да сьылӧ. Гылыд серамыс поткӧдӧ войся лӧнь ывласӧ, чепӧльтӧ зонъяслысь сьӧлӧмсӧ.

А тӧлын, кузь рытъясын, нывъяс чукӧртчасны войпук вылӧ. Дарья тшӧтш сэні. Сійӧ радейтліс печкыны. Кудельыс сылӧн, дерт, аслас эз вӧв, йӧзлы печкыліс. Видзӧдан да, куимур-мӧд сетасны печкӧмысь, батрачкалы и сійӧ лӧсялӧ.

Пеша би дорын Дарья висьтавліс ас кодьыс жӧ батрачка-пӧдругаясыслы Кронштадт йылысь: кутшӧм сэні олӧмыс, мый аддзыліс. Лов шынысӧ кутӧмӧн нывъяс кывзӧны пӧдругаыслысь висьтсӧ. Сійӧ тӧдіс уна роч сьыланкывъяс, тшӧтш велӧдіс сьывны и мукӧдӧс. Тӧдӧ вӧлі «Вихри враждебные веют над нами». Гӧлӧсыс мыла, вына.

Том да мича Дарья вылӧ завидь пырысь видзӧдлывлісны сиктса зонъяс. Но жӧник эз пет. Мичанас мича, и авъянас авъя, и киясыс оз повны уджысь, а коравны некод оз корав. Батрачка, керка ни карта, вӧв ни мӧс, весиг ки пыдӧс пасьта вотчина абу. Кутшӧм сійӧ невеста, приданнӧйтӧг!..

Да и ачыс Дарья эз думайтлы жӧникъяс йылысь.

Мамыслӧн олӧмыс, верӧс нӧйтӧмла кулӧмыс пыр на эз вушйыны сы паметьысь. Ӧні Семӧ Микайлӧ выль челядьӧс быдтӧ. Олӧ да озырмӧ, йӧзӧс медӧн уджӧдӧ. Но Дарья сы ордӧ уджавны некор оз мун, тшыг кулас, а оз мун.

Мамлӧн олӧмыс вӧлі сьӧлӧм пыдзыртмӧн шудтӧм. А сылӧн нӧ, Дарьялӧн, шуда? Локтіс гортӧ, чойыс да пӧдругаясыс дорӧ, кӧсйис на дінӧ ассьыс сьӧлӧмсӧ йитны. Но горт-ӧ тані сылӧн?

Мунны бӧр Кронштадтӧ? Сэні врач гозъя эз омӧля видзны сійӧс. Да ӧд бара жӧ слугаавны, бара жӧ кӧзяин улын овны!

А кытчӧ бокиӧ мунан? Война. Со кымын морт воис сиктӧ китӧм-коктӧм. А кымын морт уси война вылын!

Ӧні некытчӧ он лысьт вӧрзьӧдчыны. Вот война помасяс, сэки позьӧ. Сэки сійӧ мунас Питирӧ, пырас заводӧ уджавны, видлас аслыс бур олӧм корсьны. Ӧд сылы сэтшӧм сӧвет вӧлі сетӧ врачлӧн гӧтырыс.

Но Дарья Керчомьяысь некытчӧ эз мун.

Октябрьскӧй социалистическӧй революция йылысь юӧр Керчомьяӧ вайисны салдат-фронтӧвикъяс. Батрачка Дарьялӧн сьӧлӧмыс ӧзйис выльторйӧн.

Керчомьяын сэки вӧліны уна кулацкӧй овмӧсъяс. Миня Ӧндрейлӧн вӧлі дас квайт вӧв, кызь саяс мӧс. Медбур да медматысса видзьяс-муяс — ставыс сы киын. Кывтыдпомын вӧлі кулак Чуньтӧм Вась. Сылӧн скӧтыс этшаджык, но горшыс Миня Ӧндрейлӧн дорысь паськыдджык, эз этша сё пуд нянь чӧж аслас йӧртӧдъясын батракъяс ки помысь. Сэтшӧм жӧ горш вӧлі Митрей Ёгор, код ордын Дарья уна во кияссӧ гаддьӧсьтліс.

Власть вӧсна ён тыш кыптіс Керчомьяын кулакъяс да гӧль крестьяна костын. Гӧльяслӧн юрнуӧдысьӧн вӧлі коммунист Александр Павлович Гичев. Сійӧ Эжва вожын первой мортӧн уси кулакъяс террорысь. Кулакъясӧн Гичевӧс виӧмыс ёна парскис Дарьялы. Нывлӧн выль вынӧн ӧзйис классӧвӧй врагъяс вылӧ лӧглуныс.

Батрачка Дарьяӧс бӧрйисны беднота комитетӧ. Сійӧ отсасьӧ перйыны кулакъяслысь нянь, юклыны сійӧс тшыгъялысь крестьяналы.

Ёна скӧралісны кулакъяс том ныв вылӧ. Мыйсӧ эз лӧсьӧдлыны сы йылысь кулак гӧтыръяс. Видлісны медмисьтӧм кывъяснас, грӧзитчылісны ловсӧ босьтны. Нинӧмысь эз повзьы Дарья, муніс паськыда воссьӧм туйӧд, гӧгӧрвоис, кӧні да кодарын уджалысь мортлӧн шуда олӧмыс.

Керчомьяса коммунистъяскӧд да гӧль крестьянакӧд Дарья велӧдчис военнӧй делӧӧ, велаліс лыйсьыны. 1918 вося декабрь 22 лунӧ сиктсьыс кызь куим коммунист да сочувствующӧй мунісны краснӧй отрядӧ, Печораӧ. Накӧд тшӧтш муніс и Дарья. Сійӧс оз вӧлі босьтны, но том ныв долис ассьыс: «Гижӧй доброволецӧн! Муна Краснӧй Армияӧ белӧйясӧс нӧйтны».

Отрядын Дарья пырис коммунистическӧй партияӧ. Тышкасис уна бойясын. Сійӧ вӧлі тшӧтш ыджыд бойын Изьва сиктын 1919 вося январь 3 лунӧ.

1919 вося гожӧмын Дарья бӧр локтіс гортас.

Сійӧс кутіс коравны Елис Вась — Василий Семёнович Лютоев. Зонлӧн важӧн нин вӧлі Дарья вӧсна косьмӧ сьӧлӧмыс. Нывлӧн мичлуныс вежсӧ петкӧдлӧ, а уджалан сямыс юрсӧ кольмӧдӧ. Елис Вась вӧлі батрак жӧ. Сійӧ эз лысьт матыстчыны радейтана ныв дінӧ. Сӧмын ылісянь кыйкнитлас сы вылӧ синнас да пыдісянь ышловзяс. А войнас бергалӧ идзас вольпась вылын, видӧ асьсӧ.

Печораын, фронт вылын, Елис Вась вӧвліс Дарьякӧд ӧти отрядын. Том зонмӧс чуймӧдіс врагъяскӧд тышын нывлӧн ярлуныс. Сійӧ шуис аслыс: кӧть мед мый, а гӧтрасяс Дарья вылӧ.

И вот Печораысь висьмӧмла гортас воӧм бӧрын том морт видліс ассьыс шудсӧ.

Елис Вась корасьӧм вылӧ Дарьялӧн серамыс петіс: зэв нин тешкодьӧн кажитчис ыджыд тушаа, ён зонлӧн мыжа морт моз сёрнитӧмыс. Серамыд — серам, а нывлӧн аслас сьӧлӧмас мыйкӧ шоныда-шоныда вӧрзис. Ӧд сылы, кызь куим арӧса нывлы, некор на некод эз шулы татшӧм мелі, шоныд да муса кывъяссӧ!

Сійӧ кадсяньыс ныв кутіс сюсьджыка видзӧдлывлыны Елис Вась вылӧ, воис мортыд сьӧлӧм вылас. Найӧ гӧтрасисны.

Дарьялы гижисны выль ов, верӧсыслысь — сійӧ лоис Лютоева. Но асьсӧ пыр шулывліс Кочановаӧн — мамыс паметь кузя.

Гражданскӧй война эз на помась. Елис Вась бара муніс фронт вылӧ, веськаліс лунвылӧ, Первой Коннӧй армияӧ.

Дарья коли ӧтнасӧн. Сійӧ асланыс му вылысь вундіс да идраліс нянь, отсасис пӧдругаясыслы арся уджъяс топӧдны. Ӧттшӧтш нуӧдіс сиктын общественнӧй удж.

1919 вося ноябрын Печорасянь петысь белогвардеецъяс воисны Керчомьяӧ. Дарья эз удит мунны сиктысь. Белӧйяслы сы йылысь удтіс Чуньтӧм Вась.

— Тайӧ корысьыс эз этша нянь ну менам амбарысь. Сійӧ большевикъяскӧд орччӧн тувччалӧ, — висьталіс кулак бандитъяслы.

Дарьяӧс декабрь тӧлысьын арестуйтісны. Сыкӧд тшӧтш арестуйтісны ветымын мортӧс, Сӧветскӧй власть дор мунысьясӧс. Дас кӧкъямыс коммунистӧс шуисны мӧдӧдны Печораӧ, унджыксӧ лыйлісны — кодӧс Керчомьяын, кодӧс Печора туй вылын.

Кулакъяс да белобандитъяс мучитісны уна коммунистӧс. Нагайкаясӧн нӧйтӧм бӧрын найӧс вӧлі тшӧктӧны йӧктыны да сьывны асланыс бать-мам, гӧтыръяс да челядь син водзын. А морт ӧбликсӧ воштӧм И. Е. Попов ворсӧ гудӧкӧн. Ӧти коммунистлӧн гӧтырыс эз вермы видзӧдны йӧзӧс татшӧма мучитӧмсӧ, уськӧдчис белобандитъяс вылӧ черӧн. Белобандит винтовка прикладӧн кучкис сылы юрас. Нывбаба уси садьтӧгыс.

Сьӧкыд висьтавны, мый керсис тайӧ кадас арест улын пукалысь Дарья сьӧлӧмын. Врагъяс надейтчисны, мый Дарья сетчас налы, но эз ло сідзи.

Дарьяӧс арест улын видзисны да мучитісны быдса вежон, сэсся мӧдӧдісны Кулӧмдінӧ. Вӧв доддьӧ пуксьӧдӧм бӧрын кулакъяс бара нӧйтісны сійӧс. Земскӧй управаса председатель И. Самарин винтовка прикладӧн кучкаліс. Батрачкаяс заводитлісны дорйыны ассьыныс пӧдругасӧ, но бандитъяс найӧс вӧтлісны додь дорсьыс. Ямщикыс эз вермы видзӧдны коммунисткаӧс нӧйтӧмсӧ, кучкис вӧлыслы да пышйӧдіс Дарьяӧс.

Кулӧмдінті нуигӧн Дарья аддзыліс керчомьясаясӧс, кодъяс вӧлі петӧмаӧсь больничаысь. Зэв быгыд да омӧльтчӧм чужӧмаӧсь вӧліны найӧ. Винтовкаа белогвардеецъяс костын мунысь ныв чолӧмаліс найӧс мелі кывъясӧн, шуис: «Коньӧръяс, коньӧръяс!»

— А тэ абу коньӧр?.. Со кытчӧ веськалӧмыд!

Дарья збоя вочавидзис:

— Ме абу коньӧр. Ме ог ас вӧсна мучитчы. Ме тіян вӧсна!

Дарьяӧс нуисны Помӧсдінӧ, карательнӧй отрядӧ. Сэсся мӧдӧдісны Пузлаӧ.

Коммунистка Дарья эз повзьы врагъяс киӧ сюрӧм бӧрын. Кӧть кыдзи эз мучитны, врагъяслы сійӧ пыр веськыда синманыс шуис:

— Регыд тіянлы воас пом.

Кор кутісны повзьӧдлыны лыйлӧмӧн, Дарья шуис:

— Став мирсӧ он лыйлӧй. Киныд дженьыд Сӧветскӧй властьӧс путкыльтны!

Пузлаын, лыйлыны петкӧдігӧн, спокойнӧя, тэрмасьтӧг пасьталіс сійӧ Кронштадтысь вайӧм ассьыс радейтана плисӧвӧй пальтосӧ. Дарья вӧлі шалля, но эз чышъянав сійӧс, а плавгис пельпом вылас. Лым вывті муніс вӧсни чулки под кежысь.

Повтӧг оліс да повтӧг жӧ и куліс Дарья. Кыдзи висьталӧ помӧсдінса да вӧльдінса колхозникъяс костын ветлысь легенда, мӧдысьсӧ белобандит лыйис сійӧс разрывнӧй пуляӧн. Пуляыс веськаліс Дарьялы юрас.

Тайӧ вӧлі 1920 воын январь 22 лунӧ.

Парасковья Кочанова кывліс чойсӧ лыйӧм йылысь. Пузлаын жӧ сэки белӧйяс лыйлісны керчомьяса коммунист Гаврил Фёдорович Тимушевӧс. Парасковья Михайловна да Гаврил Фёдоровичлӧн гӧтырыс — Людмила Алексеевна — Керчомьясянь вӧлӧн локтісны Пузлаӧ да белобандитъясысь гусьӧн дзебисны Дарьяӧс да Гаврилӧс. Пузласа крестьяна ставныс петалісны гу кодйыны. Ӧти гуӧ и дзебисны керчомьяса кык коммунистӧс. Торйӧдыштісны найӧс ньыв лысъясӧн.

— Зэв абу лӧсьыд меным сьӧлӧм вылын, эг вермы Дарьялы вӧчны гортсӧ да. Сідзи и лои гуавны. Сэки Пузла гӧгӧр вӧлі шувъялӧны белӧйяс. Полі, мед ачымӧс эз нӧйтны либӧ лыйлыны, — синва доршасьӧмӧн висьталӧ ӧні Парасковья Михайловна.

Пузла сайса муяс дорын, потшӧсбердса гуын узьӧ белобандитъясӧн лыйлӧм героиня-коммунистка Дарья Михайловна Кочанова.

Коми йӧз некор оз вунӧдны сылысь нимсӧ!

1958 во.