ВОЙНАБӦРСА ПОВЕСЬТ

 

1. Дорӧс

 

Быд ю вылын эмӧсь сиктъяс, кодъяс, кывтігӧн ли, катігӧн ли, зэв ылысянь тыдовтчасны. Сынан да сынан, быттьӧ вӧтчан сиктыс бӧрся. Сэтчӧдз сынан, мый тшыгъялан да кутшӧмкӧ дорӧсӧ пыжнад ляскысьлыны ковмас, нуръясьыштны. Ва бӧр кӧ мунан, позьӧ и не тшуклыны некытчӧ. Веськыда пыжад кылӧдчигмоз сёйыштін дай мый веськалас ки улад. Ю вылас, гашкӧ, ӧти сикт сэтшӧмыс и эм, Лосдін, коді ва бӧр кӧть ва катчӧс друг петкӧдчас-сувтас син водзад. Сикт весьтас кык кось. Визулӧсь, пыдӧсъясас лод. Пондан зібйӧн катны берег пӧлӧныс, да ӧдва кутшӧмкӧ тшупӧдтор веськалас зіб улад, мед водзӧ йӧткысьны. Косьяс костас тӧня — чери пуканін. Сьӧмгаыс тані, ыркыд ваас, гожӧмбыд олӧ, кытчӧдз дзикӧдз нин оз зэлав пӧк сюрӧсыс да оз вӧтлы сійӧс вывлань, кульман местаясас. Сиктса зонпосниыс лыддясны, кымынысь луннас сьӧмгаыс петалӧ-бузнитчылӧ. А мый не лыддьынысӧ, дорӧсысь кузь лунтырйӧн оз кайлыны да. Дас кымынысь купайтчасны. Либӧ ыркыдджык поводдяӧ пуджлаласны гач кокъяссӧ да келасны кывтыд коськас лэнъюръясӧс да налимпиянӧс кутавны. Шуны-горӧдны чой йывсянь, мед кайисны нин сэсся, некодлы. Мамъяс, вермысь на дед-баб да гырысьджык чой-вок видз вылынӧсь. Батьяс унджыкыслӧн абуӧсь — бӧр эз воны война вывсьыс. Бӧр локтӧмвыв жӧ эськӧ вӧрзьылісны татысь. Гажаа мӧдӧдчылісны — быд пыжын гудӧка. Сӧмын бӧрдысьыс изъяс вылас уна жӧ колис.

Микальлӧн мамыс таво гожӧмбыд кежлӧ карӧ муніс. Сійӧ медичка, да мӧдӧдісны велӧдчыштны. Олӧй, шуӧ, кыдзкӧ-мыйкӧ баба-пиа, ме волывлыны понда.

— Волывлӧмыд — сійӧ код тӧдас, — шуӧ Елисав баб, — а ми кыдзкӧ олам. Дерт, олам. Детинкаыд, слабог, абу нин потан пыдӧсса, дас кыксӧ тыртӧ. Меным отсӧг да-й горт олысь.

Батьыс Микальлӧн тожӧ эз во. Бабыс шуан кылӧн, Гитлер жӧ нятшкис. Сэсся бабыслӧн мӧд пи вылӧ усян юӧр воліс. Коймӧдыс служитӧ на, Сахалинын. Гижліс, японечьясӧс кор нин вермӧмны, а таво ар сӧмын на лэдзасны. Но и мед — ичӧт пиыс на эм — некоді оз тӧд, кӧні. Ставыскӧд ӧтлаын война вылӧ жӧ мунліс, а усян юӧрыс эз волы, вошӧма. Сійӧ и эм Елисав баблӧн медыджыд шогыс. Усьӧм пияныс жаль, нинӧм и шуны. Но ӧд найӧ, гижӧмаӧсь тай, геройскӧя пӧгибнитӧмны Рӧдина дорйигӧн. Налы кыкнанныслы пай вылас мам синваыс воис зэв нин уна, а вошӧм пиыс вӧсна киссьӧ помтӧг. Сэсся быдтор шуысьыс эм, бурсӧ и лёксӧ. Мукӧдыс: эн нин бӧрд сэсся, Елисав, ачыс кыськӧ югдас, письмӧтор ыстас. Мӧдъяс, мӧдарӧ, ырзьӧдӧны мам сьӧлӧм пессьӧмсӧ. Пленӧ кӧ, шуӧны, сдайтчис, гортас оз нин лысьт локны. Син пемдывтӧдз, юр садь бергӧдчывтӧдз дойдӧны тайӧ кывъясыс Елисав бабӧс. Сійӧ некыдз оз кӧсйы гӧгӧрвоны, сямнас ни сьӧлӧмнас, мый сылӧн пи ас вӧляысь вермис пленӧ сюртчыны.

Сьӧкыд висьтавны, коді Лосдінын медся сёрӧн водӧ, медся водз садьмӧ. Микаль тай чайтӧ, оз кӧ и водлыны йӧзыс-а. Рытнас каяс сарайӧ, вонйӧ, да ыж ку шебрас улас дыр на кывзас сиктса шыяссӧ. Со бабыс петӧ посводзӧ, литовкасӧ нуӧ дорӧдны Як Васьлы. Ачыс шуалӧ: «Керка тыр мужик вӧлі да литовка дорысь эз коль. Ковмас аслым велӧдчыны». Картасянь кылӧ мӧслӧн рӧмидзтӧмыс. Кадысь кадӧ сійӧ ышловзьылӧ, шогалӧ ли мый аслас мӧс делӧяс вӧсна... Со Агни тьӧт петӧма кильчӧ дорас, Вань писӧ корсьысьӧ. Тайӧ каднас Вань зырӧдлас гумлаяс дорӧ нидзув корсьны. Микаль тӧдӧ та йылысь, но сылы дыш нин вонсьыс петны да висьтавны. Дум вылас уськӧдлӧ войдӧрлунъясӧ. Делӧыс тешкодь вӧлі — быд лун он аддзыв. Ваньлӧн горт дорӧсас эм зэв ыджыд из — кыкӧн пуксьыны тӧран. Берег визьсяньыс абу и ылын, но келыштны колӧ. Рыт-асывъяссӧ Вань тані вуграсьлӧ. Мамыс весиг видз вылӧ быд лун оз ыстыв, мед пиыс черитор кыйыштас. Местаыс сідзсӧ вуграсьнысӧ абу лёк, буретш катыд кось бӧжыс. Мыкыс тӧнясьыс кыпӧдчылас, да-й комыс на шедлывлӧ. Войдӧр асыв Микаль лэччис дорӧсӧ, тӧрӧдчис Ванькӧд из вылас да гораа несйис.

— Эн мыссьыв али мый? Тадзи тэ менсьым став черисӧ Мегйылӧдз вӧтлан.

Микаль мыссис да чышкысис гач волысъяс косттіыс кыпӧдлӧм дӧрӧм бӧжас.

— Но вот, тадзикӧн. А ӧні пукалышт ме пыдди, купайтчыны ветла. Со тай, ставӧн нин ваынӧсь.

Изйыс шоналӧма нин. Микаль гоз-мӧдысь чӧвтліс вугырсӧ, некоді эз шед да, бытшкис шатин помсӧ из горулас. Мед пӧ ачыс кыяс. Шыбитчис гатшӧн шоныд из вылас да пондіс видзӧдны кымӧръяссӧ. Муа-енэжа костас варыш чӧлалӧ. «Сэні сылы, дерт, ыркыд, ваӧ пырны оз ков», — думайтӧ Микаль. Та бӧрын ачыс эз и тӧдлы, кыдз унмовсис, шонтіс изйыс кос лысьӧмсӧ да. Вугыртлігкостіыс мык шедас. Пессяс-пессяс да каяс дзик кос вылас. Варышлӧн синмыс ёсь, ставсӧ вылісянь аддзӧ. Мыксӧ аддзас жӧ, шыбитчас, кватитас да-й ньылыштас лэбигмозыс вугырнас быдсӧн. Микаль садьмис кодлӧнкӧ горӧдӧм шыӧ:

— Ваньӧ, вугыр шатиныд кытчӧкӧ сувтса мунӧ!

Микаль аддзыліс жӧ, кыдзи шатин діныс то кыпӧдчылас ва веркӧссяньыс, то ваас тшуклас. Сідз йӧктігтыр и кайис мӧдлапӧвса раскас да вошис. Таысь и ковмис мынтысьны Микальлы мышкас кык дуньыкӧн. Вань вылӧ сійӧ, дерт, эз лӧгась, ыджыдджык ёртсянь да, терпитіс.

 

2. Медбур кад — сійӧ асыв

 

Елисав бабыс Микальӧс велӧдіс водз чеччыны. Век вӧлі шуӧ: «Коді асылын дыр узьӧ, став олӧмсӧ узяс». Сиктса шыясыс асывнас нӧшта на озырӧсь, но талун Микаль садьмис ном дзизган шы улӧ. Вон саяс найӧ лыдтӧм-тшӧттӧм лэбалӧны да колӧкӧ мед дзизгӧны сэні. Но ӧд бура уна пырӧма вон пытшкас, да быттьӧ гӧрд кольяс ӧшйӧмны ситечас. «Вир юысьясыд, кыті нӧ эськӧ найӧ пырӧны?»— думайтӧ детинка да аддзӧ юр весьтсьыс ичӧтик розь, ном тӧрмӧн и эм. Аддзис, кыдзи пырӧны сэті. Номйыс первой вон вылас пуксяс да розьӧдзыс локтӧ подӧн. Сэсся и сюйсяс. «Тырмӧ тай сямныс, а розьсӧ ковмас вурыштны талун».

Номъясысь мынтӧдчӧм бӧрын Микаль бара на шебрасьлӧ да шыяс сертиыс кӧсйӧ гӧгӧрвоны, зэв-ӧ нин сёр талун али вывті водз на. Петыр дед тай петӧма нин выль пыжас тотшкӧдчыны-а, кылӧ. Сійӧ оз узь, быдӧнӧс садьмӧдас. Чой дорас, ас пывсян бокас лэбув эм, да сэні век мыйкӧ мастеритӧ. Оз кӧ пыж кодлыкӧ вӧч, пестер-кӧрзина кыӧ, маль лӧсалӧ. Весь оз овлы. Тшынасьысь калляныс век вомас, оз дугдыв нёнялӧмысь. Узигӧныс босьтлас ли оз ли-а? Лёкджык, зэраджык поводдяӧ сиктса зонпосниыс сы дорӧ чукӧртчасны лэбулас. Петыр дедкӧд некор оз овлы гажтӧм — мойдӧм-байтӧмнас кужӧ челядьсӧ ылӧдлыны. Мукӧддырйи шмонитӧм ради вӧзйылӧ кодлыкӧ каллянсӧ, он-ӧ пӧ кыскыштлы ӧтчыд.

— Он кӧсйы? Но дак оз и ков, дитя. Ыджыд пӧльзаыс таысь нинӧм абу. Бабыс тай меным мый эз и вӧчлы, мед шыбиті куритчӧмсьыс. Коркӧ вӧлі чунь гыжсӧ посниа шырлӧма да пуктӧма табакас.

— А мыйла нӧ чунь гыжсӧ?

— Тьфу! Эн нин казьтыв. Сы кодь прӧтивнӧйыс ӧд сэсся нинӧм абу. Кыски сэки тшынсӧ ас пытшкам да тӧкӧтьӧ гугӧн эг ло, сэтшӧма восӧдіс. Каллянсӧ ылӧ на шыбитлі. Корси жӧ бӧрнас.

— А кыдзи нӧ пач трубаас каллянтӧ уськӧдлін?

— А-а. Сійӧ ӧд кольӧм ар ме Вась Матренлы войладор керкаас пач тэчи. Вевт вылас нин уджалі, трубасӧ вӧлі кыпӧда. Матреныс чардаксяньыс меным кирпичсӧ мыччалӧ. Ачыс жӧ ӧти кирпич неуна сӧмын ӧшйӧдыштас тьӧс вылас да аслас жӧ юр вылас и бӧр усьӧ. Матрен ойӧстіс, а ме юалі, мый нӧ лоис? Юалі, да-й калляныс вомсьым трубаас исковтіс. Грек вылас и юшкаыс на восьсӧн вӧлӧма. Лэччи сэсся да ӧтилаысь-мӧдлаысь босьтавлі кирпичьяссӧ, гудйысьлі кинам — некӧн абу. Ковмис трубасяньыс бӧр разявлыны. Со ӧд сійӧ куритчӧмыд кутшӧм. Эн жӧ бара босьтӧй воманыд. Здоровьеныд томӧн-бурӧн оз ло... да-й куритчысь мортыдлӧн сідз на быдторйыс овлӧ. Пӧжар вӧчасны да асьныс сэні сотчӧны и. А ме ӧд мый нин сэсся, мӧдар югыдас ковмас каллянсӧ босьтны. Но куритчынысӧ ме сёрӧн нин заводитлі, комын ӧкмыса вӧлі. И то на век батьысь гусьӧн, гортын эг лысьт шпуткыны.

Петыр дедлӧн кок улас поткӧдлӧм сартас, ӧні пестер панас. Видзӧдӧй, шуӧ, кыдзи паннысӧ колӧ, кузь олӧмас коркӧ вермас и ковмыны.

Петыр дед петӧма нин пыж дорас, колӧ, сідзкӧ, чеччыны. Со дзуркнитіс кильчӧ ӧдзӧсыс — кодкӧ локтӧ нин на ордӧ. Микаль войнас узис да эз и тӧдлы, мый бабыс да Таттян тьӧт ботайтчыны ветлӧмны. Локтысьыс ӧні Таттяныс и эм — черисӧ юкны пондасны. Микаль лэччис сарайысь.

— Чеччин, пиук?— юалӧ бабыс.

— А садьми тай. Вонйыс розяссьӧма, да номйыс менӧ войбыд курччалӧма.

— Коньӧрӧй. А ми со Таттян тьӧтыдкӧд чери дорӧ лэччылім. Тэ, кӧнкӧ, эн и кывлы, узин.

Пестерысь кузь пу ворйӧ бужгӧдісны кыйдӧссӧ. Быдсяма чериыс шедӧма: и эзысь сьӧма гӧрд бордъя сынъяс, сой кызта нёль сир, пуклӧс кодь ёкышъяс. Кытыськӧ весиг ӧти пӧвган вӧтлӧмны боталӧас.

— А кыдзи ті сійӧс юкны понданныд, пӧвгансӧ?

— Ме сыысь черинянь пӧжала, да ӧтлаын сэсся и чӧсмасям, — шуӧ Елисав баб.

Пачыс ваймӧма нин. Регыд ӧгырсӧ позьӧ и кыскавны нин пач вомланьыс кузь нуд йылӧ кӧрталӧм пожӧм лапъясӧн да сэсся и пӧжав, мый тэныд колӧ.

— Сюруктӧ мун лэдз карта вывсьыс да колльӧд луд вылӧдзыс. Талун водзджык и лысьті, мися видз вылӧ мӧдтӧдз мед вевъяла черисӧ бытшкыны да солыштны.

Микаль лэччис кильчӧ вылысь лысваӧн кӧтасьыштӧм му вылас. Кӧмтӧм кокыс казяліс: войыс вӧлӧма ыркыд. Бала вылын сырчик пукалӧ, бӧжнас лайкӧдӧ. Тӧдса сырчикыс — гожӧмбыд тані олӧ, а позйыс вӧлі сарай ӧклупень улын. Пияныс лэбалӧны нин.

Ю вылыс лӧнь. Ляпвом крежйысь джыджъяс петӧмаӧсь, кось весьтас гӧгралӧны, ӧктӧны ком бобувсӧ. Мукӧдыс дзик ваӧдзыс лэччыласны, горшныс косьмӧ да васӧ юӧны. Нырныс сӧмын тшуклас, а бордныс оз кӧтасьлы.

Зонка пуксьӧ бала вылас, повзьӧдӧ сэтысь сырчиксӧ. Оз тэрмась мӧссӧ лэдзны, водз пӧ на. Ачыс эськӧ Ваньӧс виччысьӧ, кор сійӧ Мерисӧ картаысь вӧтлас. Дыр виччысьны эз и ков. Ваньлӧн киас кузь ляпа, нӧб пу, ӧласьӧ сійӧн, быттьӧ сабляӧн. Ачыс шуалӧ:

— Ме тэныд петкӧдла люкасьӧм, сюртӧм скӧтина.

— Мый нӧ сэтшӧмторсӧ вӧчис?— юалӧ Микаль.

— Мый. Карта ӧдзӧссӧ восьті да бурӧн, мися, лок, Мери, лудӧ мунам. Петігмозыс и ӧлыштіс меным юрнас. Кок йывсьым пӧрлі. А сюра кӧ вӧлі?

— Сюраясыд оз люкасьны. Тэ нӧрӧвит, ме на лэдза Сюрукӧс.

Кык друг вӧтлӧны мӧсъяссӧ ю берег пӧлӧныс. Налы главнӧйыс лоссӧ вуджӧдны, а сэні сэсся асьныс довгасны навӧлӧкӧдзыс. Вань висьталӧ Микальлы:

— Вугыр шатинъяс вӧчи, кыкӧс. Аслым и тэныд. Сӧмын вугырсӧ бабыдлысь кор, менам лишнӧйыс абу. Рытнас сэсся вуграсьыштам из вывсяньыс. Но? А ӧні, мӧсъяссӧ вӧтлам да, зырӧдлам мырпомла. Висьталӧны, кисьмӧма нин. Талун эз ыстыны видз вылӧ — туруныс абу на косьмӧма, куртнысӧ нинӧм.

Ачыс лоскыс абу эськӧ йир, но пыдӧсас зэв нин кыза нюйтсӧ вольсыштӧма, вӧян кокнад бура пыдӧдз. Та вӧсна зонъяс шыбитісны гачьяссӧ, павкнитісны лосдор эжӧр вылас. Мӧсъяс оз кӧсйыны вуджны, бергӧдчылӧны зонъяс вылӧ сувтлӧмӧн. Вань сэки кузь ляпанас валаньыс швачнитлас, «ме тіян» горӧдлӧ. Мӧсъяс полӧны ляпасьыс.

Вуджисны, катӧдісны скӧтсӧ кос вылӧдзыс да лӧсьӧдчисны бӧр кевны. Видзӧдӧны: Маша мӧссӧ жӧ вӧтлӧ, кевны жӧ думныс, а зонъяс гачтӧмӧсь.

— Мунам ӧдйӧджык йиринас, — Вань шуӧ.

Келісны йиринас. Ваньлы гӧгйӧдзыс ваыс, Микальлы морӧс горулӧдзыс. Сулалӧны, виччысьӧны, кор Маша прӧйдитас. Найӧ тшӧтшъяӧсь, кыкнанныс таво сизим класс помалісны.

— Мый нӧ мӧс вылас эн кавшась, платтьӧтӧ кӧтӧдін?

— Седлӧсӧ вунӧді пуктыны.

— Мӧскыд тай укшаль, лёка йирсьӧдан. Лыясыс регыд нин кусӧ писькӧдасны.

— Ачыд тэ укшаль. Кос кокъястӧ тай гудыр ваас дзебӧмыд.

— А, — ӧлыштӧ кинас Вань.— Мунам, Микаль, такӧд пом ни дор он аддзы.

Вань радейтӧ Машаӧс, но та йылысь некоді оз тӧд. Сӧмын, гашкӧ, горт дорӧсас ыджыд изйыс.

Тайӧ асъя здукас изъя дорӧсыс медся уна йӧза. Видз вылӧ мунысьясӧс колльӧдӧны, тшӧтш лэччӧдӧны пыжӧ пажын мешӧк ли, куран ли, литовка ли. Микаль тожӧ лэччӧдіс бабыслысь пажынсӧ да шомйӧв тыра дзоля туис. Мешӧк дӧра пырыс киыс сылӧн кылӧ пачысь неважӧн на петӧм няньлысь шоныдсӧ. Бабыс висьталӧ Микальлы, кытчӧ-мый сёйнысӧ кольӧма да Сюруксӧ мед дыр оз сулӧд карта ӧдзӧс дорас, кор лудсьыс воас, регыдджык мед йӧртас.

— Талун мырпомла мунӧны. Гашкӧ, ветла?

— Ветлан кӧ и зэв бур, йӧлӧн сёйыштны кӧ ваян и. Да кынсӧ эн ӧкты. Коркӧ зэра лунӧ колӧ жӧ ветлыны, ӧні кисьмыны пондас.

 

3. Мырпомла

 

Нюрӧ мӧдӧдчисны нёльӧн. Маша на тшӧтш вӧзйысис да Як Лёньӧс мамыс мырдӧн тшӧктіс нуӧдлыны. Арлыднас Лёняыс Ваньысь ыджыдджык нин вӧлі, но дыш вӧснаыс вӧр-васьыс нинӧм на эз тӧд да-й новлӧдлынысӧ сійӧс вӧлі некодлы.

— Босьтлы, Ваньӧ, менсьым ӧслӧпансӧ, оз-ӧ мырпом тусь вай, — корӧ мамыс.— Гортын сідзжӧ нинӧм оз вӧч-а. Оз вугрась ни, видз вылӧ мекӧд оз кӧсйы ни. Кытчӧ и петлӧма татшӧм дыш мортыс?

Туйыс первой сэті жӧ мӧдлас, кыті зонъяс мӧсъяссӧ асывнас вӧтлісны, а сэсся вывлань кежас, понӧль сора пожӧма яг вылӧ. Туйыс таті паськыд на, вӧла туй. Тӧвнас пес кыскалӧны матігӧгӧр вӧръяссьыс. Та вӧсна абу и бонзьӧдӧма туйсӧ еджыд лыаӧдзыс, да лӧсьыд восьлавны эжа вывтіыс. Быдӧнлӧн киас туис. Кодлӧн ыджыдджык, кодлӧн ичӧтджык, а Лёнялӧн сэтшӧм дзоля, мый бур мортлӧн кулакыс оз тӧр. Вань сералӧ, миян пӧ межнымлӧн килаыс таысь ыджыдджык.

— Мый сералан, — шуӧ Маша.— Гашкӧ, и сы мындаыс оз сюр.

— Вайӧ видзӧдламӧй, кодлӧн тырас дозйыс, кодлӧн оз.

Вань сувтіс мышнас сэтчань, кытчань мунӧны, шыбитіс юр вывтіыс лемень тасьтісӧ, горӧдігмоз: «Тыр да-й, сод да-й, кольышт на!» Тасьтіыс лэбзис кытчӧкӧ, оз тыдав турун пиас.

— Видзӧдлам, пукса али кымса.

Аддзисны — пукса лоӧма. Сідзкӧ, Ваньлӧн туисыс тырас. Микальлӧн да Машалӧн тасьтіныс тырны жӧ висьталіс.

— Лёньӧ, ноко тэ шыбит.

Тасьтіыс сылӧн зэв вылӧ качавліс, аддзылісны, кыдзи югнитліс шонді водзас еджыд лемень пыдӧсыс, да-й вошис кытчӧкӧ. Воліс ли эз муӧдзыс, некоді эз аддзыв. Корсисны-корсисны — некӧн абу. Став турунсӧ матігӧгӧрсьыс юклалӧмӧн шобисны. Лёнялӧн синваыс доршасьӧ. Вошас кӧ, шуӧ, мамӧ куӧс поткӧдлас. Микаль мыйлакӧ вывлань видзӧдліс да аддзис тасьтісӧ — пожӧм туганӧ ӧшйӧма, кык чаль костӧ. Кужӧма тай сибдыны.

— Эн бӧрд, Лёня, ме аддзи тасьтітӧ. Видзӧд, кытчӧ ӧшйӧма, ӧні колӧ уськӧдны сійӧс.

Вань аддзис кос чаль да шыбитіс тасьтіас. Сійӧ усис да лоис кымса. Лёня кӧсйис нин бӧрӧ косны, да ышӧдісны бӧр кольччыны:

— Лок, лок, артельӧн кыдзкӧ тыртам туистӧ. Тайӧ ӧд ми ворсыштім сӧмын, нинӧм сійӧ оз висьтав.

Нюръясыс тані, Лосдін гӧгӧрын, помтӧм-дортӧмӧсь. Помасьлытӧг-орлытӧг ӧти нюр вуджӧ мӧд нюрӧ. Нюр шӧрас — пыдӧстӧм вадъяс. На дорӧ матӧ он сибав. Кӧнкӧ ылын на ачыс вадйыс, а кок улад сэтшӧма нин лайкъялӧ, быттьӧ катлӧс пыжын сулалан. Он, он лысьт водзӧ воськовтны. Вотчысьяс нюр доръястіысджык ветлӧдчӧны. Да-й шӧрланьыс вотӧсыс оз ёна и овлы, мырпом кӧть турипув.

Мырпом, сійӧ сэки чӧскыд сёйнысӧ, кор сӧмын на небзьыны заводитас. Пуктан вомад, да пинь улад мед крутшнитлас жӧ. Татшӧм мырпомсӧ и аддзисны челядь ӧти ді вылысь. Вижа-гӧрда тусьясыс гырысьӧсь, сідз и вӧзйысьӧны вомад, но медводз колӧ туисъяс тыртны. Лёня джынсӧ мында ӧктыліс туисас, но пуксис шойччыны да пукалігмозыс ставсӧ сёйис, мый ӧктыліс. Сэсся эськӧ и бара заводитліс вотчыны, но ӧтиӧс туисас, кыкӧс вомас пуктас. Мукӧдыслӧн тырисны нин дозъясыс, да ӧні воманыс жӧ ӧктӧны.

— Уна эн сёйӧ, висьманныд, — шуӧ Вань.

— Лэччамӧй сэсся!

Ставӧн ӧтлаӧ чукӧртчисны. Туисъяс сьӧкыдӧсь — кисьмӧм мырпомыд уна тӧрӧ. Вань кыпӧдліс Лёнялысь туиссӧ:

— Но? Тані тай тэнад нинӧмыс абу.

— Абу. Эг вевъяв.

Артельӧн Лёнялӧн дозйыс тырис зэв регыдӧн, да петісны нюрсьыс. Гортлань век гажаа восьлавсьӧ, кор дозъяс тырӧмаӧсь. Лёня бӧрӧджык кольччис. Он ӧд вермы ӧдйӧ мунны туиссьыд вотӧстӧ сёйигтыр. Сиктӧ вотӧдз сылӧн туисыс вӧліс нин тыртӧм.

 

4. Гожӧмыс вешйис арлань

 

Бур гожӧмыс арлань вешйис. А дерт, Илля лун бӧр нин сэсся. Войяс пемдісны, лоисны ыркыдӧсь. Челядьӧс оз нин сэтшӧма кыскы купайтчыны, кӧть эськӧ дорӧссӧ оз на вунӧдлыны. Унджыксӧ Петыр дед дорынӧсь. Сійӧ велӧдӧ зонпоснисӧ пестер да туис вӧчны. Первой петкӧдлас, кыдзи колӧ, да сетас кодлыкӧ, водзӧ, шуас, нуӧд.

Микаль олӧмын тайӧ лунъясӧ тожӧ мыйсюрӧ лоис. Мамыслӧн карысь воис пӧсылка. Баба-пиа аддзисны сэтысь куим гӧгрӧс куд. «Леденцы» — лыддьӧ ӧти куд вылысь Микаль.— Вугыр заводъяс эмӧсь жӧ. Ваньлы ӧтисӧ сета. Дӧрӧм-гач ыстӧма Микальлы. Письмӧас гижӧма: «Тайӧс сӧмын школаад пасьтавлы. Гортӧ воан да пӧрччы».

— Правильнӧ гижӧма, — шуӧ бабыс.

Дӧрӧм пытшкас бура тубыртӧмӧн пуктӧма гӧрд шӧвк галстук, «О-о! Шӧвк и быдӧн», — шуӧ Микаль, а бабыс содтӧ:

— Ме чайта, татшӧм галстукӧн он лысьт лёка велӧдчыны. Яндзим лоас.

Елисав баблы тожӧ вӧлӧма гӧснича — кузь ризъя шӧвк шаль. «Но, — шуӧ, — мыйкӧ на и ме пондась мӧдӧдчӧ». Аслас эськӧ любӧысла горшыс гӧрддзассис, синваыс чепӧсйис.

— Татшӧм шальыс эз на волы юрам. Абу югыд ни пӧрысь мортлы. Кужӧма тай бӧрйынысӧ.

Сэсся и Сахалинысь письмӧ воис Сандыр дядьыслӧн. Микальлы сетіс почтальоныс, аддзис ывла вылысь да:

— Эн восьт бабыдтӧг, виччысь рытӧдзыс.

А Микальлы сэтшӧм окота лыддьыны письмӧсӧ, тӧдмавны, кор воас Сандыр дядьыс. Но рытӧдзыс сэтшӧм на ылын. Позьӧ вӧлі Вань дорӧ котӧртлыны, но сійӧ видз вылын. Видзӧдліс ӧшиньӧ: Як Лёнь кытчӧкӧ мунӧ, пельпом вылас зор нуӧ.

— Кытчӧ мунан, Лёньӧ?

— Ачым тӧда. Тэ мун лэччы да вугрась, а меным чериыс унджык шедас.

Микаль думӧ усис: «Зорйӧн чери кыйны мунӧ. Кыйӧдны колӧ».

Лёня вуджис картупель муяс вывті да вошис гумлаяс сайӧ. Сэсся лӧз дӧрӧмыс тыдовтчыліс Кырйыв сён дорын. Сёнсӧ вуджис. «А-а, — кватитчӧ Микаль.— Гуран гӧпъясас мунӧ сирпиянсӧ нӧшавны.» Тулыснас тайӧ местаяссӧ ставнас ойдлӧ. Кор ваыс ямас, гуранъясас кольӧ гӧпъясӧн-гӧпъясӧн. Йӧй сирпияныслӧн, весь кузя на абуӧсь, сямныс, буракӧ, оз тырмы ваыскӧд тшӧтш петны да сідз и кольӧны татчӧ гожйыны, а бӧрнас пӧдӧны.

Микаль сувтіс бадь сайӧ, видзӧдӧ Лёня бӧрся. Сійӧ тӧдӧ нин, мый кутас вӧчны мӧдыс. Келас гӧп шӧрас, гудыртас васӧ ас гӧгӧрсьыс да пондас видзӧдны, кор сирпияныс нырнысӧ мыччасны ва веркӧс вылас. Гудыр ваыс налы абу любӧ, шаглеманыс няйтыс пырас да. Сэки и пондас Лёня крапайтны найӧс. Кодлы веськалас, пыр жӧ бовгысяс вылӧ рушкуӧн. Вань коркӧ эськӧ висьтавліс да, мый сирпиянсӧ татысь кыйны колӧ посни синма тывйӧн да юас лэдзны, но делӧӧдзыс эз волы. Асланыс тывйыс абу, а кодлыськӧ корлӧма, да абу сетӧмны. Косявланныд пӧ. «Азым синмыс, ӧні ставсӧ начкас, — думайтӧ Микаль.— Асьныс ӧд ӧти жӧ оз сёйны, понныслы вердасны». Гожӧмбыднас сирпияныс сэтшӧма дуксясны, мый морт сёйны он вермы.

Лёня пуджис гач кокъяссӧ да келіс.

— А ме тэнӧ кыйӧді, а ме тэнӧ кыйӧді, — сьылігтыр петӧ бадь сайысь Микаль.

Лёнялӧн нем виччысьтӧмысла кисьыс зорйыс усис.

— Мый тэныд колӧ? Гашкӧ, кык син костыд луддзис?

— Ме тӧда, мый кӧсъян вӧчны. Тайӧ тшаква, мый кӧсъян вӧчны. Ставсӧ сідз и тадз нӧшавны он вермы. Ме тӧда эськӧ да, кыдзи бурджык.

— Кыдзи?

— Тіян тай ёс тыв эм, сарай боканыд ӧшалӧ.

— Эм.

— Тэ ветлы сыла, а ме ведраясла зырӧдла. Ставсӧ губыртам, ни ӧти жунь оз коль тӧв кежлас пӧдны.

Микаль куим ведра вайис, а недыр мысти и Лёня воис ёс тывнас.

— Фу, ӧдва кыски. Сьӧкыд тай вӧлӧма.

— Но бур, вай чӧвтам.

Микаль босьтіс ӧтар помсьыс сюрӧсъяссӧ да ваас келіс, а Лёня мӧдар помнас кос вылӧ кольччис.

— Тэ сэні и сулав, а ме, часлы, гӧгӧрта.

Микаль кытшовтіс, да пондісны кыскыны тывсӧ.

— Улыс сюрӧссӧ эн коль, кыкнансӧ тшӧтш кыскы!— горзӧ Микаль.— Эн тылавлы али мый некор?

Кор тыв гыдйыс поньдаммис, сирпияныс вӧрны пондісны, зонъяслы кокъясас кутісны зургыны. Збойджыкыс вылыс сюрӧс вывтіыс чеччышталӧны. Кыскисны турунас.

— О-хо, уна тай шедӧма, — шензьӧ Лёня, а Микаль курыштӧ ведраӧ ва, да кыкӧн путкыльтӧны тыв гыдъяс пессьысь сирпиянсӧ сэтчӧ. Тадзи нёльысь-ӧ-витысь чӧвтлісны, куимнан гӧпсӧ тывъялісны. Ваыскӧд сорӧн куим ведра и лоис.

— Сё али мый?— юалӧ Леня.— Сідзкӧ, ӧти ведрасӧ тэныд, кыксӧ меным. Ачыд тӧдан — ёс тывйыс менам.

— Сійӧтӧ сідз, да черисӧ мыськыны колӧ. Ставнас дуксьӧма нин гӧптас. А нюйтыс вылысаныс! Тэ вай паськӧдлы тывсӧ турун вылас, мед косьмыштас. Бӧрыннас кокниджык лоас нунытӧ, а ме черисӧ ю дорас лэччӧда.

Микаль тэрмасис, мед ведраясас сирпияныс дзикӧдз эз кольмыны. Первой кык ведрасӧ нуис да кисьтіс сӧстӧм ваас, котӧрӧн кайліс коймӧдысла. Жуньясыс надзӧник варовмыны пондісны сӧдз ваас. Бӧръя кыйӧмаясыс йиринас нин мунісны, воддзаясыс сӧмын на палявсьӧны. Микаль неуна видзӧдыштіс на бӧрся да кайис Лёня дорӧ.

— Мыськин?

— А ваас на коли, мед бурджыка кӧтӧдас, дуксӧ нуас.

— Кылӧдас кӧ?

— Оз, сэті лӧнь, — шуӧ Микаль да тшӧтш кутчысьӧ тывсӧ паськӧдлыны.

 

5. «Пыж кылалӧ!»

 

Микаль пукалӧ аслас бала вылын да виччысьӧ, кор мӧдлапӧвса нӧрыс сайысь петкӧдчасны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн кывтысь пыжаяс. Бабсӧ виччысьӧ. Кад жӧ нин сэсся лыддьыны Сандыр дядьыслысь письмӧсӧ, коді век на конверт пытшкас. Бӧр адресас сӧмын ӧти кыв и гижӧма «Сахалин» да Сандырлӧн кырымпасыс. Коркӧ ӧтчыд Микаль петкӧдліс бабыслы Сахалинсӧ карта вылысь.

— О-о, — шуӧ, — дзик нин му помас да. А ми нӧ кӧні?

— Со ми кӧнӧсь, — петкӧдлӧ Микаль.

— Тайӧ нӧ подӧн кӧ, дыр-ӧ ковмас восьлавны?

— Сэтчӧ, бабӧ, поездӧн мунӧны.

— Сэтчӧ пӧ мунӧны. Меным татчань колӧ. Сандырыс, мися, кыдзи кутас локны?

— Поездӧн жӧ, кыдзи. Княжпогостӧдз.

— Но, сэтчӧдз кӧ воас, лыддьы, гортын нин.

Микаль нюмъялӧ ас кежсьыс та йылысь казьтылігӧн. Но со и тшукис бабыслӧн да Таттян тьӧтлӧн пыжныс. Зонка котӧртӧ чой улӧ, ӧлалӧ письмӧсӧ юр весьтас:

— Бабӧ, йӧкты! Сандыр дядьлӧн письмӧ воис.

— Пыжас али мый кута чеччавны?

Баба-пиа кайӧны гортаныс.

— Но, ӧдйӧ лыддьы. А, энлы либӧ, нӧрӧвитлы. Паськӧмӧс вежа, мича сарапан пасьтала, юрсиӧс сынышта. Абу ӧмӧй праздник?

— А лёк кӧ письмӧыс?

— Абу лёк. Оз вермы ӧні лёк письмӧ воны. Войнаыс помасис. Сідз нин пель йылӧдз тырим шог юӧръяснас.

Микаль заводитӧ лыддьыны. Ньӧжйӧ лыддьӧ, а бабыс сӧмын «да-да» шуалӧ, «но-но» лэдзӧдлас. Детинка оз бура гӧгӧрво дядьыслысь чукыль-мукыльяссӧ, да сы вӧсна нӧшта на ньӧжйӧ лоӧ лыддьӧмыс. Помас нин гижӧма: «Медглавнӧйсӧ ӧні висьтала: лэдзасны регыд. Мед виччысьтӧг эз ло менам воӧмыс, сы вӧсна и гижа.» Елисав баб бӧрддзӧ:

— Но-о, Сандыр пиӧ тай воас. Кӧть ӧтиӧс аддзыла жӧ ловъя син-пельӧн.

Уна на быдтор бӧрдӧдіс-лыддьӧдліс да нюмъёвтіс жӧ сэсся:

— Быдмигас ӧд баламут кодь вӧлі, син лапнитігкості надур вӧчас. Батьыс, поконик, чуньнас эз вошйыв. Ме жӧ мыйкӧ воюйтлі-а... Со тай, туйӧма на бур войтырлы, мый дыра служитіс, войнаӧдзыс на ӧд мунліс гортысь.

Виччысян лунъясыд, найӧ кузьӧсь. Да-й письмӧас бара жӧ нинӧм абу гижӧма, кор виччысьнысӧ. Туруна уджъяс помасисны нин, да бабаяс вундыны лӧсьӧдчӧны. А быдмӧма няньыс таво зэв жеб. Татшӧм лёк урожайыс, висьталӧны, важӧн нин абу вӧлӧма. Челядьӧс, гырысьӧс и посниӧс, картупель босьтны йитісны. Сійӧ кӧть таво лоӧма дзикӧдз тшыгъялӧмысь. Та вӧсна и водз заводитісны босьтнысӧ, мед кӧть, думайтӧны, вевъяласны чунявны ставсӧ. Му вылас келавны бабыс Микальлы сетіс кӧті.

— Мед ыджыд кӧ, — шуӧ, — унджык кӧмавны тӧрас, кокыдлы шоныд. Батьыд на тайӧс новліс. Кристосӧ-Енмӧ, кӧнкӧ вӧлӧмаӧсь ли, абу ли?

Со, век тадзи. Мыйкӧ усяс син улас ли, ки улас сюрас ли — бара казьтылантор, бара бӧрдӧдантор. Войдӧрлун дедыслӧн табак мешӧкыс ки улас веськаліс, бӧрдӧдіс да бӧрдӧдіс. Галь дед война помланьыс кувсис. Кок йывсьыс пӧрис да быттьӧ тожӧ абу вӧвлӧма. Шпал лӧсны мӧдӧдлісны сійӧс набор серти. Сэтысь и вайӧдісны — куш лолыс сӧмын. Кык лун гортас оліс да-й ловсӧ паньыштіс. Ачыс тай висьталіс, кӧдзыд ва пӧ юи пӧсьвывсьым да сэтысь висьми.

Рытладор нин. Асывсяньыс ёна зэрмыліс, но оз на позь шуны, мый тайӧ вӧлі арся нин, лыӧ и куӧ йиджан зэр. Шоныдӧн на мыськовтіс мусӧ. Уджавны эз пет некоді, сетіс шойччыны йӧзыслы. Арнад нин эськӧ кутшӧм шойччӧм да... Лун шӧр гӧгӧрас кобис, да унджыкыс вӧрӧ зырӧдісны пувла. Микаль ышнясьліс жӧ йӧзыскӧд тшӧтш ветлыны, да бабыс эз лэдз, шуӧ:

— Чорыд бока на пувйыс, абу на воӧма сӧк вылас. Кӧтасян и. Татшӧм зэр бӧрын вӧрӧ кӧть ваӧ сюйсьы, топ ӧти. Гортад пукав, а ме Таттянӧс ботайтчыны нуӧдла.

Нем вӧчӧмысь Микаль видлалӧ выль велӧдчан книгаяссӧ. «Кышны колӧ эськӧ», — думыштӧ да петӧ чуланӧ шпалер тупльӧдла. Кышис книгаяссӧ, да-й бара нинӧм вӧчны. Восьтіс ӧшинь да кутіс видзӧдны ывла вылас. Зэрӧм бӧрас сійӧ дзик быттьӧ мӧд лоӧма. Кӧтасьӧм изъя дорӧсыс югъялӧ шонді водзас. Изъясыс косьмӧны, да весиг синмӧн аддзан — рутор кайӧ насянь. А со кодлӧнкӧ и пыжыс кылалӧ. «Бур на пыжыс, абу на ва бӧр лэдзантор. Модаыс тай абу миян сиктса кодь-а. Кутшӧмкӧ кӧлуй на пыжас эм. Бушковнас, кӧнкӧ, кодлыськӧ берегсьыс ӧтдортіс, кутны колӧ.»

Микаль котӧртӧ Вань дорӧ, коді кильчӧ дорас пелыс вӧчӧ.

— Лок ӧдйӧ, пыжсӧ кутам.

— Кутшӧм пыж?

— Со тай нӧ кылалӧ.

— А-а. Ме сэтчань эг на и бергӧдчыв. Котӧртім!

Зонъяс петісны пыжӧн, матыстчисны, а кылалысь пыжас йӧз вӧлӧмаӧсь. Пуксисны да сералӧны. Военнӧй паськӧма ӧтиыс. Шынеля, фуражкаа. Сійӧ и шуӧ:

— Ме тай висьтавлі, кодкӧ быть вылӧ воас кылалысь пыж дорас. Тайӧяс шуӧны, ог пӧ эськӧ и тшуклӧй, воча кӧ пыжӧн петаласны. Мися, вӧчам татшӧмторсӧ. Водім пыж пыдӧсас да-й кылӧдчим со. Но, сідзкӧ, тіян дорӧ вуджа, зонъяс, нуӧдӧй горт дорӧдз.

Пыжӧ пуксьӧм бӧрын воысь морт нинӧм сэсся эз шулы. Пӧрччис фуражкасӧ, шыльӧдыштіс ки пыдӧснас еджгов юрсисӧ да сикт вылас видзӧдӧ, ас чужан сикт вылас, кодӧс дыр нин эз аддзыв да коді ыджда вылас нинӧм абу и вежсьылӧма. Выль стрӧйбаяс оз тыдавны — некодлы вӧлі найӧс кыпӧдны. Мӧдарӧ, керкаясыс быттьӧ сісьмӧмны кӧзяинъястӧгыд. Кӧнсюрӧ оз нин овны — брӧвъяӧсь ӧшиньясыс. Кор тшукисны берегас, военнӧй морт шуӧ:

— Горт дорӧдз менӧ вайӧдӧмысь мекӧд ветламӧй, гӧсничаяс эмӧсь.

Сійӧ пӧрччӧ шынельсӧ да ӧшӧдӧ шуйга сой крукас. Мӧд кинас кватитӧ чемодансӧ да ыджыда воськовтӧ изъяс вывтіыс. Сиктас эз кут кайны, а горт весьтӧдзыс муніс дорӧсӧд. Сэсся ставӧн кайисны.

— Гортӧй тай паса вӧлӧма, некоді, кӧнкӧ, абу.

— Ме пасалі, — шуӧ Микаль, — а бабӧ чери кыйӧ.

— Вот те на! Тэ — Миша?

— Миша. Сӧмын ставӧн Микальӧн шуӧны.

— Но, сідзкӧ, дядьӧн шуысь тэ менам, племяш. Ме тэнӧ та ыджданас эг чайт. А ёртыд кодлӧн?

— Ме Асекрит Васьлӧн, — ачыс Вань висьталіс.

— Кыкнанныд тай батьтӧмъяс быдманныд. А мый сэсся вӧчан, сідзи кӧ нин артмис. Колӧ кыдзкӧ быдмыны. Да ті нин, видзӧда, асьныд мужикъяс, он нин сетчӧй сьӧкыдыслы. Батьясныд зэв сюсь войтыр вӧліны, наӧ кӧ быттьӧ рӧдйинныд.

Сандыр восьтӧ чемодансӧ, судзӧдӧ сэтысь лӧз мешӧк да бужгӧдӧ пызандӧра вылас быдсяма юмовторсӧ.

— Со, чӧсмасьӧй. Ставыс Дальньӧй Востокса. А бабыд, сідзкӧ, чери кыйӧ? Но и бур. Сэтшӧм окота ас черисӧ видлыны. Сэні кӧть эськӧ мыйта колӧ вӧлі, но ставыс морскӧй чери. Бӧръя кык восӧ эг и сёйлы нин, син водзам оз ков.

— Миян ӧд эм, солалӧма. Бабӧ лэччывлас, ме вуграсьла.

— А, дум вылам усис. Со тэныд вайи, быдса набор.

Сандыр судзӧдӧ чемодан пыдӧссьыс картон куд, восьтӧ сійӧс. А сэні... Дзоля и гырысьджык кыснанъяс. Ком вылӧ и сир вылӧ. Кык кытшӧ сӧн гартӧма. Вӧсниыс вугыр шатинӧ домны, мӧдыс кыснанасьны.

— Тайӧ ыджыд сиртӧ оз кӧ кут-а?— шуӧ Вань.

— А тэ видлы оровтны.

Вань корсьӧ вӧй помсӧ, разьӧ мыйтакӧ да ӧтар-мӧдар киас гаровтӧ куимысь. Зэлӧдчӧ.

— Оз. Гашкӧ, кепысьӧн-а... Киӧс тай вундӧ.

Посни вугыръясыс тожӧ эмӧсь, мык вугыръяс — зонъяслы медся коланаыс.

— Но, Микаль, пукты самӧвартӧ. Сэсся, гашкӧ, бабыд воас.

Кык другыс ю дорас вала лэччисны, а сэні чери кыйысьясыс тшукӧны буретш. Сандыр аддзӧ ӧшиньӧд налысь тшукӧмсӧ, котӧртӧ воча. Кор мамыс лэччис нин пыжсьыс, босьтӧ Елисав бабӧс моздорас да сідз и мӧдӧдчӧ чой паныдсӧ. Микаль отсалӧ Таттян тьӧтлы катны ва боталӧсӧ да ӧшӧдны сійӧс. Сэсся бара на лэччылӧ пыжӧдзыс чериысла.

Со и воис дыр виччысяна пиыс Елисав баблӧн. Эз и понды синвасӧ дзебны. Став сьӧкыд олӧм-вылӧмсӧ лыддьӧдліс-бӧрдӧдіс. Кувсьӧм дедсӧ и, усьӧм пиянсӧ и, вошӧм Коля писӧ и.

— Корсям Коляӧс, — шуӧ Сандыр.— Абу ем, туялам кытыськӧ.

 

6. Школаын абу жӧ гажтӧм

 

Кӧнкӧ лунвылынджык кӧ, сентябр заводитчигӧн кутшӧм на эськӧ ар, а миян войвылад ставыс нин арйыны лӧсьӧдчӧма. Мича на поводдяыс, нинӧм шуны. Шондіа, кос. Му вылын ноксян поводдя и эм. Но водз асывъясӧ петан ывлаӧ да, бура нин пужъялӧма-едждӧма гӧгӧр. Арся шуштӧм зэрыс коркӧ сёрӧнджык пондас пызйыны.

Микальӧс велӧдчыны «домалісны», а Сандыр дядьсӧ бӧрйисны колхоз предӧн. Сиктсаяс шуисны ӧтсӧгласӧн, мый запасса старшӧй лейтенантлы медся на кивыв овмӧссӧ кыпӧдны. Да-й Людьыс, шуӧны, мудзис жӧ предавнысӧ. Важӧн нин корӧ вӧлі вежны. Шулывліс: «Кыдзи ті, фронтовикъяс, менсьым командуйтӧмсӧ видзӧдны верманныд?» Но и вежисны сэсся, лук да капуста вӧдитны индісны.

Микальлысь Вань другсӧ да Як Лёньӧс мӧдӧдісны велӧдчыны ФЗУ-ӧ. Мунігас Вань шуис Микальлы:

— Ветла инӧ, зэв корӧны да, видзӧдла, мый артмас. А тэ бура велӧдчы. Таво тіян выль классрук лоас. Аддзылі ме, щӧгӧль ныв, вӧсни гырка.

Микальлы веськодьӧсь на вӧсни гыркаясыд, но Нина Васильевнаыс томиник на и вӧлӧма. Ачыс на гырысь классын велӧдчысь ныв кодь. Кор тӧдмасис классыскӧд, юаліс:

— Ті менсьым понданныд-ӧ кывзысьны?

Ставӧн чӧв олӧны, ӧта-мӧд вылас видзӧдӧны.

— Он кӧ пондӧй, меным тікӧд лоас сьӧкыд. Ме сэки быд рыт ӧтнам кута бӧрдны. Ті кӧсъянныд, мед ме бӧрді?

Микаль первойсӧ думыштіс, видзӧд пӧ кутшӧм лябӧс ми дорӧ сетӧмаӧсь — быд рыт дівзыны лӧсьӧдчӧма. Абу ӧд мам дорад. Бӧрнасджык аддзисны: Нина Васильевна абу слаб сьӧлӧма морт, быд нинӧм абусьыс оз на ырзы. Но небыд кывъя. Коми кыв велӧдӧ, да кыдз заводитас эжватас ногӧн висьтавны уроксӧ, челядь пась вомӧн кывзӧны.

Коркӧ ӧтчыд Нина Васильевна классӧ пырис эз ӧтнас, а Миша Петыр дядькӧд. Шуӧ:

— Нывъяс вермасны ворсыштны чой дорас, а зонъяс талун пондам шырсьыны.

— Наголо али мый?— юалӧны.

— Да, тадзи тай шуисны. Асьныд гӧгӧрвоанныд, мыйла колӧ тадзисӧ.

Петыр дядь судзӧдӧ зепсьыс трофейнӧй машинкасӧ, да первойӧн пуксьӧ Мить Алик, кодлы сьылі гӧгӧрыс гаровтӧны еджыд дӧра.

— Сьылітӧ мыйла он мыськыв?— юалӧ Петыр дядьыс, — кӧті чӧр кодь нин лоӧма. Шыра, да лэччыв коськас, мыськы.

Кор ӧчередьыс воис Микальӧдз, сійӧ гусьӧник шуӧ:

— Петыр дядь, менсьым эн ставнас шыр, кольышт.

— Ладнӧ, тэнсьыд ог ставнас и шыр.

Сэсся кымӧс вывсяньыс босьтіс юр пыдӧсӧдзыс да тшӧктіс сувтны Микальлы:

— Но вот, кыдзи и тшӧктылін. Мун ворсышт нывъяскӧд.

Ставӧн серӧктісны, а Микаль гӧрдӧдіс.

— Мый нин сэсся ӧні? Ставнас шыр. А трофейнӧй машинкаыд тай нетшкӧ жӧ?

— Ог тӧд, ог тӧд. Генералъясӧс шырлывлі, да нинӧм эз шулыны. Бӧрынджык колӧкӧ висьтала, кыдзи тайӧ машинкаыс меным веськаліс.

— Кывзам, кывзам, — шуӧ Нина Васильевна.

Кор ставӧн чукӧртчисны, Петыр дядь заводитӧ:

— Но вот, ӧні пӧрадок. Аслад гигиена бӧрся век колӧ видзӧдны. Фронт вылын тай кӧть мед кутшӧм сьӧкыд эз вӧвлы, век аддзылім кад бритчыны и мыссьыны. Шырсьыны и. Миян командирным ачыс вӧлі ӧкуратнӧй морт, бырзыкъяссӧ эз и радейт. Но ме тай кӧсйи висьталыштны, кытысь тайӧ машинкаыс. Финскӧй войнаас и, ӧніяас и, век вӧлі разведчикӧн. Карельскӧй фронт вылын и тышкаси первой. Чукӧртісны ӧтчыд разведчикъясӧс, шуӧны, немечьяс пӧ кутшӧмкӧ пакӧсьт думыштӧмны вӧчны, а кутшӧмӧс, оз тӧдны. Асьным жӧ ми, разведчикъяс, висьтавлім, мый фронтбердса туйясті уна транспорт кутіс ветлӧдлыны. Дерт, кутшӧмкӧ операция дасьтӧны. Колӧ, шуисны, пленӧ босьтны немецкӧй офицерӧс. Кыкысь вуджалім фронтсӧ, но миян нинӧм эз артмы. Коймӧдысь мунім. Ковмис пыдӧджык нин пырны немечьяслы тылас. Паськыд туй дорӧ дзебсим изъяс костӧ. Машинаыс уна ветлӧ-мунӧ, но быдлаын салдатъяс. И со легкӧвӧй локтӧ. Ме налысь маркаяссӧ ог тӧд, гашкӧ, «Виллис». Видзӧдам бинокльӧн: шоперыскӧд орччӧн некоді эз вӧв, а бӧрас тӧдчӧ морт вуджӧр. Старшина шуӧ, босьтны пӧ кутам. Первой кӧлесаяссӧ лыйлім, а сэсся шоперыс тімбыльтчис рульланьыс. Пассажирыс лыйсьыны заводитліс, а сэсся восьтіс мӧдар ӧдзӧссӧ да кӧсйис пышйыны. Ылӧ-ӧ миянысь пышъян, кор дзебсьыны некытчӧ, абу вӧрын. «Стой, руки вверх» горӧдім да-й «хенде хох» на шулім, мед нин, шуам, гӧгӧрвоас. Ёна и чуймим, мый тайӧ абу офицер вӧлӧма, а салдат. Машинасьыс босьтім сьӧрсьыным чемодан кодь жӧ куд, сӧмын ляпкыдджык. Бокӧ вешйим туй дорсьыс да видзӧдлім, мый сэні. Бритчан-шырсян завод вӧлӧма. Парикмахерӧс босьтӧмным. Шогӧ усим. Шуам, татшӧм «языкнад» миянӧс вердтӧг-юктавтӧг бӧрӧ ыстасны. Воим, командирным стрӧга шуис: «Ми тіянлысь генералӧс виччысям, а ті кутшӧмкӧ, тьфу, цирюльникӧс вайӧдінныд.» Бӧрсӧ миянӧс эз мӧдӧдны. Асывнас кывлім, мый парикмахерыс уна быдтор тӧдӧма да висьталӧма. А мый нӧ эз, абу ӧд пельтӧм. Кывзіс шыригмозыс, мый офицеръясыс сёрнитӧны. Кудсӧ командирыс меным сетіс. Тырмас, шуӧ, менсьым разведчикъясӧс баляясӧс моз ножичӧн шырны. Со тайӧ машинкаыс сэтысь, кудсьыс. Бура уна балябӧж аддзыліс, салдатлысь и генераллысь...

Микальӧс таво Юлякӧд пуксьӧдісны ӧти парта сайӧ. Сиктас сідзсӧ кык Юля — кывтыд Юля да катыд Юля. Тайӧ кывтыдсаыс. Гажа нывка, быд нинӧм абу вылас кӧть мыйта оз ков сералас. Чуньтӧ кӧ петкӧдлан, сьӧлӧмыс чорзьытӧдз гигзяс. Сы водзвылӧ Нина Васильевна пуксьӧдліс Мить Аликӧс, да вежны ковмис. Делӧыс сыын, мый Аликыс кужӧ пельяснас ворсны, ӧтинас и мӧднас торйӧн, и кыкнаннас ӧттшӧтш. Воас да пуксяс Юля водзвылӧ. Юрыс, шырсьӧма да, еджыд, капуста мач кодь, а сьыліыс вӧсни, оз мыськав да руд, пельясыс торвидзӧны. Алик оз на весиг и вӧрзьӧдлы пельяссӧ, а Юля серамсӧ нин кутӧ, вомсӧ ки пыдӧснас тупкӧма да. А кыдз вӧрзьӧдас, дзикӧдз пӧгибӧ воас нывкаыс, семдывлӧ быдӧн. Вежис Аликӧс Нина Васильевна, медся бӧрӧ пуксьӧдіс.

 

7. Поход — сійӧ да

 

Коркӧ урокъяс бӧрын, субӧта вӧлі, Нина Васильевна шуӧ:

— Аски шойччан лун. Ог-ӧ ветлӧй кытчӧкӧ походӧн? Ме тіянлысь местаястӧ ог на тӧд, асьныд нуӧдӧй, кытчӧ кӧсъянныд. Ачым ӧд ме сиктын жӧ быдми да ёна радейта вӧрас ветлыны. Колӧ эськӧ сэтшӧм места бӧрйыны, мед нывъяс вермисны вотчыны, а зонъяс вуграсьны. Пув ӧні воис, и чӧдсӧ на, гашкӧ, пужйыс ёна эз тшыкӧд.

— Ме тӧда татшӧм местасӧ, — сувтӧ Микаль, — нуӧдны кужа. Важ мельнича дорӧ кайлам. Сійӧ, дерт, ылын, но позьӧ и водзджык петны, сизим час гӧгӧр.

— Но, вай висьталышт, сідзкӧ, важ мельнича йывсьыс. Кӧні сійӧ, коді стрӧитлӧма?

— Миян сиктсянь катыдынджык вӧрса ю усьӧ, Ляп ю. А сэтчӧ Сьӧд ёль петӧ. Ёльӧн тай шуӧны-а, ютор жӧ дзоляник. Сэні и мельничаыс. Сьӧд вӧр шӧрын. Висьталӧны, колхоз дырйи нин стрӧитлӧмаӧсь. Коркӧ ӧти тулысӧ, войнаӧдзыс на, ваыс вывті ыджыд вӧлӧма да жуглӧма плӧтинасӧ. Война дырйи некодлы вӧлі дзоньтавнысӧ, а ӧні быттьӧ оз и ков нин сійӧ — пызьсӧ баржаӧн вайӧны. Плӧтина дорас вомлӧг эм, йир гу. Комыс сэні олӧ. Вӧрас вотӧсыс эм жӧ, чӧд и пув. Гашкӧ, некоді на эз и кайлы сэтчӧясӧ.

— Но мый, челядь, ветламӧй важ мельнича дорас?

— Ветламӧй, — шуӧны.

— Аски татчӧ и локтӧй. Нянь-сов да картупель босьтӧй, а вотӧссьыс варенньӧсӧ пуны сакарсӧ ме босьта. Кодкӧ мед пӧрт босьтас, зонъяс, гашкӧ, юква вылӧ чери вуграласны.

Поход йывсьыс рытнас Микаль висьталіс Сандыр дядьыслы.

— Сэтшӧм ылӧ думыштінныд? А туйсӧ кӧть тӧдан-ӧ?

— Аддза. Ванькӧд куимысь нин сэтчӧ вуграсьны ветлім.

— Классаныд нывкаяс эмӧсь. Кыдзи найӧ Нюрсай керӧсас пондасны вуджны? Векньыдик вильыд керъясыс ӧні нин, кӧнкӧ, зыбучас бура пыдынӧсь.

— Ми тай беддьӧн вуджавлім-а.

— Но вот мый. Аски ме тэнӧ кӧсйи нуӧдлыны дедыд пас туйӧ чӧс-лэчсӧ сиавны, керкасӧ видзӧдлыны. Ветла инӧ первой ӧтнам, а мельнича дорӧдзыс тшӧтш каям.

Микальлы кокниджык лоис сьӧлӧм вылас. Тыдалӧ, ас вылас надеяыс абу на сэтшӧм ыджыд вӧлӧма. Вӧзйысьны вӧзйысис нуӧднысӧ, а бӧрнас аслыс жӧ лоис думнӧ: аддзас-ӧ, кужас-ӧ.

Асылыс эз вӧв шондіа, но и эз зэр. Сімыд поводдя. «Тайӧ весиг бурджык на, — думайтӧ Микаль, — ком вугравны медся бур лун.» Елисав бабыс пӧжасьӧма нин. Пачысь выльӧн на петӧм тупӧсьясыс да кык черинянь руалӧны пызан вылӧ вольсыштӧм еджыд дӧра вылын. Сандыр кытчӧкӧ мунӧма.

— Бригадирыс дорӧ тай муніс, — шуӧ бабыс.— Нӧвина вылӧ ставсӧ кӧсйӧ шызьӧдны вундыны. Ачыс вӧрӧ мунӧ-а... йӧзыс нӧ мый шуасны?

— Сійӧ, гашкӧ, ми вӧсна и мунӧ вӧрас да?

— Ог тӧд. Пас туйсӧ видзӧдлыны думыс важӧн нин вӧлі.

Сизим час кежлӧ ставӧн нин чукӧртчисны. Нина Васильевна кодлыськӧ важиник плюш пальто пасьталӧма.

— Миянкӧд Александр Гаврилович мунас, — шуӧ Микаль.

— Да?— быттьӧ чуймис Нина Васильевна.— Сідзкӧ, ог ӧтнаным лоӧй.

— А сійӧ ӧд нуӧдас сӧмын, а сэсся каяс пас туйсӧ сиавны. Миян дорті и мунамӧй, виччысьны кӧсйис.

Сандыр виччысьӧма и эм нин челядьӧс. Лазасьӧма, пельпом саяс ружье ӧшалӧ.

— Бур асыв, челядь, бур асыв, Нина Васильевна! Он-ӧ босьтлӧй менӧ асланыд походӧ?

— Босьтлам, босьтлам, — шуӧны.

Мӧдӧдчисны. Водзын Туган котӧртӧ, Ваньлӧн понйыс. Кӧзяиныс абу, да ӧні Микальӧс вӧдитӧ. Медся бӧрын, весиг кольччыштӧмаӧсь на, гырысьясыс мунӧны, сёрниӧ воӧмны.

— Ме кывлі, квайт во пӧ абу вӧлӧмныд гортаныд, а коми кывсӧ, тыдалӧ, абу и вунӧдлӧмныд?

— Бать эз тшӧкты. Шуис мӧдӧдчигӧн, ассьыд кывтӧ кӧ вунӧдан пӧ, и чужанінтӧ вунӧдан. Ыджда вылас сэки тайӧс юрам эг босьтлы. Но йӧзладорас олӧмыс менам нюжаліс. Комиӧн кыв чӧвтны некодкӧд. Думайта, тадзи ӧд менам и вошас чужан кывйыс. Сэсся муна вӧлі кытчӧкӧ да ӧтнам ас кежысь кута сёрнитны. Медсясӧ радейтлі мореланьыс ветлыны. Пукся из вылӧ, кок улам лун и вой ызгысь море-океаныс.

— А кутшӧмджык сійӧ сэні, море-океаныс?

— Быдсямаыс овлӧ, но гыӧмсьыс гежӧда дугӧдчылас. Век шторм да шторм. Суднояс маті оз ветлӧдлыны — полӧны, мед кӧть оз ну тӧвнас вагорувса изъяс вылас. Из берегыс дзик веськыда лэччӧ мореланьыс. Вывсянь полан и видзӧдлыны — сэтшӧм джуджыд. Тӧлыс вӧтлӧ океансяньыс гӧра кодь гыяс. Из стенланьыс ӧтияс жугалӧны-пасьмунӧны, локтӧны мӧдъяс, коймӧдъяс. И тадзи помтӧг. Коркӧ тай сэсся лӧньӧдчылас жӧ. Ызгӧм шыыс дугдылас, да сэки быттьӧ мыйкӧ оз тырмы.

Недыр чӧв муныштісны, да Сандыр водзӧ висьталӧ:

— Нӧшта бать шуліс меным, роч гӧтырӧс пӧ эн вайӧд. Найӧ ӧд, шуӧ, дука чери оз сёйны, мыйӧн пондам вердны?

— Тешкодь дед вӧлӧма, — шуӧ Нина Васильевна.— Сідзкӧ, кывзӧмныд батьтӧ?

— Олӧмыс ӧд ӧні, гашкӧ, бурлань сетчас, дука чери-яйысь кындзи, лоас на мыйкӧ и мӧдтор, — мынтӧдчӧ юалӧмсьыс Сандыр.

— А мый, дыр колӧ мунны мельничаӧдзыс?

— Зыбуч нюр колӧ вуджны керъяс вывті.

— Огӧ повзьӧй. Ме ӧд вӧрас ветлывлі жӧ, вотчыны ёна радейта. Сэтшӧм лӧсьыд ӧні вӧрас. Абу номйӧсь, оз зэр.

— Сідзкӧ, локтан вӧскресенньӧас ме тіянӧс Микалькӧд чӧс туй кыйны нуӧдла.

— Збыльысь али мый? Но сэтчӧдз сэтшӧм на ылын, быдса вежон.

Челядь зэв нин ылӧ водзӧ мунӧмаӧсь, а ӧні пуксьӧмны нюр дорас, гырысьясӧс виччысьӧны. Дзоляник черӧн Микаль понӧльяс сӧталӧ да увйӧ, быдӧнлы бедь вӧчӧ.

Водзӧ лэдзисны Микальӧс, Сандыр да Нина Васильевна бӧрынӧсь. Поскыс — кык кер орччӧн, но корсюрӧ ӧтка волас. Керъясыс вильыдӧсь, сідз и видзӧдӧны уйкнитны кок увсьыд. Бедьсьыс эськӧ ыджыд пӧльзаыс абу, но эм кӧ ки пӧлад, кыдзкӧ быттьӧ онджык и пов. Юлялӧн беддьыс кыкнан киас. Кор кытчӧкӧ лёкджыка тувччас, чирӧстылӧ. Но мунӧ, оз кольччы мукӧдсьыс. Век жӧ сылы кӧтӧдчыштны ковмис. Вильдіс кок пӧвнас да пуксис вожала пос вылас, кӧтіас ва куртіс. Яг вылас воисны да пӧрччыліс кӧтісӧ, нямӧдсӧ пыдзыртіс.

— Таті, — шуӧ, — позьӧ на ветлыны. Дерт, велавтӧгыд...

— Но, шойччӧй, — шуӧ Сандыр, — мельничаыс абу нин ылын. Аддзанныд, туйыс увлань мӧдіс? Ляпланьыс сэсся кутам лэччыны, но кежам водзджык, Сьӧд ёляс лэччам.

Воисны. Ставӧн шыбитісны нопъяссӧ нитш вылас, асьныс шыбитчисны жӧ, мудзӧмаӧсь. Кӧнкӧ улын кылӧ ёльыс, кыдзьяс пыр тыдалӧ мельничаыс. Челядь кокалӧны пужйӧн вӧрзьӧдлӧм чӧд тусьяссӧ.

— Чӧдсӧ, ог тӧд, понданныд-ӧ ӧктыны, — шуӧ Сандыр, — а пувйысла колӧ вывланьджык кайны ёль кузяыс. Сӧмын ёна бокӧ эн вешйӧ, ёльсӧ мед век кылінныд.

Сэсся ставӧн лэччылісны мельнича дорас, кайлісны вылӧ, изанінас. Керъясыс дзик на выльӧсь, быттьӧ неважӧн стрӧитлӧмны. Кӧть и важӧн нин оз изны, стенъясас и, джоджас и — быдлаын на пукалӧ пызь бусыс.

— Ме ичӧт на вӧлі, — висьталӧ Сандыр, — батькӧд татчӧ изны волывлім. Тулыснас пыжнад дзик мельнича дорӧдзыс воан. Бура помнита, мельникнас сэки вӧлі Стапей дед. Ус-тошкыс, синкымъясыс век вӧлі куржӧмны пызь буссьыс. Шмонитысь дед вӧлі. Ми воам, да век вӧлі менсьым юалӧ, эг-ӧ нин гӧтрась. Мукӧддырйиыс пызьныс вӧлі гырыся петӧ, да шулывлісны сылы та йылысь. Таысь, шуӧ, эн шогсьӧй. Изки пыр кӧ петӧма, сэсся быдлаті петас. Но ті вайӧ кольччӧй, а меным зэв на ылі колӧ гӧгӧртны. Гашкӧ, сёрма, ӧтнаныд лэччӧй гортлань, менӧ эн виччысьӧй.

Кӧнкӧ увтчис Туган. Сандыр нюжӧдчылӧ кыдз бокӧ сувтӧдӧм ружьеланьыс да турун сора небыд нитш вывтіыс воськовтӧ ёльланьыс, вуджӧ сійӧс да саялӧ шуштӧм козъя вӧрас.

Челядь разӧдчисны коді кытчӧ. Унджыкыс вотчыны, а Микаль да Алик шатинъяс корсьӧны. Мед кос пожӧм понӧль вӧлі, вӧсни да кузь. Микаль видзӧдліс нин вомлӧгсӧ, но эз вӧв шондіа да ни ӧти лов эз аддзыв. «Гашкӧ, ставсӧ нин кыйисны?— думайтӧ Микаль.— Эз, таво тані некоді на эз вӧв.»

Кӧнкӧ бура ылын кылӧ нывкаяслӧн горӧдчылӧмыс, а тайӧяслӧн, мӧдарӧ, ставыс шы ни тӧв. Чӧвтӧмны вугыръяссӧ вомлӧгас да виччысьӧны, кодлӧн медводз сунас табйыс. Вабергачыс босьтӧма табъяссӧ да гартӧ ас пытшкас, оз сет кылӧдны визӧбыслы. Ваыс пессьӧмсьыс быгзьӧма. Татшӧминад комыд быть вылӧ эм. Сёян пӧраас кӧ слӧйман, сійӧ зэв горш — сювъясӧдзыс ньылыштас нидзула вугырсӧ. Кор абу тшыг, слаба сёйӧ, сӧмын вом дорнас самсӧ видлӧ. Мед и курччылас, вом дорыс комлӧн слаб да мынас, вомкӧтшыс орӧ. Гырысь комъясыс тадзисӧ ёна мынласьӧны.

— Алик!— друг горӧдӧ Микаль.— Кӧні нӧ табйыд?

— Ог тӧд да. Гашкӧ, кылӧдіс?

Алик кыскыштӧ шатинсӧ асланьыс.

— Курччӧма! Шедӧма! Оз лок да...

— Эн тэрмась. Вӧяс кутчысь да сідз вайӧд.

Ыджыд ком, тыдалӧ, Аликлы шедӧма, оз кӧсйы локны. Зэлӧдӧма вӧйсӧ да сэтчӧ-татчӧ новлӧдлӧ. Аликлӧн ки и кок тіралӧ. Микаль кӧсйис мунны отсӧг вылӧ, но аслас табйыс суніс. Сійӧ тӧдӧ нин вуграсян ладсӧ да ӧдйӧ и кыскис кос вылӧдз сьӧд вылыса бура ыджыд ком. Алик век на ноксьӧ. Шедӧм комыс медбӧрын пырис лапкоръяс да дзугсис сэні, но эз мын.

— Сё, — шуӧ Алик, — пырис кытчӧкӧ юрнас.

— Юрнас, юрнас, — дэльӧдӧ Микаль.— Аслад нӧ юрыд кӧні? Турунас лэдзин пырны. Ноко, ӧні кев.

— Йир сэн!..

— Ладнӧ. Часлы, ме видла.

Микаль келӧ неуна кывтыдӧдджык, косінтіыс, мӧдар бокас. Вӧйыс кытчӧкӧ лапкоръяс мунӧ-вошӧ, зэлалӧма. Сы кузя и колӧ туявны, кытчӧ комыс дзугсьӧма. А-а, со тай кытчӧ. Микальлӧн сой пӧлыс пельпомӧдзыс ваын. Сійӧ нетшыштӧ кыз иддза турунсӧ, кыпӧдӧ туркъялысь на комсӧ да топӧдӧ морӧсланьыс.

— Ыджыд и вӧлӧма. Бура кутчысьлӧма да эз мын. Вугырсӧ ньылыштӧма, гашкӧ и сювъясӧдзыс.

Зонъяслы эськӧ сьӧлӧм на сетліс нӧшта вуграсьыштны, но сэсся некоді эз шед.

— Нӧрӧвитлам, — шуӧ Микаль.— Повзьӧдім черисӧ, мед бӧр воасны. Ми Ляп юас лэччылам, абу ӧд ылын. Косьяссӧ видзӧдлам.

Сьӧд ёльбердса козъя вӧрсьыс кайисны яла яг вылӧ. Коркӧ, тыдалӧ, ӧзйылӧма ягыс — став пожӧмыс сьӧдасьӧм-чишкассьӧм діна. Но та вӧсна абу кулӧма вӧрыс. Со тай кутшӧм пожӧмъяс быдмӧмны, вывлань йӧткӧмны тугантор.

— Тайӧ ягыс дзик ю дорӧдзыс мунӧ, а туйыс вайӧдас джуджыд чой вылӧ. Уліас Юрбитан кось.

— Юрбитӧны али мый сэні?

— Да. Он кӧ юрбит, пыжнад катны он во.

— Но да, нем абусӧ висьталан тожӧ.

— Ог жӧ пӧръясь. Коськыс сійӧ зэв визув. Пыжӧн катігӧн колӧ зэв кузя йӧткысьны, ляпкӧдчылӧмӧн. Юрбитӧм быттьӧ и артмӧ. Сэтчӧ коськас и кевлам, оз-ӧ ловъяс шедны.

Воисны сійӧ джуджыд чой вылас, код йылысь Микаль висьтавліс. Улын ызгис Юрбитан коськыс.

— А кыдзи таті лэччам, крут зэв.

— Кось юрас мунам, сэті алькӧс.

Чери кыйысьяс келісны ю шӧрас, лэдзисны вугыръяссӧ. Визув коськыс тшӧктӧ восьлавны кывтчӧс, он вермы сулавны места вылад. Микальлы шедіс ӧти.

— Эн на мун, — шуӧ Аликлы.— Сулав, гыжъястӧ лэдз да.

Сэсся и Аликлы шедіс. Комыс тані абу нин сэтшӧм гырысь, вугыр шатинтӧ оз нин мегырӧ кусыньтлы. Гашкӧ, час либӧ дырджык вуграсисны.

— Каям сэсся, — шуӧ Микаль.— Пуны эм нин. Да-й сэтысь на мыйтакӧ вугралам.

Бӧр кавшасисны джуджыд чой вылас, пуксисны шойччыштны. Коркӧ тані катище вӧлӧма, вӧрсӧ лэдзӧмны юас чой вывсяньыс. Молльӧн кылӧдчӧмны.

Сӧмын пуксисны зонъяс, мӧдлапӧлас мыйкӧ кратш петіс, мӧдысь кратшнитіс.

— Коді нӧ эськӧ?— Алик юалӧ.

— Ош либӧ йӧра. Вай кымыньӧн водам, видзӧдыштам, коді ю дорас петас.

Кодікӧ збыльысь писькӧдчӧ юланьыс, вӧрӧны бадь йывъясыс. Сэсся зонкаяс аддзисны ошкыслысь руд мыш вывсӧ.

— Мунам, Микаль.

— Мунам, мунам. Эн пов, сійӧ татчӧ оз вудж.

Шуис тадзисӧ, а ачыс тожӧ повзьӧма, Микальыс. Ош, ош и эм, быдӧнлӧн сьӧлӧмыс вӧрзьылас, паныдасян кӧ. Но тані, ю сайын да, позьӧ на вӧлі видзӧдыштны ошкыс бӧрся. Зонъяс первой ыджыд воськолӧн вӧрзисны, а сэсся асьныс эз тӧдлыны, кыдз котӧртӧны нин. Регыдӧн и воисны мельнича дорӧдзыс, но эз дзик пыр петкӧдчыны нывъяслы.

— Пукыштам тані, — шуӧ Микаль.— Абу лӧсьыд нывъяс дорас петкӧдчыны пон моз нюжӧдӧм кывйӧн. Повзьӧдіс ошкыс.

А нывъяс нин бипур ӧзтӧмны, варенньӧ пуӧны.

— Эн и кывлӧй, горзылім да?— юалӧ Нина Васильевна.

— Сэтчӧдз оз кыв, век кӧть горзы. Со ми чери кыйим, пуӧй.

Зонъяс ректісны кыйдӧссӧ нитш вылас. Котӧртігас сэтшӧма песӧмны черисӧ, мый сылыс петӧма. Алик содтӧд вайис асъя кыйӧм кык комсӧ.

— Со мыйта лоис — пӧттӧдз сёям. Тайӧ кык комыс весиг лишнӧй нин. Найӧс Нина Васильевналы сетам, мед гортас пуас.

Нина Васильевна гӧрдӧдӧ.

— Ог босьт ме. Тані ставсӧ пуам да ӧтлаын и сёям. Оз ӧмӧй нӧшта шед, рытӧдзыс ылын на?

— Шедас, — шуӧ Микаль, — а тайӧс ставсӧ и пуам. Рытӧдзыс небзяс жӧ-а солавтӧгыд.

Челядь рытӧдз тані олісны, вотчисны да вуграсисны. Нина Васильевна думнас виччысьліс на Сандырӧс, но сэсся виччысьнысӧ лои некытчӧ да вӧрзисны сытӧг.

 

8. Галь керка

 

Вӧрыс быттьӧ сійӧ и абу сійӧ. Челядьдырйиыс Сандыр татысь быд пу, быд вужля тӧдіс. А ӧні быдмӧмны туйдорса пожӧмъясыс, веськыда туй вылас понӧльяс норзьӧмны, да быттьӧ ставыс вежсьӧма и эм. Туй визьсӧ колӧ сюся видзӧдны — вошласьӧ нин кытісюрӧ. Важӧн некоді абу ветлывлӧма. «Некодлы и вӧлі татіясті шӧйтны, — думайтӧ Сандыр.— Вотчысьяслы ылын, а пас туй видзӧдысьыс коді кувсис, коді эз на быдмы, а коді сӧмын на воӧ». Сійӧ казьтылӧ батьыскӧд да Коль вокыскӧд кыйсьӧмъяссӧ. Найӧджык, медічӧтъясыс, вӧліны батьныслӧн бӧжнас. Коль, сійӧ эз на сёрнит весиг, а батьыскӧд вӧрын нин тринняліс. Зэв сёрӧн петіс сылӧн кывйыс. Ставӧн нин чайтісны, мый немӧй лоас. Пельнас вӧлі кылӧ, а сёрни мода абу. Вежӧрнас эз жӧ вӧв мукӧдсьыс кольӧма. Мыйла ичӧт вокыс немӧй, медсясӧ Сандырӧс мыждылісны. Сійӧ ӧд вӧлі кага видзысьнас. Уськӧдлін пӧ коркӧ кытысянькӧ, шуӧны, либӧ повзьӧдлін кылыс воштӧдз. И тайӧ ставсӧ батьыс Коль дырйиыс шуалӧ. Ар сизим-ӧ-кӧкъямыс нин сэки вӧлі Кольыслы, гӧгӧрвоӧ ставсӧ. Синваыс киссьӧ, кӧсйӧ шуны, мый Сандырыс абу мыжа, но кыдзи шуан. Щӧка лытӧ кӧть век вӧрӧд, кывйыд кӧ оз пет. Коркӧ тулысын батьныс вӧлі выль пыж тувъялӧ ӧшинь улас. Коль пиыс сы дорын жӧ бергалӧ. То кӧрт тув батьыслы мыччӧ, то кес. Мый корас. Аслас киас тожӧ мӧлӧт. Батьсьыс гусьӧн видлӧ тувйыштны кытчӧкӧ пыжас, кузь кӧрт тув босьтӧма да. Пыж нырас веськалас кӧрт тувйыс кучкынысӧ набой да кокора костас, ӧтчыд кучкӧмӧн юрӧдзыс пырас. «Пырис!»— горӧдас Коль. Батьыслӧн, кылас да, мӧлӧтыс кисьыс колс усьӧ пыж пыдӧсас. Зырӧдӧ детинкаыс дорӧ: «Ноко, мый шуин, мый шуин?» — «Нинӧм эг шу. Кӧрт тувйыс тай пырис». Галь дедыс сійӧ жӧ рытнас рӧдвужсӧ чукӧртлас, ассьыс чуль-чальсӧ. Пасъясны тайӧ делӧсӧ. Сандырлы шуисны:

— Гижны-лыддьысьны велӧд, мед йӧзсьыс некыті пӧла эз вӧв.

Кывнас-сёрнинас вок котырысь Коля медся на сюсь петіс, ньӧбис и вузаліс...

Вӧрыс лоис дзик нин тӧдтӧм. «Но-о, эг-ӧ нин вош? Татшӧм мандач пожӧма вӧр ме ог помнит. Ковмас Ляпланьыс сетчыны.» Но Сандыр первой эз туйсӧ аддзы, а син улас усис важъя лӧсас. Батьыс коркӧ неуна сӧмын и чуктӧдлӧма нэмӧвӧйся пожӧмлысь кырсьсӧ. «Колӧ эськӧ выльмӧдавны лӧсасъяссӧ.» Сандыр судзӧдӧ мышсьыс ичӧтик чер, чашнитӧ кырсьсӧ ыдждаджык, мед ылысянь тыдаліс. Сэсся видзӧдӧ вӧрсӧ гӧгӧрбок. «Сідзкӧ, регыд нин этійӧ ёльыс воас, кӧдзыд ваа ёльыс. Нимыс на зэв тешкодь — Ош сурттан ёль. Сэні вӧлі миянӧс виччысьӧ кузь бедь йылӧ ликтӧм чумпель, мед судзӧдны ёльсьыс кӧдзыд васӧ.»

Но сэтчӧдз тай вӧлӧма ылын на. Лӧсасъяссӧ выльмӧдӧмӧн Сандырлӧн кадыс кольны пондіс. Сӧмын лун шӧр бӧрын воис ёль дорӧдзыс. Чумпельыс вӧлӧма эськӧ, ылысянь на тыдалӧ кузь бедь йылас, но сюмӧдыс доръяссяньыс потласьӧма, да ваыс оз нин ӧшйы. Неылын сулалысь кыддзысь Сандыр сюмӧдтор чашнитӧ, гаровтӧ-песовтӧ выль чумпель да ликтӧ сэтчӧ жӧ важ бедь помас.

Ёль потасыс джуджыд, да бедьтӧгыс ваӧдзыс он и судз. Да-й то на пидзӧс лутш вылад лэдзчысьӧмӧн. Сандыр первой веськӧдӧ горшсӧ кӧдзыд ванас, а сэсся пуксьӧ туй вомӧныс важӧн нин пӧрлӧм ой пу вылӧ сёйыштны. Тайӧ ой пуыс код тӧдас мый дыра нин тані. Вылысыс быттьӧ абу и сісьмылӧма, век на шыльыд. Сӧмын туй визь весьтӧд, воськовтанінтіыс, ветлысь-мунысьяс чашйӧмны-жуглӧмны болоньсӧ кокнаныс, да аддзан, мый сійӧ дзик нин сісь, рабзьӧма быдсӧн. Тайӧ ёль кузяыс Галь дед пыльӧмъясӧн век кыйсис. Ветлан туй вылын да, сылы вӧлі кивыв найӧс дӧзьӧритны. Чушыс сэки ёна оліс татіясті.

Туган эз петкӧдчыв, эз вӧт Сандырӧс. «Но мед, — думайтӧ, — ачыс велалас, а ӧні, тыдалӧ, чужайтӧ на.» Татысянь час мында на колӧ восьлавны керкаӧдзыс. Мунны кӧ сӧмын. Сэтчӧдз на эм дас кымын чӧс-лэч места, бара кадсӧ гуас. Со тай нюрыс нин воис. Сійӧс вуджан да, яг нӧрысас и эм первой пас туйыс. «Ог, талун нинӧм ог кут лӧсьӧдасьны... да-й зырйыс сьӧрысь абу. Муна керкаӧдзыс, местаяссӧ, дерт, видзӧдла жӧ-а.»

Тайӧ абу и нюр весиг, а нюр кокпом, но ветлынысӧ ва, торйӧн нин зэраджык аръясӧ. «Таво на нинӧм, — думайтӧ Сандыр, — оз на ёна келӧд. А турипувйыс мыйта вутшъяс вылас. Но та ылнаысь некодлы оз ков, матынджык эмӧсь нюръяс. Со кутшӧм озырлун вошӧ миян вӧръясын: пув-чӧдйыс и, мырпомыс и, турипувйыс и. Кӧнкӧ пармаас сэтшӧм нюр эм, кыті на, гашкӧ, морт эз воськовтлы. Сідзкӧ, мый нин и сёрнитны сэтысь озырлунсӧ босьтӧм йылысь. Ставыс лым улӧ усяс-вошас. А ӧд эськӧ кӧдзны ни быдтыны оз ков, природа-мамыс ассяньыс вӧзйӧ. Та йылысь коркӧ йӧзыс, дерт, думыштласны на.»

Сандыр сэсся ассьыныс вӧр керкасӧ син водзас сувтӧдӧ. Ляп ю дорас джуджыд чой вылын и эм керканыс. Дорӧсас пыж тшукӧдӧма, коді век сэні. Сӧмын ӧтчыд и кывтласны сійӧн гортаныс, мед арся прӧмыссӧ кылӧдны. Дерт, оз кӧ друг кынты мусӧ и васӧ. Сэки нартӧн лэччӧдасны. Гортаныс чукчи мӧдӧн-коймӧдӧн нуласны жӧ гӧснича пыдди, а ӧстальнӧйсӧ, сювъяссӧ босьталасны да, пуктасны кытчӧкӧ ыркыд тӧв йылӧ, но мед сӧмын гусь кеняяс эз сибавны.

Пыжыс тані и тулыснас колӧ, кор ойдӧдас Ляпсӧ, да бадь бӧжъясас, ва сайясас, позьӧ кулӧмъяс чӧвтавны. «Ог тӧд, ог тӧд, — думайтӧ Сандыр, — ставыс-ӧ тайӧ ӧні лад вылын: пыжыс и, кулӧмъясыс и, ачыс керкаыс и. Нӧшта кӧть эськӧ тӧлысь мед прӧст вӧлі. Пас туйясыс абу дженьыдӧсь — ӧтнамлы куим лун колӧ кыйны-гӧгравны. Тӧварыш колӧ. Микальыс кӧть эськӧ да, но ичӧтджык на. Велӧдчӧ и...»

Нюрыс помасис. Некутшӧм вывтасінтӧг ни каянінтӧг воис яг выв. Татіясті ветлӧдчигӧн Сандыр век вӧлі шензьӧ, ӧти кокыд пӧ нюр вылас на, а мӧдыд яг вылын нин. Таті, нюр бокӧдыс, пув бара жӧ лоӧма. Гырысь, пондӧма нин сьӧдасьны. Мунігмозыс Сандыр копыртчывлӧ, босьталӧ пув розъяссӧ вомас. Сійӧс шомӧдӧ, куньӧ синъяссӧ, но сёйӧ и сёйӧ, оз вермы дугӧдчыны. Вужля бокас, кӧні первой лэч местаыс, пувйыс нӧшта на гырысь да сьӧд. Но татысь лэбачлӧн ли кодлӧн сыръяссӧ жуглӧма нин. Сандыр бӧрйӧ синнас бурджык сыр, ляпкӧдчӧ сыла да быттьӧ кынмӧ места вылас, весиг вунӧдӧ сырсӧ сӧрвитны. Бӧр сувтӧ да видзӧдӧ лэч вылас вывсянь. Зэв на и бур ног лӧсьӧдӧма кодлӧнкӧ лэч местасӧ. Весиг маласян чунь туйясыс тӧдчӧны неважӧн кыпӧдӧм лыа вылас. Лэчкыс выль жӧ, кык пӧвста сӧнысь гартӧма. Татшӧмыд оз шед йитшнитны-оровтны ни ӧти чукчилы. «Коді нӧ эськӧ?» Сандыр пуксьылӧ, но ӧдйӧ бӧр сувтӧ да воськовтӧ водзлань, кӧні кык ли куим чӧс век вӧліны ӧта-мӧдсяньыс неылын. Сідзи и эм, сиалӧма жӧ, ставсӧ лючки вӧчӧма, тӧлкӧн. Бура кыз пожӧм кражйысь шӧри поткӧдлӧм плакаясыс ёнӧсь на. Чӧсувса сартассӧ абу жӧ выльӧс поткӧдлӧма, важыс. Сӧмын чӧссӧ сиалан ньӧр кытшсӧ песовтӧма-гаровтӧма выльӧс да выль шӧрт йылӧ домӧма выль вожач. Чӧс горувсӧ тожӧ весалӧма-пелькӧдӧма.

Кӧнкӧ тані жӧ мӧд чӧскыс. Со тай. Но, гашкӧ, пезьдӧдӧма, а сиавтӧм. Сандыр матыстчӧ, кыпӧдӧ плакаяссӧ да судзӧдӧ вийӧрӧс, ӧшӧдӧ коз чаль вылӧ.

Крепыда думӧ усис Сандыр. «Чужӧй морт та мында труд эз эськӧ понды пуктыны йӧз пас туйӧ.» Сійӧ пукалӧ мыр вылын, кытысянь тыдалӧ керка пельӧсыс, а ставнас керкасӧ сайӧдӧны кыдзьяс. Кеняяс сэтысянь лэбзисны, кылісны, тыдалӧ, морт дуксӧ. «Найӧ кӧ тані жируйтӧны, сідзкӧ, олысь эм кодікӧ, а ӧні абу гортас, мунӧма.» Кеняыд сійӧ зэв на и мудер лэбач. Кок помтӧ кыйӧдас, кор петан керкасьыд, да сӧмын сэки локтас матӧджык. Розь кӧ эм, посводзад пырас, дозмӧртӧ пакӧститас.

Сандыр первойсӧ кӧсйыліс мӧдлапӧлас кевны да сэтысянь видзӧдыштны-кыйӧдыштны мый дыра кӧ, но сэсся бура нин гӧгӧрвоис, мый Коль воксьыс кындзи тані лоны некодлы. Со тай кӧні сійӧ, юӧртӧг вошысьыс. Абу ӧд тайӧ ставыс бур эськӧ да, оз ӧд бур олӧмысь тані дзебсясь. Сандыр петӧ керка дорас, а сьӧлӧмыс абу местаын. Полӧ быттьӧ — а друг керкасьыс ли кытыськӧ аддзас сэтшӧмтор, мый серти гӧгӧрвоас: Коля пышйӧма фронт вылысь да вӧрын дзебсясьӧ. «Но, мый лоаныс ло, ӧні нинӧм нин он косӧд.» Сандыр эз на думышт, мый пондас вӧчны, ставыс кӧ тайӧ збыль. Но та йылысь думыштлыны сылы эз ковмы.

Калича и эм ӧдзӧсыс — бергӧдӧма вомӧн кӧсякас тувйыштӧм тшалаксӧ. Да-й пес поткӧдлан черсӧ на пас пыдди сувтӧдӧма. Сандыр оз тэрмась пырны керкаас, видлалӧ ставсӧ гӧгӧр. Пес поткӧдланінас выль чагйыс абу этша — олӧма тані абу вежон ли мӧд, а, гашкӧ, тӧвсяньыс нин. Коз улын гымга — Галь дедлӧн на вӧчлӧмторйыс. Куим-ӧ-нёль швӧдз вежӧма, выльӧсь. Сідзкӧ, чериыс кывтігкежлӧ тшуп кӧсйӧ тшуплыны. Сандыр бергӧдӧ каличсӧ да пырӧ посводзас. Пусянінас пӧрт да чайник ӧшалӧны. Пӧртъяс кольыштӧма шыдтор, тар ли дозмӧр пулӧма. Чайникас заваритлӧма пакула. Пон ворйыс кымса. «Коль вок понтӧг вӧралӧ... А кытысь сійӧ сылы?» Джаджйын гӧн тыра чуман, ставыс дозмӧр да сьӧла гӧн. Чуман пыдӧссьыс нин аддзис: коркӧ кеняӧс куштылӧма. Тшыгла кулӧмысь кеня яйыд абу жӧ лёк.

Сандыр восьтӧ керка ӧдзӧссӧ, да нырас ӧвтыштӧ олан дукӧн. Абу кӧ тӧрыт, войдӧрлун горсӧ ломтылӧма. Пызан вылас нинӧм лишнӧйыс абу — сӧмын истӧг куд да джынъялӧм махорка пачка. Стенӧ тувйыштӧм кӧрт тув йылын пӧльтӧма да косьмӧ дозмӧр гадь. Сійӧ вӧлӧма пӧшти тыртӧм, сӧмын некымын чӧд ли пув тусь. «Арын кӧ тыртӧм, мый нин сэсся.» Лампа сулалӧ ӧшинь вылас. Сэні жӧ бритчан завод да кымынкӧ ниа сир бугыль. Нар вылас тожӧ нинӧм ыдждаыс: кык кӧр воль вевся вольсыштӧма, юрлӧс пыддиыс важ ватнӧй пальто. «Нэмсӧ нин тані тайӧ пальтоыс», — думыштӧ Сандыр да бергӧдӧ сійӧс. Сэтчӧ ӧкуратнӧя тупыльтӧмӧн пуктӧма салдатскӧй гимнастёрка да галипе гач. Найӧс вӧрзьӧдігӧн мыйкӧ зялькнитӧ. Тайӧ Кольлӧн наградаясыс кывлысисны. Сандыр аддзӧ найӧс. Кык «За отвагу», ӧти «За взятие Будапешта» да весиг орден на эм, Краснӧй Звезда орден. «Татшӧм наградаясыс, — думайтӧ Сандыр, — дезертиръяслӧн оз кӧ овлыны-а. Абу кӧ гусялӧма кодлыськӧ.» Видзӧдлӧ и зепъяссӧ, документъяссӧ судзӧдӧ. Ставыс: и военнӧй билетыс, и наградаяс дорас бумагаясыс, и госпитальысь выписка — сылӧн, Кочегов Николай Гавриловичлӧн. Врачьяс асланыс заключениеас гижӧмны: «Паралич лицевого нерва вследствие ранения. Полная глухота, возможно с переходом в частичную».

«Со тай кыдзи гижӧмаӧсь Коль воклы. Сідзкӧ, пельнас оз кыв да-й чужӧмбансӧ на, колӧкӧ, вежыньтӧма кодарӧкӧ. Мый сӧмын оз и вӧч мортыскӧд войнаыс. Китӧм-коктӧмыс и, синтӧм-пельтӧмыс и — кымын бур морт чишкассис война биас. Коді, дерт, дзикӧдз сотчис, водзӧ олӧм йылысь налы думайтны оз нин ков, кыдз тай менам ыджыдджык вокъяслы. Кын пучер йирӧмысь да пузлаяс вылӧ сибдӧм пур бертӧмысь ӧтдор, нинӧм сэсся эз аддзывны олӧмас, а ӧні весиг и тайӧс войнаыс мырддис налысь. Миян нин ковмас на пыдди туртны-бертны, коді мый вермас да кужас».

Сандырлӧн татшӧм разі-пели думъясыс бара бергӧдчисны Коль вокыслань: «Тайӧ нӧ мужикыс тадзи и кӧсйӧ али мый овны куш сӧмын аслыс пай вылӧ да латшӧг моз кыскавны-таргайтны вӧр-васьыс аслас позйӧ? Ки-кокыс эм, синмыс аддзӧ, а дзебсьӧма кытчӧкӧ, сэсся и делӧ некутшӧм абу. Но воас ӧд ачыс. Код тӧдас, мыйысь на и дзебсясьӧ...»

Узьны кӧ талун ковмас, керкаын кӧдзыд, да Сандыр ломтіс горсӧ. Сэсся пукалыштіс гор водзас неджуджыд джек вылын, гажмысь бисӧ видзӧдігмоз. Сьӧд изъяс косттіыс пуркйысь тшыныс увлань и увлань пондіс личкыны Сандырӧс, да дзик нин джодж бердтіыс сійӧ гызымтіс ывлаас.

Коль эз во. Сандыр сёр рытӧдз виччысьліс, весиг пемыдас на пукыштіс чой дорас, оз-ӧ кратшнит мӧдлапӧлас кос чаль, оз-ӧ кыв пыжӧ воськовтӧм шы. Арся рыт помыс шоныд, гожся кодь, да Сандырлы эз на вӧв окота пырны жара ломтӧм керкаас. Дзурс пемыдӧсь нин войясыс. А мый нӧ, ӧні нин — сентябр. Дыр на сэсся пукаліс да медбӧрын лӧсьӧдчис узьны жӧ. Но узьӧмыс узьӧм на вӧлі. Некымынысь садьмыліс войнас. Ломтӧмыс ли мый унджык лоӧма, да жарсьыс. А гашкӧ, сы вӧсна, мый лунся думъясыс век на жӧдзӧны-бергалӧны юрас да петкӧдчӧны вӧтъясӧн. Найӧ, вӧтъясыс, и садьмӧдӧны Сандырӧс. Бара на унмовсьтӧдзыс дыр видзӧдӧ пемыдас, но некыдз оз куж босьтны-кватитны, кутшӧм вӧт ӧні сійӧ аддзыліс. Гӧгӧр шы ни тӧв. Сӧмын кӧнкӧ ӧшиньладорас, жарсьыс жӧ, тыдалӧ, пессьӧ-кувсьӧ лӧдз, да стен саяс гыжнитласны, чипӧстыласны шыръяс.

Унаысь садьмылӧмсьыс асывнас бура сёрӧдз узьсьӧма Сандырлӧн. Садьмис, а шондіыс мунӧма нин ӧшинь весьтассьыс, да югӧрыс ӧні пырӧ пӧдлавлытӧм дымник розьӧдыс. Сандыр пыралӧ зептас чепта часіысла, кадсӧ видзӧдлӧ. Сійӧ оз на тӧд, мый вӧчны: виччысьны Кольӧс тані либӧ воча ветлыны. Ветлыны кӧ, бара жӧ полӧ вежынь лоӧмысь. Пас туйыс сэні уна вожа. Тадзи думайтӧ Сандыр: «Узьны кӧ, узис Мегыра вожын, век вӧлі сэтчӧ слӧймӧдчывлам. Зэв ыджыд коз эм да, коз улас. Прӧмыснымӧс сэтчӧ тожӧ вӧлі кольлывлам. Сэтчӧ кӧ ныровпетліс, час-мӧд мысти воас. Колӧ амбарас ветлыны, видзӧдлыны, мый сэні пунысӧ эм».

Амбарас пӧрадок. Пӧгреб вывсӧ сідз вевттьӧма — ни ӧти лӧз гут пыдӧ оз письт. Сандыр босьтӧ пӧвъяссӧ, да нырас ӧвтыштӧ кӧдзыд руӧн. «Лым али мый пыртлӧма? Сідзкӧ, тувсалӧма нин тані. Но и но. А мамыс быд водіг-чеччиг бӧрдӧдӧ дзоля писӧ.» Лымйыс абу нин зэв уна, сылӧма гожӧмбыднас. Ыджыд туисӧ солалӧма да бура личкӧма гырысь ком. Ставыс ӧткодь, быттьӧ бӧрйӧмӧн кыйӧма. Нӧшта пу ведра эм, сэні тожӧ чери, но абу тырыс. «Татысь, тыдалӧ, сёйнысӧ пыртлывлӧ.» Тані жӧ, лым вылас, лов кызь мында тар-дозмӧр. «Оз лёка ов. Запас вӧчӧ тӧвйыны ли, гортас кылӧдны ли, код тӧдас.» Сандыр кайӧ пӧгребсьыс, ки пӧлас тар кватитӧма. Лӧсьӧдчӧ куштыны. Лэдзис джаджйысь гӧн чумансӧ, пуксис пекиль вылӧ, видлалӧ лӧсталысь сьӧд гӧна лэбачсӧ. Ёна пессьӧма тарыс, весиг борд пӧвсӧ чегъялӧма нӧйтчигас.

Пӧткасӧ куштігмоз Сандыр казьтылӧ Коль вокыскӧд коркӧя кыйсьӧмъяссӧ. Чӧс туй кыйны батьныс кыв шутӧг дӧверитліс вокъяслы, а койт вылӧ гырысьӧсь нин, а оз лэдз вӧлі. Шулывліс: «Ог, ӧтнанытӧ ог лэдз, зэв на слаб тусь пукан местаныд. Сэні тӧлк колӧ. Здук кежлӧ пельтӧммылӧм пӧткасӧ кыйӧдны да лыйны сямныд, гашкӧ и, тырмӧ, но сійӧ колӧ мӧдлаӧ. Колӧ кужны не лыйны, не вины, кор оз ков. Быттьӧ эськӧ и абу сьӧкыд наук, а горш мортлы ок кутшӧм сьӧкыда сетчӧ. Тувсов вӧр-ваын вывті ӧкуратнӧя колӧ овны. Кок улад видзӧдӧмӧн весиг колӧ тувччавны вӧрӧдыс мунігӧн. А ті кӧсъянныд асланыд «пушкаясӧн» менсьым койтъясӧс пакӧститны.» Со кыдзи шулывліс батьныс. Сэсся велӧдіс пиянсӧ койт вылысь ай тарсӧ лэчкӧн кыйны. Ыджыд лёксӧ старикыс таын нинӧм эз аддзы. Сёр тулыснас нин, кор таръяслӧн ыджыд пир-свадьбаыс помасьӧ, да эньясыс поз вылӧ моздӧдчасны, оз нин пондыны волывлыны койт вылас, айясыс оз на ӧтпырйӧн дугӧдчыны чукӧртчывлӧмсьыс, ӧтнаныс койтӧны. Кӧк нин кывлысяс, голясӧ нетшкӧ, а таръяс век на кургӧны. Вот сэки пӧ и кыйӧ тарсӧ, висьтавліс Галь дед, сямныд кӧ тырмас. Вокъяс ӧти тулысӧ ёна заводитлісны кыйсьыны, петкӧдліс батьныс койт нёль-ӧ-вит да.

Таръяс шыльыдінын койтӧны, тшӧтшкӧсінын. Нюр вылын ли, мед кос вӧлі-а. Вӧрас ли, эрдтор кӧ эм кутшӧмкӧ. Зонъяс ӧти койт тӧдісны дзик Ляп ю боксьыс. Кольӧм вося косьмӧм турун вылас, паун вылас и койтӧны вӧлі. Мед и лэчкӧн, а унаыс оз жӧ пыр. Кыйӧм кежлас койт вывсьыс тар-мӧд кӧ босьтан, зэв нин бур. Унджыкыслы некытысь лоны. Кодъяс шыркнитчасны, асланыс нӧйтчӧмӧн-пессьӧмӧн ставсӧ повзьӧдасны койт вывсьыс. Вокъяслы ӧтчыд паун вылас энь горда вӧлі пырӧма. Ёна и шензисны, кыдзи пӧ сійӧ веськалӧма тар чукӧрас. Батьныс жӧ и висьталіс, мый сэні гӧпъяс эмӧсь, кытчӧ позъясьӧ гордаыс. Гӧптысь гӧптӧ ветлӧдчигас сёйӧд корсигмоз и сюйсис тіян лэчкӧ. А мамныс повзис. Татшӧм дивӧ, шуӧ, эг на кывлы, мед тар койт вылӧ горда пырас. Абу жӧ нин, шуӧ, тайӧ бур водзӧ. Сэсся кутшӧмкӧ лёктор пондіс виччысьны. Нинӧм сэтшӧмыс эз ло. Мӧдарӧ, Иван вокныс, Микальлӧн батьыс, воис гожӧмнас пур вылысь том гӧтыркӧд. Лешуконскӧйысь пӧ кватитӧма бӧрсӧ локтігас. Бать-мам рочасьны оз кужны. Батьныс эськӧ кыті вомнас, кыті кинас, а мый кӧсъяс, висьталас быть вылӧ. Елисавлы вӧлі сьӧкыдджык. Некымын кыв кӧ вежас моньыскӧд, шуас нин: «Уф, пӧсялі быдсӧн». Сандыр помнитӧ, кыдзи том ичмоньӧс первойысь ытшкысьны нуӧдісны. Приданнӧй пыдди сылӧн сьӧрсьыс вӧлі вайлӧма дона коса. Дедыс видзӧдіс-видзӧдіс, кыдзи моньыс ытшкысьӧ, да-й дугӧдіс: «А на литовкасӧ босьт». Регыд и велаліс литовка дорас. Дона косасьыс сэсся пуртъяс дорлісны.

 

9. Вокъяс

 

Сандырлӧн пусис тар яя шыдыс. «Виччысьла на, — думайтӧ, — а оз кӧ во, ӧтнам сёя. Кад нин эськӧ да.» Лэччӧ ю дорас, визув Ляп дорӧ, видзӧдӧ кывтчӧс, бадь нӧрыс вылас, кыті юыс крута бергӧдчӧ асыв-войлань да бура кузя тадзисӧ визувтӧ кытшлялӧмӧн. Паш Митрей керассянь сэсся бӧр сетчас асывлань да некытчӧ кежавлытӧг-ылавлытӧг тадзи и усьӧ Мозынӧ косьмӧм-пузувтӧм вом дорнас. Кось вывтіыс кывтӧны ӧтка-ӧтка коръяс. Вежӧсь на, а нетшыштны нин сетчӧмны кутшӧмкӧ тӧврулы. А гашкӧ, ю визӧбыс сӧрвитіс ваӧдзыс нёрӧм кыддзысь, кодӧс вужъяснас и, лабнас и быдсӧн пӧрӧдіс ытваыс, да ӧні век на ловъя. Сэтчӧдз лоас ловъя, кытчӧдз нӧшта кутшӧмкӧ ытваӧн ли, йинас ли оз ну чужан берегсьыс.

Ваас, дзик берег дорас, Кольлӧн шыбитлӧма чери сювъяс, да ӧні сэтчӧ чукӧртчӧма зэв уна сьӧд ёс, муыс оз тыдав. Пир восьтӧмны сювъяс дорас. Губыртны кӧ ёс тывйӧн, гашкӧ и, ведра шедас. Тайӧ кыз рушкуа аслыссяма чериыс чаль чуньысь кузьджык оз и быдмыв. Та вӧсна и черинас оз шуны, а нэмсӧ ёскӧн кольӧ. Рушкуыс сы вӧсна сылӧн ыджыд, мый сэні тырыс пӧк, да сэтчӧ жӧ ва пыдӧстіыс кылалысь лютсӧ ёна сёйӧ. Кыйны кыйӧны жӧ сьӧд ёссӧ, мыйла оз, свежӧйӧн и солаӧн сёйӧны. Дерт, курыд сёйнысӧ, он кӧ быдӧнлысь, гырысьлысь и поснилысь, сювъяссӧ пычкы. А ставлысь он и вермы, унджык кӧ кыян. Тані сідз вӧчӧны. Ёссӧ пуасны пӧртйын, ёна пуасны. Сэсся колӧ кольтанӧн песны-гудравны, кытчӧдз ёскыслӧн оз пет рушкусьыс став лёкторйыс. Сітыс вылӧ бовгысяс, паньнад сӧмын кӧвт да бокӧ шыблав. Тадзисӧ позьӧ на сёйны свежӧйнас. Война воясӧ да-й сы бӧрын нин тшыг нисьӧ пӧт кадас сьӧд ёскыс унаӧс бурдӧдіс тшыг висьӧмысь. Няньтӧ, дерт, татшӧм сёйӧдыд уна жӧ ылӧдлас.

Мӧдлапӧлас, кӧнкӧ козъяс пӧвстас, гызис повзьӧм лэбач чукӧр. «Локтӧ. Дзебсьыла татчӧ, бадь саяс.» Сандыр пырӧ дзик берег дорас быдмысь бадь чукӧрӧ, видзӧдӧ Коль вокыслысь пыж дорас лэччӧмсӧ. Сійӧ кыдзкӧ друг и мыччысьӧ козъяс сайсьыс, кокниа чеччыштӧ лаб вывсяньыс пыж дорӧдзыс. Лэдзӧ пельпом сайсьыс сьӧкыдкодь нопсӧ, шыбитӧ пыж нырас. Сэсся йӧткыштӧ пыжсӧ да бӧжнас водзын и вуджӧ. А мый тані бергавнысӧ, ныр да бӧж видзӧдны, кор кыкысь йӧткысян да-й мӧдар берегас нин. Сандыр видзӧдӧ вуджысь Коль бӧрся. Мыгӧрыс тай, пыжас сулалӧ да, дзик сылӧн, абу и вежсьылӧма. Кок паськӧдан да гӧрбыльтчыштан модаыс батьыслӧн. А ныр-вомыс быттьӧ и абуджык сылӧн ылысяньсӧ. «Но ӧд тайӧ кадӧн кӧнкӧ пӧрысьмыштіс жӧ, вежсьытӧм абу.» Сандыр кӧсйӧ эськӧ зырӧдны вокыслы воча, но мыйлакӧ оз, керкаас пыртӧдз видзӧдіс. Коль бӧрсӧ петіс кӧмтӧг, ӧтар киас сапӧг гозйыс, мӧдарас нямӧдыс. Нуис ӧшӧдны кытчӧкӧ тӧв йылӧ. Сэсся друг горӧдіс:

— Сандыр, кай сэтысь. Тшайкӧмыс меным колӧ... аслад сапӧгыд кос. Дзебсясьӧ на ӧд.

Вокъяс дыр сулалӧны ӧта-мӧдсӧ сывйыштӧмӧн.

— Тэ, Сандыр вок, нинӧм эн висьтав ни юав, ӧти жӧ, ог кыв тэнӧ, некодӧс ог кыв. Надзӧник ачым ставсӧ висьтала. Асывнас тэрмаси лэччыны, мися, воин кӧ, мед ӧдйӧджык бӧрӧ он зырӧд. Эг сёйышт весиг, да ӧні сэтшӧма кынӧм сюмалӧ. Тайӧ лунъясӧ ме тэнӧ виччыси нин. Чайті, Микалькӧд воан. Зэв тай ыджыд нин лоӧма, мужик.

Сандыр кыпӧдӧ пӧртсьыс пусьӧм тарсӧ да пуктӧ неыджыд чуманӧ, мед шыдсӧ сёйигкості русӧ чӧвтас.

— Няньнас ог лышкыда ов. Война вылас мӧдтӧдз кос нянь мешӧк ачым жӧ катӧдлі да сійӧ на век тырмис. Бать тай, тыдалӧ, кайлӧма жӧ ӧтчыд ли кыкысь. Поконик. Тэ, Сандыр вок, кӧсъян кӧ мыйкӧ юавны менсьым, карандаш эм да тетрадь. Нинӧм ньӧти ог кыв. Врачьяс тай шуӧны, гашкӧ, кывны пондан. Гашкӧ пӧ. Садьма быд асыв да дыр кывзыся, эг-ӧ пеляссьы войнас. Мися, кӧнкӧ оз-ӧ лэбач чипӧсты ли тӧв шутёвт. Дзик ӧти мина пельтӧмӧн вӧчис, а чужӧмӧс понлӧн кодьӧн, мукӧд ног он и шу. Сійӧ менам быттьӧ кын бока картупель, ӧтар джынъяс узор кӧть вышивайт — синнам ог лапнит. Дерт, ӧні мыйта нин колис кадыс госпиталяс куйлӧмӧн да мый да, велӧдышті ачымӧс ныр-вом дорам, мед чучела кодь эг вӧв. Врачыс менам зэв бур морт вӧлі, полковник Вельяминов. Быд лун вӧлі тшӧктӧ зеркалӧ водзын тренируйтчыны. Мӧд тулыс волыны корис. Медицинаыс, шуӧ, места вылас оз сулав, бара на кытісюрӧ лӧсьӧдыштам. Менӧ ӧд, веритан он, мӧдар югыдсьыс нин бӧр косӧдісны. Победаӧдз пӧшти воюйті, вежон и кольліс сэтчӧдз, да ни ӧти пуля ни осколок некыті эз чашнитлы. Тайӧ минасӧ неуна бокӧджык пуктылӧмны да абу аддзӧмны. Сы вылӧ и веськалі. Ачыд думайт, мина кок улам взорвитчас, а со тэкӧд пукала. Сӧмын ӧти осколок и жугӧдіс синкӧрша лысӧ. Со тай. Нервъяссӧ пӧ орӧдлӧма. Содтӧд садьӧс вошті тӧлысь кежлӧ кадӧн-кадӧн палявлӧмӧн. Менӧ ӧд гуавны заводитлӧмны сэки на, пульс ни сьӧлӧм некӧн оз кыв да. Военврач слӧймас прӧйдитны машинаӧн, ранитчӧмаяссӧ вӧлӧм ӧктӧны. Сійӧ и кватитчас видзӧдлыны син бугыльӧс. Ранаыс, шуӧма, вермас лоны и абу смертельнӧй, но контузитчӧма бура.

Коль чӧв олыштӧ да водзӧ висьталӧ:

— А вои ме татчӧ водз тулыснас, чарӧм вывті кайи. Гортӧдз вӧлӧн вайӧдісны, но ме эг висьтась, коді, а тӧдны эз тӧдны. Первой ме кӧсйи век жӧ петкӧдчывны мамлы. Тӧда: виччысьӧ, бӧрдӧ ме вӧсна, но... эг нин. Думышті, мися, петкӧдчылӧмыс да бӧр вошӧмыс-мунӧмыс, гашкӧ, лёкджык на. Код тӧдас, мый сійӧ вермис думыштны? Йӧзсьыс пӧ дзебсьыны кӧсйӧ — ладнӧ-ӧ ставыс. А тшӧктіс меным полковникыс ӧтнамӧн олыштны. Эз шу, дерт, дзебсьыны ли воштысьны кытчӧкӧ. Мыйла сідзи — ог тӧд. Шуліс коркӧ ӧтчыд, пельтӧ пӧ век пош эн видз, эн кывзысь, он кӧ кыв. Сылы, шуӧ, спокой колӧ... А тӧдан, гожӧмнас ме кыкысь пыжӧн кывтлі. Мӧдлапӧвсяньыс горт вылам, сикт вылам видзӧда. Шыяссӧ ог кыв, а коді-мый вӧчӧ сиктас, аддза. Мамӧс аддзи, пыжӧн вӧлі воӧмны видз вылысь Миш Таттянкӧд, да горшӧй гӧрддзасис, синва тюрӧбӧн киссьӧ. Тэнӧ аддзылі. Сёр рытнас нин колхоз правленньӧысь петін. Гашкӧ, предӧн бӧрйисны?

Сандыр довкнитӧ юрнас, бӧрйисны пӧ.

— Митрей Любаӧс аддзылі, нывъяскӧд сикт кузя муніс. Воддза моз, гашкӧ, сьылігтыр ветлӧдлісны. Тыдалӧ, абу на верӧс сайын, но менӧ нин, дерт, оз виччысь, кӧнкӧ. Виччысьӧ ли? Но оз татшӧмӧс. Сы понда ӧд нӧшта на дум босьтліс воштысьны кытчӧкӧ ыджыд мирас да гортсянь ылӧджык. Мися, ола тані арӧдзыс да мыйкӧ думышта.

Сандыр гижӧ тетрадьӧ: «Эн йӧйтав, юрыд али мый на содтӧд пальшивӧй? А Любаыс збыльысь виччысьӧ тэнӧ. Корасьны волӧма сы дорӧ Педул Матвей, да косӧн ӧткажитӧма».

Коль лыддьӧ да водзӧ висьталӧ ассьыс:

— А сэтшӧм письмӧяс фронт вылӧ гижліс. Он кӧ пӧ во тыш вывсьыс, тэ кодьӧс жӧ кута корсьны аслым пӧвсӧ. Но тэ пӧ воан, вӧт сэтшӧмӧс аддзылі. Кутшӧмджык ӧні эськӧ сійӧ, Любаыс?

Коль пыдісянь ышловзьӧ, бура дыр кежлӧ усьлӧ думӧ. Синъясыс петкӧдлӧны, мый казьтылӧмыс шоныд, абу сьӧкыд, абу сьӧлӧм чепӧльтана. Сідзкӧ, оз война йывсьыс думайт. А мыйла эськӧ и оз? Сэні ӧд, война вылас, вӧліны жӧ кутшӧмкӧ сэтшӧм здукъяс, кор том йӧзтӧ и выль пӧлӧс подвигъяс вылӧ кыскыліс. Эз куш сӧмын вир да синва кисьтлыны. А сэсся победаясыс, мездӧм каръясыс асланым и йӧзлӧн. Сандырлы окота эськӧ юасьыштны вокыслӧн воюйтӧм йылысь, но, думайтӧ, коркӧ ачыс висьталас:

— Абу, дерт, лӧсьыд победительлы гортад тадзикӧн воӧмыс. Морӧсӧй абу дзик тыртӧм и... А мый вӧчан, сідз кӧ артмис.

 

10. Арся гым

 

Шондіыс рытлань нин бергӧдчис, вуджӧръясыс ю ногниыс кывтчӧс водісны. Но найӧ, шондіыс и, вуджӧръясыс и, вошисны регыд, кымрасьны пондіс да. А ывлаыс лӧнь, тӧв ни ру некӧн абу. Та вӧсна и мошкаыс петіс — синтӧ он лысьт восьтны. Коль пес поткӧдлӧ, шуалӧ:

— Уф, лёкторйыс тай петіс на. Зэрмас, тыдалӧ, войланьыс. Но мед. Часлы, первой ломтам керкасӧ. Сандыр, тэ ректы менсьым нопсӧ да пукты ловъяссӧ лым вылас. Талун на узям тані кык вок. Асылӧдзыс ылын на, а сэсся мыйкӧ тыдавны кутас.

Сандыр кӧсйӧ шуны воча, мый сійӧс воштісны гортас, мед и корсьны оз шыбитчыны. Но кытчӧ шуан пельтӧм мортлы. «Узьны кӧ и узьны, — думайтӧ, — а асывнас сӧвтам пыжӧ Коль воклысь став прӧмыссӧ, черисӧ и яйсӧ, да мед сэсся ачыс и кылӧдас, а ме подӧн лэчча. Бӧрнас тадзи колӧ гижны, мый шуас.»

Сійӧ нуӧ вокыслысь талунъя прӧмыссӧ, кык чукчи да кымынкӧ тар, пӧгребас. «Дозмӧрыс таво эм, тыдалӧ, оз кӧ лэб. Но бур, чӧс туйсӧ вӧдитысьыс тай лоис. Тӧвнас сэсся ме сійӧс строительствоӧ дома. Вӧр колӧ уна пӧрӧдны и. Ставыс важмӧма-сісьмӧма, мукӧдыс дзикӧдз киссьӧма, зэв ыджыд делӧ колӧ бергӧдны.»

Кольлӧн ломтӧма горсӧ. Тшыныс петӧма вӧля вылӧ да абу вывлань зырӧдӧма, а ляскысьӧма муланьыс, лэччӧма Ляп вылас да довъялӧ, а пӧльыштны некодлы.

— Но мый, братан, — шуӧ Коль.— Гашкӧ, нӧшта ӧти тар пулам? Сола ком пыртлам. Эм да, мый кутам скупитчыны, бара на пырас. Ме со мый думышті, Сандыр вок. Аски ме кывта пыжнас, а тэ подӧн лэччы, регыдджык воан. Мамӧс кыдзкӧ бур ног дасьты, мед оз пӧр кок йывсьыс, аддзас менӧ да.

Сандыр шӧйӧвошлӧ, думъясӧс пӧ лыддьӧ али мый.

Бипур ӧзтісны и пусянінас пӧрт ӧшӧдісны. Тані и пукалӧны би дорас да тшын йылас кык вок, мед мошкаыс эз дӧсадит. Посводз ӧдзӧсыс восьса. Татысянь, вывсянь, ылӧдз тыдалӧны серакотша, уна рӧма арся вӧръясыс, кыті эз этша келавлыны татшӧм жӧ аръясӧ батя-пиа котыр. Таысь неуна катыдӧ Ляпас Кос Вож усьӧ, ютор жӧ дзоляник, но комыс катлывлӧ сэтчӧ бура вылӧдз. Сэні век тшуп видзисны, мед арнас кыйӧдны кывтысь-лэччысь черисӧ. Керкасяньыс весьтас и ветлывлӧны вӧлі гымгасӧ кыйны. Дзик сӧмын кыйнысӧ батьныс ли кодікӧ пиянсьыс вермисны и ӧтнаныс, но Галь дед век вӧлі шулывлӧ: «Ветламӧй тшӧтш на всякий случай». А «всякий случайыс» сылӧн сійӧ, мый чериыс вермас чобӧдӧдзыс пырны да гымгасӧ ӧткӧн он вермы кыпӧдны. Сандыр оз помнит, мед сы мында чери сэтчӧ шедліс коркӧ. Неминучаяссӧ тай со помнитӧ. Тшупнысӧ ӧтчыд чашкӧдліс-косявліс. Но эз сы вӧсна, мый туис ваыс да нуис визӧбнас. Рытсяньыс на сэки лыбис кутшӧмкӧ лёк бушков да асылӧдзыс пушкис, ӧти войӧн куштіс коръя вӧрсӧ. Сы мында кылалысь корсӧ некутшӧм тшуп оз вермы кутны. Мӧдысь сэсся вурд пыралӧма да гымгасӧ лэдзӧма чагйӧ. Татшӧмторйыс вӧвлі, но черисӧ, дерт, мыйтакӧ кыйлісны и сэтысь.

Коль тожӧ казьтылӧ ли, думайтӧ ли кутшӧмкӧ кыз дум, лэбалӧ-ветлӧдлӧ мӧвпнас код тӧдас кӧні. Оз вунӧд видзӧдлывлыны пӧрт вылас. Кор шыдыс пузьӧ, кыпӧдӧ ӧшансӧ ӧти тшупӧд вывлань. Восьса ӧдзӧс югӧрас кодікӧ вуджӧртіс. Кыкнанныс бергӧдчисны. Керка дорас пон ветлӧдлӧ-исасьӧ, сэсся сувтіс да ывласяньыс видзӧдӧ вокъяс вылӧ. Ачыс быттьӧ пружина вылын — дась чеччыштны боквыв, кодкӧ повзьӧдас кӧ неладнӧ вӧрзьӧмӧн.

— Туган, — тӧдӧ понсӧ Сандыр, тапкӧдӧ ки пыдӧснас пидзӧсланьыс.— Лок татчӧ, лок.

Туган казялӧ, мый повны тані нинӧмысь, да ӧтчыд-мӧдысь легнитлӧ бӧжнас. Думыс эськӧ эм порогсӧ воськовтны, да мыйкӧ сорӧ сылы тайӧс вӧчны. Сэсся мунӧ вӧрсьыс петан туй дорланьыс да увтчылӧ кымыныськӧ.

«Микаль локтӧ. Сыысь ӧтдор понйӧс сэсся некодӧс оз вӧдит.»

Сандыр чепӧсйӧ ывлаас, видзӧдӧ вӧрланьыс. Понйыс абу нин, воча, тыдалӧ, котӧртӧма. Петӧ и Коль, юалӧ:

— Кодлӧн нӧ понйыс?

— Микальлӧн, — шуӧ Сандыр, да мед гӧгӧрвоис вокыс, ӧшӧдлӧ ки пыдӧссӧ Микаль джуджда вылнаӧ.

— Микаль? Тӧдӧ али мый татчӧ туйсӧ?

«Тӧдӧ ли оз, но ачыс абу на. Ковмас, гашкӧ, воча ветлыны.»

Сӧмын думыштіс тадзи, кыдзьяс сайысь петӧ Микаль понйыскӧд, ружьеа и быдӧн, быттьӧ бур вӧралысь. Матыстчис, чолӧмасис. Видзӧдӧ Коль вылӧ, тӧдӧ и оз тӧд.

— Эн тӧд али мый менӧ, Микаль?— Матыстчӧ зонка дорӧ да кыдзи важӧн, войнаӧдзыс на, кӧсйӧ качӧдлыны вывлань, но качӧдӧмыс эз артмы.

— Сьӧктаммӧмыд тай, быдмӧмыд и. Помнитан-ӧ, кыдзи ме тэнӧ енэжӧдзыс качӧдлывлі, а бабыд орччӧн сулалӧ-тіралӧ, мед ог уськӧд.

— Коль дядьыд нинӧм оз кыв, — тэрмасьӧ висьтавны Сандыр.— Пельтӧм лоӧма война вылас. Но кывны пӧ надзӧник пондас, врачьяс шуӧмаӧсь. Та вӧсна и татчӧ локтӧма, абу гортас, мед вӧр-ваыслысь небыд шыяссӧ первой кывны. Сэсся и чужӧмыс тай со... да нӧшта на йӧз дорас оз кыскы. Ачыд гӧгӧрвоан. А лёктор нинӧм эн думайт. Но... мый тай бабыд бӧрдӧдлывлӧ, плен да мый да. Госпитальын дыр вӧлӧма. А медальыс — морӧс тырыс, бӧрнас видзӧдлан. Туйсӧ татчӧ бабыд висьталіс?

— Сійӧ эськӧ да... вошлі жӧ нюр вылас, бура дыр Туганкӧд кытшлалім.

— Но бур. А менӧ корсьны али мый бабыд ыстіс?

— Корсьны не корсьны-а... мися, гашкӧ, отсавны колӧ, ӧтнад он вевъяв. Бабӧ майшасьӧ, места оз аддзы, эн во да.

— Тайӧ ружьеыс батьыдлӧн на.

— Сылӧн. Пуляа патронсӧ кыкӧс босьтла.

— Ошкысь полан? Сійӧ ассяньыс некор оз зырӧд да оз и тэсӧдчы морткӧд. Тэ со ӧні татчӧдз кайин да, чайта, эз ӧти ош тэнӧ аддзыв. Но бур, воин кӧ и бур. Аски бӧрӧ лэччам.

— Коль дядьӧ и?

— Сійӧ пыжнас кывтас, чери-яй шедыштӧма да.

А Коль лампаа би ӧзтӧма керка пытшкас, пызан лӧсьӧдӧма. Пу тасьтіӧ пуктӧма шыд, паськыд пӧв вылӧ мыськӧмӧн-сьӧмйӧмӧн юр-юрӧ дорсьӧдӧма куим ыджыд ком.

— Со, — шуӧ, петкӧдлӧ пызан вылас, — чем богаты, кыдз тай шуласны... Локтӧй.

— Менам на эм мыйсюрӧ лаз бӧжам, — кватитчӧ Микаль да вайӧ пызан вылас кык тупӧсь нянь, картупеля шаньгаяс да черинянь.

Коль видзӧдӧ гӧсничаяс вылас, мыйкӧ шуны кӧсйӧ, но оз шед кылыс, а бандзиб вывтіыс гӧгыльтчис синва войт.

— Мамукӧй менам. Бара ӧд воа тэнсьыд пӧсь шаньгатӧ асывъяснас кыйӧдны. Коньӧрӧй, прӧстит жӧ нин, мый та дыра дойдалі тэнсьыд сьӧлӧмтӧ аслам дзебсясьӧмӧн.

Пызан сайӧ пуксигкостіныс и рӧмдіс нин ывла вылыс, зэв крута рӧмдіс, сы вӧсна мый рытсяньыс нин вӧлі ӧшалӧ енэжыс сьӧд эшкынӧн, а ӧні сійӧ, тыдалӧ, дзикӧдз нин польдӧма ванас да вот-вот письтас. Сэсся кыдзкӧ дзик нин нем виччысьтӧг керка ӧшиньсӧ югзьӧдлӧ чардби, да сярӧбтӧ гым.

— Гымыштіс-ӧ?— юалӧ Коль, а ачыс быттьӧ тӧдӧ нин, мый гымыштіс, кӧть эськӧ арын вирдавлӧ дзик гымъястӧг.

— Гымыштіс, — юрнас довкнитлӧмӧн шуӧ Сандыр.

— Со и медбӧръя гым, гашкӧ. Мыйла ӧні нин сэсся тайӧ? Кодӧс повзьӧдлыны? Полім мый полім, но эг шӧйӧвошӧй, эг лэптӧй кинымӧс. Медбӧръяӧн, сідзкӧ, мед и лоас тайӧ гымыс. Кодлы сійӧ колӧ? Водзӧ вылӧ мед эськӧ гымъястӧг мыссис-сӧстӧммис муыс, бурӧн мыссис да нуис му вывсьыс став сӧссӧ.

Сэсся нӧшта на кымыныськӧ вирдыштліс, югзьӧдліс ӧшиньсӧ, но ӧні нин чардбиыс эз вӧв сэтшӧм яръюгыд, синтӧ ёрана, а кутшӧмкӧ гӧрдов нин, сайкалӧм пачын ӧгырыс кодь. Да-й гымыс нин сэсся оз сярӧбты первойыс моз, а сӧмын гуркнитлас, быттьӧ вылыс судтаас пызан йижлалӧны ӧтилаысь мӧдлаӧ. Сійӧ, гымыс, век ылысмӧ, ылысмӧ да вошӧ дзикӧдз. Но сы пыдди пондісны кывны, быд боксянь пырӧдчыны дзик нин мӧд шыяс. Медводдза войтъясыс кыдзи усисны, некоді, гашкӧ, эз и кывлы, но сэсся кыдзи тай ставнас письтіс енэжыс да кыдзи тай эз жебиника, а ведраысь моз ызнитіс керка вевт вылас, быдӧн гӧгӧрвоис — мыськовтас бур ног.

Пызан сайын лӧньӧмны, кывзӧны му выльмӧдан шыяссӧ. Коль видзӧдӧ ӧшиняс, аддзӧ, кыдзи стеклӧ мӧдар бокӧдыс ульӧбӧн киссьӧ ваыс. Сандыр казялӧ: вокыскӧд мыйкӧ лои. Мӧдыс «сувтӧдӧма-пыкӧма» синъяссӧ ӧшиняс, вывлань видзӧдлас, кытысянь медсясӧ и кылӧ зэр шыыс.

— Сандыр, Микаль, ме ӧд кыла зэрӧмсӧ! Энлӧ!

Чӧв олӧны. Сэсся:

— Зэрӧ! Зэрӧ! Ме кыла зэрсӧ!

Коль сувтӧ да котӧртӧ ывлаас, зэр улас. Сійӧ нюжӧдӧ кияссӧ вывлань, чужӧмсӧ вӧчӧ зэрланьыс и. А зэрыс мыськӧ Кольӧс, ставнас мыськӧ юрсяньыс да кок улӧдзыс, быттьӧ важъя буссӧ вылыссьыс нуӧ-пожъялӧ, быттьӧ дзикӧдз мыськыны кӧсйӧ ыджыд пӧжарас сибдылӧм котшӧс дуксӧ.