БАЯН

Репетиция дырйи жугалі клубса важиник баян, кодӧс уналаті нин вӧлі клеитӧма, дӧмлӧма. Колхознӧй бригадир Прошка доктор моз видлаліс-кывзіс сьӧкыда пошиктысь баянсӧ да ыджыда ышловзис:

— Эштіс олӧмыс матушкалӧн.

— И ремонтируйтны оз позь? — повзисны нывъяс.

— Карын, гашкӧ, вӧчасны, а менам оз артмы.

Клубса заведующӧй Надя Ульнырова тшӧкмунліс, сэсся скӧра тракнитіс вӧсньыдик кӧсанас. Кузьмӧсіник чужӧмыс, ичӧтик синъясыс лоины стрӧгӧсь.

— Ковмас вӧчны.

— Оз, мися, артмы.

— А тэ видлы.

— Весьшӧрӧ.

Та бӧрын Надя став лёксӧ лэдзис Прошка вылӧ:

— Позис жӧ ӧкуратнӧйджыка!..

— Кӧрт важмӧ, а тайӧ — инструмент... — дорйысис баянист.

— Лукич дедлӧн баяныд эм, — шыасис сельпоса счетовод Лида.

— Оз сет, — кинас ӧвтыштіс Прошка.

— Гашкӧ и сетас, — эз ӧвсьыны нывъяс.

Надялы сьӧлӧм вылас лои кокньыдджык.

— А мый, збыль кӧ ветлыны?

— Нинӧм оз артмы, — юрсӧ пыркӧдіс Прошка. — Он ӧмӧй тӧдӧй Лукичтӧ? Пань тыр ва оз сет...

Да, Лукичӧс, коді тыртіс нин сизимдасӧд арӧс, збыль сиктын лыддисны скуп мортӧн. Пырас сельпоӧ, кыйялас-видзӧдас тӧваръяс вылӧ, нёль-ӧ-витысь юалас донъяссӧ, и сӧмын сы бӧрын кыскас деньга папушасӧ.

Оліс Лукич сідз-тадз: эз лышкыда, но и эз гӧля. Некор оз норасьлыв тырмытӧмторъяс вылӧ. Весиг пӧрысьмӧм бӧрас, кор коли ӧтнас да уджавны лои сьӧкыд, ӧткажитчис колхозникъяс отсӧгысь.

Надя век жӧ решитіс видлыны ассьыс шудсӧ: мӧдӧдчис дед ордӧ.

— Ог ӧмӧй вермы вӧрзьӧдны сьӧлӧмсӧ?

— Ветлы, ветлы, — сераліс Прошка. — Ачыд аддзылан, кутшӧм сійӧ. Менам бабысь на скуп. Водзвыв висьтала: прӧста коктӧ песан.

Надя петіс клубысь. Кизьӧриник кымӧръяс тэрмасьтӧг шлывгисны сикт весьтӧд. Зумыштчӧм енэжсянь шочиника гылалісны гырысь зэр войтъяс. Ныв гоз-мӧдысь кыскыштіс васӧд сынӧдсӧ, ӧддзӧдіс шагсӧ. Сикт помасянінын сійӧ кежис вит ӧшиня ён керкаӧ. Пемыд посводзын кималасӧн корсис ӧдзӧссӧ. Таркнитіс ӧтчыд, мӧдысь... Некод эз шыась, кӧсйис нин бӧр мунны, но друг воссис ӧдзӧс да кодкӧ мурӧстіс:

— Цыц, шельмаяс!

Порог дорын сулаліс кузь дӧрӧма, шочиник тошка кӧмтӧм дед. Юрсӧ быттьӧ сылысь киськалӧмаӧсь пызьӧн, чужӧмас уна судта чукыръяс. Киас — ӧщӧпек.

— Чайті — челядь дӧзмӧдчӧны, — мыжапырысь шуис сійӧ.

— Чолӧм, Лукич, — керкаӧ воськовтіс ныв. — Эн тӧд? Тайӧ ме, клубса заведующӧй...

— А-а, — нюжӧдіс дед, сэсся пу крӧвать дорысь босьтіс улӧс. — Пуксьӧй, ошйысьӧй.

Надя лӧсьӧдыштіс лӧз макинтошсӧ, юрси пратьяссӧ дзебыштіс кашемир чышъян улас, видзӧдліс резинӧвӧй сапӧг вылас, абу-ӧ няйт, и сӧмын сы бӧрын шыасис:

— Ме ӧд мога, Лукич.

Дед быттьӧ эз кыв. Пызан йӧрсьыс кыскис табак кӧшель, заводитіс куритчыны.

— Час тшыналыштам да вӧлисти тӧлкуйтам.

— Отсав, Лукич. — Надзӧникӧн мӧдіс кевмысьны клубса заведующӧй.

— Он-ӧ нин артиставны кор? — нюммуніс старик. Кыдз шуасны кикимеритчыны...

Надя пуксис улӧс вылӧ.

— Баянным жугалі... Тэнад пӧ эм. Рыт кежлӧ кора.

Дед зумыштчис, кӧрыштіс нырсӧ.

— Пилӧн сійӧ, Митялӧн, — сьӧкыда ышловзис сійӧ. — Ачыс пӧгибнитіс, а баяныс ловъя. Ог сет!

Ӧти здук кежлӧ керкаын лолі шы ни тӧв. Лукич муніс кывтас, ведраысь гумовтіс ва да, вомсӧ тяпкӧдӧмӧн, тэрмасьтӧг дыр юис.

— Мынтыся ӧд, — сёрнисӧ водзӧ нуӧдіс Надя.

— Эн кор, ог сет, — ещӧ чорыдджыка шуис дед.

Надялӧн воши надеяыс.

— Ок-ок-ок. Гажӧдчан рытным ӧд торксяс...

— Меным кутшӧм мог сэтчӧдз, — нурбыльтіс Лукич да бара тапсьӧдіс ведра дінӧ. — Треска сёйи... юктӧдӧ, морыд!

«Ме баян йылысь, а сійӧ трескаӧн ошйысьӧ, быттьӧ ме нэмнас нин эг сёйлы сійӧс», — думсьыс кӧритіс старикӧс Надя, но век жӧ эз бӧрыньтчы: — Эн тай нӧ нинӧм висьтав, дедушка?

— Висьталі нин, роч аканьӧй. Гортын мед куйлӧ... Сёйны оз кор.

«Но и Плюшкин!» — старик вылӧ кӧдзыда бугжыльтліс клубса заведующӧй да лӧсьӧдчис петны.

А Лукич сулаліс пызан дорын да видзӧдіс стенын ӧшалысь вижӧдӧм фотокарточка вылӧ.

— Пиыд кӧ вӧлі ловъя, дерт жӧ, эз йӧрт, — ӧдзӧс вугйӧ кутчысис Надя. Кыдзи сӧмын эз кевмысь клубса заведующӧй, но Лукич вӧлі сирӧд мыр кодь чорыд.

— Тырмас! Тэ абу чиганка...

— Гортъяд пукты да сьӧрсьыд ну, — ӧдзӧссӧ крапкис ныв.

«Томиник, а ёсь пиня... — инас эз ӧшйы старик. — Дӧзмӧдіс трӧщӧпаыд. Сетан — ӧти лунӧн жугӧдласны. Митялӧн нинӧм оз коль...»

Лукич пыр на сулаліс пызан дорын, думайтіс пи йывсьыс, коді уна во нин куйліс тӧдтӧм муын.

Паччӧрын нёшмасис син пӧла еджыд кань да дугдывтӧг кургис. Ӧшинь стеклӧясӧ скӧра таркӧдчис арся зэр. Дед перйис вольпась увсьыс ыджыд ключ, восьтіс сундуксӧ, кодӧс важӧн эз восьтыв да дзӧрысь кияснас перйис тӧбӧм баянсӧ.

Кань дугдіс кургыны. Лукич сувтӧдіс баянсӧ пызан вылӧ, косіник чуньнас личкис клавишасӧ да паськӧдыштіс мексӧ. Баян кыпыда чилӧстіс. Дедлы син водзӧ сувтіс пиыс. Со Митя ичӧтик на: ислалӧ, ворсӧ, дӧзмӧдчӧ. Сизим арӧсӧн сійӧ первойысь муніс школаӧ. Дӧра сумкаа, ыджыд картуза. Дас кӧкъямыс арӧсӧдз Митя велӧдчис, сэсся кольччис уджавны колхозӧ. Рытъяснас ветлывліс клубӧ, гажӧдчис том йӧзкӧд. Митялӧн вӧлі важиник гудӧк. Война заводитчытӧдз тӧлысь-мӧд водзджык колхоз правление премируйтіс сійӧс выль баянӧн. Сэсянь уна нин визувтіс ва, а батьыс нинӧм абу вунӧдӧма. Ставсӧ помнитӧ. Сылы весиг кажитчӧ, мый сиктын пиыс вӧлі медся мича, медся авъя да ён.

Лукич гозъя нимкодясисны пинас, олісны, уджалісны шыч ни рач, некутшӧм шог эз тӧдлыны. Не война кӧ, эськӧ тадзи найӧ кургисны нэм чӧжыс.

Пӧгибнитіс Митя. Эз и удит пӧттӧдзыс гажӧдчыны. А баяныс уна-уна во нин куйлӧ сундук пыдӧсын. Быд пӧрйӧ, кор дедлы дум вылас усьліс пиыс, сійӧ восьтывліс сундуксӧ и дыр видзӧдліс баян вылас. Том йӧз унаысь корлісны ньӧбны баянсӧ, но старик эз сет.

Во джын сайын кувсис Лукичлӧн гӧтырыс. Ещӧ нин лои сьӧкыдджык, гажтӧмджык. Пӧрысьӧ-нэмӧ ӧтка олӧм — абу олӧм.

Лукич пукаліс пызан дорын да казьтыліс важсӧ, а син водзын сулаліс Надя Ульнырова.

«Прӧста ӧбидиті нывсӧ, — ышловзис старик. — Сетны колӧма: ӧти рытнад нинӧм эз ло. Мед гажӧдчисны да казьтылісны Митяӧс».

Дед кайис шоныд паччӧрӧ.

— Вешйышт, Василь, — каньлы шуис сійӧ да нюжӧдчис, медым небзьӧдны пӧрысь лы-сьӧмсӧ. — Эк, Василь, Василь, и мыйла тэ сэтшӧм мывкыдтӧм. Висьтав, сетны абу баянсӧ? Чӧв олан, трӧщӧпа?

А пель водзас быттьӧ кылӧ Надялӧн ёсь гӧлӧсыс: «Пиыд кӧ вӧлі ловъя, дерт жӧ, эз йӧрт». И збыль. Вермис ӧмӧй Митя ӧткажитны том йӧзлы. Сійӧ ӧд пыр старайтчыліс вӧчны йӧзлы буртор. Да и ачыс Лукич сэтшӧм. Нэмнас некодӧс эз дойдлы.

Воськов бӧрся воськов дед юр вежӧрын прӧйдитіс аслас олӧмыс. Со сійӧ добровольнӧ гижсьӧ Краснӧй Армияӧ, медым дорйыны выль олӧм. Куим во чӧж тышкасис фронт вылын. Тиф ни Юденичлӧн пуля эз вермыны чегны сійӧс. Эз кокньыдджык вӧв олӧмыс гражданскӧй война помасьӧм бӧрын. Уджавны ковмис ён вӧв моз, частӧ водлыны сорватӧг.

«Висьталан кӧ миян олӧм йылысь ӧні том йӧзлы, унаӧн оз и веритны. Быдторсӧ аддзылім».

Кор сиктын заводитісны котыртны колхоз, Лукич медводдза мортӧн гижсис ӧтувъя олӧмӧ. Сиктса йӧзкӧд ӧтвылысь сійӧ воысь воӧ ёнмӧдіс рӧднӧй колхоз. Вель уна премия сетлісны сылы аслас бур уджысь. Уна мелі кыв кывліс дед колхозникъяссянь.

«Да, став олӧмӧй менам йитчӧма колхозкӧд. Некор эг вӧчлы лёксӧ сиктса йӧзлы. Пыр восьлалі накӧд ӧти радын. А мый думайтасны ӧні ме йылысь колхозникъяс? Дерт, кӧнкӧ, кутасны вӧйпны».

Лукич видзӧдліс пиыс фотокарточка вылӧ и сылы кажитчис, мый весиг Митяыс дзоргӧ дивитана синъясӧн.

Дед дыр куйліс, сэсся сьӧкыда чеччис, пасьталіс медбур паськӧмсӧ, кагаӧс моз топӧдіс баянсӧ морӧс бердас да петіс пемыд ывлаӧ...

Надя Ульнырова Лукичлысь клубӧ пырӧмсӧ эз казяв. Ныв сьӧкыд сьӧлӧмӧн лӧсьӧдчис йӧзыслы юӧртны, мый танцы оз ло, но эз удит. Зина пӧдругаыс нетшыштіс сійӧс платтьӧ соскӧдыс да висьталіс, мый Лукич ачыс вайӧма баянсӧ.

— Збыль? — ыпмуні чужӧмыс Надялӧн. Щӧка улас бара мыччысьліс гуран.

— Ага... Лок кӧть видзӧдлы.

Сценасайса ичӧтик комнатаын сулаліс Лукич, вышивайтӧм дӧрӧма, кӧрӧм коска пальтоа. Ӧти киас кутіс баян, мӧдас — важиник картуз.

— Молодеч, дедушка! — радысла горӧдіс Надя да чуп окыштіс пӧльлысь уна чукыръясӧн зэвтӧм плешсӧ.

— Коркӧ молодеч вӧлі да воз сёйис, — шочиник пиньяссӧ мыччӧдліс старик.

Надя кватитіс баянсӧ да кӧсйис тӧвзьыны залӧ.

— Надзӧнджык, — ӧлӧдіс Лукич. — Абу ӧд сёй гырнич. Ворсыштӧй, и бӧр нуа.

Баяныс вуджис нин колхознӧй бригадир киӧ. Прошка чунь помъяснас видлалыштіс кизьяссӧ, лӧсьӧдіс кӧвсӧ, заводитіс ворсны.

Джодж шӧрӧ петісны медводдза параяс, сэсся танцуйтысьяслӧн лыдыс содіс и содіс...

Лукич первойысь на пырис выль клубӧ да вель дыр ас кежас шензис: «Видзӧдтӧ, кутшӧм кыпыд да гажа. Дивъя том йӧзлы тані гажӧдчыны». Дум вылас уси аслас бурлачитан кадыс, кор найӧ чукӧртчылісны Ворчун Пеклалӧн керкаӧ, дон пыдди Пеклалы гортсаясысь гусьӧн вайлывлісны карасин, сёян-юан. Мый нӧ керан, сэки сэтшӧм вӧлі кадыс.

Лукич мудзис сулавнысӧ, пуксис Прошкакӧд орччӧн да гудӧкасьысь кӧ крутджыка паськӧдіс мексӧ, тувкывліс сылы бокас:

— Эн ышнясь, он вурун лет. Абу ӧд баяныс аслад.

Вальс бӧрын заводитісны ворсны гажа кадриль. Том йӧзкӧд радын ӧні йӧктісны и уска мужчинаяс, и олӧма нывбабаяс, кодъяслӧн важӧн нин помасис медводдза радейтчӧм. Муртса на пуксялісны йӧктысьяс, кодкӧ бара горӧдіс, кылӧ:

— Нолтӧ, «Камаринскӧй» заводитлы.

Прошкаӧс ёна тшӧктыны оз ков. Джодж шӧрӧ петісны медся збодер йӧктысьяс. Зымнитісны кокъяснас, лэптыштісны вечикъяссӧ. И заводитчис...

Дед дзоргис гӧрдӧдӧм чужӧма йӧктысьяс вылӧ, кань моз куньтыраліс синъяссӧ. Быдӧнӧс сійӧ тӧдӧ. Ставыс ас йӧз. Видзӧдлас удала йӧктысь зонъяс вылӧ да пыр и дум вылас усьӧ радейтана пиыс. Сійӧ быттьӧ тшӧтш гажӧдчӧ тані. Старик радліс, мый пиыслӧн баяныс вермӧ гажӧдны сы мында йӧзӧс.

«Айда, бур йӧз! Кужӧны кӧ уджавны, кужӧны и гажӧдчыны», — нимкодясис дедлӧн сьӧлӧмыс.

Важӧн нин коли кык час. Надя полігтыр видзӧдлывлӧ дед вылӧ, кабралӧ гӧрд лентаӧн кӧрталӧм кӧсасӧ. Нывъяс кевмӧны, мед дырджык пукаліс Лукич.

А дед пукаліс и пукаліс. Коркӧ сэсся и сійӧ чеччис; веськӧдіс коссӧ да улӧдз копыртчыліс йӧзлы:

— Пасибӧ ставныдлы. Ме тшӧтш гажӧдчышті тіянкӧд.

— Аслыд пасибӧ, дедусь, — шуис Надя, босьтіс Прошка ордысь баянсӧ да заводитіс гартны ной шалльӧн.

Дед видзӧдліс малязіяс моз ызгысь том йӧз вылӧ да ӧвтыштіс кинас.

— Баянсӧ коля...

Надя шензяна синъясӧн видзӧдліс сы вылӧ.

— Колхоз премируйтліс менсьым Митяӧс тайӧ баяннас. А ӧні мед сійӧ гажӧдӧ тіянӧс.

— Айда, дед! — горӧдіс Прошка и топыда кутыштліс пӧрысь колхозникӧс.

Лукич чукырӧсь кияснас малыштіс баянсӧ, быттьӧ прӧщайтчис сыкӧд, сэсся гораа содтіс:

— Гажӧдчӧй, бур войтыр. Гажӧдчӧй да казьтылӧй менсьым дона пиӧс, Митяӧс.