ОПОНЬ ПӦЛЬКӦД УТКА КЫЙӦМ

— Вай, Василий Семёнович, ошйысьышт, кыдзи йӧз йӧрад пыравлывлін, — серам сорӧн корис кодкӧ том йӧз пиысь. — Тэ ӧд та кузя зэв сюсь вӧлӧмыд да.

— Но вот, ӧтчыдтӧ шыбӧлитлан да нэм чӧжыд казьтывны кутасны, — эз дӧзмы Семен Вась. — Вай ме бурджык висьтала тіянлы Опонь пӧлькӧд утка кыйӧм йылысь. Кывзӧй жӧ.

Оліс Опонь ичӧтик Терень грездын, коді зэв лӧсьыда паськӧдчӧма вӧлі Эжва бокын веськыдвыв берегас. Ӧні сійӧ местаас рас быдмӧ, бырліс сиктыс, кыдзи и уна мукӧд грезд миян Коми муад. Первойсӧ вӧлі кыйсьысьяс да вуграсьысьяс узьлывлӧны на овтӧм керкаясас, но сэсся кутшӧмкӧ прамӧй морт сотӧма став стрӧйбасӧ, дерт нин, кӧнкӧ, ёна сылы вӧлӧм мешайтчӧны.

Вайӧді ме сэтчӧ ассьым ёртӧс, коді олӧ карын да отпуск дырйиыс локтіс шойччыштны, вӧр-ваыскӧд сӧльнитчывлыны, весавны карса няйтӧн тырӧм тыяссӧ. Сергей уджалӧ университетын ичӧтик научнӧй сотрудникӧн. Челядь дырйи ӧтлаын быдмылім, медбур другӧн менам вӧлі да йитӧдъяссӧ некор огӧ орӧдӧй.

Воис сійӧ ме дорӧ сентябр шӧрын. Студентъясӧс мӧдӧдӧмаӧсь картупель керны, а сійӧс — отпускӧ. Кузя сійӧ арнас мича поводдя сулаліс, кос, шоныд, майбыр вӧр-ватӧ радейтысьяслы. Первой рытнас, дерт, пукыштім миянын, сёрни да басьни да. Мӧд луннас кайлім шойна вылӧ, казьтыштім рӧдительясӧс. А коймӧд луннас и мӧдім Терень грездад. Пыж бӧжӧ чабырті ассьым «25-ӧд Вихрь» моторӧс, тэчим кыйсян кӧлуй да асьным сӧлім. Эркниті моторнам и мӧдім. Некутшӧм падмӧгтӧг и катӧді Тереньӧдзыд. Пыжӧс кыскыштім косінӧджык и кайим кыр йылӧ. Мылькйыс джуджыд, ме, эськӧ, велалӧм мортыд, и ӧдйӧ кайи, а карсаыдлы чой шӧрас шойччыштны ковмис.

Паныд увтчигтырйи чепӧсйис сувтса пеля ыргӧн рӧма пелькиник пон. Ме шутёвті сылы:

— Мый нӧ, Тузик, эн тӧд? Ме тайӧ, ме, эн прӧстӧсӧ пинясь. А тайӧ менам друг. Ми абу лёк йӧз, оз ков миянысь повны.

Тузик дугдіс увтны, легнитіс крукыльтчӧм бӧжнас да тувкнитіс менам киӧ кӧдзыд нырнас — корис гӧснеч. Ме мыччи сылы водзвыв дасьтӧм сукартор.

Дзиб йылын сулалысь пелькиник крепыд керкаысь миянлы паныд петіс паськыд еджыд тошка Опонь пӧль, уджалан прӧстӧй паськӧма, кокъясас тшайподалӧма резина сапӧгъюр. Сылы сӧмын на 65 арӧс, зэв ён да винёв морт том дырйиыс вӧлӧма. Ӧні кӧть важмӧм керка моз муланьӧ вӧйыштӧма, но мыгӧрыс ньӧти абу вежсьӧма, пельпомъясыс паськыдӧсь, киясыс зыръяс кодьӧсь, и дзик на оз гӧрбыльтчы, а ылісяньыс сӧмын дзор тош кузяыс позьӧ гӧгӧрвоны, мый абу нин том.

— Но, бур йӧз тай, тыдалӧ, воӧмаӧсь, — тӧдіс менӧ да шыасис Опонь. — Вай локтӧй, локтӧй, пырӧй керкаас.

— Час, Афанасий Петрович, эн тэрмӧдлы, — плакаясысь вӧчӧм поскӧд потшӧссӧ вуджигмоз вочавидзи ме.

Чолӧмасим, тӧдмӧді ёрткӧд, кодлысь Опонь пӧль прамӧякодь топӧдліс небыд кисӧ аслас тиски кодь чорыд кабырнас. Ме синбӧжӧн видзӧді, кыдзи Сергей гусьӧникӧн зыралыштіс ки лапасӧ тайӧ видзаасьӧм бӧрын.

— Вай первой пуктыв ноптӧ да видзӧдлы, кытчӧ ме тэнӧ вайӧді, — шыаси ме ёрт дорӧ. — Бергӧдчылам Эжваланьыс.

— Вот тайӧ да! Быттьӧ мойдын! — акнитіс сійӧ, кор аддзис кыр йывсянь Эжвасӧ да мӧдар берегас паськыда шылькнитчӧм увтасінсӧ, кӧні томиник пожӧмъяс костын вольсыштчӧма нитшка нюр.

Ылын веськыдвылас и шуйгавылас нюрыс надзӧникӧн вуджӧ косінӧ, ӧтарас сярвидзӧны арся пужйӧн вижӧдӧм зарни коръяса кыдзьяс, а мӧдарас ыргӧн рӧма пипуяс. Веськыда водзиас енэжыс да вӧрыс кыдзкӧ тӧдлытӧг сӧльнитчӧны и кажитчӧ, мый арся ыркалыштӧм нин шондіыс пырӧма вӧрас и вошӧма сэтчӧ. Ставыс тайӧ миянлы гӧра йывсяньыд тыдаліс мичаа, паськыда да ылӧдз, сідзи и кыскис ас бердас, чужтіс олӧмӧ пӧртны вермытӧм мӧвп, мый вӧліны кӧ мортлӧн бордъяс, сідзи и лэбзин мыльк вывсяньыс Енмыслӧн лӧсьӧдӧм этатшӧм гажаинас, мед апавны и апавны тайӧ сӧстӧм сынӧдсӧ, а сэсся, му вылӧ лэччӧм бӧрын, собавны паськыд нюрӧдыс, шавксьӧдны кыдзьяс, пожӧмъяс да пипуяс костті, топӧдны мичсӧ сьӧлӧм бердад да некор не лэдзлыны. И пыр жӧ кыдзкӧ вуні, мый му вылын эмӧсь лёклун, лӧглун, горшлун да мукӧд тырмытӧмторъяс, кодъястӧг эськӧ кутшӧм лӧсьыд да кокни вӧлі овны миян дзик ӧти сэтшӧм ыджыд и сэтшӧм ичӧт планета вылын.

— Татчӧ Левитаныд да Шишкиныд абу на волӧмаӧсь, — медбӧрын кывворыс петіс Сергейлӧн. — Вот эськӧ найӧ серпасалісны! Колӧ жӧ вӧлі став мичсӧ ӧтилаӧ чукӧртны!

— Эн тэрмась, тэ эн на ставсӧ аддзыв, — шыаси ме. — Ветлам карта саяс.

Кытшовтім Опонь пӧльлысь керкасӧ и миян синъяслы воссис мӧдпӧлӧс серпас, коді нинӧмӧн эз ворссьы ӧшинювсаыслы. Сиктсайса эрдсянь нюжӧдчӧма помтӧм-дортӧм паськыд вӧр, кодӧс шӧртіыс юкӧ Эжваӧ усьысь шорлӧн сёныс. Катыдланьыс кыпӧдчис пожӧма яг, а кывтыдланьыс, кӧні местаыс увтасджык, зумыштчӧма лӧзалысь парма. Арся паськӧмӧн вӧччӧм эрдбердса коръя вӧрыс пӧртмасис быдсяма рӧмъяснас югыд шонділӧн раминик югӧръяс улын.

— Сӧмын ӧні, том йӧз, тайӧ мичыс абу нин, — содтыштіс Семен Вась. — Став вӧрсӧ лёк ногӧн варсйисны-пӧрӧдісны. Джынсӧ нуисны, мӧд джынйыс сідзи сэні и сісьмӧ. Во кыксё мысти, вермас лоны, бара быдмас выль вӧр. А ӧні водзӧ нуӧда висьтӧс.

— Но, любуйтчыштінныд? — шыӧдчис Опонь пӧль. — Локтӧй сэсся керкаас пырамӧй. Ті ӧд туй йӧз, дзонь вӧлӧк вуджинныд, колӧ шойччыштны да нуръясьыштны.

— Кыдзи нӧ татшӧм гажаинсьыс торйӧдчан? Сулала-сулала, видзӧда-видзӧда, и некыдз ог вермы синмӧс вештыны татчӧс вӧр-ва вывсьыс, — ышловзис Сергей. — Кужлӧмаӧсь жӧ корсьны оланінтӧ важ йӧз!

— Пӧльяс тай вот абу дышӧдчылӧмаӧсь, лӧсьӧдлӧмаӧсь сьӧд вӧр шӧрын бур оланін челядьыслы, да том йӧзыс оз кужны овнысӧ-а, — ышловзис Опонь пӧль. — Дзонь сикт вӧлі, дас кӧзяйство, а ӧні колим сӧмын ми старукакӧд.

— А мукӧд керкаыс нӧ кушӧн сулалӧны? Некод сэні оз и ов?

— Оз. Ставыс пышъялісны коді кытчӧ. Том йӧзыдлы деливӧ тані овнытӧ. Биыд абу, а электричествотӧгыд ӧні пикӧ воӧны. Митӧ велалӧмаӧсь да сідз быттьӧ и колӧ-а. А медся главнӧй мытшӧдыс — абу школа. Вӧлі начальнӧй, а сэсся бырӧдісны. Челядьтӧ сизим арӧссянь колӧ кытчӧкӧ интернатӧ нуны, ай-мамсьыс торйӧдны. Со и разӧдчалісны, коді кытчӧ сяммис. Но, вайӧ пырамӧй керкаас, Таттянлӧн нырыс нин нюжаліс. Тӧлысьясӧн йӧзӧс огӧ аддзылӧй да ёна сійӧ миян радлӧ ловъя мортыдлы.

— Час, эн тэрмӧдлы, Афанасий Петрович, тэнсьыд чӧскыд ватӧ юыштам да вӧлисти пырам, — чышкышті плеш вылысь пӧсьӧс ме да нуӧді Сергейӧс потшӧс пельӧсӧ.

Сэні Опонь пӧльлӧн сюйӧма муас ичӧтик шомӧс, кӧні тырыс вӧлі пыр кӧдзыд да сӧдз ва. Шомӧс бокас писькӧдӧм розьӧд ваыс надзӧникӧн сяльгис гӧра горув. Ключ бокас муӧ сатшкӧм зорпом вылын ӧшалысь кӧшӧн гумовті да некымынысь ньылышті сӧстӧм, кӧдзыдысла пиньтӧ ёнтовтысь васӧ, сэсся мыччи ёртлы:

— На, видлы хлоркатӧмсӧ.

— Со ӧд кутшӧм лӧсьыд, — шензис Сергей, — оз бара ков ва провод. Гӧра вылӧ ачыс локтӧ. И оз дугдыв?

— Оз. Тӧв кӧть гожӧм, кӧть кутшӧм кос поводдя. Миянлы старукакӧд тайӧ зэв кивыв, оз нин ков гӧра увсяньыс катлыны. Кыдзи ачымӧс помнита, тайӧ ключыс вӧлі нин.

— Ва нуан слӧйясыс, кӧнкӧ, му пытшкас сідзи артмӧмаӧсь, вот и пычкӧ вывланьӧ, — учёнӧй морт моз подулаліс аддзӧмторсӧ Сергей.

— Вай локтӧй, пырӧй керкаас! — кыліс кильчӧ вывсянь Таттян пӧчлӧн горӧдӧм. — Опонь, мый нӧ туй йӧзсӧ ывлаас видзан, тӧлкыс тайӧ мужикыслы оз и шедлы, сюра-тошка нин ачыс-а.

— Видза оланныд, Татьяна Ивановна! Пыр на важ кодьныд мичаӧсь да томӧсь. Бара тіянлы дӧсадитчыны со локті да эг ӧтнам, ещӧ на дзонь мужикӧс аскӧд кыски. Тайӧ Сергей, менам ичӧтдырся друг. Ӧні карын олӧ, университетын уджалӧ научнӧй сотрудникӧн, — матыстчи да чолӧмаси ме кӧзяйкаыскӧд, коді удитӧма нин вежны быдлунъя паськӧмсӧ.

Збыль, кӧзяйкаыс вӧлі зэв статя, эз вывті кыз и эз вывті вӧсньыд, вылас пасьталӧма выль юбка-ковта, юрас чӧвтӧма сьӧд чутъяса еджыд чышъян. Ӧнітӧ кӧть чукыръяс серлӧдлӧмаӧсь нин сылысь чужӧмсӧ, но тӧдчӧ, мый том дырйиыс вӧлӧма абу бӧръяяс лыдын.

— Кыськӧ нин мича да том, квайтымын арӧс бӧрад, шуан жӧ, Василий Семёнович! — нюмъялігтырйи ӧвтыштіс сійӧ кинас, кӧть и тӧдчис, мый ошкыштӧмыс лӧсялӧ.

— Веждінса, сідзкӧ, ачыд? Кодлӧн нӧ лоан? — шыӧдчис Сергей дорӧ.

— Степан Ӧне Миколлӧн.

— Но-о! Тӧдлі-тӧдлі. И батьтӧ, и мамтӧ, шонъянӧйясӧс. Зэв тай водз кыдзкӧ сӧмын сирӧтаӧн тэнӧ колисны-а. Висьӧмыд, небось, оз юась. Ыджыд мортӧдз, сідзкӧ, воӧдчӧмыд. Медъя, медъя, юрыд кӧ уджалӧ, том войтырлы ӧні позьӧ велӧдчынытӧ. Миян том дырйи ӧд сӧмын думайтлім, сюрлас оз коркӧ пӧттӧдз сёйны. Да, сьӧкыд сэки кадыс вӧлі.

Пӧрччалім кильчӧ вылӧ сапӧгъяснымӧс да пырим керкаас. Ныръяснымӧс пыр жӧ гильӧдыштіс чӧскыд сьӧла яя шыд дук, кодӧс ме ичӧтдырсянь некутшӧм мӧдкӧд ог сорлав.

— Вайӧй личӧдчӧй да пызан саяс тӧрӧдчӧй, сёйыштӧй-юыштӧй, мый Ен сетіс, — кокньыдика тойлалыштіс миянӧс мышканым Опонь пӧль. — Миян ӧд ставыс асланым.

Збыль, пызан вылын сьӧла шыд кындзи тасьтіясын вӧліны посньыдик ӧтгырся мича сола ельдӧг, гырыся вундалӧм пуӧм капуста, пуӧм картупель, рысь, выльльӧв, кашник нӧк, подъя нянь.

Ми пӧрччалім пинджакъяснымӧс, ӧшлім тувйӧ да пуксялім. Ме сувтӧді пызан вылӧ водка доз:

— Тайӧ миянсянь!

— О-о! Оз бара куш киӧн локны! — нюммуніс кӧзяин. — Ноко, Таттян, мыччы стопкаястӧ да ачыд тшӧтш матыстчыв пызан дорас. Бур йӧзыскӧд пукалыштам, выльторъяссӧ кывзыштам.

Опонь восьтіс водка дозсӧ да кисьталіс стопкаясӧ, кӧзяйкалы — кока румкаӧ:

— Талы унджыксӧ оз позь, ӧбичаыс лёк да. Но, босьтӧй жӧ да юыштӧй мудзӧмвывсьыныд.

— Ньӧти эськӧ эгӧ и мудзӧй, миян ӧд «Вихрьыд» уджаліс, а ми сӧмын пукалім. Но, юыштамӧй бур вӧснаыс, мед ті: Опонь дядь да Таттян тьӧт, дзоньвидзаӧсь лоанныд! — шыӧдчи ме.

— Да-да. Ставныдлы, бур пиянлы, дзоньвидзалун, семьяясыдлы и, скӧтлы и, — сюртчис сёрниӧ кӧзяйка.

Точнитчим. Ми, мужикъяс, пӧрӧдім стопканымӧс, акнитім да нюжӧдчим сола тшакла, а Таттян пӧч муртса матыстліс вом дорас, чукыртчис да кутіс ӧвтчыны кияснас:

— Кутшӧм чӧскыдтӧм! Кыдзи бара ті татшӧмсӧ юанныд-а?

— Гӧстимӧй делӧ вылад позьӧ этшаниктӧ, унатӧ вот и видзчысьныджык колӧ, — шуис Сергей да кутчысис сьӧла шыдӧ.

— Быдтор ӧд позьӧ сӧмын этшаникӧн мортыдлы босьтны. Горшасигад он и тӧдлы — горшад тасасяс. Лыддьӧдлыны кӧ, ставыс сідзи и эм. Кӧть кыйсьӧмын, кӧть уджалӧмын, деньга босьтӧмын сідзи жӧ. Кодлы уна воӧ, сылы пыр унджык колӧ. Юӧмын и сёйӧмын — быдлаын колӧ мера, — помалі ме ёртлысь заводитӧмсӧ. — Ок и чӧскыд сьӧла шыдыд!

— Сёйӧй-сёйӧй. Мый эм пызан вылас, ставсӧ сёйӧй. Бырас кӧ, бара мыйкӧ аддзам. Ми Опонькӧд кыкнад олам да тюп-тяп керыштам и пӧтӧсь.

Сёрнитігкості эгӧ и казявлӧй, кыдзи водка дозйыд кушмӧма.

— Колӧкӧ, мӧдӧс восьтам, — видзӧдліс кӧзяин вылӧ Сергей, но мӧдыс сувтӧдіс сійӧс ноплань вӧрзьӧмысь.

— Нинӧмла. Кыйсьӧм бӧрад, кынмыны ли, мый ли кутанныд да згӧдитчас.

— Вайӧй сёйӧй-юӧй, бур йӧз. Самӧвар со жваркйӧ-пуӧ. Кодлы пӧсь тшай? Колӧкӧ, кодкӧ кӧдзыд йӧв радейтӧ? Верма кӧзӧд вылысь пыртны, — педзис Таттян пӧч пызан гӧгӧр.

— Скӧтӧн на оланныд?

— А кыдзи нӧ скӧттӧгыд!? Мый сэсся вӧчны кутан? Тані ӧд, йӧзсьыд бокын да, ас вылад лачаӧн и овны лоӧ. Кукъя-мӧска, ыжъяс. Сэсся и вӧв на пӧрысьӧ немӧ ковмис лӧсьӧдны. Градтӧ гӧрыштны. Турунтӧ да пестӧ ӧд ас вылад он ваяв ни. Да и райцентрад лэччывнытӧ колӧ, пызьтӧ, тшай-сакартӧ, сійӧ ӧд мӧскыд оз вай. Опонь пензияла лэччылігмоз и катӧдыштлас. Паськӧм эськӧ миянлы уна оз ков да.

— Уна-ӧ нӧ сетӧны пенсиятӧ?

— Миянлы тырмӧ, оз ӧбижайтны.

— Сэсся абу гажтӧм кыкӧннад овнытӧ?

— Тӧвнад шуштӧмджык-а. Сэки ӧд вой тӧв сӧмын и шувгӧ. Гӧгӧр лым тола да, петнытӧ некытчӧ. Радиёыд и гажӧдӧ, ставсӧ тай сійӧ, майбыр, висьталӧ, мый мирас вӧчсьӧ. Электричествоыд да телевизорыд кӧ эськӧ быттьӧ вӧлі, сэсся миянлы нинӧм оз и ков. Ӧні муналісны йӧзыд да оз нин ло некор тані туйыд да югыд биыд. Кык пенсионерыдлы коді кутас старайтчыны? Зато гожӧмнад челядьыд отпускад локтасны внук-внучкаяснад да керкатырӧнӧсь лолам. Быдлаын узьысьяс! Гӧбӧчын ӧти семья узьлӧ, чуланын — мӧд, сарайын — коймӧд. Ёна отсасьӧны турун пуктігад. Не кӧ ӧд челядьыд, кыкнад уна-ӧ верман кӧрымтӧ заптыны? Зэв прамӧйӧсь миян ныв-пиыд быдмисны да, дзик збыль висьтала, ньӧти ог ошйысь.

— Но, тэ тай мыйкӧ, Таттян, быттьӧ эн и уна ю, а вывті больӧдчыны кутін?

— А кыдзи нӧ он варовмы? Со кутшӧм бур йӧз локтӧмаӧсь карсянь да! Тэкӧд ӧд ёнасӧ тай он, небось, шваткы. Лунтырӧн кыв-мӧдтӧ шуан нисьӧ он на, — нюмъяліс Таттян пӧч.

— Зэв гажа местаын оланныд. Быдтор горт дораныд, — вуджӧдіс сёрнисӧ мӧдлаӧ Сергей.

— Да, огӧ элясьӧй, — вочавидзис Опонь пӧль. — Юыд ӧшинь улын, чериыд век эм. Ю сайӧ вуджин, сэні нюрас мырпомыд, турипувйыд. Сэні и тыясыд. Бара жӧ чери, вавывса пӧткаыд. Карта сайын ягын пувйыд, косьтан тшакыд. А козъя вӧрас — солалан тшак, сӧмын эн дышӧдчы. Шор бокад сэтӧрыд гырысь розъясӧн ӧшӧдчӧма. Лэч туйӧй му боксянь и заводитчӧ. Весиг вӧр керка оз ков, ставыс ныр улын да гортсянь и кыйся.

— Со ӧд, кӧні эськӧ колӧ овнысӧ. А ми, — Сергей ыджыда ышловзис, — цемент керкаын олам, няйт сынӧдӧн лолалам, заразитӧм сёян сёям, автобусӧн ылӧ бокӧ дача вылӧ ветлам. Челядь век висьӧны. Тані кӧ эськӧ быдмисны, нинӧмӧн эз нёрпавлыны да.

— Зато тіян пес-ваӧн ноксьыны оз ков, скӧт ни куйӧд, оланныд сӧстӧма. Телевизор пыр став мирсӧ аддзыланныд. Отпускад шоныд саридзын купайтчанныд. Кино да театръясӧ ветланныд.

— Кутшӧм театр? Кык вонас кӧ ӧтчыдтӧ артмылас, сійӧ ладнӧ на да, — ӧвтыштіс кинас Сергей. — Сідз сьӧдас и олам. Асывнас чеччам — котӧрӧн удж вылӧ, рытнас гортад воан, быттьӧ эськӧ и эн кер дорын мырсьы, а сэтшӧма мудзӧмыд, сёйыштан да очсӧдлӧ нин, бара водны колӧ.

— Абу жӧ тай, сідзкӧ, тіян карад олӧмын нинӧм бурыс. А мыйла сиктас онӧ локтӧй?

— Ой, Татьяна Ивановна, сэки ӧд бара жӧ став олӧмтӧ лоӧ мӧдарӧ бергӧдны. Сьӧкыд весиг мӧвпыштны та йылысь. И оланіныд, и уджыд, ставсӧ колӧ заводитны выльысь. Туйвизьтӧ тай бӧръян аслыд, сэсся сэтысь кежнысӧ зэв сьӧкыд. Да и велалан вот мортыд карса олӧмад да асьтӧ чегнысӧ он вермы, кӧть и кыскӧ чужанінад. Воан сиктад, недыр олыштан, и гажтӧм нин босьтӧ, бӧр син дон карӧ мунны.

— Но-о, — нюжӧдіс кӧзяйка да гӧгӧрвоана довкйӧдлыштіс юрнас. — Сідз дерт. Кытчӧ велалан, сэні и бур. Миян со суседка — Ӧлексан Анна, Веждінад лэччисны овны да сэтшӧма гажтӧмтчӧ вӧлӧм. Аддзӧма коркӧ миянлысь понйӧс, вӧтчылӧма вӧлі Опонь бӧрся да ылалӧма уна пон пиад, да бӧрддзылӧма весиг, Тереньса понйӧс пӧ ӧд аддзылі. А ӧні гажмӧма да быттьӧ сідзи и колӧ. Олӧ, шог оз тӧд.

— Кытчӧ ті аски мӧдӧдчынысӧ кӧсъянныд? — юаліс Опонь пӧль.

— Ме эськӧ кӧсйи, мед ті, Афанасий Петрович, кадыд кӧ эм, нуӧдлінныд миянӧс вӧрса ты вылад. Кыдзкӧ абу и лӧсьыд корнысӧ, но босьтлӧй ассьыныд «пушкатӧ», — вочавидзи ме нюмъялігтырйи.

— Кӧсъян мортсӧ чуймӧдлыны, — серӧктіс кӧзяин да грӧзитыштіс меным чуньнас. — Радейтан тэ полошуйтны йӧзсӧ.

— Кутшӧм пушка? Мыйӧн чуймӧдлыны? — ӧзйис Сергей.

— Но, лок, петкӧдла нин, сідзкӧ.

Ми аттьӧалім Татьяна Ивановнаӧс, чеччим пызан сайысь да вӧтчим Афанасий Петрович бӧрся. Сійӧ пырис сарайӧ и недыр мысти ӧдзӧсӧдыс петкӧдіс квайт граня кыз да кузь кӧрт, коді помасис прикладӧн. Ме тайӧ кӧкъямысӧд калибра ружьесӧ аддзылі нин да сӧмын видзӧді Сергейлӧн чуймӧмысла нюжалӧм чужӧмыс вылӧ. Стволыслӧн кызтаыс, мед эськӧ ог пӧръяв, вӧлі сантиметра сизим-кӧкъямыс кымын, кузьтаыс кык метра. Мый сьӧкта тайӧ «пушкаыс», верманныд артыштны асьныд, пельпом вылад лунтыртӧ он кыскав. Стволыс оз чегсьы ӧнія ружьеяс моз, а воссьӧ затвор дортіыс збыль пушкалӧн моз, быттьӧ ӧдзӧс, и каличасьӧ. Тӧдчӧ вӧлі, мый кӧзяиныс оз сідз-тадз тупльӧдлы пищальсӧ — ставсӧ бура мавталӧма. Чышкыштіс кос ветьӧкӧн, мед оз няйтчыны гӧсьтъясыс, да мыччис:

— На, видзӧдлӧй важдырся Туласа ружье вӧчан мастеръясыслысь уджсӧ.

Колӧ вӧлі аддзывны, кыдзи учёнӧй мортыд уськӧдчис тайӧ «сар-пушка» вылас. Бергӧдліс сідзи и тадзи, дерт, кыдзи вермис. Ёна сійӧс лэптавны сылӧн вын-эбӧс оз тырмы. Этша окайтіс да акайтіс. И, дерт жӧ, корис босьтлыны аски важся ружьесӧ кыйсьыны, мед видлыны, кыдзи уджалӧ тайӧ ӧрудиеыс.

— А коді кутас лыйсьынысӧ? — ус-тош пиас шпыньмуніс Афанасий Петрович.

— Ме и видла, — ыззис Сергей.

— Но, сідзкӧ, вайӧ водаламӧй, — кывкӧрталіс кӧзяин да бӧр пыртіс ружьесӧ сарайӧ.

Чеччим быттьӧ и водз, а Таттян пӧчлӧн пызан вылын руалісны нин пӧсь шаньгаяс.

— Ті энӧ, тшук, и водлӧй, Татьяна Ивановна? — юалі ме кӧзяйкалысь татшӧм зільӧмсӧ аддзӧм бӧрын.

— Водлі, кысь нӧ эг. Да ме ӧд час-мӧд кежлӧ ойбыртла и унмӧй веськалӧма нин. Сэсся тіянӧс пӧсь сёянтӧг абу лӧсьыд мӧдӧдны.

— Аддзӧмныд, код вӧсна узьтӧг овны! Ми ӧд велалӧм йӧз нин, лун-мӧдтӧ вермам и тшыгйӧн овны.

— Сёйтӧг овны оз позь, Ен мед видзас! Войдӧр ёна нин тшыгъявлім.

Пӧсь шаньгаыд пӧжӧм нӧкйӧн да кӧдзыд йӧлӧн он кӧсйы, а ачыс вӧзйысьӧ вомад. Сідзи и нямралім, нинӧм сэсся сы кындзи эг вермӧй видлыны, кӧть и унатор на вӧлі, чеччим — кынӧмъяс дзен! Татьяна Ивановналы сійӧ и колӧ: кор татшӧм чӧскыда сёйӧны сылысь пӧжассӧ — тайӧ кӧзяйкалы медся ыджыд аттьӧалӧм. Нюмъялӧ сӧмын:

— Мед нуръясьыштінныд!

Опонь пӧль миянлысь сапӧгъяснымӧс кильчӧ вылысь пырталӧма керкаӧ, мед кӧмасигад шоныд да кос вӧлі. Молодеч жӧ! А миян Сергейкӧд эськӧ сэні и узисны.

Петім ывлаӧ. Дом йылын никсӧ Тузик, вӧзйысьӧ миянкӧд, сійӧс Афанасий Петрович пуксьӧдӧма чеп вылӧ, мед оз вӧтчы да повзьӧдлы уткаяссӧ. Войнас пужъялӧма. Гӧгӧр еджыд. Ю дорӧ лэччигӧн сійӧ и видзӧд, мед он вильснит да ваӧдзыс шлювгы. Пуксялім пыжӧ. Миян 12-ӧд калибра вертикалкаясыд чача кодьӧсь Опонь пӧльлӧн «пушка» дорас. Орччӧн кыдзкӧ весиг пуктынысӧ яндзим.

— Тэ сӧмын, Афанасий Петрович, петкӧдлы, кӧні висыс заводитчӧ, а то верма и не казявны, — шыӧдчи ме.

— Аддзам, сійӧ эз на мӧдлаӧ вешйы.

Эрӧстіс мотор и пыж нетшыштчис ва кузя. Эжвалӧн мӧдар берегас быдмысь бадьяс пиысь ме век жӧ корси тыысь петысь виссӧ. Абу на тай дзикӧдз вунӧма. Векньыдик ва визь кузя воӧдчим нюрса турунӧн берег пӧлӧныс ёна нин тырӧм вӧрса ты вылӧ, и Опонь пӧль петкӧдліс, кытчӧ сувтны. Гӧгӧрбок ты пӧлӧныс вӧлі нюр, а тані берегыс вылынджык и кос. Сэні лӧсьӧдӧма коз пу улын кыйӧдчанін, мед ставсӧ аддзыны, а тэ эн тыдав. Пуклӧс и пызан манера эм, быттьӧ чом.

Пукалам, надзӧник сёрнитам, юксям воддза кыйсигъясын лоӧмторъяс йылысь. Кылам, уткаяс герчкигтырйи лэбисны миян весьтті, чушнитісны-пуксисны метра 100 сайӧ. Квайт горда сэтшӧм мичаа шывкъялӧны ва вылас. Опонь пӧль тупыльтіс водзвылас колода, пуктіс сы вылӧ ассьыс «пушкасӧ», водіс му вылас, бура дыр видзӧдіс уткаяслань да чеччис бӧр.

— Но, лыян он? — юаліс Сергейлысь нюмъялігтырйи да шылькнитіс дзор тошсӧ.

— Кыдзкӧ быттьӧ полыштакодь, — мӧмъялыштіс мӧдыс.

— Но, эн пов, ӧтчыдтӧ ӧд колӧ видлыны. Карад сэсся лоӧ мыйӧн ошйысьны.

— А, мый лоны — ло!

Водіс, ладитіс прикладсӧ пельпом бердас, видліс, бур-ӧ ставыс. Опонь пӧль мыччис сылы пупайкасӧ:

— Пукты пельпом бердад, да ёна жмит прикладтӧ, эн тэрмась, мед ӧтлаынӧсьджык уткаясыс лоӧны.

Сергей легис-легис, лӧсьӧдчис-лӧсьӧдчис, сэсся чеччис да бергӧдчис мелань.

— Ноко, кисьт сё грамм.

Ме сялькниті сылы пӧшти стӧкантыр. Сергей гулькнитіс:

— Сё, ӧні лыя!

Выльысь водіс, пыксис веськыд кокнас козйӧ. Но Опонь пӧль вештіс сылысь коксӧ:

— Тадзи оз позь! — сэсся видзӧдліс уткаяс вылӧ:

— Лый!

Гымыштіс збыль пушкаысь моз. Гӧгӧр тыри тшынӧн. Нинӧм оз тыдав. Мыйӧн тшыныс разалыштіс, уськӧдчим Сергей дорӧ.

Ружье туплясис ӧтарын, Сергей мӧдарын, синъясыс кылалӧмаӧсь, куйлӧ сынисадь.

— Оз кӧ лолав-а? Эз-ӧ кув нин? — повзьӧмӧн видзӧдлі Афанасий Петрович вылӧ.

— Нинӧм эз ло, ме нӧ кымынысь лыйлі да пыр на дзурта.

Медбӧрын Сергей ымӧстіс, кыпӧдчыштіс му вывсьыс да кутіс пыркӧдны юрсӧ.

— Вот и бур, вот и молодеч! — ошкыштіс сійӧс Опонь пӧль. — Ӧні ветлам уткаяссӧ чукӧртам.

Квайтнан гордаыс гӧвкъялісны ва вылын. Мӧдар берег дорсьыс став турунсӧ шырӧма, быттьӧ ытшкӧма. Бура тӧдчис, кыдзи лыянінсянь пыр паськыдджыка и паськыдджыка сяркмунӧма дрӧб чукӧрыс.

— Пельпомыд ёна висьӧ? — юалі ме Сергейлысь.

— Висьтӧг оз ов.

— Ме коркӧ лыйлі пыжсянь, сэки сьӧд утка бӧрся вӧтлысим. Афанасий Петрович рулитӧ, а ме, быттьӧ гренадёр — нырас. Мед ружьеыс оз вош, ваас усяс кӧ, кӧртавлывлім пыжас кӧвйӧн. Эскан он, лыйӧм бӧрас «25-ӧд Вихря» пыжыд бӧрӧн мунӧ.

— Абу дивӧ.

Сергей сэсся эз нин лыйсьы, а ми Опонь пӧлькӧд ичӧт ружьеӧн нин лыйим утка гозйӧн, мед окотанымӧс тешитны, биасим да пуим тавося том утка. Чӧскыда пажнайтім бипур дорын, бырӧдім заводитӧм водка доз и рытӧдзыс зэв лӧсьыда кургим ты бокын.

— Афанасий Петрович, и ёна кыйсянныд асланыд «пушканад»? — юаліс Сергей.

— Ог, тадзи арнад ӧтчыд петала, ӧтчыд жӧ и лыя, сэсся ог босьтлы мӧд арӧдз.

— Патронъясыс заводскӧйӧсь. И уна?

— Вит гильза и эм. Унджыкыс оз жӧ ковмыв.

— И уна-ӧ порок да дрӧбсӧ пуктанныд?

— Ки пыдӧс вылӧ тай кисьтла ылӧсас да гузьга да-й.

Мича луннад эгӧ и тӧдлӧй, кыдзи шондіыс инмӧма пу йывъясӧ, нюжалӧмаӧсь вуджӧръяс да тысянь кутіс прамӧя ыргыны кӧдзыд ру.

— Вайӧй жӧ, кыйсьысь войтыр, сӧвтчамӧй, кытчӧдз эгӧ пемдӧй, онӧ кӧ, быттьӧ, тані узьны лӧсьӧдчӧй? Кӧзяйка, кӧнкӧ, ӧшинь дорын нин педзӧ, виччысьӧ миянӧс.

— Мӧдӧдчамӧй и эм, абу эськӧ окота эновтны этатшӧм лӧсьыдінсӧ да, — сӧгласитчи ме Афанасий Петровичкӧд. — Вот матынджык кӧ вӧлі тайӧ вӧрса тыыс…

— Сідзтӧ тані кыйсьысьыс утка дорсьыс унджык лоӧ да тыртасны ставсӧ жулльӧм бутылкаясӧн, некытчӧ воськовтнытӧ.

Лӧсьӧдчигӧн эгӧ и казялӧй, кыдзи кыськӧ кыпӧдчис сьӧда-сьӧд кымӧр, пӧльыштіс ён тӧв да енэжыс быттьӧ розясис, сувтсӧн швальӧбтіс зэр. Муртсаӧн ставным кӧтасим, кос сунис выланым эз коль. Тэрмасигтырйи кыдзкӧ дзикӧдз пемдытӧдз удитім петны вис кузяыс Эжва вылӧ, сатшкысим берегӧ, босьталім кыйсян кӧлуйнымӧс и котӧрӧн сорӧн вильсъялігтырйи кайим кыр йылӧ. Вӧлі нин дзурс пемыд. Пырим керкаӧ ыджыд зыкӧн, гигзигтырйи. Таттян пӧчлӧн пызан вылас югзис карасин лампа.

— Убӧлитінныд жӧ локны? Ме чайті, узьмӧдчанныд сэні. Мыйкӧ нӧ сюри эз?

— Дас утка лыйим, Татьяна Ивановна.

— Но, сюрӧма на тай. Некод эз доймы страшнӧй пищальнад?

— Сергейлӧн веськыд пельпомыс шуйга местаас воӧма.

— Сыметь кӧ ӧд эз жӧ, буди-а?

— Эз-эз, Татьяна Ивановна, — шыасис Сергей. — Василий Семёновичыд, кыдзи и пыр, шмонитӧ.

— Сідзкӧ тай бур. Кымынысь этайӧ пӧрысь выжывыслы шулі, мися, шыбит медся джуджыд йирас, да некыдз оз убӧлит. Век на колӧ ошйысьны бур йӧз водзас. Ті вай ӧдйӧджык пӧрччысьӧй, ӧшлӧй ва паськӧмтӧ сарайӧ сёръяс вылас, ме сэсь буссӧ чышкалі, мед тӧлыштас, да лэччӧй пывсьыны, бура нин ваймис. Мудзнытӧ веськӧдыштӧй. Ме выль корӧсьяс кӧджас лӧсьӧді. На, Опонь, пӧнартӧ ломзьӧд.

— Аттӧ, Татьяна Ивановна, эз жӧ ков миян понда татшӧма ноксьынысӧ. Абу ӧд ми кутшӧмкӧ дона гӧсьтъяс.

— Кысь нӧ абу! Ӧні ӧд миянӧ тулысӧдзыс некод оз нин веськавлы.

— Вайӧй лэччамӧй и эм. Пывсяныс кӧдзалас, кӧзяйкаыс ачыс тӧдӧ, мый колӧ вӧчны, — шмонитіс Афанасий Петрович. — Пывсьӧмыд быдӧнлы на лӧсявліс.

Збыль, сэтшӧм бура пывсим, кӧтасьлӧм да кынмыштӧм бӧрад ёна и швачкӧдчим вылыс джоджас. Упкигтырйи гылалім медбӧрын кӧджас, горша ньылалім ыркыд сынӧдсӧ.

Пывсьӧм бӧрын ужнайтім, ӧмидза варенньӧӧн юим чай.

— Ок и лӧсьыд! А бур жӧ ті йӧз вӧлӧмныд, Афанасий Петрович да Татьяна Ивановна, — шуис гӧрдӧдӧм чужӧма пӧсялӧм Сергей.

— Мыйкӧ тай торъя бур, кутшӧмӧсь и ставыс, — вочавидзис Опонь пӧль.

— Абу, абу ставыс татшӧмӧсь. Миян коми деревняса войтыртӧ абу на тшыкӧдӧма цивилизацияыд и найӧ бур сьӧлӧмаӧсь, быд локтысьлы радӧсь. Ме вот мӧвпала, мыйӧн верма тіянлы мынтысьны бура примитӧмсьыд да вердӧм-юкталӧмсьыд?

— Кутшӧм мынтысьӧм? Миянлы йӧзыслӧн пыравлӧмыс медся нин буртор, энӧ вунӧдӧй, пыр кежавлӧй видлынытӧ, — ӧвтыштіс кинас Опонь пӧль.

— Колӧкӧ, мыйкӧ тіянлы карсьыд колӧ, ме эськӧ корси да ысті.

— Нинӧм оз ков, миян ставыс эм. Мед сӧмын дзоньвидзалун Ен сетас да война оз ло, митӧ олам, — шуыштіс Таттян пӧч.

— Дерт, эз мешайт, эськӧ, тіянлы тӧлӧн бергӧдлан ичӧтик электростанция, мед югыдджык вӧлі олӧмныд гажа Тереняд.

— Дерт, станция ковмис! Дыр-ӧ нӧ ми тані олам? Уна вылӧ вит во, а сэсся ӧд огӧ кӧ кутӧй вермыны, быть лоӧ ныв-пи дорад мунны, кӧть и жаль, а нинӧм он вӧч. Татчӧ ӧд некод овнытӧ оз лок. Но, водамӧй сэсся, шойччыштанныд, — малыштіс еджыд тошсӧ Опонь пӧль.

Асылыс чолӧмаліс миянӧс уліті шлывгысь бӧрдысь кымӧръясӧн. Кыйсьӧм йылысь нинӧм вӧлі и думайтны. Сергейлы пыр жӧ гажтӧм лои пукавны керкаад.

— Вай жӧ, Васьӧ, лэччам сэсся. Тырмас дӧсадитчыны йӧзыслы.

— Лэччам кӧ и лэччам. Кыйсьӧмыс неуна лоыштіс нин. Дерт, окота на вӧлі вӧрас ветлыны, но поводдяыс оз нюмъяв.

Кӧтасьӧм паськӧмнымӧс миянлысь тӧрыт Таттян пӧч ӧшлӧма косьтыны пывсянӧ, талун сійӧ дзик кос и сы дорысь ӧвтӧ сьӧд пывсян дукӧн да корӧсьӧн. Со ӧд, а ми эгӧ и гӧгӧрвоӧй, не кӧ сійӧ, талун, эськӧ, ковмис васӧ пасьтавны.

Ми Сергейкӧд кӧсйим юкны кыйдӧссӧ ӧтмындаӧн, но Афанасий Петрович мырдӧн сюйис ставсӧ миянлы:

— Тайӧ добраыд меным сюрас на. Нуӧй нин ті, гӧститӧдыштӧй карсаястӧ.

Колльӧдісны миянӧс пыж дорӧдз кыкнанныс. Туй вылӧ на пуктісны йӧла сёян, кӧть и эгӧ кӧсйӧй босьтны.

— Босьтӧй-босьтӧй, ми ӧд тайӧ скӧтлы жӧ вердам. Волывлӧй на и водзӧ вылӧ, ловъяӧсь кӧ лоам...

Дыр на ӧвтісны кияснас, кытчӧдз эз саявны юлӧн чукыль сайӧ.