ТУРӦБ ДЫРЙИ

1

Федул Максимович талун садьмис водз. Чумын вӧлі кӧдзыд и пемыд. Петіс ывлаӧ, чӧвтліс синъяссӧ енэжлань, кӧні пыр на дзузвидзисны кодзувъяс. На пиысь ӧтияс кажитчисны зэв ылынӧсь, мукӧдъяс — матынджыкӧсь.

Тундра чӧв оліс. Ывлаыс вӧлі лӧнь, и кӧдзыдыс небзьыштӧма, оз нин мукӧд лунъяс моз чепляв ныртӧ. Орчча чумын, кӧні олісны пастукъяс да ветеринар Виктор Мошкин, некод на, тыдалӧ, абу садьмӧма. Сӧмын кузь гӧна Буско пон шӧйтіс ӧтнасӧн чум гӧгӧр да увтыштіс Федул Максимовичлысь кок шысӧ кылӧм бӧрын.

«Ог на садьмӧд, водз на. Мед том морт узьыштас кузь туйӧ петтӧдз», — мӧвпыштіс Федул Максимович, сэсся пыркнитіс кузь гӧленя пимисьыс лымсӧ да бӧр воши аслас чум пытшкын. Кӧрт пачас сюяліс ньӧрторъяс да дыр ломзьӧдіс. Гӧтырыс пыр на узис, Пекла Тихоновна куйліс пачланьыс коксӧ нюжӧдӧмӧн, коскӧдзыс шебрасьӧма волльӧн.

Пачсяньыс би югӧрыс уси Пеклалы чужӧмас, быттьӧ садьмӧдны сійӧс кӧсйис. Федул Максимович видзӧдліс гӧтырыслы чукыръясӧн зэвтчӧм чужӧмас и жаль лои быдсӧн. «Сиктын со выль керка сулалӧ. Шоныд короминаын, небыд крӧвать вылын позьӧ овны да шойччыны, а сійӧ кымын во нин шӧйтӧ мекӧд тундраын. Да и аслас, Федул Максимовичлӧн, том да пӧрнӧй кадыс коли тані, небеса кодь паськыд, помтӧм-дортӧм тундраын. Гашкӧ, и сылы нин абу яндзим шойччӧг йылысь думыштлыны.

Нэм пом коллялӧмыд тай абу Печора вомӧн вуджӧм. Мудзны пондіс Федул. Уна вонад и кӧрт сімӧ.»

Война заводитчан воӧ Федул медводдзаысь вайӧдіс тундраӧ ассьыс том гӧтырсӧ. Ачыс сэки уджаліс пастукӧн, колхознӧй кӧръясӧс видзис, а гӧтырыс чумработницааліс. Вердіс да юкталіс кӧр дорын ветлысьясӧс, пуис-пӧжасис, мыськасис и дӧмсис. Пекла помавлӧма кӧкъямыс класс. Водзӧ позис велӧдчыны ӧтка нывлы. Но кор йитіс сьӧлӧмсӧ этша сёрнитысь, чиган кодь сьӧд юрсиа Федулкӧд, эз нин сэсся кольччыв верӧссьыс, не кӧ лыддьыны медся кузь да шуштӧм куим во, кор верӧсыс муніс нӧйтны супӧстатъясӧс, кыдзи шулывліс ачыс.

— Кӧзяинӧй-батюшкоӧй, кытчӧ но тэ колян ассьыд мада Пеклуштӧ. Пемыдӧсь ӧд лоӧны меным лунъясыс, оз ӧд кут шонтыны шондіӧй-мамӧй. Кыдзи нӧ ме тэтӧг кута овны, кодлы аслам шогӧн норасьны, кодлы пуны да пӧжавны чӧскыд сёянсӧ, — быттьӧ пыр на Федул кылӧ гӧтырыслысь сьӧлӧмтӧ нормӧдысь гӧлӧссӧ. А ӧд мыйдӧм нин сэсянь коли кадыс. Кымын километр мунӧма тундралӧн паськыд эрдъясӧд. Но гӧтырыс Федуллы важ моз муса да матыса. Оз ӧд прӧста шулыны: битӧ ваӧн кусӧдӧны, а муслунтӧ нинӧмӧн он вермы кусӧдны.

Сьӧдасьӧм ыргӧн чайникын пондіс жваркйыны-пуны чай. Пекла восьтіс синъяссӧ да меліа шыасис верӧсыс дінӧ.

— Талун тай, кӧзяин, панйин менӧ.

— Оз мыйкӧ узьсьы...

— Сэсся нӧ регыд и мӧдӧдчад?

— Водз петам — водз воам. Сӧмын тай ветеринар, буракӧ, лӧсьыд вӧтъяс на вӧталӧ.

Гозъя тэрмасьтӧг юисны чай. Чумын лои шоныдджык, кӧть бӧр вод небыд воль вылӧ да шойччы. Федул зепсьыс кыскыліс сюмӧдысь вӧчӧм ичӧтик кӧрӧбка, пев помнас сюйис нырас табак, сэсся вӧлисти мӧдӧдчис кӧръясла.

— Флягаӧ чай пукты, — петігмозыс нин сетіс индӧд гӧтырыслы. — Да мешӧкӧ вӧлӧга пукты. Лун нёль, колӧкӧ, ветлам. Кылан?

— Кыла, кыла, абу на дзик пельтӧм.

Кор Федул Максимович вайӧдіс кӧръясӧс, Мошкин пукаліс нин чумын да юис чай кӧр вирысь пӧжалӧм блинӧн, кодӧс сэтшӧм чӧскыда кужис кӧрт пач вылын пӧжавны Пекла.

— А-а... Тэ тані нин, дыр узьысь.

— Моё почтение, Максимыч — бригадирлань копыртліс юрсӧ ветеринар. — Тундраса печенньӧӧн чӧсмася. Сэтшӧм чӧскыд, вомад ачыс и сылӧ.

— Сёй, сёй. Мамыд ӧд тэнад, сёшайтӧй, ылын. Некодлы чӧсмӧдлыныс. Гашкӧ, щай ещӧ кисьта? — бергаліс Мошкин дінын кӧзяйка.

— Чай пить — не дрова рубить, — рочалыштіс зон да мыччис кружкасӧ.

— Ме со тіянлы выль малича заводиті вурны. Небыд, шоныд. А то дженьыдик пасяястӧ татчӧс поводдяыд оз радейт.

— Водзвыв аттьӧ висьтала, Фекла Тихоновна. Бур тіян сьӧлӧмныд: йӧз вӧсна ныр тӧждысяд.

— Кыдзи нӧ сытӧг, сёшайтӧй. Тэ ӧд абу бокӧвӧй. Витӧд тӧлысь ӧти бригадаын ветлам.

— Да-а, кадыд тай мунӧ, — очсалыштіс Мошкин, сэсся копыртчыліс Пеклалы. — Чай-сахарсьыд да блинсьыд аттьӧ, Тихоновна. Кыдз шуасны: кузь нэм да бур шуд.

Федул Максимович малича вылас зэвтыштіс паськыд тасма, ӧтар бокас ӧшӧдіс пуртӧсын кузь пурт, мӧдарас — чай тыра фляга. Тайӧ флягасӧ сійӧ война вылысь на вайліс и быд туйӧ петігӧн босьтлывлӧ сьӧрсьыс.

— Но, бур туй, сідзкӧ, тіянлы. Энӧ дыр ветлӧй.

— Мӧдӧд фермаын вӧчам кӧръяслы прививка и котӧрӧн татчӧ пӧсь блин дорӧ, — вашъяліс Мошкин.

Ывлаыс заводитӧма югдыны. Енэжын эз нин тыдавны кодзувъяс.

Федул Максимович даддяс пуктіс пищаль, патронташ, неыджыд мешӧк, чер, ставсӧ кӧрталіс торйӧн, мед немтор оз усь. Сэсся дадь вылас вольсаліс ыджыд воль, медым шоныдджык вӧлі пукавны, и сӧмын сы бӧрын шыасис ветеринар дорӧ.

— Пуксьӧй, самолётысь ӧдйӧджык тӧвзьӧда.

— Сӧмын эн уськӧд.

— Колӧкӧ кӧртала этійӧ пищальсӧ моз, — шмонитіс бригадир, сэсся босьтіс киас хорейсӧ, ӧвтыштіс сійӧн да сетіс кӧръяслы команда: «Чу-чу-чу!»

Мошкин пукаліс Федуллы мышкӧн: тадзнад шоныдджык.

Нёль кӧр, ёнысь-ёнӧсь, пызйисны чарӧмалыштӧм лым вывті, тэрыба шыблалісны кокъяссӧ водзлань. Ывлаын пыр на вӧлі лӧнь, сӧмын ӧткымын лым чиръяс тэрмасьтӧг лэбисны енэжсянь.

«Чу-чу-чу!» — корсюрӧ горӧдлывліс кӧръясӧн веськӧдлысь.

— Висьтав мыйкӧ, Максимыч, а то вугрӧдлыны кутіс. Тэ ӧд унатор нин аддзылін, уналаын вӧлін.

— Кык изки костын сӧмын эг вӧв, — вашнитіс кылӧ Федул, и сідзи и немтор эз мӧд висьтавны.

Котӧртӧны кӧръяс, ныр розьяссьыс пуркйӧдлӧ шоныд ру. Дадь бӧрсянь еджыд лым вылӧ, кольӧ кык векньыдик визь да тэрыб кӧръяслӧн кок туйясыс.

2

Мӧд час нин мунӧны бригадир да ветеринарнӧй фельдшер. Гӧгӧр шлыввидзис еджыд тундра, кодлӧн быттьӧ абу помыс. Корсюрӧ сӧмын паныдасьлывлісны йи улӧ дзебсьӧм тыяс да жебиник кустъяс, кодъяс муртса чурвидзисны лым пытшкысь.

— Кутшӧм талун луныс, Максимыч? — бара кылӧ шыасис Мошкин да мӧдіс лэдзавны шапка пельяссӧ: тыдалӧ, кӧдзыдыс жмитіс.

— Асывсянь субӧта вӧлі. Тэ нӧ мый... тайми... лунъяссӧ нин вунӧдін?

— Пӧлинӧ ӧд, субӧта и эм. Эк, карын кӧ эськӧ вӧлі, рытнас танцуйтны позис ветлыны.

— Да эськӧ... Тані нин ковмас танцуйтлы. Мӧдысь верстайтан, отпускад мунан да...

— Кор на сійӧ... отпускыс, — ышловзис ветеринар.

— Эз-ӧ нин, казак, гажтӧм босьт. На, чушкан табаксӧ нырад сюйышт, дзик пыр лёк думъястӧ юрсьыд вӧтлас.

— Тэ, колӧкӧ, сійӧс нюшкы.

Воис неыджыд мыльк. Сійӧс вуджӧм бӧрын пыр жӧ тыдовтчис Мада ты. Гожӧмнас вель уна лун Федуллӧн бригадаыс видзис кӧр стадасӧ тайӧ ыджыд ты бокас.

— Тӧдса местаыс, Виктор, — первойысь на асывсяньыс нимнас шыасис ветеринар дорӧ Федул. — Юсьыдлысь, коньӧрлысь тані гожӧмнас олӧмсӧ бырӧдін.

Мошкин бергӧдіс юрсӧ тылань, видзӧдыштіс мыйкӧдыра и сомын сы бӧрын неокотапырысь вочавидзис.

— Сэки тэ менӧ чорыда и зуалін, Максимыч. Чайті пель бокӧ швачкӧбтан. Ӧти юсь вӧсна сэтшӧм лёк кывъясӧн вӧйпин, ӧні на дрӧж босьтӧ.

Кӧрӧс кутӧны нярталаӧн, мортӧс — кывйӧн. Тундраса олысь, прамӧй морт кӧ сійӧ, некор татшӧм мича да шоч лэбачсӧ оз ви, — кыпӧдіс гӧлӧссӧ бригадир.

— Вай огӧ казьтылӧй важсӧ, Федул дядь.

— Огӧ кӧ и огӧ... — бригадир ӧвтыштіс хорейнас и чӧв уси, ты мӧдарӧдзыс ӧти кыв эз лэдзлы. Чӧв оліс и Мошкин. Колӧкӧ, сылы пыр на вӧлі яндзим Мада ты вылын пакӧсть вӧчӧмсьыс. Яндзим этша сёрнитысь бригадир водзын, кодӧс кӧр видзысьяс тӧдӧны бура да зэв пыдди пуктӧны.

Неыджыд мыльк бокысь, кӧні быдмисны ляк бадьяс, виччысьтӧг кыпӧдчис некымын байдӧг, сэсся водзысьджык — бара чукӧр. Тыдалӧ, сёйӧмаӧсь. Байдӧгъяс эз и ылӧдз лэбзьыны, бӧр шлывгысисны-пуксялісны еджыд лым вылӧ и ӧткӧн-ӧткӧн заводитісны котӧртны, саймовтчыны йӧз синъяс улысь.

Федул Максимович нюмъёвтіс тундраса пӧткаяслы, быттьӧ накӧд здоровайтчис. Мошкин кыпӧдчыштіс места вывсьыс, веськыд кисӧ пуктіс син дорас да заводитіс корсьны гӧгӧр разӧдчысь байдӧгъясӧс.

— Поводдяыс, буракӧ, кӧсйӧ лёкмыны. Асывсянь война кадся гӧснечӧн сетӧ ас йывсьыс тӧдны.

— Максимыч, страшнӧ вӧлі война вылад? — мелі гӧлӧсӧн юаліс Мошкин.

— Фу... Эг ӧд курыш-карышӧн ворсӧй, а матӧ нёль во виркисьтана косьяс нуӧдім. Быдторйыс вӧвлі... И полӧмыс, и збойлуныс, мудзыс и шогыс. Эг гӧститны ветлӧй, а гундырлысь сьылідзирсӧ песовтны. Та йылысь кывйӧн он висьтав и вӧтӧн он вӧтав.

Заводитіс тӧвзьысьны. Рытыввывсянь путкыртіс-локтіс бубуля кодь мисьтӧм сьӧд кымӧр. Мошкин кияссӧ дзебис пась сосъяс пытшкас, бергӧдчис мӧдар бокас. Кӧръяс, тыдалӧ, мудзны кутісны: эз нин сэтшӧм тэрыба котӧртны.

Кор матыстчисны неыджыд мыльк дорӧ, Федул сувтӧдіс кӧръяссӧ, чеччис дадьсьыс да шыасис ветеринар дорӧ.

— Тӧдса мыльк. Айӧс ме татчӧ кызь вит во сайын гуалі. Тундраын чужӧма, татчӧс му и босьтіс сійӧс. Ветла да поклон кӧть чӧвта.

Мошкин чеччис жӧ даддьысь, мӧдіс шенасьны кияснас, унтысӧ кучкаліс ӧта-мӧдас, шоныд перйис.

Эз на удит Федул кайны мыльк йылӧ, кыдзи кыр сайсянь веськыда кӧръяслань кыккокйыв мӧдісны котӧртны матӧ дас кӧин. Кӧръяс медводз казялісны руд разбойникъясӧс, биа ньӧв моз нетшыштчисны места вывсьыс, уськӧдчисны пышйыны. Мошкин мыйвынсьыс горӧдіс бригадирлы.

— Максимы-ч-ч! Кӧинъяс-с!

Ветеринар чеччаліс места вылас да ёрччис, думнас кӧсйис сувтӧдны мыйвынсьыс пышйысь кӧръясӧс, кодъяс бӧрся вӧччисны кӧинъяс.

Котӧрӧн локтіс айыс гу вылысь Федул, чужӧмыс гӧрдӧдӧма, синъясыс шармӧмаӧсь.

— Эк, мужик тэ али абу. Кӧръясӧс лэдзин ныр увсьыд.

— Эг и тӧдлы, кыдзи чепӧсйисны. Позис ӧмӧй думайтны, мый кӧинъяс танӧсь.

— Ныр улад пищаль, чер, а зверьяссӧ повзьӧдны эн вермы. Мый сэсся кутам вӧчны ӧні? Эк, Мошкин, Мошкин, юрсиыд кузь, а мывкыдыд дженьыд. Код тӧдас, кытчӧ кӧръясыс пышъясны. Путьмасны-ӧ миянӧс корсьны мӧдӧд фермаса войтыр?

Мошкин сулалӧ кывтӧм пемӧс моз, оз лысьт видзӧдлыны бригадир вылӧ. Киас топӧдӧма кузь хорей, коді уси дадьсьыс.

Федул синъяссӧ оз вештыв, видзӧдӧ кӧръяс бӧрся. Сьӧлӧмыс майшасьӧ, мед эськӧ горш кӧинъяс оз жӧ суӧдны найӧс. Казяліс, кыдзи дадьсьыс торъялі воль да бергалігтыр плавгысис лым вылӧ. Кӧинъяс пыр жӧ уськӧдчисны кӧр ку вылӧ, ӧта-мӧд вежмӧн пондісны чашйыны-косявлыны усьӧмторсӧ. Сэк кості кӧръяс вошины синъяс улысь.

— Спаситчисны, буракӧ, коньӧрушкаяс, тэрыб кокъяс, — кокньыдджыка нин ышловзис пӧрысь морт.

3

Поводдяыс дзикӧдз дурмис. Вына тӧв гартіс ас гӧгӧрыс лым столбъяс, омлялӧмӧн нуис найӧс водзӧ. А сьӧд кымӧръяс локтісны и локтісны, быттьӧ тундра пасьтала грӧз вайисны.

Зумышӧсь ускӧттьӧ улӧ веськалысьяс, оз сёрнитны ӧта-мӧдныскӧд, думнас ёрӧны кӧинъясӧс, кок йывсьыд пӧрӧдысь турӧбсӧ.

— Регыд пемдыны кутас. Колӧ юрсюянін лӧсьӧдны а то ловъя вылысь гуалас миянӧс турӧбыс, — чӧвтіс кыв Федул — Босьт хорейсӧ да мунам айӧ гу дорӧ: тӧлыс сэтчӧ, мыльк саяс, озджык веськав.

Татшӧм турӧб дырйи мӧдӧд фермаӧдз подӧн собӧм йылысь немтор и думайтны. Выныд оз тырмы, кыстӧ нюжӧдан. Лямпа кӧ вӧлі, мӧд делӧ. Став надеяыс сӧмын отсӧг вылӧ. Кӧр видзысьяс оз эновтны, корсьны кутасны. Федул дядь и ачыс эз этшаысь волывлы пикӧ воӧм йӧзлы отсӧг вылӧ.

Том ветеринар дзикӧдз шогӧ уси. Пуксьы кӧть лым вылас да ыджыд гӧлӧсӧн бӧрддзы. «Мый морла, мый чӧртла ме дадьсьыс чеччи, колӧкӧ, верми кутны кӧръяссӧ», — видӧ асьсӧ сійӧ.

Тані и збыльысь шоныдджык вӧлі, да и тӧлыс эзджык сэтшӧма пессьы.

— Татчӧ и овмӧдчам, Виктор друг. Крута кӧ сёрниті, старик вылӧ ӧбида эн кут. А ӧні удж бердӧ, тӧвсӧ чужъявны миянлы некор. Поз кутам вӧчны. Лым пиад шоныдджык.

Мыльк бокӧ кодйисны вель ыджыд гуран, бокъясас тэчисны лым. Вӧлі нин пемыд, кор чом лои дась. Кыкнаныс мудзисны, пӧсялісны. Чом пытшкас бадь вожъяс вольсалісны. Тадзнад озджык ло кӧдзыд. Сэсся вӧлисти дзебсисны бушуйтчысь турӧбысь.

— Кынӧмӧс кыдзи нюкыртӧ, Максимыч. Быттьӧ дас лун нин немтор эг сёйлы.

— А тэ эн думайт сы йылысь. Кӧръяс миянлысь вӧлӧгасӧ нуисны, и пищальнымӧс, и чернымӧс. Со флягаын чай эм. Юышт, колӧкӧ, сӧмын эн уна. Гашкӧ, лун-мӧд ковмас тані куткырвидзны.

— Кык луннас ӧд йӧймам тані, тшыглы кулам, кынмам. Эн повзьӧдлы, Федул дядь.

— На юышт да топӧдчы мыш бердӧ. Тадзнад шоныдджык.

Ок, кутшӧм чӧскыд кажитчис кӧдзыд сук чайыс Мошкинлы.

Чурснитас гоз-мӧдысь, синъяссӧ весиг куньлас. Позис кӧ, здукӧн эськӧ косӧдіс флягасӧ.

Федул дядь регыд и унмовсис. Виктор чошнитӧма пельсӧ да кывзысьӧ, гашкӧ, корсьӧны нин найӧс. Но гӧлӧсъяс пыдди омляліс сӧмын тӧлыс. «А друг да ӧнтая кӧинъясыд татчӧ локтасны? Гашкӧ, чуксавны Максимовичсӧ?» Дум вылас усьліс мамыс, карса шоныд да сӧстӧм квартираыс, другъясыс, кодъяскӧд помаліс сельскохозяйственнӧй техникум. Синъяс водзас воліс Галя пӧдругаыс, кодкӧд вель тшӧкыда ветлывлісны танцы вылӧ культура дворецӧ.

Шкоргӧ-узьӧ бригадир, быттьӧ гортса небыд вольпась вылын. «Тайӧс кӧ ошкӧд гуас орччӧн водтӧдан, и сэні кутас узьны».

— Чу-чу-чу-чу! — ымӧстіс кылӧ старик. Гашкӧ, вӧтӧн ассьыс йӧраяссӧ аддзыліс, сэсся шкоргыны кутіс ещӧ на ёнджыка.

Ӧти войын унатор и удитан думайтны, уналаӧ и вевъялан волыны.

Лым чомйын дыр куйлӧмысь Викторлӧн кутіс доймыны бокыс. Окота вӧлі чеччыны да петавны ывлаӧ, видзӧдлыны, мый сэні вӧчсьӧ.

— Максимыч... Кылан... Горзӧны, тыдалӧ, кодъяскӧ. Кывзы кӧть... Сӧмын ылын...

Федул дядь пуксис, дыр кывзысис, сэсся бӧр нюжмӧдчис аслас местаӧ.

— Кажитчис тэныд, пиук. Кылан, мый вӧчӧ поводдяыс.

— А аски кӧ татшӧм лоӧ?

— Вермас лоны. Ышмис кӧ нин поводдяыд, дзик регыдӧн оз бурась. Му вӧран тӧв со лыбис.

— А кыдзи нӧ ми? Мый кутам сёйны? Друг да некод оз и кут корсьны миянӧс?

— Узь. Водзвыв нинӧмабусӧ эн тунъяв. Мый нӧ юртӧ ӧшӧдін, рынышным оз на сотчы да... Шойччы, видз вынтӧ.

Гашкӧ, тшук кежлӧ и ойбыртліс зон. Кор восьтіс синъяссӧ, лымйысь вӧчӧм чом пытшкӧсӧ писькӧдчис нин муртса тӧдчана асъя югӧр. Мошкинлӧн узьтӧмысла жувгис юрыс. Тӧрытъяысь ёнджыка нюкыртіс кынӧмыс. «Эк, сьӧд нянь шӧрӧм солӧн эськӧ ӧні сёйыштны либӧ пӧсь шыд паньыштны».

Максимыч садьмӧма жӧ, малыштіс кӧдзыд кинас ветеринарӧс, надзӧникӧн мӧдіс матыстчыны бауӧн муртса дзурвидзысь розьлань.

— Федул дядь, тэ нӧ кытчӧ?

— Петала, видзӧдла, мый вӧчсьӧ ывлаас... Эн жӧ ӧд кынмы?

— Быдторйыс вӧлі. Проклятӧй кӧинъяс... Ловнысӧ эськӧ босьтны.

— Важӧн татчӧс местаясын эз петкӧдчывны. Бара со кыськӧ воӧмаӧсь. Мед кӧть стаданымӧс эз полошитны. Разаласны кӧ кӧръясным, кыдзи чукӧртам татшӧм поводдянас.

Кыкнанныс петісны ывлаӧ. Тӧрытъяысь на ёнджыка омляліс тӧлыс. Турӧбысла матігӧгӧрысь немтор эз тыдав, кӧть и эз нин вӧв водз.

— И-и-и... Мать тэнӧ кантук... — син пӧвсӧ куньыштліс бригадир лым вылӧ воськовтӧм бӧрын. Стариклӧн чужӧмыс кажитчис зумыш. Сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны, мый йылысь сійӧ думайтӧ.

— Мый кутам вӧчны, Максимыч? — кымынӧдысь нин юаліс Мошкин да ыджыда ышловзис. Ӧти войӧн зонлӧн чужӧмыс векнялӧма, синъясыс гӧрдӧдӧмаӧсь. — Татчӧ, колӧкӧ, и ковмас джагавны. Сьӧлӧмӧн кыла, некод татысь миянӧс оз аддзы.

— Ланьт! — скӧра вомаліс сійӧс бригадир. Часным миян эз на тыр. Водз на кулӧм йывсьыд пойгыны.

— Гашкӧ, подӧн заводитлам писькӧдчыны? Мӧдӧд фермаӧдзыд тасянь дас километр кындзи абу.

— Да эськӧ да... Сӧмын тай гӧгсьыд вылӧ он чеччышт.

— Мед кӧть лӧньыштліс. Немтор со оз тыдав, — скӧраліс ветеринар.

— Бипур колӧ пестыны, а то дзикӧдз гегдам.

— Висьталін жӧ. Пессӧ нӧ кытысь аддзам?

— Чегъялам хорейнымӧс, да сійӧс и сотам, вылас ньӧръяс шыблалам. Век нин бипур лоӧ.

Эз коль и дас минут, кыдзи Федул Максимович ӧзтіс би, тундраса посньыдик кустъясысь чегъяліс вожъяссӧ, тэчис найӧс бипур вылӧ. Мошкинлы гажаджык лои сьӧлӧм вылас. Но билӧн выныс регыд и тырмис. Пестӧгыд тай сійӧ оз сотчы.

Эз на удит старик пырны чомйӧ, кӧнкӧ зэв ылын кыліс лыйӧм шы. Сэсся лыйисны мӧдысь. Мошкин, тыдалӧ, кылӧма жӧ лыйсьӧмсӧ. Сувтіс кыр йылӧ, мыйвынсьыс кутіс горзыны.

— Э-э-э! Танӧсь ми, танӧсь-сь! О-о-о!!!

— Ылынӧсь, оз кывны. Корсьӧны, буракӧ. Ей богу, миянӧс корсьӧны, Мошкин.

Та бӧрын дыр на кывзысисны. Ветеринар гӧлӧс сибдытӧдзыс горзіс, но лыйсьӧм шыяс сэсся эз нин кывлыны. А тӧв омляліс и омляліс, быттьӧ ловъя вывсьыныс кӧсйис тыртны тундраын пикӧ воӧм кык мортӧс.

— Мӧд вожӧ, тыдалӧ, мунісны.

— На, юышт кӧдзыд чайсӧ, крепитчы, сэсся и «дворецад» бӧр пырам. Сэні век нин шоныдджык.

— Ме некытчӧ ог пыр. Друг да дзик матіті миянсянь корсьысьясыд мунасны. Ог и казялӧй. Лым письыд коді миянӧс аддзас.

Виктор Мошкин пыр на инас эз ӧшйы, синъяссӧ лапнитлытӧг видзӧдіс и видзӧдіс тундралӧн бушуйтчысь эрд вылӧ. Думнас виччысис, мый вот-вот тыдовтчасны кӧнкӧ кӧраяс и мездасны найӧс тайӧ ад гурансьыс.

Федул Максимовичлӧн аслас думъяс. Пуксьӧма сійӧ лымйӧн вевттьысьӧм кыр бокӧ, майшасьӧ кӧръяс вӧсна, удитісны-ӧ пышйыны найӧ лёк кӧинъясысь, воисны эз мӧдӧд фермаӧдз, а колӧкӧ, печораса совхоз стадаӧ веськаліны. Сэки и корсьнысӧ найӧ оз путьмыны. Кымын во уджалӧ Максимыч кӧръяс дорын, тундраын волытӧм местаясыс абуӧсь, но татшӧм дивӧыс первойысь на лои. Ныр увсьыд кӧръясыд пышйисны.

Кӧть и тӧвся луныд войвылын дженьыд, но Федуллы да Викторлы сійӧ кажитчис вежон кузяӧн. Кымыныськӧ удитісны пыравны да петавны лым чомйысь. Пемдытӧдзыс кывзысисны, виччысисны ассьыныс ёртъяссӧ, но сідзи и эз вермыны некодӧс виччысьны.

Тадзи коли мӧд лун. Поводдя эз и кӧсйы бурасьны: уна, тыдалӧ, турӧбыслӧн выныс, вермӧ кӧ тадзи бушуйтчыны.

Вӧвлытӧм кузьӧн кажитчис тӧвся войыс ветеринарлы. Быд ногыс старайтчӧ вӧтлыны ас дінсьыс лёк думъяссӧ, а некыдз оз вермы. Окота узьыштны. Мӧдӧд вой колана ног узьтӧм, а синъясыс кольча кодьӧсь, некыдз оз кӧсйыны куньсьыны. Сёӧдз лыддяс... кыксёӧдз... Немтор оз отсав. А Федул дядь быттьӧ гортас, чушкӧ нырнас, шкоргӧ.

— Федул дядь... Максимыч... Сӧмын эн повзьы... Кылан... Зэв матын кӧин омлялӧ.

— Поводдя бурмӧм водзын. Та вӧсна и унмӧс пальӧдін? Тьфу... Кӧиныд сы вылӧ и эм, медым омлявны. Пон увтчӧ, а кӧин омлялӧ.

— Миян вылӧ кӧ нӧ уськӧдчасны. Кыдзи пищальтӧгыд дорйысям?

— Шогыд абу кӧ, эн шогав, мать тэнӧ кантук. Найӧ асьныс миянысь полӧны. Тундраын медся ыджыд кӧзяиныс — морт. Тайӧс тшуп ныр вылад. И мый тэнад оз узьсьы, шаръялан.

Ланьтіс ветеринар. Выльысь кунис синъяссӧ Федул Максимович. Эз нин омляв кӧин: гашкӧ, мӧдлаӧ вешйис. Сӧмын тӧв пыр на вӧлі важ кодь скӧр да миритчытӧм.

И со бара асыв. Тундраын пуксьӧ выль лун. Мый сійӧ ваяс лым чомйӧ йӧршитчӧм йӧзлы? Содтӧд сьӧкыдлунъяс да шог? Гашкӧ, радлун? Ёртъяскӧд аддзысьӧм?

Федул Максимович эскис, мый найӧс оз эновтны. Важӧн, кӧнкӧ, корсьӧны. Тундраын уджалысьяс пыр локтӧны ӧта-мӧдныслы отсӧг вылӧ.

Вӧлі югдӧма нин, кор Федул дядь эновтіс ассьыс «дворецсӧ» да бауӧн петіс ывлаӧ.

Кодкӧ быттьӧ кӧртвомалӧма поводдясӧ: эз нин тӧрытъя моз дур. Бригадир ки тырнас босьтіс лым, заводитіс мыссьыны. И сэки пӧшти дзик юр вывтіыс, бордъяснас шенасигтырйи, лэбзисны байдӧгъяс да пуксисны кыр горулӧ, кӧні лым письыс чурвидзисны посньыдик кустъяс. «Со кӧні яйыд, да он босьт. Пищаль кӧ эськӧ...» Федул Максимович весиг чургӧдіс кисӧ водзлань, кунис син пӧвсӧ, быттьӧ метитчис байдӧгъяс вылӧ.

Федул Максимович кытшовтіс синъяснас тундралысь эрдъяссӧ, пуксис чом бокас и мыйлакӧ дум вылас усины ылӧ кольӧм воясыс, кор муніс вир кисьтана война. Син водзас воліс блокаднӧй Ленинград, кодӧс сійӧ дорйис вӧрӧгысь аслас ёртъяскӧд. Кутшӧм тайӧ вӧлі сьӧкыд кад: тшыгъялісны, кынмалісны, но тайӧ героическӧй карсӧ фашистъяслы эз сетны. Быдӧн, коді вермис кутны киас оружие, кодъяс уна часъяс сулалісны станокъяс дорын, кусӧдалісны пӧжаръяс, вердісны-юкталісны кар дорйысьясӧс — ставнысӧ позьӧ лыддьыны салдатъясӧн. Комын во тыри Победа лунсянь, а немтор абу вушйӧма ни вунӧма.

Победа бӧрын куим орденӧн да некымын медальӧн бергӧдчис аслас гӧтырыс дорӧ ижмаса кӧр видзысь Федул. И со сылӧн олӧмыс кутшӧм дыр кад кежлӧ йитчис тундракӧд, кӧръяскӧд, тані уджалысьяскӧд. Кӧть и сьӧкыд, но колана да интереснӧй олӧм прӧйдитіс Федул Максимович. Некодлы абу яндзим видзӧдлыны синъясас.

Мошкин тэрыба чепӧсйис ывлаӧ. Збыльысь вӧлӧмкӧ мичаммыштӧма. Дыр-ӧ кежлӧ сӧмын-а. Медводз ветеринар видзӧдліс гӧгӧрбок, кытчӧдз судзисны синъясыс. Некод некӧн эз тыдав. Эз тыдавны и байдӧгъяс. Гӧгӧр быттьӧ абу некутшӧм ловъя лов, абуӧсь йӧзыс ни кӧръяс. Паськыд тундраас сӧмын найӧ кыкӧн: кызь арӧса ветеринар Виктор Мошкин да пӧрысь бригадир Федул Максимович.

Бригадир куйлӧ, синъяснас мыджсьӧма чом вевт вылӧ. Дум вылас уси харейыс, кодӧс сійӧ чегъяліс да пуктіс бипур вылӧ, медым неуна шонтысьыштны.

«Мый дыра ми тэкӧд, харей-другӧ, ӧтлаын мырсим-уджалім, а со, ковмис да, соті тэнӧ. Чайтан, абу жаль? Жаль, да ещӧ кыдзи, ӧтнам кӧ вӧлі, гашкӧ, эг и вӧч тайӧс, а мекӧд ӧд том морт. Прӧстит, харей-другӧ. Ӧбида ме вылӧ эн кут. Некор сэсся аслам киын ог нин вермы кутны тэнсьыд шыльыд сывтӧ. Кӧні ми сӧмын тэкӧд эг вӧлӧй. Да-да... Дас воысь ӧд дырджык служитін меным. Дас во абу дас лун».

Сэсся дум вылас уси гӧтырыс, Пекла Тихоновна. «Мый ӧні сійӧ вӧчӧ? Тӧдіс кӧ, кӧнӧсь ми да мый миянкӧд, ставсӧ эськӧ кок йылӧ лэптіс, ыджыд гӧлӧсӧн кутіс бӧрдны. Вот олан-олан уна вояс чӧж тадзи ӧтлаын, юкан став шогсӧ и радлунсӧ, и друг кутшӧмкӧ ӧти лунӧ нэм кежлад торъялан. Мыйла эськӧ природаыс эз лӧсьӧд сідз, медым кувны ӧтлаын, ӧти гортйӧ, ӧти гуӧ водны. Эк-эк-эк... Муніс тай, буракӧ, том кадным — эз прӧщайтчы, пӧрысь кад воис — эз юась».

— Витюк, мый выльыс ывлаас? — шыасис старик ветеринар дінӧ, медым вӧтлыны юрсьыс ковтӧм мӧвпъяссӧ. — Поводдяыс кутшӧм?

— Асъя сертиыс неуна лӧньджык. Некод на некӧн оз тыдав. Синъяс доймытӧдз нин видзӧді. Чӧрту, пыра чомйӧ да узьны кута.

— Ставыс бура помасяс, пиук. Абу миян сэтшӧм законыс, медым эновтны мортӧс. Эскы тэ меным, пӧрысь мортлы. Эскы ёртъясыдлы, кодъяс, тӧдӧмысь, миянысь ёна шогсьӧны, колӧкӧ, жаявтӧдзыс нин кытшлалісны быд пельӧсӧд. Тундраыд ӧд море кодь паськыд. Туй ни пос. И кӧръясным, воисны кӧ быттьӧ ловйӧн, оз вермыны индыны да висьтавны, кӧнӧсь ми. Вот сідз, Виктор. Ва тай нӧ гудыртчывлӧ да бӧр сӧдзӧ. И миян улича вылын лоӧ праздник.

Коли ещӧ часджын кымын. Мошкин заводитіс нин кынмыны.

Федул Максимович петіс чомйысь. Ӧні сійӧ кажитчис Викторлы весиг ичӧтджыкӧн. Гӧгрӧс чужӧм вылас, кодӧс чумын олігӧн старик быд пӧръя бритліс, тыдалісны гӧрдоват юрсияс.

Бригадир медводз чатыртчыліс енэжӧ, сэсся вӧлисти видзӧдліс Виктор вылӧ.

— Кынмин кӧ, мун пыр чомъяд, ме дежуритышта.

Лун шӧр бӧрын поводдяыс лои ещӧ на небыдджык: эз нин сэтшӧма эршась турӧб. Небесаыс кажитчис югыдджык.

— Шонді! Шонді петкӧдчис! — виччысьтӧг горӧдіс зон.

— Тьфу... Тайкӧ дикмӧдан. Первойысь али мый шондісӧ аддзан?

Федул Максимович век жӧ чатыртліс юрсӧ, но шонді бӧр нин дзебсис ӧдйӧ вуткыртысь кымӧр сайӧ.

— Чайтан, и талун оз аддзыны? Дас кык час муртса, вель дыр на оз пемды.

— Быдторйыс вермас лоны. Гашкӧ, аддзасны, а гашкӧ, и оз.

— Максимыч, висьтав веськыда, тэныд шуштӧм? Друг да дас лун тані ковмас овны.

— Эн тунъясь.

— Ме кӧ тані ӧтнам вӧлі, йӧйми эськӧ.

— Велалан овны и тэ. Том дырйиыд ме тэ кодь жӧ вӧлі. Олӧмыс унаторйӧ велӧдіс и тэнӧ велӧдас.

Сэсся, быттьӧ команда серти, кыкнаныс мӧдісны видзӧдны тундралӧн паськыд эрдӧ.

Кӧч бӧж кодь дженьыдик тӧвся лун заводитіс помасьны. Некутшӧм надея эз вӧв, мый талун аддзасны найӧс. Тундрасьыд ӧд морттӧ сэтшӧм жӧ сьӧкыд корсьны, кыдзи море пыдӧсысь судно.

Аслыссяма чӧвлун сулаліс тундра весьтын.

— Мун пыр да шойччы. Ковтӧм мӧвпъястӧ кӧть юрсьыд вӧтлан. А ме пукышта тані, сӧстӧм сынӧднас лолышта.

Мошкин кыштым-каштым пырис чомйӧ. Федул Максимович ылӧдз аддзысь синъяснас бара мӧдіс кытшлавны тундралӧн паськыд эрд вывті. Сэсся кыргорулӧ лэччыліс ньӧръясла, мыйкӧ мындӧм чегъяліс йизьӧм ляк бадьяс. Таысь, дерт, шоныд не виччысьны, но тшынсӧ вӧчас. Колӧ кӧть кыдзкӧ ӧзтыны да пемдытӧдзыс кутны бисӧ кусӧмысь. Тшыныд, майбыр, лёка ылӧдз тыдалӧ.

Муртса удитіс биасьны, кыдзи синъясыс аддзисны еджыд лым вылысь кӧраясӧс. Федул дядь сувтіс кыр йылӧ да мӧдіс ӧвтчыны кинас. Ӧні зэв нин бура аддзис, кыдзи насянь километр кык сайті мунісны куим дадюв. Аддзисны, буракӧ, бипурысь пуркйысь тшынсӧ, кӧръяснысӧ веськӧдісны налань.

— Витюк! Витюк! Аддзисны миянӧс, аддзисны!!! Лок кӧть ачыд видзӧдлы. Талань локтӧны!

Ньӧжйӧ вӧрысь Виктор тайӧ пӧръя сэтшӧм ӧдйӧ петіс лым чомйысь, мый стенъясыс и вевтыс весиг киссисны.

— Кӧні? Немтор ог аддзы. Бара ме вылын шмонитны кӧсйин. Эк, тэ...

— Да тэ бурджыка видзӧдлы. Со, кытчӧ ме киӧн инда.

Мошкин ӧні и ачыс аддзис на дорӧ матыстчысь куим дадюлаӧс, варыш моз уськӧдчис старик дорӧ, шымыртіс сійӧс кос гӧгӧрыс и мӧдіс бергӧдлыны. Аслас радысла синваыс петӧ, кывсӧ шуны оз вермы.

— Максимыч! Збыль тай, збыль. Вай ме тэнӧ окышта.

— Мый менӧ окавныс, абу ӧд ме дас кӧкъямыс арӧса ныв. Мӧдысь гӧтрасян да удитан на окавны ассьыд чикыштӧ.

— Корсьӧны... Сё пасибӧ налы. Федул дядь, гашкӧ, вӧт тайӧ ставыс?

— Вӧт кӧ и вӧтась... Сӧмын мед бокыд оз кӧтась.

Кӧраяс матыстчисны и матыстчисны. Ӧні позьӧ нин вӧлі весиг торйӧдны даддьын пукалысьясӧс.

— Федул дядь... Кывзы... Кӧсъя ӧтитор висьтавны: эн юӧрт тэ локтысьяслы нинӧм лёксӧ ме йылысь. Но повзьылі, шӧйӧвошлі... Не тэ кӧ, колӧкӧ, код тӧдас, мыйӧн помасис.

Старик матыстчис зон дінӧ, сӧнъясӧн зэвтчӧм кисӧ пуктіс пельпом вылас и сьӧлӧмсяньыс вочавидзис:

— Тайӧ тэнад, Витюк, тундраын вӧлі медводдза сьӧкыд экзамен.

— Но и кыдзи?.. Кыдзи сдайті, мися?

— Веськыда кӧ баитны, а ме чукльӧдлыны ог куж, позьӧ пуктыны «три». Мӧдысь, гашкӧ, и «отлично» вылӧ кыпӧдчан. Тундраад ӧд уна сьӧкыдлун на паныдасьлас.