ВОШЛӦМ ЛОВЪЯС

Арся рыт. Дзурс пемыд гӧгӧр. Весиг тані, помтӧм-дортӧм енэжас, прамӧй рӧмыд нин...

Пилёв Ӧльӧлӧн лолыс лэбӧ тӧдса сиктлань. Лӧня шлывгӧ. Шыч ни рач. А сы улын шевкнитчӧм пармаыс сьӧд дӧра кодь. Кӧнкӧ ылын-ылын, вылын-вылын, кыз кымӧръяс сайын, дзебсясьӧ-дзирдалӧ мича тӧлысь. Но сылӧн кӧдзыд югӧрыс вӧр весьтӧдз, сикт дорӧдз писькӧдчыны оз вермы. Арся рытыс вывті букыш. Шом сьӧд кымӧръяс унзіля шлывгӧны пу йывъяс весьтӧд, быттьӧ вошӧмаӧсь пемыдас да йӧткасьӧны-корсьӧны петан туйсӧ енэжа-муа костсьыс.

Сиктӧдз бура ылын на. Пилёв Ӧльӧлӧн лолыс, ёна пемыд да, увлань сетчӧ, сук кымӧръяс пӧвстӧ сунӧ. Регыд мысти сы улын пу йывъяс мыччысьӧны. Но и бур, сідзкӧ, оз нин сорсьы, оз нин мӧдлаӧ шлывгы-веськав. Чужан сиктӧдзыс буретш воӧдчас. Ӧні дзик парма весьттіыс лэбас да лэбас, сэсся ичӧтик ютор вомӧн тӧвзяс — кӧнкӧ ылі пармаын сійӧ олӧмсӧ босьтӧ, зыбуч нюрсянь чужӧ-сялькӧдчӧ. Тайӧ вӧрса юыс сён-увтасъяс пыр на сикт дорӧдз чукльӧдлӧ-писькӧдчӧ да ласта помын солькнитчӧ Эжвакӧд.

А таладорас, кысянь Пилёв Ӧльӧлӧн лолыс лэбӧ, парма-вӧрыс помтӧм-дортӧм. Шевкнитчӧма-нюжӧдчӧма енэжтасӧдзыс. Кӧть вежон чӧж мун, кӧть кык вежон восьлав, сикт ни грезд он паныдав. Вӧла туй ни, морт ордым ни... Гӧгӧр сьӧд вӧр. Зумыш да повзьӧдчысь. Сӧмын тшем сулалысь пуяс чӧла шувгӧны, быттьӧ водзвыв ӧлӧдӧны татчӧ локтысьӧс: эн пӧ кеж ми пӧвстӧ, вошан да петан туйтӧ он аддзы...

Сиктсянь юсайса пармаӧдзыс верст вит-ӧ-квайт. Гашкӧ, и унджык на да. Зіль вотчысьыдлы абу ёна ылын. Но сиктсаяс пӧвстысь гежӧд морт кежавлӧ таладор вӧрас, кӧть эськӧ быд во и чӧд-пувйыд волӧ, и тшакыд петавлӧ сэні. Медся нин ельдӧг да ягсер васӧд увтасаинъяссӧ радейтӧны. Арыс кӧ шоныд да зэра, шӧтӧмӧн шӧтӧма солалан тшаксӧ. Кӧть зырйӧн зырт.

Мунан кӧ ю саяс, пемыд пармаӧ, нӧшта кымӧра лунӧ кӧ веськалан да чепсасьны ӧтарӧ-мӧдарӧ кутан, пыр и юрыд бергӧдчас. Вӧрыс быттьӧ вежӧртӧ чуньыштас, сэтшӧма шӧйӧвошан. Кодарӧ мунны — он тӧд, кытчӧ кежны — он гӧгӧрво. Вӧрсаыс кӧ тешитчӧ-а... Кывзысян, оз-ӧ кодлӧнкӧ горзӧмыс кыв, машина шы ли. Весьшӧрӧ. Гӧгӧр чӧв-лӧнь, сӧмын помтӧм пармаыс аслыснога сёрнитӧ: шу-шу-шу... Шувгӧ-увгӧ ловъя лов моз дзик. Гашкӧ, апыштны татчӧ локтысьӧс кӧсйӧ, аслас борд-пуяс улӧ сюйны, нэм кежлас татчӧ кольны. Гашкӧ, повзьӧдлӧ-ӧлӧдӧ талань пырысьӧс, эн пӧ вай водзӧ мун, юрыд гудыртчас да вошан...

Лэбӧ Пилёв Ӧльӧлӧн лолыс пемыд вӧр весьтті, вочасӧн матыстчӧ тӧдса сиктлань. Некодлы тыдавтӧм, некодӧн казявтӧм, ачыс аскӧдыс сёрнитіг-мӧвпаліг шлывгӧ пемыдыслы воча. Регыд сиктса ыбъяс тыдовтчасны, сэсся пемыд керкаяс, биа ӧшиньяс. Регыд нин, регыд...

...Буретш тайӧ жӧ арся рытӧ кыськӧ Важ Эжва сайысь, Кузӧб нюр дорысь, шлывгис-лэбис тӧдса сиктлань Педӧр Толялӧн лолыс. Лэбис тэрмасьтӧг, вӧляникысь, Пилёв Ӧльӧлӧн ловлы воча.

Гӧгӧр вӧлі са пемыд, да ёнасӧ нинӧм эз тыдав. Со тай мыччысьліс Важ Эжвалӧн чуклясьысь-веглясьысь шыльыд отыс. Тасянь сэсся позьӧ нин петны-воӧдчыны кыр йылын сулалысь сиктӧдз. А ланьтӧм вӧр-ваыс важӧн нин вуграліс сьӧд войӧн шевкнитӧм борд улын.

Здук-мӧд мысти Толялӧн лолыс зурасис нин Важ Эжва йылӧ. Медым не сорасьны да гӧгравны пемыдас, ты весьттіыс и шлывгис. Ва визяс кутчысис. Уліас, ты вылын, некод эз тыдав. Код нӧ кыйсяс татшӧм кадад! Абу ӧд йӧйӧсь сиктсаыд. Асъядорыс, югдыштас да, гашкӧ, и петаласны. Тонӧ и Петыр Иванлӧн чери кыян керкаыс. Ты бокас куткыртчӧма, сьӧд ёкмыль кодь, пожӧма яг нӧрысас тутвидзӧ. Гӧгӧр би ни ва. Чери кыйысь кӧ эм, дерт, важӧн узьӧ.

А Петыр Иванлӧн керка дорсянь сиктӧдзыс абу нин ылын. Важ Эжваыс таті, пожӧма яг боктіыс, бура ыджыд кытш вӧчӧ, сы бӧрын Эжва юас петӧ-пыксьӧ. Вомыс буретш сикт весьтас и лоӧ. Сиктыс джуджыд кыр йылын дэльӧдчӧ-сулалӧ. Важ Эжваыслы дзик воча. Пыжӧн кӧ тысяньыс кутан петны, керкаясыс виччысьтӧг мыччысясны-сувтасны син водзад. Пожӧма яг сайсяньыс. Ки пыдӧс вылын моз тыдалӧны еджыд ӧшиня керкаяс, пывсянъяс, потшӧсъяс... Пыжаыс улын, ва бердас, а сиктыс вылын-вылын, еджыд вичкоыс быттьӧ енэжсӧ кутӧ. Мойдын кодь дзик...

Сідзсӧ тайӧ коми сиктыс мукӧдысь нинӧмӧн оз торъяв. Ю пӧлӧн вель кузя нюжӧдчӧма. Прамӧя колӧ подӧнтӧ шлапиктыны. Мунан-мунан, да мудзан весиг. Катыдсяньыс кывтыдӧдз вит верстыд лоӧ-а. Пӧсявлан ӧти помсяньыс мӧдӧдӧдз мунігӧн.

Сикт помас, буретш кывтыдас, и олісны Педӧр Толяяс. Мамыс, ичӧтджык вокыс да на костса чойыс. Батьыс вель важӧн нин кувсьыліс, томӧн. Пу улӧ вӧлі веськалӧма керка кер пӧрӧдігӧн. Ырзӧмӧн сэки бӧрдіс шег кодь Толя бать горт дорас. Муртса эз весьӧпӧрт бӧръя туйӧ колльӧдысьясӧс. Мамыс да вежаньыс ки-кокӧдыс пыртісны мӧдар вежӧсас, кыдзкӧ тай лӧньӧдісны жӧ-а. Ӧтнас сэсся шлюпкис-кисьтіс синвасӧ пач сайын Педӧр Толя. Кӧть ичӧтик на вӧлі, а гӧгӧрвоис нин — батьыс бӧр оз чеччы, оз восьт синсӧ, оз кут исласьны сыкӧд пу даддьӧн. Дзумгасны кыз му улӧ, джуджыд гуӧ, кыдзи коркӧ пӧчсӧ сюйисны. Тыртасны да крест сувтӧдасны. Шойна вылӧ и колясны ӧтнассӧ, коньӧрӧйӧс. Нэм кежлас. И бара тулыс воас, Эжва воссяс, йӧз кутасны нимкодясьны югыд шондіӧн, чери кыйны, больӧдчыны-купайтчыны дэбыд ваын, а батьыс мӧдас век куйлыны пожӧма ягын, сиктса шойнаын, пу крест улын да бӧрсӧ некор нин оз лок... Сӧмын карточка вывсянь кутас нюмъявны Толялы, быттьӧ шуавны: эн пӧ шогсьы, пиук, ме абу ылын, ме тэкӧд орччӧн. Быд здук...

...Пилёв Ӧльӧлӧн лов улын пемыд енэжыс быттьӧ воссьыштіс, муртса-муртса югдыштіс. Тайӧ помтӧм-дортӧм пармаыс помасис, воис сиктбердса дорышыс, сійӧ пыксис ичӧтик вӧрса юӧ. Тайӧ вит воськов пасьта ва визьыс и торйӧдіс сьӧд да повзьӧдчысь пармасӧ Пилёв Ӧльӧлӧн сиктысь. Ю таладорас пашкыр вӧрыс эз нин быдмы, кыддза-пипуа рас кытшаліс тасьті кодь гӧгрӧс ыбъяссӧ. Найӧс пӧ, тайӧ ыбъяссӧ, Пилёв Ӧльӧлӧн на пӧль-пӧчыс вӧчлӧмаӧсь-шыльӧдлӧмаӧсь. Ӧтувъя овмӧсын, колхозын пӧсь кисьтіг-мырсигӧн. Сиктсакӧд ӧтвылысь. Но ӧні тані сӧмын турун пуктылӧны. Нинӧм нин воддза моз оз кӧдзлыны. Ни шобді, ни шабді, сю ни, весиг анькытш сора зӧр...

А со и тыдовтчисны скӧт картаяслӧн пемыд мыгӧръясыс. Ва сетан-лэптан стрӧйбалӧн кольтан кодь юрыс важ моз пыкис уліті кывтысь кымӧръяссӧ. Орччӧн — сиктса войтырлы кер-вӧр пилитанін. Сы сайын, веськыд ки вылын, мӧс-кук картаяс.

Ӧти карта выль на, во куим сайын кыпӧдлісны, а кыкыс сыысь важджыкӧсь, но сулаласны на бура дыр, шипера вевт улынӧсь да. Би-ва локтӧ, пытшкӧсас сӧстӧм, майбыр, пилипызьыд орччӧн, пилорамаӧдзыс вит воськов. Та йылысь Пилёв Ӧльӧлы оз ков уна висьтавны, ачыс тані, скӧт картаясас, уджавліс. Нэмсӧ, позьӧ шуны. Скӧтникаліс. Водз асывсянь дзурс пемыдӧдз ноксис тайтӧяс гӧгӧр. Медся сьӧд да сьӧкыд уджсӧ вӧчис-бергӧдіс. Мӧс-куклысь сіт зыртіс, вольӧс на улӧ разӧдіс, пилипызь кыскаліс, мед дзим-дзурк гӧгӧр вӧлі. Куйӧд петкӧдіс... А сідз кӧ нин шуны, мый тшӧктасны, сійӧс и вӧчис. Кӧть мӧс лысьтысьяс, кӧть кукань видзысьяс, кӧть бригадир либӧ ачыс совхоз отделениеӧн веськӧдлысь — сэки управляющӧй. Пӧслукман вӧлі, кывсӧ ньылыштӧмӧн оліс. Лун сьӧмӧсас сюрліс здук кежлӧ гортас кайлыны, майбыр, эз ылын ов, тюп-тяп сёйыштны. Мамыс сэки кувсис нин, да ӧтка олӧмыд ӧтка олӧм и эм. Нӧшта гача мортыдлӧн. Мый ки улад сюрӧ, сійӧс и вомад сюян. Медсясӧ юмов тшай дучкис-юис. Выя няньӧн. Яя шыд корсюрӧ пуліс. Мӧс-куканьтӧ фермаад начкывлісны вель тшӧкыда, торйӧн нин начальствоыдлы да кодлы да. Либӧ нёль кокаыд виччысьтӧг висьмас, мыйкӧ ньылыштас да, кӧрт тув ли, сутуга ли. Быть голясӧ вунды... Дерт, начальстволӧн тшӧктӧм серти жӧ.

Тадзи и уджаліс-пессис Пилёв Ӧльӧ сиктбердса скӧт картаясын. Во бӧрся во, тӧв бӧрся тӧв. Ӧти мича арӧдз. А ельдӧгыс сэки вӧлі петӧма пармаас! Кӧть зырйӧн зырт. Тайӧ ельдӧгыс и конйыштіс Пилёв Ӧльӧӧс. Тӧдіс кӧ, дерт, мый тадзи лоӧ, эз эськӧ кай ю саяс, ылі пармаад. Ен мед видзас! Но кодкӧ тай тойліс бокас, шӧпкӧдіс пеляс: ветлы пӧ, вот ельдӧгтӧ, мӧдысь та мындаыс оз пет ни оз ло. Гашкӧ, мутиыс да? Кайис тай аслас рӧк вылӧ. И Енмыд эз видз ни дорйы. Тӧдіс кӧ ӧд! А кысь мортыд тӧдӧ, мый сыкӧд аски лоӧ либӧ вежон мысти. Олӧмыдлӧн тай пыдӧсыс оз тыдав, сы туй визьын уна вож да чукыль паныдасьлӧ. И... виччысьтӧг орӧ олӧмыд. Пилёв Ӧльӧлӧн моз.

А сылӧн лолыс лэбис тӧдса скӧт картаяс весьтті да шензис: гӧгӧр вӧлі дзурс пемыд, чуймӧдана шы ни тӧв. Весиг битор эз тыдав, весиг мӧс эз бакӧст. Рытнас, лысьтысян кадӧ! Мый нӧ тайӧ йӧзыскӧд лоӧма? Гашкӧ, бара биыс кусі да? Водзын тадзитӧ овлывліс. Шлоп орӧ биыс: час абу, мӧд, сэсся кӧть кималасӧн сіттӧ зырт либӧ пилипызьсӧ разӧд. Олӧмыс велӧдіс да, гӧрд пельӧсын кык-куим пӧнар лӧсьӧдісны скӧт дорын ноксьысьяс. А ӧні со би чут абу. Быттьӧ сьӧд войыс аслас борд улӧ сюйӧма скӧт картаяссӧ — мӧс-кукнас и, йӧзнас и, силос-туруннас и.

...Дзик Важ Эжва весьтті лэбис водзӧсӧ Педӧр Толялӧн лолыс сиктлань. Пыр водзӧ. Кытшовтыштіс сьӧд вӧр дорышсӧ да регыд мысти ылысь-ылысь, джуджыд кыр йылысь казяліс нин би чутъяс. Енэжын дзирдалысь кодзувъяс моз найӧ югъялісны Эжва пӧлӧн. Шуйгавылын и веськыдвылын, Пӧжӧм грездсянь Кывтыдӧдз. Визьӧн-визьӧн, улын и вылын. Мукӧдӧн чутыс ломаліс дзик Эжва дорас, мӧдъяс — муртса тыдыштісны, гашкӧ, кык верст сайын вӧліны да.

Эжва юсӧ Педӧр Толялӧн лолыс вуджас-лэбыштас и... здук мысти чужан сиктас нин лоӧ. Вичко дорсяньыс Кывтыдӧдз абу ёна ылын. Позьӧ, дерт, кыр йылӧдзыс, сикт шӧрӧдз, веськыдавны. А бурджык Эжвасӧ вуджны да, визяс жӧ кутчысиг, тӧвзьыны ю пӧлӧныс увлань. Мед не сорсьыны пемыдас, корсьысьны-ветлыны ӧтарӧ-мӧдарӧ. Кывтыд весьтас воас да сэсся шуйгавыв кежас дай. Сэні и налӧн керкаыс, чурк йылас дзик сулалӧ. Ыджыд да мича, квайт пельӧса, ӧшиньясыс гӧгӧр сярвидзӧны-сералӧны. Ӧтияссӧ Эжвалань вӧчлӧма-писькӧдлӧма батьыс, мӧдъяс чурк улӧ, пожӧма-козъя вӧртор вылӧ видзӧдӧны, коймӧдъяс лун и вой мир туйсӧ стӧрӧжитӧны, ветлысь-мунысьясӧс чолӧмалӧны и колльӧдӧны еджыд мыгӧра ӧшинь-синнаныс. Керкаыскӧд орччӧн жытник да пывсян, сой кызта кыдз пуяс быдмӧны. Дас кымын. Потшӧс бокас найӧс Педӧр Толя чой-вокыскӧд пуктылісны. Батьыс кулӧм бӧрын нин, во куим-ӧ-нёль мысти. Вель бура-азыма кутісны юрнысӧ вывлань нюжӧдны. Ӧні, дас во бӧрад, на йӧрын, тыдалӧ, быдса кыддза рас нин кышакылӧ. Пуясыс керка вевтӧдз туисны-быдмисны. Нинӧм он вӧч, кадыд тай, майбыр, тювгӧ-мунӧ. Ӧти лоӧмторсянь мӧдӧдз чеччалӧ. Казьтыштны кӧ коркӧясӧ, Педӧр Толялӧн олӧм-вылӧмыс кӧч бӧж кузьта и вӧлі. Кызь ӧти во таляліс таладор мусӧ. А содз тыр кадсьыд мый ёнасӧ казьтыштны? Батьыс кулӧм бӧрын нин шӧр школа помаліс. Мамыслы, чой-вокыслы отсасис, мӧс-кукӧн олісны да, турунтӧ лои уна пуктыны. Эжва мӧдарсьыс налы видзьяссӧ сетлісны коркӧ. Гожӧмбыднад сёысьтӧ ковмыліс вуджавны ютӧ. Ӧтарӧ да мӧдарӧ, ӧтарӧ да мӧдарӧ... Школа бӧрас армияӧ босьтісны, ылӧ нулісны, медся асыв пельӧсас. Пограничникаліс кык во. Ылі заставаын. Олісны зонъяскӧд гортын моз, ӧта-мӧдӧс дойдтӧг, ӧта-мӧдӧс топӧдтӧг. Гажтӧм кӧть эз вӧв, а быть лои кык вотӧ ветлыны. Армия кадсӧ Педӧр Толя век ошкыліс. Сӧмын бур вылӧ сійӧ муніс да. Ёнмис Толя, пельпом-морӧсыс паськаліс, кабырыс чорзис. Ачыс зуд кодь лои. Шӧркодь тушаа, сьӧд юра, гӧгрӧс чужӧма, рудов синъяса. Армия бӧрас ичӧтджык вокыс сывъясис да, лэптыштнысӧ эз вермы.

— Но и сира мыр, сю мешӧк сьӧкта лоӧмыд, — вашъяліс сійӧ Толя водзын. Кытшовтіс вок гӧгӧрыс, нимкодьпырысь малыштіс зумыд пельпомсӧ, паськыд морӧссӧ... Куньліс синсӧ, быттьӧ некыдзи эз эскы, мый сы водзын ыджыдджык вокыс сулалӧ, на шӧрын, том кыдзьяс дорын, ас керка водзын. А мамыс воча жӧ чепӧсйис, кильчӧ вывсяньыс, коньӧрӧй, муртса эз усь... Синваыс доршасьӧ, чышъяныс разьсьӧма, юрси пратьяссӧ тӧлыс нӧбалӧ... Ок и кутчысьлісны мамыскӧд! Бӧръяысь тадзисӧ. И вокыскӧд, и мамыскӧд. Арнас воис армиясьыс, а тулыснас... И мый морла сійӧ вывтіасис сэки, петіс пыжӧн гыа Эжва вылӧ. Мыйла? Морыс тӧдӧ. Лешакыс, гашкӧ, кыскис. Ас бӧрсяыс. Либӧ курыд зелляыс шыбӧлитӧдӧ Толяӧс. Эськӧ муртса и юыштісны нывъяскӧд да. Пограничник лун вӧсна, май помын. Важ йӧз тай шулӧмаӧсь: юрыд пӧ абу кык, ӧтитӧ лоӧ видзны. А Толя эз сяммы видзнысӧ. Аслас збой этш вӧсна, тыдалӧ. Пограничникалӧмыд ассьыс пас колис и. Биӧ и ваӧ дась вӧлі пырны. Шег кодьсянь юр вундысь детинкаӧдз быдмис. Мамыс на Толялӧн, Педьӧ Рая, коркӧ кайтліс-велӧдліс грек вылад: некодысь пӧ, пиук, эн пов. Ошкысь повзьылӧм мортыд пӧ и сьӧд мырйысь бокӧ чепӧсйӧ. Но и эн вывтіась. Асьтӧ видз. Эз, эз сяммы том ловсӧ видзны Толя. Мый сэсся вӧчан... Коркӧ на сиктса зонъяс сералігмоз шулісны — вӧйны нин кӧ пӧ — Эжваӧ, а не няйт гӧптӧ. Кывйыс налӧн буретш Толялы и лӧсяліс. Вӧйис тай, воштіс том юрсӧ. И эз кӧнкӧ бокын, ылі муын, а чужанінас, ас керкаыслы воча. Сӧмын ставыс кыдзкӧ лёк нога артмис, виччысьтӧг да. Мамыслы да чой-вокыслы нэм кежлӧ дой колис. Бурдлытӧм дой... Гу ни горт и. Эжвалӧн тувсов гыыс, ытвалӧн паськыд отыс апыштісны том мортӧс, юлӧн гудыр визулыс кватитіс чорыд кабырас да нӧбӧдіс-лэччӧдіс увлань, а сэсся сюйис джуджыд йирӧ, коркӧ вӧйлӧм лапъя коз улӧ. И лы ни кучик эз сюр рӧдвужыслы, кӧть эськӧ корсисны Толяӧс став сиктӧн, весиг карсянь ва улын уялысь йӧз волісны. Во коли сійӧ шог тулыссяньыс, мӧд, коймӧд, дай витӧд... Дас дай... И шыч ни рач. Быттьӧ васаыс нуис аскӧдыс том мортӧс, быттьӧ мамыс эз и чужтывлы-быдтывлы Эжва кырйывса керкаын тайӧ паськыд пельпома коми зонсӧ...

...Пемыд скӧт картаяссӧ Пилёв Ӧльӧлӧн лолыс бергӧдчылӧмӧн кытшовтіс-гӧгӧртіс. Но пытшкас пырны эз кут, шуис аскинас кежавны. Югдас да. А тасянь сиктӧдзыс муртса и коли тӧвзьыны, здук-мӧд, керка биясыс тыдалісны нин ки пыдӧс вылын моз. Мир туйсӧ вуджӧм бӧрын, дерт, медводз ас керкаланьыс кежалас, видзӧдлас, мый сэні вӧчсьӧ-керсьӧ, коді олӧ да. Гашкӧ, и тувъялӧма ӧшинь-ӧдзӧссӧ да. Некодлы кӧ вокыс эз вузав. Дас во ӧд Пилёв Ӧльӧлӧн вошӧмсяньыс кадыс лэбыштіс-муніс. Быдса дас во. А быттьӧкӧ тӧрыт ставыс вӧлі, быттьӧ тайӧ арӧ Пилёв Ӧльӧ ылі пармаас ельдӧг вотны кайис. Кайис да войтыштіс сьӧд вӧрас. Лысва моз косьмис дай... Вошӧм мортӧс ёнасӧ эз и корсьны. Ыджыдджык вокыс, Пилёв Вань, висьӧдчис нэмсӧ да сӧмын морӧс тырнас ышловзис: месянь пӧ отсӧгыс ичӧт. Районса газетын эськӧ Пилёв Ӧльӧ йылысь юӧр сетлісны, но ставыс жӧ весьшӧрӧ. Коді нӧ помтӧм-дортӧм пармаад сыкӧд паныдасьлас, коді сійӧс сьӧд вӧрсьыс корсьны кутас. Пилёв Ӧльӧӧс, ӧткӧн олысь мортӧс, кодлӧн дӧмаса гач кындзи нинӧм эз вӧв — кага ни баля, гӧтыр ни. Еджыд дӧрӧмсӧ, коньӧрӧй, пармаӧ кайтӧдз, чужан лун кежлас убӧлитіс кыдзкӧ тай ньӧбны. Олӧм чӧжнас медводдзаӧс... Пасьтавлынысӧ некор вӧлі. Юис лун кык да дӧрӧм йывсьыд дзикӧдз вунӧдіс. А сэсся скӧт картаӧ бара лои котӧртны. Сэтчӧ ӧд он еджыд дӧрӧмась... Шуны кӧ веськыда, Пилёв Ӧльӧӧс корсьӧм могысь пармаӧ некод эз кайлы. Вӧлі кӧ чина мортӧн, сэки небось став матігӧгӧр вӧрсӧ сикт дорысь сыналісны, быд пу улӧ видзӧдлісны, быд шор бокті кытшовтісны. А Пилёв Ӧльӧыд Пилёв Ӧльӧ и эм. Мӧс-кукань улысь сіт зыртысь, ворйӧн куйӧд петкӧдысь. Мӧд кывйӧн кӧ, сьӧд удж вӧчысь-нокысь морт. Но ӧд сытӧг эськӧ кыдзи мӧс лысьтысь аньяс бергӧдчисны? Зэв на и ошкылісны Ӧльӧӧс, кор сійӧ сьӧлӧмсяньыс зільліс, ош моз муркӧдчис мӧсъяс дорын. Но кор юсяс вӧлі, сэки гортӧдзыс воласны — первой бон-бус пиняласны, сэсся бурӧн нин корӧны: лок пӧ, дитюк, Ӧльӧ, удж вылад, рытнас быть лок, куйӧднас тырны кутім. Сьӧлӧмыс небзяс сылӧн татшӧм пыдди пуктӧмсьыд, да юрыс кӧть потӧ-висьӧ, а быть довгас фермаад. Тӧдӧ ӧд: винаыдлы пом ни дор абу, а скӧттӧ вердны-юктавны колӧ, идравны тшӧтш и.

Пемыд да повзьӧдчысь картаяс дорсянь Пилёв Ӧльӧлӧн лолыс надзӧник веськӧдчис водзӧ, тӧдса мир туйлань. Буретш туй саяс, чой горулын, и сулаліс сылӧн керкаыс. Батьсӧ Ӧльӧ синнас некор эз аддзыв, томӧн кувсьылӧма, война бӧрас, кок пӧлӧн волӧма тыш вывсьыс да. Мамыс ӧткӧн и быдтіс кык пиӧс. Ыджыдджыкыс, Иван, школа помалӧм бӧрын орчча вӧрпунктын уджаліс, улыс складын, Эжва бокын пуръяс кылӧдігкежлӧ дасьтісны. То трактористаліс, то увйысис, кор юӧм пондаыс «кӧрт вӧв» вывсьыс чеччӧдлісны. Коркӧ и пензия вылӧ петіс. Кургисны гӧтырыскӧд кыкӧн ас вӧчӧм керкаын. Ӧльӧ ыджыдджык вокыслы ёна на отсасьліс лэптігас. Кага ни баля гозъялӧн эз жӧ вӧв. Кыкӧн олісны пӧрысьӧ-нэмӧӧдз... А Пилёв Ӧльӧ мам керкаас поздысис, да быттьӧ сідзи и колӧ. Во бӧрся во колляліс, майбыр, мам борд улад муссӧ эз зырт. Пусис и пӧжасис мамыс, песласис и пывсянтӧ ломтыліс. Мый нӧшта колӧ ӧтка пӧткаыдлы? Ӧтчыд эськӧ мамыс гарыштліс: кор нӧ пӧ, Ӧльӧ, мездан менӧ ӧттор-мӧдтор вӧчӧмсьыс, аслыд гӧтырпу корсян.

— Меысь, мамӧ, бабаясыд полӧны, — вашъялана вочавидзис пиыс. — Беринӧсь чужӧмӧй, нырӧй кузь, тушаӧй ичӧт, кодлы татшӧмыд кола?

— Мун, эн сӧр! — чепӧсйис мамыс, быттьӧ сійӧ мыжа, мый пиыс татшӧмӧн чужис. — Иваныд тай абу жӧ тэысь ылӧ усьӧма, да кызь во нин гӧтыра. Керка лэптіс и.

— Мед нӧсь. Быдӧнлӧн аслас олӧм. Гашкӧ, менам гӧтырпуӧй школаын на велӧдчӧ да, — жергӧдліс чигаркаысь вижӧдӧм пиньяссӧ Ӧльӧ.

Мамыс сӧмын кинас ӧвтыштіс да петіс пачводзас, самӧвар мӧдіс пуктыны, удж-нокнас сьӧлӧмсӧ небзьӧдны, ловсӧ лӧньӧдны. Мед дзикӧдз пиньӧ не воны пиыскӧд. Та бӧрын мамыс дыр на дузъяліс Ӧльӧ вылӧ. Но гӧтрасьӧм йылысь сёрни эз нин лэптыв. Кыліс, тыдалӧ, олӧма аньыдлӧн сьӧлӧмыс — комын арӧс бӧрад да мам борд улын олігӧн гежӧд мужик шыбитчӧ пӧвтӧ корсьны. Нӧшта ачыс кӧ вӧчтӧм гыр вылӧ мунӧ. Пилёв Ӧльӧ дорӧ и зонмалігас на сиктса нывъяс эз ляскысьлыны. Ачыс сійӧ ӧтдортчис жӧ наысь. А кор скӧт дорын мӧдіс уджавны, винатӧ видлавны да шпуткыны-куритчыны, дзикӧдз вежсис. Лӧсавтӧм да гогнавтӧм зыр кодь чужӧмсӧ чукыръяс юковтӧны, юрыс водзсяньыс кушмыны кутіс да, беринӧсь плешкыс быттьӧ паськалыштіс. Ичӧтик тушаа, гӧрбыльтчыштӧм, ыджыд резина сапӧга, Пилёв Ӧльӧ быд асыв шлапсьӧдіс улич кузя сикт помлань, скӧт картаяслань. И тадзи во бӧрся во, арсянь тӧлӧдз, тӧвсянь тулысӧдз. Нелямын арӧс нин аслыс тыри, кор мамыс кувсис. Кувсис кыдзкӧ виччысьтӧг, лӧня, мукӧд моз дыр эз вись ни туплясь. Ружтіс-куйліс паччӧр вылын лун кык: ок, ёна пӧ кынтӧ, кокӧй йи кодь. Сиктса пельшӧрӧс Ӧльӧ эз жӧ слӧймы корлынысӧ, сьӧлӧмнас виччысис, мый кокньӧдас, вешъяс мамыс дорысь висьӧмыс. Ӧд кымынысь тадзтӧ вӧлі ӧтлаын оліганыс. Кӧвъясьлас мамыслы кутшӧмкӧ висьӧм: юрсӧ ли поткӧдӧ-жугӧдӧ, коскас ли лыйӧма, кавшасяс паччӧрӧ, куйлыштас рытгорувсӧ да аскинас кок йылын нин. А бӧръяысьсӧ дзик мӧдарӧ артмис. Водз асывнас и лэдзис ловсӧ мамыс, мыйкӧ эськӧ кӧсйис шуны Ӧльӧлы, да эз нин вермы, сӧмын «о» да «ӧ» артмис. Сэсся и ланьтіс... Тадзи коли Пилёв Ӧльӧ дзик ӧтнасӧн. Кык жыръя керкаын. Орччӧн — пывсян, вель ыджыд град йӧр, пес загун. Буретш сэки, татшӧм жӧ шом сьӧд арся рытъясӧ, из ӧшйыліс Ӧльӧлы морӧс вылас. Гажтӧмысла. Шогысла да. Скӧт дорысь локтас, а кыв шуны некодлы. Куйӧд дука дӧрӧмсӧ пӧрччас, а пеславнытӧ мамыд абу. Шыдыд путӧм, картупельыд весавтӧм, ваыд вайтӧм. Керкаыд кӧдзалӧма, а пывсян йылысь Ӧльӧ и вунӧдлыны кутіс. Доз ньӧбас да шома капуста сорӧн кылӧдас гырк пытшкӧсас дай. А кор гажмас, нинӧм нин оз ков Ӧльӧлы. Ставыс лючки, ставыс бур. Кӧдзыд керкаас и сатшкысяс-унмовсяс. Пыркнитчас-садьмас, да югдӧ нин. Мыськыштас сарӧга чужӧмсӧ кӧдзыд ваӧн, чигарка вомас сюяс да клуп-клопӧн пӧдлалас кильчӧ ӧдзӧссӧ. Час джын мысти сійӧ скӧт картаын нин. Ноксьӧ-пуркӧшитчӧ, ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧ. Соссӧ пуджӧмӧн, тэрыба да сьӧлӧмсяньыс нускӧ-уджалӧ. Мыжа морт моз. Быттьӧ тӧрытъя вина грексӧ мӧс лысьтысьяс водзын кӧсйӧ вештыны. А найӧ, сиктса бабаяс, эз и дивитлыны Ӧльӧӧс. Фермаса уджалысьяс шойччанінӧ на горӧдласны, сук пӧсь тшайӧн юкталасны. Тӧдісны, дерт, мый ӧтка олӧмыд абу ма панялӧм, аддзисны, мый тӧв и гожӧм Пилёв Ӧльӧ вылын ӧти пӧлӧс дӧрӧм-гач. Енмыс тӧдӧ, кутшӧм рӧма...

Кольӧм олӧмсӧ казьтыліг Пилёв Ӧльӧлӧн лолыс лэбыштіс-воис тӧдса потшӧс дорӧдз. Тонӧ налӧн важиник пывсяныс, тонӧ дзиръяыс. Гурйыв восьса. Но мый нӧ тайӧ? Керка ӧшиньясын югзис би...

...Кывтыдӧдз воӧм бӧрын Педӧр Толялӧн лолыс кежис шуйгавыв, чурк йывлань. Кӧть дзурс пемыд вӧлі, но ва визьыс лючки на тӧдчис, а вылынджык, мир туйлань, керка ӧшиньяссянь би югӧрыс койис град йӧръяс вылӧ. Тыдалісны потшӧс праслӧяс, пес чипасъяс, ва трубаяс, на вылӧ пуктӧм чепняяс, зіб йылӧ ӧшлӧм картупель мешӧкъяс... Быттьӧ нинӧм абу и вежсьӧма, быттьӧ Педӧр Толя тӧрыт на лэччис Эжва бокӧ да сӧліс ныв-зонкӧд мотора пыжӧ, йӧткыштчис пу пелысӧн изъя берег дорысь... Кысь нӧ сійӧ тӧдіс, мый бӧръяысь йӧткыштчис Эжвалӧн визув валань, ытва вомӧ, кысь сійӧ тӧдіс, мый пыжыс бергӧдчас-песовтчас да найӧ ставныс, кык зон да кык ныв, увлань юрӧн суныштасны тувсовъя кӧдзыд да гудыр ваӧ. Кык том мортлы Енмыс кыдзкӧ отсалас, найӧс мырддяс Эжвалӧн чорыд кабырысь орччӧн кывтысь чери кыйысь. Но мӧд кыксӧ, Толяӧс да Люба нима нылӧс, йи кӧдзыд гыясыс апыштасны-сывъяласны нэм кежланыс... Любаӧс корсясны да аддзасны сикт горулысь кык лун мысти. А Педӧр Толя быттьӧ ва пырыс и му пырыс муніс. Некысь оз сюр. Ни вежон, ни тӧлысь мысти, ни во кольӧм бӧрын. «Васаыс, гашкӧ, ловсӧ босьтіс да аскӧдыс нуис», — шӧпкӧдчисны ас костаныс сиктса бабаяс, гусьӧн лӧвтісны, мед эз кывлы Педӧр Толялӧн мамыс. А мам сьӧлӧмыд тай абу из, пыр эскис, пыр виччысис, мый сюрас муса пиыс, мый кӧть гуаласны лючки, мортӧс моз, сиктса шойна вылӧ. Но весьшӧрӧ вӧлӧма...

Педӧр Толялӧн лолыс жбыркнитіс-кайис чурк йылӧ, матыстчис тӧдса потшӧс дорӧ. Дзик пемыд вӧлі, дзурс пемыд, но ас йӧрсьыс Толя тӧдіс быд сі турун, быд мыльктор, быд чаг да вермис синсӧ куньӧмӧн кытшовтны керка гӧгӧрсӧ, висьтавны, кӧні да мый эм. Потшӧс дорсянь на сылӧн лолыс казяліс: би ни ва йӧрас. А кор воис кильчӧ бокас, гӧгӧрвоис — эновтӧмаӧсь керкасӧ мамыс да чой-вокыс. Ӧшиньяссӧ со пӧвъясӧн тувъялӧмаӧсь, кильчӧ ӧдзӧсас кӧрт томан ӧшалӧ, да и град йӧрсӧ абу нин гӧрлӧмаӧсь бура важӧн, гашкӧ, во вит да. Эжмӧмаӧсь картупель муясыс, керка дорас морков да лук градъясыс ёг турунӧн тырӧмаӧсь...

Мый и вӧчны? Дзик шӧйӧвошис Педӧр Толялӧн лолыс. Кулан вонас воліс да, ставыс на лючки-бур вӧлі. Дзик бурыс, дерт, эз вӧв, Толялӧн мамыс сэки сьӧлӧм доймытӧдзыс ырзӧмӧн бӧрдіс, корис Енмӧс, мед отсалас корсьны муса писӧ. Буретш сэки ӧд керкаыс ловъя на вӧлі, олӧмыс сыын пуӧмӧн пуис. Ӧні нӧ мый лоӧма? Гашкӧ, мамыс чой-вок дорас лэччис? Эз кут вермыны та ыджда овмӧстӧ кутны да? Гашкӧ, висьмис ли мый ли? Дас во ӧд Педӧр Толя эз кежав таладор югыдас, чужан сиктас, муса керка дорӧ. А мӧд боксянь кӧ, мый и кежалас, ловтӧ сӧмын дойдан-вӧрзьӧдан. Рӧдвужыд тэнӧ оз аддзы ни казяв. Налысь сёрни-баснисӧ мед кывзыны али мый? Позьӧ, дерт, кывзыны. Гашкӧ, и колӧ да. Мый найӧ думайтӧны-мӧвпалӧны мӧдар югыдӧ мунӧм морт йылысь. Педӧр Толялы дзик веськодь, мед вомнаныс изӧны. Мамыс на шуӧ вӧлі: дзуртысь пуыд пӧ нэмсӧ дзуртӧ, а няргысь мортыд нэмсӧ няргӧ. Быдсямасӧ жӧ намгисны вӧйӧм бӧрас сиктса бабаяс и Толя йылысь. Код юра пӧ вӧлӧма да, тшӧтш и том нывбабалысь, челядя мамлысь, ловсӧ босьтіс. Кык арӧса пиукыс ӧткӧн колис, бать борд улас... Мыжа эськӧ да, мыжа, но киссьӧм ватӧ тай он нин курав. Ассьыс ӧд том ловсӧ пуктіс жӧ, мам сьӧлӧмсӧ поткӧдіс жӧ, сылысь олӧм-вылӧмсӧ дженьдӧдіс жӧ. А збыль вылас тадзи и лои. Кысь вӧлі тӧдны Педӧр Толялӧн ловлы, мый уна ва нин визувтіс Эжва кузя тайӧ каднас, дас вонас, мый сылӧн мамыс важӧн нин куйлӧ пожӧма ягын, верӧсыскӧд орччӧн. Чой-вокыс шудсӧ аддзисны бокысь — ӧтиыс овмӧдчис орчча посёлокӧ, петіс верӧс сайӧ да. Мӧдыс, ичӧтджык вокыс, лэччис карӧ, сэтысь удж сюрӧма. Кран вылын зільӧ-мырсьӧ, керкаяс лэптӧ, кӧть эськӧ ас керканыс тувъялӧм ӧшиньяса сулалӧ. Мый сэсся вӧчан, татшӧм олӧм-вылӧм кӧ пуксис Эжва бокса сиктӧ...

А налӧн керкаыс, налӧн мича да муса керкаыс, коньӧрӧй, эновтӧм да некодлы ковтӧм, шога сулалӧ гажа нӧрыс йылын, быттьӧ виччысьӧ: гашкӧ, кодкӧ овмӧдчас, гашкӧ, кодкӧ ломтас ӧтар и мӧдар вежӧссьыс пачьяссӧ, гашкӧ, коркӧ пуркнитас шипера вевт весьтас лӧз тшын...

Кильчӧ вывсянь Педӧр Толялӧн лолыс чеччыштіс ӧдзӧс розьлань, сы пыр воис посводзӧ. Посводзсянь ыркыд сынӧдкӧд тшӧтш уйкнитіс-визнитіс керка пытшкӧ. Лолыд ӧд лов и эм. Абу морт ли кукань, сійӧс некод оз аддзы ни казяв. Сынӧд вылӧ мунӧ, рӧмтӧм ру кодь дзик. Быдлаӧ сибалӧ, быдтор казялӧ, быдтор аддзӧ! Но асьсӧ, ловтӧ, некод оз вермы киӧн тшапнитны, синмӧн кыйӧдны. Вермӧ вӧсни сунис моз нюжӧдчывны да ем пель пыр мунны, вермӧ тӧвзьыны кӧрт лэбачысь ӧдйӧ кымӧръяс пӧвстті, вермӧ морт юр весьтын лоны, а мӧдыс нинӧм оз аддзы. А кысь и казялас, кор мортыд дзик му югыдас олӧ-вылӧ на, а лолыд сыладор инсьыс лэбыштіс нин, эновтіс му выв олӧмсӧ. Со тай, сӧмын Педӧр Толялӧн лолыс, Никӧн сиктын, тыдалӧ, ӧтнаслӧн, шӧйтӧ-ветлӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, инас оз ӧшйы, ни адӧ, ни райӧ оз веськав. Лэбалӧ-ветлӧ мудз тӧдтӧг: му вылӧ лэччылас, мӧдар югыдас кайлас. Кымын во нин тадзисӧ! А гашкӧ, нэм чӧжыс ковмас муа-енэжа костас нетшкысьны да. Ӧд Педӧр Толялысь лысьӧмсӧ век на дзебӧ кыз вожъяс улас ён ытваӧн пӧрӧдлӧм пӧрысь коз пу да некыдзи оз кӧсйы юксьыны аслас гусяторйӧн йӧзкӧд. Куйлӧ едждӧм-быгалӧм лысьӧмыс йӧзӧн дзебтӧм, муӧ инавтӧм. Крест ни горт сиктса шойна вылын...

Овтӧм керка пытшкад вӧлі ыркыд. Пемыд и. Муртса тыдыштіс гӧгӧр. Ставыс ас керкаад Педӧр Толялы тӧдса, ставыс муса. Но мый нӧ тайӧ? Быттьӧ тӧв ныр мунӧма керка пытшкӧстіыс, шыблалӧма ӧтарӧ-мӧдарӧ важ кӧлуй, тасьті-пань, восьталӧма шкапъяс... Пызан-улӧссӧ бергӧдӧма ӧтарӧ-мӧдарӧ, енув пельӧсас мыйта ӧбраз сулаліс, налӧн местаыс сӧмын. Сё морӧ тай!

Педӧр Толялӧн лолыс чепӧсйис Эжва вылӧ видзӧдысь ӧшиньяслань... Ловъя кӧ вӧлі Толя, дерт, сьӧлӧмсяньыс ёрччыштіс, мать-матьтӧ лэдзис ӧти бӧрся мӧдӧс. Кутшӧмкӧ неморт кыкнан рамасьыс стеклӧяссӧ пасьвартӧма, сэсся, тыдалӧ, и пыралӧма на керка пытшкӧ. Абу мир туйладорсяньыс, кыті йӧзыс ветлӧны, а чурк боксяньыс. Сэні, майбыр, лӧньджык, син улад некодлы он веськав.

Шогӧ уси Педӧр Толялӧн лолыс. Пукаліс тӧдса гӧбӧч вылын да мӧвпаліс олӧм-вылӧм йылысь. Кызь во сійӧ быдмис ас сиктас, но татшӧм дивӧыскӧд некор эз паныдасьлы. Медым лёк ногӧн, жугӧдчӧмӧн пырны йӧз керкаӧ! Кӧть и овтӧмӧ. Увлань юрӧн бергӧдны пытшкӧссьыс кӧлуй-эмбур, тасьті-пань. Гусясьны! Сӧмын лёк йӧз вермӧны тадзитӧ вӧчны. Вӧлі кӧ ӧні ловъя Педӧр Толя, корсис эськӧ найӧс, быть корсис кык кока кӧинъяссӧ. Ас сиктса жӧ, буди. Юрнысӧ эськӧ орйӧдліс грек вӧчысьяслысь! Сьӧлӧмыс ӧд сувтас мамыслӧн, чой-вокыслӧн, аддзасны пузувтӧм керкатӧ да...

Кысь нӧ тӧдіс Педӧр Толялӧн лолыс, мый мам-бать керкаас чой-вокыс волывлісны гежӧда — гожӧм шӧрнас сӧмын, чужан сиктас, Эжва бокын шойччыштӧм ради. А керкагӧгӧрса муыс эжмис нин, сӧмын чойыс пуктывліс картупель, ведра дас кымын, пывсян бокас. Кыкнанныс олісны ас овмӧсӧн, ас котырӧн чужан сиктсянь бокын. Матысса рӧдвуж орччӧн эз жӧ вӧв. Тадзи и сулаліс эновтӧм керка ӧтнас. Идравтӧм-пелькӧдтӧм, ломтывтӧм-шонтывтӧм. Пӧрысь пӧль моз вочасӧн пӧрысьмис, эндіс, нюкыртчис...

Педӧр Толялӧн лолыс шогалыштіс-шогалыштіс да кольччис ас керка пытшкас, куткыртчис кӧдзыд паччӧр вылас да мӧдіс вугравны. Аскиыс, лун югыдыс, петкӧдлас, мый водзӧ вӧчны, кодарӧ кежавны, кытчӧ ветлыны. Гашкӧ, рытланьыс бӧр мунас сиктсьыс да. Важ Эжва сайӧ ли, кытчӧ ли. Вермас и мӧд муӧ тӧвзьыны — дзикӧдз вылӧ. Енэжас югъялысь кодзувъяслань и. Вермас и пуӧ пӧрны. Горт дорас ли, ю бокын ли. И кутас уна-уна во на мичмӧдны сиктсӧ, йӧр пытшсӧ.

Недыр мысти унзільыс личкис нин Педӧр Толялысь ловсӧ кӧдзыд паччӧрас...

...И збыль, Пилёв Ӧльӧ керкаын, мир туйлань видзӧдысь ӧшиньясас, югзис би. «Тыдалӧ, кодӧскӧ лэдзӧма овны вокӧй, — пыр и мӧвпыштіс Пилёв Ӧльӧлӧн лолыс. — А гашкӧ, керкасӧ нин вузаліс да? Дас во нин ӧд вошӧмсянь. И бур, мый сиктса олӧны сы керкаын. Оз нин кӧть энды, град йӧрас пуктысьӧны и. Тонӧ тай, ӧшинь би улас, картупель муыс тыдыштӧ. Керӧмаӧсь, буди, арнас...»

Пилёв Ӧльӧлӧн ловлы кык кокни лои югыд ӧшиньяса керкасӧ аддзӧм бӧрын. Быттьӧ биясыс шонтісны сійӧс тайӧ арся пемыдас, кыскисны ас дорас, чуксалісны-корисны... А коркӧ, бура важӧн нин, вошӧм бӧрас во мысти кымын, Пилёв Ӧльӧлӧн лолыс кежаліс жӧ чужан сиктас, ас керка дорас. Но сэки аддзис дзик мӧдтор. Эновтӧм-эндӧм керкаыс коньӧр моз сулаліс эжмыны кутӧм картупель му бокын. Ӧшиньяссӧ тувъявлӧмаӧсь кузь пӧвъясӧн, кильчӧ ӧдзӧсас томан ӧшалӧ. Керка пытшкас сэкисӧ Пилёв Ӧльӧлӧн лолыс эз кут пырны. Кытшовтіс тӧдса йӧрсӧ, пукыштіс дзиръя вылын да бӧр тӧвзис помтӧм-дортӧм пармалань. Дӧзмис да, кӧсйис эськӧ мӧд муӧ лэбзьыны-кайны, югыд кодзувъяслань сетчыны... Но мыйкӧ кутіс сійӧс. Кӧть и дӧзмис эндӧм керкасӧ аддзылӧмысь, а дзикӧдз орӧдчыны чужан сиктсьыс эз вермы. Пӧсьвывсьыд тай быдторсӧ окота вӧчны... А сэсся, кӧдзалан да, ставыс ас местаас пуксяс, мӧд ногӧн видзӧдлан олӧм вылас.

Дзик телепит лои, да Пилёв Ӧльӧлӧн лолыс жбыркнитіс-лэбыштіс биа керкалань, пуксис ӧшинь курич бокӧ. Керка пытшкас кодъяскӧ гораа сёрнитісны, но нинӧм эз тыдав. Куимнан ӧшиньсӧ пытшкӧссяньыс занавесалӧмаӧсь, сӧмын ён керйысь лӧсавлӧм пӧлатьбердса матичыс тыдыштіс Пилёв Ӧльӧлӧн ловлы. Ем тӧрмӧн розьыд сылы ӧдйӧ и сюри ӧшинь костысь — здук мысти Пилёв Ӧльӧлӧн лолыс уйкнитіс-пырис нин керка пытшкӧ, кыпӧдчис тӧдса матичланьыс да пуксис-лӧсьӧдчис пӧлать юрйылӧ. Тані вӧлі шоныд да лӧнь. Пӧлатяс куйліс ӧтарӧ-мӧдарӧ тэчӧм кӧлуй: некымын гын сапӧг гоз, важ дӧрӧм-гач, бонзьӧм пеля шапка, тӧвся кепысь чукӧр, уна рӧма джодждӧра, орччӧн — гугӧдӧм пась, сьӧд пупайка, мукӧд гортса лӧп. А керка пытшкас ёнасӧ нинӧм абу вежсьӧма. Пыран посводзсянь, да веськыд ки вылын паччӧр, юр весьтад — пӧлать. Ӧшинь дорас — паськыд пызан, ас вӧчӧм лабич, гоз-мӧд улӧс. Орччӧн тасьті-пань, нянь-сов видзан шкап, сысянь бокынджык — кузь трубаа кӧрт пач. Ӧні сійӧ буретш гажаа трачкӧдчис-ломтысис, та вӧсна и шоныд вӧлі керка пытшкын.

Пызан сайын пукалісны кыкӧн да мый йылысь кӧ гораа сёрнитісны-вензисны. Олӧма мортсӧ Пилёв Ӧльӧлӧн лолыс пыр и тӧдіс. Ӧшиньдорса лабич вылын шпуткис-куритчис мамыслӧн воча вокыс, Трактор Володь. Трактор нимыс сылы ляскысис бура важӧн нин, ӧд сійӧ колхоз-совхозын нэмсӧ трактористаліс. Сэсся ачыс абу коньӧр кодь, вын-эбӧснас том дырйиыс дзик вӧлі трактор вылӧ мунӧ, чужӧмыс быттьӧ пач пӧдан. Сідзи и кутісны шуны Володьӧс Трактор Володьӧн. Ӧні, дерт, сійӧ вель ёна нин пӧрысьмӧма, гӧрбыльтчыштӧма весиг. Но кабырыс, тонӧ тай, меж юр ыджда на, гӧлӧсыс чорыд и, гора.

Лӧз тшын ӧшаліс Трактор Володь весьтын. Сійӧ ӧвтчис кинас, гажа, тыдалӧ, да мыйкӧ сьӧлӧмсяньыс висьталіс воча пукалысьыслы, ар нелямына мужичӧйлы, коді юрсӧ ӧшӧдӧмӧн кывзіс Володьӧс. А дзор юра Володь вочасӧн ӧддзис, шоналіс-ярмис, бӧръяпомыс чорыда камгис пызанас:

— Ланьт сэні, Миколай, эн дыдгы-элясь. Эг ӧд ме лӧсьӧд талунъя олӧм-вылӧмсӧ. Йӧй олӧмсӧ. Миян кадӧ ставыс мӧдарӧ вӧлі.

— Сэки, ачыд тӧдан, сиктаным удж-олӧмыс пуис, — лэптыліс пашкыр юрсӧ прамӧя коддзӧм нин мужичӧй. — Пуис!.. — воча камгис пызан помас, сэсся ланьтыштліс, быттьӧ сунліс аслас дум-мӧвпъясӧ, пыдісянь да кузя ышловзис: — Эк, еремакань, еджыд кока кукань! Скӧттӧ ӧд, батьӧ, сиктысь ставсӧ нуисны. Весиг кукъяссӧ. Тупкысис овмӧсным. Скӧт картаясад тӧв шутьлялӧ, а ми ставӧн уджтӧг колим. Лым вылӧ шыбитісны миянӧс, грӧш-кӧпейкатӧг...

— А кор нӧ скӧтсӧ нуисны? — чуймис Трактор Володь. — Сё дивӧ тай! Картупель муяс эжмисны, гид-картаяс эновтісны, удж абу. Кыдзи нӧ сиктас водзӧсӧ овны? «Троятӧ» сӧмын и коли юны. Шогыдла...

— Тӧлысь сайын нин мӧс-куканьсьыс мездысисны, — вочавидзис Трактор Володьлы воча пукалысь. — Ӧні ми — пролетариат, нинӧм миян абу. Всё, пом воис видз-му овмӧслы миян сиктын.

— Да, сё лешак тай! И збыль, олӧм пуксис. Кӧть бӧрд, кӧть серав, — сӧдзӧдіс пинь пырыс Трактор Володь да скӧрысь кыскыштіс ас пытшкас чигарка помысь лӧз тшынсӧ.

— А коді таысь мыжа? Ме али мый? Мый татшӧм олӧмӧдзыс воим, — чолькнитіс аслыс кузь юра сулеяысь Трактор Володькӧд вензьысь. Кӧсйис тшӧтш кисьтны и Володьлы, но мӧдыс ӧвтыштіс кинас: нӧрӧвитлы пӧ, бӧрынджык содтан, ачыд первой ю.

Трактор Володьӧс, тыдалӧ, парснитісны воча пукалысьлӧн бӧръя кывъясыс.

— Тэ серти, Миколай, ме, гашкӧ, мыжа, мый та выйӧдз воим? — пузис вирыс Трактор Володьлӧн. Сійӧ весиг кыпӧдчыліс лабич вылысь, морӧсас шлапкис нӧш кодь кабырнас. — Ме нэмсӧ сӧн ормӧн тільси-уджалі колхоз-совхозын. Костӧм коли кӧрт вӧвъястӧ новлӧдлігӧн. Медым тіянӧс, зырымбедьясӧс, быдтыны-велӧдны, кок йыланыд сувтӧдны. А талун, видзӧда да, ставыс весьшӧрӧ вӧлӧма. И бать-мамлӧн ноксьӧм-пессьӧмыс, и аслам уджӧй. Вошӧм ловъяс кодьӧсь ми. Некод оз тӧд, кодарӧ мунны, мый вӧчны, кодлы эскыны...

Пилёв Ӧльӧлӧн лолыс сӧмын сэки гӧгӧрвоис: Трактор Володьлы воча пукалысьыс — сылӧн Миколай нима пи. Тӧдӧ сійӧс, тӧдӧ Пилёв Ӧльӧ. Школасӧ помаліс да сиктсьыд бокӧ эз мун. Гортас кольччис. Во-мӧд сельпоын уджаліс, сӧвтчис-ректысис. А кор сельпоыс важ сапӧг моз резьдіс-киссис, совхозӧ вӧзйысис, кук видзан картаын босьтчис скӧтникавны. Со тай мый висьталӧ батьыслы гажа юра Миколай. Нуисны-бырӧдісны пӧ став мӧс-куксӧ сиктсьыс, а скӧт картаясас ӧні би ни ва, кӧдзыд тӧв шутьлялӧ... Эновтісны кӧ найӧс, сідзкӧ, пом воис овмӧсныслы. Мӧс-скӧттӧг коляс сиктыс, а йӧзыс — уджтӧг. Бурӧсь на вӧліны куимнан фермаыс, эндӧдӧм картаястӧ ӧдйӧ разяласны кузь киа войтыр. Вевт вывсьыс шиперъяссӧ перъяласны-новласны, ӧшинь рамаяссӧ нетшкасны, пузувтасны гӧгӧр... Майбыр, некод кыв оз шу. А Пилёв Ӧльӧлӧн лолыс, йӧйыд, пемыд рытын, сиктлань воигӧн, корсис на картаяс дорсьыс да на пытшкысь би югӧр, тӧдса йӧзӧс, мӧс-кук дӧзьӧритысьясӧс... Весьшӧрӧ гӧгравсьӧма тӧрыт, дзик весьшӧрӧ. Со кыдзи вежсьӧма тайӧ каднас олӧм-вылӧмыс. Гид ни карта, мӧс ни кукань... Быттьӧ бушуля мунӧма сикт весьттіыс, увлань юрӧн бергӧдӧма ставсӧ, пузувтӧма йӧзлысь лад вылӧ пуксьылӧм олӧмсӧ.

Трактор Володь бура дыр на сулаліс пызан дорын, камӧдіс морӧсас чорыд кабырнас, сьӧласис, кодӧскӧ пиняліс, но воча кывйыс писяньыс эз ло, да бӧр шняпкысис-пуксис лабичас. Пузьылӧм бӧрас вочасӧн кӧдзаліс-лӧнис. Миколай чӧв жӧ оліс. Курыд зелляа вирыс эськӧ ворсӧдчис сӧнъясас, дась вӧлі ылькнитны ортсыӧ, но мый вочавидзан батьыслы? Мый сылы шуан? Мый вӧзъян? Сійӧ кӧ, олӧма нин морт, коді весиг сьӧкыд война кадсӧ тӧдліс, петан туйсӧ оз аддзы. Батьыслы кӧть, майбыр, пензия воӧ, гозъялы на, дзескӧдлас кор, сьӧмнад отсавлӧ. А водзӧсӧ кыдзи? Уджыс скӧт картаясас дзик быри да. Он ӧд корны пет. Гӧтырыс Миколайлӧн школаын идрасьӧ, джодж чышкӧ-мыськалӧ, сьӧмыд таысь муртса-муртса и чуктыштӧ. А быдмысь нывсӧ, сизимӧд классын нин велӧдчӧ, пасьтӧдны колӧ, быд лун вердны-юктавны. Тӧрыт мама-ныла юрсиктӧ лэччисны, рӧдвуж ордас, налӧн выль олысь чужӧма да. Бур кӧть, мый батя-пиалысь вензьӧм-юӧмсӧ оз аддзыны...

Кодарӧ сетчыны Миколайлы? Орчча вӧрпункт киссьӧма жӧ, йӧзыс сэтысь вочасӧн муналӧны. Удж абу да. Совхоз чергӧдчис дзикӧдз, бӧръя скӧтсӧ ар помас на сиктысь нуисны: кодӧс яй вылӧ, кодӧс вузалӧмаӧсь. Бать пензия вылас али мый ковмас овны?

— Вай чолькнит, юыштам ли мый ли, — юрсӧ лэптіс лӧньӧм батьыслань Миколай.

— Юыштам, юыштам, — ловзис Трактор Володь да гуль-гульӧн кисьталіс курыдторсӧ вель гырысь стопкаясӧ. — Мед личалыштас сьӧлӧмным...

Точкысисны да шыӧн койыштісны курыд зеллясӧ гырк пытшканыс. Исыштісны сьӧд нянь тор, ӧзтісны куритчан. Лӧз тшын бара ӧшйис пӧтӧлӧк весьтас, но батя-пиа костын сёрниыс водзӧсӧ гартчис дышпырысь, мырдӧн сорӧн быттьӧ. Быдӧнӧс личкис талунъя олӧм йылысь сьӧкыд дум. Винаыд тай сӧмын здук кежлӧ личӧдлӧ морттӧ, а сы бӧрын кыдзкӧ колӧ водзӧ овны. Быд лун, быд здук...

«Синтӧм гутъяс кодьӧсь дзик, — мӧвпыштіс пӧлать помын куйлысь Пилёв Ӧльӧлӧн лолыс. — Дзизгӧны-дзазгӧны, а водзӧсӧ кыдзи?» Мыйӧн нӧ сійӧ вермас отсавны ас сиктсаыслы? Кыдзи личӧдас налысь шогсӧ? Но воча кывсӧ батя-пиа моз эз жӧ аддзы, да вугыртіс пӧлатяс...

...А Педӧр Толя садьмис югдігас нин. Овтӧм керка пытшкад вӧлі ыркыд да гажтӧм. Бусыс гӧгӧр пуксьӧма, гашкӧ, чунь кызта да. Кыкнан жырсӧ ӧшиньӧд пыралысьясыд пузувтӧмаӧсь: восьтлӧмаӧсь шкапъяс, пӧлатьысь кӧлуйсӧ гудыртӧмаӧсь, весиг тасьті-пань видзанінын гудйысьӧмаӧсь. Коркӧ эськӧ Енмыс найӧс мыждас жӧ да.

Медым асьсӧ не песны-дойдны водзӧ, медым ӧдйӧджык петны пежалӧм керка пытшкӧссьыс, Петыр Толялӧн лолыс жбыркнитіс-лэбзис жугӧдӧм ӧшиньлань, орчча пызан вылӧ. Кузь туй водзын моз пукалыштіс, казьтыштіс ассьыс челядьдырсӧ, сійӧ кадсӧ, кодӧс колляліс ас керкаас, шоныд паччӧрас, и та бӧрын петіс ӧшинь пыр ывла вылӧ да здук мысти вошис нин арся сынӧдас. Окота вӧлі сиктсӧ видзӧдлыны, кежавны тӧдса пожӧма ягӧ, татчӧс шойна вылӧ. Гашкӧ, Педӧр Толялӧн лолыс некор нин оз волы чужан сиктас, гашкӧ, аски тӧвзяс-лэбас ылі муӧ, гашкӧ, лоӧ пуӧн либӧ чорыд изйӧн. Сы сайын ставыс, ас саяс...

Войнас, тыдалӧ, вель ёна зэрӧма, да сиктыс коньӧр моз сулаліс. Пемыд керкаяс ланьтӧмаӧсь, йӧжгыльтчӧмаӧсь, топӧдчӧмаӧсь му бердас, жаляддза виччысьӧны, мый водзӧ лоӧ. Унджыкыс няйт арыс кодь жӧ сьӧдӧсь, букышӧсь. Би оз ӧзйы, ни тшын оз пет. Сӧмын гырысь ва войтъяс гораа тёпкӧны керка вевт помъясысь. Улич вылын ыркыд да шуштӧм. Быттьӧ сиктыс кулӧма да сійӧс регыд дзебны кутасны...

Васӧд асылӧ Педӧр Толялӧн лолыс ас керка йӧрсяньыс мӧдар сикт помӧдз шлывгис-лэбис вӧляникысь, тэрмасьтӧг. Шлывгис ньӧжйӧник дзик мир туй весьтті, ва гӧпъяс дорті — кӧть дас во коли, а тӧдіс, кодарӧ веськӧдчыны, кодарӧ кежны. Буретш грезд помас, юрсиктӧ каян туй бокын, и сулаліс мича пожӧма яг. Пашкыр пуяс пӧвстын — сиктса шойна. Потшӧм и потштӧм гуяс, выль и сісьмӧм нин крестъяс, тыртӧм вина сулеяяс, «Троя» дозъяс, лӧп-ёг...

Водз на, дерт, вӧлі, арся унзіль асылыс синсӧ сӧмын восьтіс, а Педӧр Толялӧн лолыс матыстчис нин пожӧма яглань. Тонӧ и шойналӧн дзиръя ӧдзӧсъясыс. Ӧтиыс — таладор помас, мӧдыс — шойна юрйылас.

Арся кӧдзыд зэрыс мыськалӧма-пожъялӧма гу костъяссӧ, пу да кӧрт крестъяссӧ, быттьӧ тӧдӧма, мый кодкӧ быть волас талун шойна вылас, казьтыштас пу улын куйлысьясӧс. Педӧр Толялӧн лолыс буретш та могысь жӧ кежис пожӧма ягӧ. Кор на сійӧ сэсся волас татчӧ? Гашкӧ, бӧръяысь локтіс да?.. А кежис кӧ, кежис нин. Кытшовтас шойнасӧ гӧгӧр, пӧч-пӧль гу дорас пыралас, бать крест вылас пукыштас, видзӧдлас, мый тані, мича ягас, вӧчсьӧ-керсьӧ.

Шойна вылын асъя лӧньсӧ нинӧм эз торк. Педӧр Толялӧн лолыс ньӧжйӧник, шойна увладорсянь, мӧдӧдчис шойна вывлань. Буретш сэні, кладбище юрйылас, рӧдвужыслӧн гуясыс.

Вочасӧн югдіс, пемыд енэжыс воссьыштіс, да весиг буситана зэрыс ланьтіс дзикӧдз. Ен ваӧн мыськыштӧм пожӧмъяс чӧла сулалісны ягын, быттьӧ видзисны му улын куйлысьяслысь татчӧс лӧнь олӧм-вылӧмсӧ.

Пыр водзӧ и водзӧ кайис крестъяс весьтті Педӧр Толялӧн лолыс. А со и пӧчыслӧн гуыс. Орччӧн пӧльыс куйлӧ, воськов кык-куим сайын батьсӧ дзебӧма. Но мый нӧ тайӧ? Бать крестыскӧд орччӧн выль крест сулалӧ. Кодӧс нӧ сэтчӧ гуалӧма? Педӧр Толялӧн лолыс матӧджык матыстчис да вӧлисти гӧгӧрвоис: мамыс тані куйлӧ. Крестас гырысь шыпасӧн гижӧма: «Ракина Раиса Фёдоровна. Чужӧма... Кувсьӧма». Сідзкӧ, Педӧр Толялӧн вӧйӧм бӧрын мамыс вит во и олӧма вӧльнӧй светас. Сӧмын вит во... А мыйта синва, тыдалӧ, кисьтіс, коньӧрӧй, тайӧ каднас. Пыр, дерт, виччысис писӧ: мам сьӧлӧмыд ӧд некор оз эскы, мый быдтасыс вошӧ ли, кувсьӧ ли, вӧйӧ ли... Тонӧ тай, война вылӧ усьӧмаясӧс ӧні на виччысьӧны думнаныс сиктса нывбабаяс. Виччысьӧны пиянсӧ, верӧсъяссӧ. Тӧдӧны, мый та мында во кольӧм бӧрад оз нин бергӧдчыны Эжва йылӧ, но сьӧлӧмныс век эскӧ-виччысьӧ...

Мамыс кувсьӧма, а чой-вокыслӧн асланыс олӧм. Та вӧсна и керканыс эновтӧм, коді кӧсйӧ, сійӧ и пырӧ, шаститӧ, урӧстӧ, гусясьӧ. И картупель муыс йӧнмӧн тырӧма. Гӧрйыс абу нин инмӧдчылӧма прамӧя.

Дыр на пукаліс-шогаліс мам-батьыслӧн гу вылын Педӧр Толялӧн лолыс. Бур ногӧн кӧ, накӧд орччӧн эськӧ колӧ сылы куйлыны да. Но мый вӧчан? Гу ни крест Педӧр Толялӧн шойна вылас, пожӧма ягас, пас ни, мыльктор ни. Быттьӧ мортыс абу и чужлӧма, абу овлӧма вӧльнӧй светас. И тайӧ мӧвпыс сотӧмӧн сотыштіс Педӧр Толялысь ловсӧ. Тырмас тані пукавны-шогавны, сиктсӧ сійӧ кытшовтіс, гортас пыраліс, мам-бать гу вылӧ воліс. Босьтас да тӧвзяс-лэбзяс таладор югыдсьыс мӧд муӧ дай, вылӧ-вылӧ, ылӧ-ылӧ...

...Быттьӧ здук кежлӧ и вугыртліс Пилёв Ӧльӧлӧн лолыс, а дзонь вой нин кольӧма. Шоныд пӧлатяд, майбыр, абу кӧдзыд посводзын узьӧм. Со тай, пачводз ӧшинь саяс ывлаыс вочасӧн югдӧ. А тані, керка пытшкас, тӧрытъя кодь жӧ. Гажа юра батя-пиа бисӧ весиг абу кусӧдлӧмаӧсь. Паськӧмнаныс и узьӧны. Ӧтиыс — лабич вылын, мӧдыс — крӧватьын. Кыкнанныс шкоргӧны керка тырнас. Мед и нярскӧны. Тэрмасьны налы некытчӧ. Пӧрысьыс пензия вылын, томыс уджтӧг кольӧма.

Ас кежсьыс мӧвпалігтыр Пилёв Ӧльӧлӧн лолыс уйкнитіс-лэччис пӧлать юрйылысь да лӧсьӧдчис лабич помӧ. Батя-пиа бура пируйтӧмаӧсь. Гашкӧ, вой шӧрӧдзыс да. Няйт пызан вылас туплясисны тыртӧм «Троя» дозъяс, нянь торпыригъяс, чигарка помъяс... Вундалӧм лук куйліс капуста тасьтіын. Орччӧн — порсь тшӧг. Ставыс ӧтгудырын. Тадзитӧ Пилёв Ӧльӧлӧн вӧвлі жӧ. Кор чорыда юсяс, ӧдзӧсыс гурйыв восьса, керка пытшкас лӧз тшын ӧшалӧ, пызан гӧгӧрыс — тӧкаритысь другъясыс. Вой кежлас ставныс пӧрласясны. Керкасӧ урӧстасны порсьяс моз. Палялӧм бӧрас Ӧльӧлы жӧ и лоӧ весасьны-пелькӧдчыны...

Пилёв Ӧльӧлӧн лолыс мыйкӧ дыра олыштіс на тӧдса керка пытшкын, виччысис, кор бурджыка югдас, да утёвтіс-петіс ортсыӧ. Петіс сійӧ жӧ розьӧдыс, кыті и пыраліс. Чепӧсйис йӧрсьыс да васӧд туй весьтті тӧвзис-лэбис сикт помлань, скӧт картаяс дорӧ. Кымынысь сійӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдліс тайӧ туй кузяыс? Гортсяньыс удж вылӧ, удж вывсянь гортас. Дас во сайын буретш тайӧ туй кузя шлапиктіс-кайис пармаӧ ельдӧг вотны. Скӧт картаяс бокті кежис шуйгавыв да ичӧтик ю вуджӧм бӧрын пырис сук вӧрас. Час кык мысти кымын шляв зэрмис, енэжыс пемдіс дзикӧдз. Ӧльӧ шӧйӧвоши: бергаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, брӧд кӧтасис, а кодарӧ мунны, кодарӧ сетчыны — эз тӧд. Быттьӧ тыдавтӧм вын кватитіс сійӧс да новлӧдліс-кытшлӧдліс повзьӧдчана шувгысь коз пуяс увті. Дзикӧдз мудзис-атшаліс Пилёв Ӧльӧ, голяӧдзыс кӧтасис. А кор вужляӧ крукасис резина сапӧгнас да пидзӧссӧ вирӧдз дойдіс, дзикӧдз эбӧсыс быри. Муртса вермис пашкыр коз пу улӧ кыссьыны-пырны. Быттьӧ ойбыртліс, быттьӧ вӧтасис... Мамыс на син водзас сувтліс, чужан керкаыс, вокыс. Пемдігас нин сьӧлӧмсӧ сотӧмӧн кутіс сотны, а мышладорсяньыс быттьӧ пуртӧн сатшкисны — синсьыс би сявкнитіс. Асъядорӧдзыс ружтіс-ойзіс Пилёв Ӧльӧ коз улас. А сэсся киргыны мӧдіс, апыштіс васӧд сынӧдсӧ гоз-мӧдысь, та бӧрын и ланьтіс... Быттьӧ коз бердас шойччыштны пуксьӧма, зэрсьыс дзебсьӧма. Тшак тыра нопйыс орччӧн куйлӧ.

...Тонӧ тай тӧдса скӧт картаясыс. Господи дай Енмӧй, мый нӧ накӧд лоӧма? Быттьӧ бушуля мунӧма, ставсӧ пузувтӧма-песлӧдлӧма. Ӧшинь ни ӧдзӧс, шиперсӧ весиг вевт вывсьыс нетшкӧмаӧсь, пӧвъяссӧ перъялӧмаӧсь. Со мый вӧсна тӧрыт Пилёв Ӧльӧлӧн лолыс весьшӧрӧ кытшлаліс на гӧгӧр. Кытшлаліс-кытшлаліс да би ни ва эз казяв.

Букыш кымӧр ӧшаліс арся вӧр весьтын, шливгис-буситіс посни зэр, водзӧ кӧтӧдіс скӧт картаяслысь коляссӧ. Мый нӧ тайӧ вӧчсьӧ? Тадзинад и сиктыс кувсяс. Дас воӧн тані олӧм-вылӧмыс дзикӧдз вежсьӧма. Сӧмын абу бурланьӧ, дзик мӧдарӧ...

Киссьӧм картаяс дорсянь Пилёв Ӧльӧлӧн лолыс жбыргис-лэбис тӧдса пожӧма яглань, шойна вылӧ. Кӧть мамыс гу бокын пукыштас, казьтыштас сійӧс, а та бӧрын Ӧльӧлӧн лолыс мунас ылӧ-ылӧ, гашкӧ, мӧд муӧ да.

Мамыслысь гусӧ Пилёв Ӧльӧлӧн лолыс ӧдйӧ и аддзис. Аддзис да дӧзмис: дыр нин мам дорас некод абу кежавлӧма. Потшӧсыс вежыня, дзиръя ӧдзӧсыс сімӧм кӧрт тув йылын блонвидзӧ-ӧшалӧ, крестыс краситтӧм, сьӧдӧдӧма лым-зэрсьыс. Гу гӧгӧрыс ёг турун. А коркӧ Пилёв Ӧльӧ быдса вежон ноксис-вӧчасис мам гу дорас, ном-гебсӧ вердіс. Мичаа потшис гусӧ, мавтіс потшӧссӧ лӧз краскаӧн. Крестсӧ тшӧтш и. Дзиръя ӧшӧдіс. Пызантор на кольӧм пӧвъяссьыс артмис, ичӧтик лабич да. Тайӧ лабич вылас и пукаліс ӧні Пилёв Ӧльӧлӧн лолыс да казьтыліс коркӧясӧ. Бур ногӧн казьтыліс...

Дас вонад шойнаыс ёнасӧ абу вежсьӧма. Сӧмын паськалӧма да нюжалӧма: крестыс ок уна содӧма. Дзик мир туй бокас нин кодйӧмаӧсь гуяссӧ, ягбердса кушинас. Крестъясыс быттьӧ вӧрсьыс петӧмаӧсь луд вылас да восьлалӧны-мунӧны кытчӧкӧ. Дзик йӧз моз, радӧн-радӧн.

Буситысь зэрыс то ланьтліс дзикӧдз, то бара ӧддзыліс, мудз тӧдтӧг кӧтӧдіс кузь лыска пожӧм пуяссӧ, посни и гырысь крестъяссӧ, гувывса ӧградаяссӧ. Пилёв Ӧльӧлӧн лолыс пукаліс векньыдик лабичын да броткис-скӧраліс. А код вылӧ, ачыс эз тӧд. Сійӧс скӧрмӧдіс-дӧзмӧдіс талун быдтор: и косялӧм-резьӧдӧм скӧт картаыс, и сы керкаын код юра олысьыс, и эндӧм мам гуыс, и сиктын ӧнія олӧмыс, и весиг тайӧ посни зэрыс да арся пемыд кымӧрыс. Пилёв Ӧльӧлӧн лолыс кӧсйис нин чепӧсйыны да лэбны шойна вывсьыс, пышйыны ылӧ-ылӧ, мед вунӧдны ставсӧ, мый бӧръя волігас аддзыліс, но тайӧ здукӧ казяліс ас коддьӧмсӧ, Педӧр Толялысь ловсӧ. Сійӧ кык гу сайын и жӧдзис зэр улас, рӧдвужсӧ видлыны, тыдалӧ, кежалӧма.

Гежӧда тадзитӧ овлӧ: кык вошӧм лов быйк паныдасисны дай. Шойна вылын, кӧні асланыс гу ни пас...

Пилёв Ӧльӧ, вошан воас, мӧс лысьтысь бабаяссянь кывліс: пограничник лунӧ пӧ Эжва шӧрас пыж путкыльтчӧма. Ӧти ныла-зонмаӧс Петыр Иван, нэмӧвӧйся чери кыйысь, лэптыны удитӧма, мӧд ныв аскинас сюрӧма, а зонсӧ абу и аддзӧмаӧсь. Гудыр йиа ваыс ньылыштӧма-нуӧма. Тулысбыд рӧдвужыс корсьӧмаӧсь Толя нима зонсӧ, но весьшӧрӧ.

Ӧта-мӧдсӧ Пилёв Ӧльӧ да Педӧр Толя некор эз тӧдлыны. Ӧльӧ олӧма нин, Толя — сыысь ёна том. Томыслӧн керкаыс сикт таладорас, олӧмаыслӧн — дзик мӧдар помас.

Сёрнисӧ шойна вылын, гу-крестъяс пӧвстын, Пилёв Ӧльӧлӧн лолыс паніс:

— Ме тэкӧд, дерт, некор эг аддзысьлы. Но, видзӧда да, ас морт, миян сиктысь. Абу-ӧ тэ Анатолий?

— А тэ кысь тӧдан? — чуймискодь Педӧр Толялӧн лолыс. — Коді нӧ тэ?

— Ме Пилёв Ӧльӧ. Скӧтникалі татчӧс фермаын. Мӧс лысьтысьяс висьтавлісны: вӧйлӧмыд пограничник лунӧ, май помын.

— Збыль, дас во сайын вӧйлі. Пыжӧн гуляйтігӧн. Путкыльтчим.

— А ме сійӧ арнас ельдӧг вотны пармаӧ кайи. Кымӧра да зэра лунӧ, йӧйыд. Быттьӧ лешакыс кыскис, — ышлолаліг висьтасис Пилёв Ӧльӧлӧн лолыс. — Юрӧй бергӧдчис, петан туйсӧ эг аддзы. Сьӧлӧмӧс топӧдіс... Коз пу улӧ и коли. Ӧнӧдз лёк вома йӧз сералӧны: Пилёв Ӧльӧ пӧ век на ельдӧг вотӧ... А тэсӧ мый тані вӧчан?

— Бать гу вылӧ кежалі, видзӧда да, мамӧ орччӧн куйлӧ. Вӧйӧм бӧрын регыд и кувсьылӧма, — вочавидзис том мортлӧн лолыс.

— Ме мам гу вылын жӧ олышті, — шогпырысь шуис Пилёв Ӧльӧлӧн лолыс. — Но эг виччысь татшӧмсӧ: ёг турунӧн тырӧма, ӧградаыс люги-леги, крестыс сьӧдӧдӧма. Ас киӧн эськӧ ставсӧ вӧчлі да.

— Миянлысь тай керканымӧс эндӧдӧмаӧсь жӧ-а. Рушмас-сісьмас овтӧгыд. Дзикӧдз жуллисны лёк йӧз, — чӧв олӧм бӧрын шыасис Педӧр Толялӧн лолыс. Здук мысти юаліс: — Мый нӧ водзӧсӧ кутан вӧчны?

— Ог на тӧд. Гашкӧ, лэбзя-муна мӧд муӧ. Гашкӧ, пуӧ либӧ изйӧ пӧра. Верма кӧ, отсышта сиктса олысьяслы. Ӧні найӧ миян кодьӧсь жӧ дзик, вошӧм ловъяс.

— А кыдзи нӧ отсалан?

— Ачым на ог тӧд, — веськыда вочавидзис Пилёв Ӧльӧлӧн лолыс.

Шойна вылын и янсӧдчисны выль тӧдсаяс. Кык лов. Том да пӧрысь. Ӧтиыс лэбзис Важ Эжва дорӧ, мӧдыс — косялӧм скӧт карта весьтті ылі пармӧ. Но эз дыр лэбны. Рассялӧм ыбъяс помын Пилёв Ӧльӧлӧн лолыс виччысьтӧг бӧр бергӧдчис, сиктлань сетчис.

Педӧр Толялӧн лолыс Важ Эжваысь водзӧ эз жӧ мун. Гӧгралыштіс кузь тугана пожӧмъяс пӧлӧн, сэсся шлывгис кыр йылын сулалысь керкаяслань.

Быттьӧ Пилёв Ӧльӧ да Педӧр Толя эз и вошлыны некор. Гашкӧ, найӧ збыль эз и вошлыны да? Гашкӧ, тайӧ вӧлі шуштӧм вӧт? Кык мортлӧн да миян олӧмын...