КИНО, СУДДЯ ДА КОММУНИЗМ

— Евлог! — кыліс Тараслӧн горӧдӧм. — Кино вайӧмаӧсь!

Киносӧ Евлог видзӧдліс унаысь нин да ӧні абу нин сэтшӧм йӧй, кыдзи водзті. Тӧдӧ, мый ывлавывса жбуткысь кӧрт шмаксӧ нимтӧны моторӧн, а кинобудкаса югъялысь самӧварсӧ шуӧны киноаппаратӧн. Сылӧн бокас гижӧма: «Украина». Моторсяньыс кабель кузя аппарат дорас мунӧ ток. Мый сійӧ сэтшӧмыс, некод оз тӧд, абу на аддзылӧмаӧсь. Но челядьӧс пыр ӧлӧдӧны, мый сэтчӧ кутчысьны оз позь, токыс пӧ вартас. Евлог та вӧсна зэв видзчысьӧмӧн ветлӧдлӧ кабель дортіыс, друг да збыль петас сэтысь токыс да кыдз тай швачкӧбтас ныр-вомад, сэки казялан. Тайӧ токыс югзьӧдӧ лампочка, а сійӧ ёна югыдджык карасина лампасьыд, но, дерт, шондікӧд ӧткодявны оз жӧ позь-а. Кор заводитӧны петкӧдлыны кино, сэки киноаппаратыслӧн ӧзйӧ паськыд бугыльыс да стенӧ ӧшӧдӧм экран вылын петӧны быдсяма серпасъясыс. А йӧзыс весиг быттьӧ ловъяӧсь, ветлӧдлӧны да сёрнитӧны. Первойсӧ Евлог чайтіс, мый збыль экранвывса вуджӧръясыс асьныс сёрнитӧны, но, кор матыстчан матӧджык, гӧгӧрвоан, мый сёрниыс кылӧ экран ӧтар-мӧдарас ӧшӧдӧм сьӧд кудъяссянь. Быд куд вылӧ ыджыд шыпасъясӧн гижӧма «КА», ӧтлаын артмӧ: «Кака». Вӧлі чайтсьӧ, мый тайӧ гижӧма челядьлы, мед оз вӧрӧдны, но Шуриклӧн шуӧм серти лыддьыссьӧ: «Киноаппарат».

Киноясыс овлӧны кыкпӧлӧс: военнӧй да любовнӧй. Военнӧйясыс лӧсьыдӧсь, найӧс Евлог видзӧдӧ вомсӧ паськӧдӧмӧн, а любовнӧйясыс гажтӧмӧсь, сэні сӧмын нювсьӧны да рочӧн бызгӧны, а рочнад детинка оз на гӧгӧрво.

Евлог котӧрӧн пырис гортас, висьталіс гортсаяслы да дась вӧлі пыр жӧ тӧвзьыны клублань, но бать-мам эз тэрмасьны, колӧ на ӧд ӧттор-мӧдтор и гортын вӧчны. Мамыс лысьтысис, сэсся пуксисны сёйны, а тайӧ нин, Евлог чайтӧм серти, дзик нинӧмла, киноыс эштас налӧн мӧжгигкості. Медбӧрын Евлогӧс да Катяӧс лэдзисны ывлаӧ.

Клубыс Демаын выль на, сійӧ куим жыръя. Медся ичӧтсӧ, кытчӧ веськалан пыригас, шуӧны калидорӧн. Шуйгаладорас пыран да веськалан медыджыдас — шуӧны залӧн. Пыран кӧ калидорсяньыс веськыдвылас, воан шӧр ыджда жырйӧ. Сійӧс некыдзи оз шуны, сэні сулалӧны шкап, кык пызан да пач. Тані эм радиоприёмник, и гырысьяс, налы ӧд лӧсьыд, рочнад гӧгӧрвоӧны да, кывзӧны, кыдзи сійӧ трачкӧдчӧ.

Клуб дорын тырыс нин жуисны челядь. Найӧ кино заводиттӧдз ворсісны дзебсясьӧмысь. Кодсюрӧ видзӧдісны, кыдзи киномеханик Василий Иванович, йӧз костын сійӧс нимтылісны Кино Васьӧн, ноксис моторӧн. Шурик, коді вӧлі челядь пиын медся ыджыдӧн, шорысь вайис ведраӧн ва да кисьтіс моторлӧн ӧти вомӧ. Мӧд вомӧ Кино Вась сялькнитіс бензин, разьліс да чышкыштіс кутшӧмкӧ певпом ыджда еджыд дивӧ и бӧр гартіс места вылас. Бергӧдлыштіс моторлысь тӧчила вороп кодь вугсӧ, но мотор чӧв оліс. Бара мыйкӧ разьыштліс да гартыштіс, бергӧдлыштіс воропсӧ. Мотор бара эз шыась, зато бергӧдлігас Кино Васьлӧн кытчӧкӧ чашнитчис киыс да кутіс петны вир.

— Ноко, челядь, кодкӧ ветлӧй пельшӧр дорӧ да корӧй бинт.

Евлог, коді ичӧтсяньыс вӧлі пӧслукманӧн, пыр жӧ нетшыштчис котӧртны, но Гриша, а сылы сідз жӧ окота вӧлі вайны Василий Ивановичлы корӧмторсӧ, эз кольччы, а недыр мысти панйис Евлогӧс да первойӧн воис сиктса фельдшерицалӧн керка дорӧ. Ковмис Евлоглы косны и надзӧникӧн нин бӧр шог чужӧмӧн локны клуб дорӧ. Гриша жӧ, кодлӧн радыс вомас эз тӧр, мыччис киномеханиклы бинт.

Василий Иванович пыр на ноксис мотор дорын.

— Вай, челядь вешйыштӧй татысь, мешайтчанныд да сійӧн оз заводитчы! — дӧзмис да вӧтліс сійӧс кытшалысь челядьӧс.

Зонпосни ылыстчисны, и мотор, быттьӧ тайӧс и виччысис, первой некымынысь несйис, а сэсся лӧсьыда нин журӧбтіс.

Мотор шы вылӧ тэрмасьтӧг локталісны и гырысьяс. Найӧ сувтӧдалісны посводзӧ пӧнаръяс да пыралісны залӧ. Кино Вась ноксис аппаратнӧйын. Челядь пуксялісны воддза диванъяс вылӧ, гырысьяс — бӧрвылас. Нывбабаяс юксисны ас костаныс бӧръя юӧръясӧн. Тараслӧн мамыс, кыдзи и век, кыскис неыджыд мешӧк, кытчӧ сійӧ пукталӧма кампет-печенньӧ да юкліс челядьыслы. Евлоглӧн пыр петліс вежыс, кор Тарасъяс номсасисны да ӧтчыд весиг юаліс мамыслысь, мыйла сійӧ оз вайлы нинӧм налы кино вылас. Та вылӧ мӧдыс вочавидзис, нинӧмла пӧ йӧз водзын ошйысьны, кино вылысь локтам да гортын сёям. Но сэки бара жӧ сёйлісны эз преник-печенньӧ, а шыд да рок.

Залысь кусі би и заводитчис журнал. Евлог пыр чуймаліс, мыйла Кино Вась петкӧдлӧ журналсӧ. Позьӧ ӧд сійӧс петкӧдлытӧг кольны, кодлы окота видзӧдны кутшӧмкӧ кукуруза да на костті ветлӧдлысь паськыд шляпаа Хрущёв вылӧ?

Журнал помасьӧм бӧрын киномеханик ветлӧдліс йӧз костӧд да вузавліс билетъяс. Челядьлы билетыс сулаліс 5 кӧпейка, а гырысьяслы — 20. Озыр морт тайӧ Кино Васьыс, ӧти рытӧн сы мында сьӧм йӧзлысь чукӧртӧ да зептас дзебӧ!

Билет вузавлӧм бӧрын Кино Вась сувтіс йӧз водзӧ да лэптіс кисӧ.

— Вниманньӧ! — шуис сійӧ да виччысьыштіс, кор йӧзыс ланьтасны.

— Ёртъяс! Миян страна ӧні тыр ӧдӧн паськыд воськовъясӧн мунӧ коммунизмлань. Партиялӧн съезд вылын Никита Сергеевич Хрущёв ёртлӧн юрнуӧдӧм улын примитӧма историческӧй решенньӧ, мед кызь воӧн Сӧветскӧй Союзын помавны стрӧитны коммунизм. Кутасны кӧ сӧветскӧй йӧз став сьӧлӧмсяньыс уджавны, регыд миян ставыс лоӧ юрвывтыр. Магазинӧ локтан да мый кӧсъян, сійӧс и босьт, и сьӧм мынтыны оз ков.

— Кыдзи оз ков? Сэки став магазиныс пыр жӧ кушмас, — шыасис Миш Педӧр.

— Мыйла кушмас? Бара тырыс ваясны.

— Кытысь? — юаліс нин Педул.

— Кыдзи кытысь? Складысь.

— А сэсся складыс кушмас, — ловзьыштісны и нывбабаяс.

— Оз кушмы. Ті кывзыштӧй первой, а бӧрынджык юасьӧй, мый онӧ гӧгӧрвоӧй, ладнӧ? Асывнас быд морт кутас мунны удж вылӧ, некод сійӧс оз вӧтлы, некод оз невӧлит. Прӧстӧ йӧзыс лоӧны сэтшӧм сознательнӧйӧсь, асьныс кутасны гӧгӧрвоны, мый уджавтӧгыд нинӧм оз ло. Быдӧн кутас мырсьыны сэні, кӧні сійӧ ваяс унджык бурсӧ йӧзыслы. Ӧд кымын бурджык лоӧ ставыслы, сымын бурджык лоӧ олӧмыс торйӧн босьтӧм мортлӧн. Сэки дышъяс оз лоны, горшъяс — сідз жӧ. Мунан магазинӧ, босьтан аслыд костюм, и мунан, он ӧд вылад дас костюм пасьтав. Кынӧмыд кутас сюмавны — пыран столӧвӧйӧ да сёян, рушкусьыд вывті он сёй. Горшасян кӧ, аслыд лёк лоас — дундан.

— А сэсся ставыс лоӧ да уджавнысӧ некод оз и кут, — эз вермы терпитны Микол Анна.

— Быдӧнлы лоӧ удж, уджтӧгыс оз кутны вермыны овны. Дерт, сэки унджыктор кутасны вӧчны машинаӧн и лоӧ ёна кокни. А мед уджавны машинаӧн да и лӧсьӧдны сійӧс, кор мыйкӧ жугалас, колӧны грамотнӧй йӧз. Вот миян Коммунистическӧй Партия и шуис пӧртны олӧмӧ ӧбязательнӧй 7 класса образованньӧ. Ӧні кежлӧ. А водзын сэсся лоӧ ӧбязательнӧй 11 класс. Вочасӧн лоасны революцияяс став мирас, быдлаын власьт дорӧ воасны уджалысь йӧз. Сэки нинӧмла лоӧ кутны ыджыд армия, ӧд некод оз уськӧдчы миян вылӧ. Ӧні шуисны нин чинтыны войскалысь лыдсӧ, а водзӧ вылӧ сійӧ дзикӧдз бырас. Олӧмыс пыр ӧтарӧ бурмас. Вошасны гусясьысьяс, вина юысьяс, тышкасьысьяс. И позьӧ бырӧдны милиция, суд, прокуратура.

Йӧз кывзісны Кино Васьлысь сёрнисӧ да эскытӧма ас костаныс нюмъялісны.

— Первой кадас налысь могсӧ кутасны пӧртны олӧмӧ народнӧй дружинаяс, тӧварыщескӧй судъяс. Вот и меным партияса райкомсянь тшӧктісны нуӧдны тіянын собранньӧ, мед бӧрйыны Демаын тӧварыщескӧй суд, а тіян пиысь, трудӧвӧй йӧз пиысь, суддяӧс. Вайӧй, ёртъяс, вӧзйӧй медся буръяссӧ.

Мужикъяс и нывбабаяс чуймӧмӧн видзӧдалісны ӧта-мӧд вылас.

— Коді нӧ миян пиысь вермас лоны суддяӧн? — серӧктіс Микол Саньӧ.

— Василий Ивановичсӧ асьсӧ бӧръям! — горӧдіс Миш Педӧр.

— А дерт, велӧдчӧм морт. Ми нӧ мый? Нинӧм эг аддзылӧй, нинӧм огӧ тӧдӧй, — сюртчис и Микол Анна.

— Но, сідзкӧ, гӧлӧсуйтамӧй дай, — вӧзйис Педул.

Ставныс лэптісны кияссӧ. Кино Васьлы паныд некод эз мун. Сійӧ кыдзкӧ весьӧпӧрліс, эз куж виччысьны делӧыслысь татшӧм бергӧдчӧмсӧ. Кисӧ лэптыштлӧмӧн сійӧ лӧньӧдіс шызьылӧм йӧзсӧ.

— Раз менӧ бӧрйинныд суддяӧ, ме тіянлы веськыда висьтала — пӧщада оз ло. Энӧ виччысьӧй. Ме морт принципиальнӧй, ог кут видзӧдны тіян синва кисьтӧм вылӧ. Сэки некодлы лоӧ элясьнытӧ. Став власьтыс лоӧ менам киын, — Вась чабыртіс кулаксӧ да петкӧдліс лӧньыштӧм йӧзлы.

— Ӧні лоӧ сідзи, кыдзи ме кӧсъя, и некод нинӧм меным шуны онӧ лысьтӧй! Час, киносӧ петкӧдлышта да тіянлы висьтала на.

Заводитчис кино. Ставӧн лӧсьӧдчисны видзӧдны, мый йылысь нин петкӧдсьӧ вайӧм картинаас. Но недыр мысти киноаппаратлӧн сяргӧмыс кусі, бара ӧзйис пӧтӧлӧкбердса лампочка и йӧз водзӧ выльысь петіс Кино Вась.

— Ёртъяс! Ме эг на ставсӧ тіянлы висьтав. Ті серам туйӧ менӧ лэптанныд, чайтанныд, мый ме небыд нямӧд. Та кузя ті зэв ёна сорсинныд. Аски нин ті казяланныд, кутшӧм ыджыд думышттӧмтор вӧчинныд, кор менӧ бӧрйинныд суддяӧ. Мед сӧмын аскисянь, да мый сэні нюжӧдчынысӧ, талунсянь, кодкӧ петас ывла вылӧ код юрӧн, либӧ лэптас гӧтыр вылас кисӧ, сэки казяланныд, кодлы ті сетінныд татшӧм ыджыд воропсӧ. Веськыда тіянлы шуа, мый некодӧс ог кут жалитны, кӧть медбур друг, кӧть медматысса рӧдня. Вот ті асланыд киясӧн, нинӧм артышттӧг кырымалінныд аслыныд, позьӧ шуны, приговор. Час, казяланныд, мый ме сиктын лӧсьӧда крепыд революционнӧй пӧрадок.

Евлог сюся кывзіс Кино Васьлысь висьталӧмсӧ да быдсӧн йӧжгылясис. Сэтшӧм ыджыд полӧм пырис сьӧлӧмас. Со ӧд, асланыс йӧйлун вӧсна мый вӧчисны гырысь йӧзыд. Мый жӧ налы вӧлі бӧрйыны кутшӧмкӧ небыдджык мортӧс, коді эськӧ эз татшӧм скӧрӧн вӧв, кыдзи киномеханикыд. Да, ӧні сэсся сёр нин, мый лоӧма — лоӧма. Евлоглысь батьсӧ, тшук, медводз пуксьӧдасны, оз жӧ гежӧда петав ывла вылад шома юрнад да. И гортас кампузитчывлӧ. Евлогӧс тасмаӧн нӧйтлӧ, ӧні мед видлас! Кино Васьыд пыр и судитас. Сэки кӧть некодысь повны гортын оз ковмы.

А Василий Иванович висьталіс и висьталіс, кыдзи ачыс шуис — выступайтіс.

— Но, тырмас нин, вай киносӧ видзӧдам, — шыасис, медбӧрын, Педул.

Кино Вась чӧвтліс сы вылӧ сьӧкыд видзӧдлассӧ, быттьӧ кӧрттув тувъяліс, да петіс залысь. Бара заводитіс петкӧдлыны кино.

Быд кино юксьӧ кык пельӧ. Джынйыс эштас да колӧ пуктыны мӧд роликсӧ. Сы костті мужикъяс петавлісны калидорӧ куритчыны да сёрнитыштны. Но Кино Вась и тайӧ кост дырйиыс бара на вель дыр выступайтіс войтыр водзас, паськыда тӧдмӧдіс аслас программаӧн.

Сідзсӧ киноыс вӧлі зэв интереснӧй, шпиёнъяс да мича ныв йылысь. Кино помас шпиёнъясыс мича нывсӧ виисны, а ӧти морт, коді тшӧтш вӧлі шпиён, но ёна радейтіс нывсӧ, гартіс шойсӧ еджыд дӧраӧн да дыр кытчӧкӧ нуис. А Тарас, йӧйыд, кино чӧжыс сулаліс бӧрӧн да видзӧдіс киноаппаратсянь вартысь югыд би вылӧ, эз и аддзыв, мый петкӧдлісны.

Шпиёнъяс йылысь кино помасис. Йӧз чеччалісны места вывсьыныс. Мамъяс мунісны экран дорӧ пальӧдны джоджын унмовсялӧм челядьӧс. Батьяс босьталісны посводзын сулалысь пӧнаръяс. Ставӧн разӧдчисны гортаныс.

— Но, прамӧя талун Кино Вась повзьӧдліс йӧзсӧ, ачыс ещӧ юыштӧма да... Коммунизм пӧ кызь во мысти лоас, шуас жӧ. Кыксё вонас ӧдвакӧ на сэтчӧдзыд воам-а, — нюмъяліс гортӧ воӧм бӧрын бать.

Сиктын олӧмыс киномеханиклӧн суддяӧн лоӧм бӧрын эз вежсьы. Сідзи некодӧс эз и пуксьӧд. Вочасӧн весиг Евлоглӧн полӧмыс быри. Гӧгӧрвоис, мый тайӧ ставыс Кино Васьлӧн сӧрӧм. Коммунизм дырйи красуйтчыштны сідз жӧ эз удайтчы.

Дыр кад кольӧм мысти Дема да Веждін костӧ кыпӧдісны телевышка. Сэки кино вайлыны Демаӧ дугдісны, а клубӧ сувтӧдісны телевизор. Электричество сиктын век на эз вӧв и мед видзӧдны киносӧ, колӧ вӧлі важ моз заводитлыны мотор. Кино джынъяс мужикъяслы колӧ, кыдзи и важӧн, петавлыны куритчыны. Сэки рекламаыдлы костъясыд эз на вӧвны.

— Вай тупкыламӧй телевизорсӧ, петалам куритчыштам, — медводз эз кут вермыны терпитны да шыасис Миш Педӧр.

Кыскисны розеткаысь вилкасӧ, петісны да бурпӧт тшынасисны. Пырисны, пуксялісны ас местаясас, чуткисны телевизорсӧ, а киноыс помасьӧма нин, мужикъясӧс абу и виччысьлӧма.