КӦСЪЯ ТӦДМАСЬНЫ
Ая-пиа узьлісны посводз вонйын — кыз кокъяса, паськыд пу крӧватьӧ зэвтӧм шабді вонйын. Буретш тані жӧ кӧкъямыс во сайын Доментий Самарин узьліс аслас гӧтыркӧд, Эльвиракӧд. Кӧкъямыс во нин дорвыв ассьыс отпускъяссӧ сійӧ коллялӧ чужан сиктас, кӧні олӧны рӧдвужыс, дас арӧса Женя пиыс.
Женя тӧрытсянь нуӧдчис вуграсьны, и папыскӧд асывсяньыс заводитісны дасьтыны вугыр шатинъяс, ӧшинь ув йӧрас петшӧр вужъяс дорысь корсисны нидзувъяс. Некымын лун нин эз войтышт ни ӧти зэр тусь, и муыс вӧлі паччӧр кодь кос. Талун, июль 2 лунӧ, радио бара висьталіс жар поводдя: лоӧ пӧ кызь кӧкъямыс градусӧдз шоныд. Ютшъясӧн тырӧм Эжвасьыд вугырнад талун этша нин кыян черитӧ. Но Доментий лэччис ю берегӧ эз чери ради, сылы окота вӧлі лоны ӧтлаын пиыскӧд, лоны ас кежаныс. Ая-пиа корсисны джумъяджык местаяс. Коркӧ ичӧт дырйиыс Доментий тані вугравліс мича кельчияс, ляпаяс, пӧддязъяс.
Ӧні дэбӧдчисны кельчипиян, самсӧ тшыклісны. Горшасисны йӧршъяс, нидзувсӧ вугырнас ньылыштлісны. Женя кольччис берегӧ, гач коксӧ пуджӧмӧн кевліс ваӧдзыс, ылӧджык лэдзліс кылавны табйыслы. А папыс кыпӧдчис кыр йылас, пӧрччысис трусикӧдзыс и перйис дӧра сумкаын сьӧрсьыс вайӧм газетъяс, «Огонёк» да «Крестьянка» журналъяс. Газетъясын вӧлі йӧзӧдӧма Ставсоюзса партийнӧй конференция йылысь отчётъяс, тшӧтш и сідз шусяна застойнӧй кад йылысь гырысь гижӧдъяс. Самарин нуӧдіс синнас ӧттор-мӧдтор и думыштчис: «Мыйла застойнӧй? Мыйла век мырсям-уджалам, а странаным жӧдзӧ ӧти местаын? Коді таысь мыжаыс? Коді?..»
Аддзӧ Доментий кымӧр чиръястӧм помтӧм-дортӧм енэжсӧ, вуграсьысь зарни писӧ, и нимкодьлунӧн ыпйӧ сьӧлӧмыс. Сӧстӧм сылӧн сӧвестьыс аслас пи водзын, аслас олӧм водзын. Самарин да сылӧн ёртъясыс гӧгӧрволісны, мый ӧткымын вождьяс ӧшлӧны асланыс морӧсӧ дарӧвӧй зарни медальяс, но эз чайтлыны, мый странаын эмӧсь гуга-бана веськӧдлысьяс.
Ӧд буретш на коддьӧмъясыс чотӧдісны этатшӧм озыр да ыджыд Отчизнанымӧс. Эз чайтлыны сы вӧсна, мый Самарин да сылӧн ёртъясыс, а на кодьыс миллионъяс, асланыс кӧшельӧ эз босьтлыны ни ӧти дарӧвӧй руб. Кӧть мыйыс эз вӧвлы, но оз вермы шуны Доментий Самарин ассьыс кольӧм вояссӧ застойнӧйӧн. Сылӧн син водзын быдмис уна судта керкаяса еджыд Эжвакар, паськӧдіс сывбордсӧ ЛПК. И эм сэні пайыс Эжва катыдын чужлӧм-быдмӧм мортлӧн — Доментий Самаринлӧн.
...Олӧмыслӧн медбӧръя здукӧдз Доментий кутас помнитны 1964 вося ноябрь 19 лун. Эжваӧ сэки воис тӧрытъя салдатъяслӧн быдса состав, витсё морт. И ставнысӧ быттьӧ бӧрйӧмаӧсь — ягвывса пожӧм кодь ёнӧсь да мичаӧсь. На пиын ӧти — танквывса механик-водитель, сержант Доментий Самарин. Поезд воис рытнас, кор гӧгӧр вӧлі унмовсьӧма пемыдас. Стройкалӧн комсомольскӧй штаб водзвыв тӧждысис сы вӧсна, медым коми пармалӧн тайӧ пельӧсыс эз жугыльт сьӧлӧмсӧ воысьяслысь. Поезд сувтанінӧ матыстчис кызь автомашина, ӧзтісны фараяссӧ, и лои лун кодь югыд. Ыркыд сынӧдсӧ поткӧдісны духӧвӧй оркестрлӧн пель чунӧдана шыясыс. Паныдалысьяслӧн киясын гӧрд знамяяс, странаӧн юрнуӧдысь вождьяслӧн портретъяс. Сэсся митинг.
Том йӧзӧс иналісны оланінъясӧ, аскинас нин — удж вылӧ. Доментий Самарин куим лун кежлӧ вӧзйысьліс гортас, кайліс аддзӧдчывны мамыскӧд, чойыскӧд, рӧдняыскӧд. Мамыс, Васса Григорьевна, эштыліс кольӧдны писӧ, но Доментий и кывзыны эз кӧсйы, сэтшӧма вӧлі ӧзйӧма сылӧн сьӧлӧмыс Эжваса ыджыд стройкаӧн.
— Ангелинаыд нӧ? Велӧдӧ со челядьӧс, зэв шань да лабутнӧй ныв, тэнӧ думсьыс виччысьӧ... — эскӧдіс мамыс.
— Тэ нӧ, мам, мыйӧн тӧдан, виччысьӧ али оз?
— Тӧда, пиук, тӧда. Чойыд тӧдӧ и. Пыравлӧ миянӧ Ангелинаыд. Дугдіс пӧ весиг письмӧасьны.
— Думсьыд тэ кӧсъян шуны, мед ме гӧтраси. Сідзи, мам?
— Вошны верман йӧзад, со мыйысь ме пола. Гортын эськӧ век нин син водзын вӧлін. Прамӧя сёйӧм ни юӧм сэсся сэні. Кӧзяйкатӧгыд ӧд и гортыд абу горт. Лёк баба киӧ кӧ веськалан, и юсьыны на верман... — лыддьӧдліс Васса Григорьевна. Лыддьӧдліс и жалитіс писӧ. — Кӧть мый-а, ог ошкы мунӧмтӧ, Домень. Специальность эм, да мунан кытчӧкӧ, трактористалін эськӧ тані... Гашкӧ, аддзӧдчылан Ангелинаыдкӧд? Сійӧ ӧд оз на и тӧд, мый тэ гортын.
— Бур, мам, бур, оз кӧ тӧд.
— Ёна тай бур! — кыпӧдыштліс гӧлӧссӧ мамыс. — Батьыд тай нӧ зэв небыд сьӧлӧма вӧлі. Мый нӧ тэн оз кажитчы Ангелинаыс?
— Быд ныв кӧ кутас кажитчыны, йӧймыны позьӧ.
— Ме тай тэн ог и быдӧнӧс вӧзйы. Кывйӧ сетчытӧм тэ, Домень. Мамыс ӧд ог лёк вылӧ велӧд. — Быд ногыс босьтчыліс эскӧдны писӧ Васса Григорьевна, мед эськӧ кольччис чужан сиктас, но Доментий асныраліс:
— Ме, мам, ёртъяслы, салдат-ёртъяслы сеті кыв, мый, мися, ог ылӧд найӧс. А внукъястӧ удитан на нянчитны.
— Ен тэкӧд. Сӧмын бура ов сэні, этштӧ эн вошты, винаыдлы эн сетчы...
И Доментий ас кадӧ воис Эжваӧ. Стройкалӧн быд участокын котырталісны комсомольско-молодёжнӧй бригадаяс. Кӧні сьӧкыдджык, сэні и том йӧз: вӧвлӧм салдатъяс, комсомолецъяс, нывъяс и зонъяс Комиысь и Чувашияысь, Татарияысь и Мордовияысь, Украинаысь и Белоруссияысь, Ярославльысь, Рязаньысь, Горькийысь... Збыльысь, Ставсоюзса ударнӧй комсомольскӧй стройка! Коми муын кутісны шыавны выль кывъяс: картонно-бумажнӧй фабрика, сульфатно-целлюлознӧй завод. Уджӧ пырисны выль цехъяс, гырысь агрегатъяс. Быдлаын сулалісны кузь голяа кранъяс, лун и вой пӧртмасисны электросваркалӧн бияс. И кымын унджык сдайтісны выль стрӧйбаяссӧ, сымын и унджык колісны мывкыда мӧвпалысь войтыр. Уна ныв да зон, тшӧтш и Доментий Самарин, пырисны велӧдчыны рытъя техникумӧ, целлюлозно-бумажнӧйӧн шусис. Сійӧс помалӧм бӧрын Самаринӧс индісны картон да бумага вӧчан фабрикалӧн ӧти цехӧ мастерлы отсасьысьӧн. Бӧрынджык ёртъясыс унаӧн гӧтрасисны, кольччисны Эжваӧ, мукӧдъяс мунісны чужан муас.
Аддзис ас сьӧлӧм серти нылӧс и Доментий Самарин. «Север» кафеса шырсянінын лои тӧдмасьӧмыс. Шойччан лун вӧлі Самаринлӧн. Югыд шондіа июнь восьлаліс. Дженьыд соска еджыд дӧрӧм пасьталіс, бура гладитӧм руд гачсӧ да. Позис эськӧ и эжваса шырсянінӧ пыравны, но мыйкӧ долыдаліс сьӧлӧмыс, карӧдз муніс.
Ичӧтик жырйын уджалісны кык мастер, кыкнанныс нывъяс. Прӧст местаыс эз нин вӧв, и Доментий виччысис восьса ӧдзӧсас мыджсьыштӧмӧн. Ӧтьведайтыштӧм бӧрын казяліс: ӧти мастерыс — гӧгрӧсіник чужӧма, балябӧжас топӧдӧм кузь сьӧд юрсиа — томиник, велӧдчӧ на, тыдалӧ, шырсьынысӧ. Мед эськӧ оз жӧ сы дінӧ веськав Самариныс, а то тшытшлыны вермас, со весиг машинкасӧ на омӧля кутӧ да. Мӧд мастерыс пашкыр веж юрсиа, вом доръяссӧ пемыдгӧрд помадаӧн мавтӧма, быттьӧ арся кыдз пу кор сэтчӧ ляскысьӧма. Ар кызь—кызь вит позьӧ сетны. Олӧма тшӧг морт сы креслӧын пукаліс, шырсис и бритчис. Одеколонӧн на тшӧктіс кӧтӧдны чужӧмбансӧ и.
— Верманныд пуксьыны, том морт, — шуис ӧзйысь вом дора мастерыд и ортсысяньыс ӧшӧдіс ӧдзӧсас гижӧд: «Закрыта на обед». Матыстчис том пӧдруга дінас, кутіс индавны: этаті пӧ шыльӧдышт, сэсся пӧ мун ӧбедайт. Збыльысь тай, томджыкыс велӧдчысь на и эм, ар даса зонкаӧс шырӧ.
Самарин пуксис креслӧӧ, носӧвикнас косӧдіс голя вывсьыс пӧсьсӧ. Сэк кості локтіс мастер, павгис водзсяньыс лым еджыд рузум.
— Тіян сук юрсиныд. Тіянӧс позьӧ шырны со эсідз, со тадз... — стенса фотографияяс вылӧ индіс мастер. — Но, кыдзи? Кутшӧм ног медъёна кажитчӧ?
Доментий шӧйӧвошліс, но сэк жӧ керыштіс:
— А, шырӧй сідз, кыдзи ассьыныд верӧстӧ шырланныд. Сӧмын кӧсичасьыс бакенбардкодьсӧ кольӧй.
Мастер нюммуніс и видзӧдлассӧ чӧвтліс Доментийлӧн зеркалӧвывса синъясӧ:
— Ладнӧ, вӧчам сідз, кыдз эськӧ ме шыри ассьым верӧсӧс. — Кузь пиня сынанӧн мастер шыльӧдіс зонлысь чорыд юрсисӧ. — А тшыкӧда кӧ?
— Тшыкӧдчӧны сӧмын еретникъяс. Сьӧд синмаяс. А тэнад... — Доментий видзӧдласнас кыйис нывлысь синъяссӧ, но ӧдйӧ бӧр воштіс. Мастерлӧн небыд чунь помъясыс гильӧдісны сылысь пель дінсӧ, голясӧ, и лӧсьыд вӧлі пукавны казённӧй рузумӧ тубыртчӧмӧн.
— Сідзнад, ачыд тшыкӧдчысьыс, — зеркалӧ вылын нывлӧн чужӧмыс лои орччӧн зонлӧн чужӧмкӧд. Найӧ видзӧдісны ас выланыс быттьӧ ловъя портрет вылӧ.
— Абу жӧ. Синмӧй менам со карӧй. А тэнад синмӧн, пӧжалуй, позьӧ сӧмын смилитчыны.
Мастерлӧн лӧз синмыс збыльысь вӧлі лысваа веж видз кодь, а син аканьясыс дзирдыштлісны уна рӧмъясӧн.
— Кужи кӧ смилитчыны, важ-ӧ-ӧ-н нин эськӧ кодӧскӧ смилиті. А вот мый тӧдысь — да, тӧдысь.
— Но-о-о, — нюжӧдіс Самарин. — Сідзнад, кымын арӧс мен? И мый нимӧй?
Мастер казявліс Самаринлӧн ки вылысь емӧн бытшйӧдлӧм гижӧд — 1944. Доментий. Гӧгӧрвоис, мый тайӧ варов мортыс коркӧ пасйылӧма тадзи чужан восӧ да нимсӧ.
— Кызь нёль арӧс тэн. Нимыд? Нимыд — Доментий.
Самарин ас тӧдлытӧгыс бергӧдчыліс весиг.
— Эн дзӧръяв, а то тшыкӧда. Тэнад жӧ кикаръяд гижӧма.
— Казялін? А тэнӧ кыдз шуӧны?
— София. Мӧд ног кӧ — премудрая, миян ног — Соня.
— Лӧсялӧ тэныд премудраяыс, а менам нимӧй мӧд ногыс — укротитель, зверьясӧс раммӧдысь, кӧть и пон ни кань менам абу. Гӧтыр ни.
— Коньӧрӧюшко, тэ тай зэв гӧль, — эльтыштіс Соня. — Со тадзи эськӧ шыри ме ассьым верӧсӧс, вӧлі кӧ быттьӧ сійӧ. Но, кыдз?
— Пасибӧ. Век кута тэ дорӧ волыны, — найӧ бара на видзӧдлісны зеркалӧса ловъя портрет вылӧ.
Соня босьтіс рузумсӧ, нуис пыркнитны занавес сайӧ. Мыйӧн бергӧдчис, юаліс:
— Одеколоннас пызнитны?
— Брит первой, сэсся и пызйы.
— Ме жӧ аддза: асывнас на бритчӧмыд.
— Сёровно брит.
— Шутник тэ, зверьясӧс раммӧдысь.
Самаринлы эз кӧсйыссьы чеччыны креслӧсьыс. Сійӧ помтӧг вермис варовитны тайӧ мичаник тӧдтӧм нылыскӧд. Сонясянь ӧвтіс кутшӧмкӧ шоныдлунӧн, мелілунӧн. Доментий шуис нюжӧдны тайӧ кыпыд здукъяссӧ, юаліс:
— София-премудрая, тэ радейтан ассьыд уджтӧ?
— Тайӧ уджыд радейттӧг оз артмы. Ме ӧд медсясӧ дамскӧй мастер, а тані том йӧзӧс велӧдам, вежласьӧмӧн. Чӧв олышт, а то збыльысь вундысян.
Бритчигчӧжыс Доментий сэсся чӧв оліс. Сылы любӧ вӧлі, мый нывлӧн чуньясыс меліалӧны бан бокъяссӧ, а морӧсыс инмыштлӧ сылӧн пельпомӧ. Самарин эз чеччы креслӧсьыс и одеколонӧн чужӧмсӧ кӧтӧдӧм бӧрын.
— Мый сэсся, колис сӧмын мынтысьны. Со пукты пызан вылас. Тэ кодь гажа клиентыс шоча овлӧ. Мукӧдыс весиг бугжылясьӧны ме вылӧ, быттьӧ налысь гӧтыръяссӧ кидті.
— Гашкӧ, кушӧдз шыран? Чеччынысӧ абу окота.
— Тэнӧ ме томнала татчӧ, и пукав, а ме сёйны пета, кытчӧдз йӧзыс эз чукӧрмыны, — кыліс Сонялӧн гӧлӧсыс, занавес сайын сійӧ вежис паськӧмсӧ.
— Олі кӧ карын, рыт и асыв эськӧ тэ ордӧ бритчыны волі. Жаль, ог вермы.
— Абу мӧй карысь?
— Эжваысь.
— Мый нӧ вӧчан?
— Цехын уджала.
— Но и правильнӧ. Бура кӧ кутан уджавны — орден сетасны.
— Сы йылысь ме эг на и думыштлы.
— Вот и думайт. А миянлы и думайтнысӧ нинӧмла: уна-ӧ тэ аддзылін ордена парикмахерӧс? Ки пыдӧс пасьта Почётнӧй грамотатӧ КБО миянлы вичмӧдлӧ жӧ, праздникъяс водзвылын. Ещӧ ӧд шуӧны: миян странаын пӧ став сикас уджыс почётын. Пӧръясьӧны!
Джуджыд каблука туплиа, вӧсньыдик да стройнӧй, зумыд кок пӧкъяса, сувтіс Доментий водзӧ София. Кӧрӧм коска чветӧсь юбкаыс да кокни ковтаыс тӧдчӧдісны нывлысь томлунсӧ.
— Вӧлі кӧ ме режиссёрӧн, кино эськӧ снимайті парикмахер йылысь, ворсны тэнӧ эськӧ кори, — юрсяньыс кокӧдзыс видзӧдліс ныв вылӧ Самарин.
— Пальскун жӧ тэ, Доментий.
— А мый? Киноыд эм пастук и порсь видзысь йылысь. Мыйта нин видзӧдӧма врачьяс да шофёръяс йылысь, а парикмахер йылысь ог помнит ни ӧти фильм. Ті жӧ йӧзӧс мичмӧдысьяс!
— Лӧсьыд и гажа тэкӧд, но сёйыштны колӧ, ыркӧдчыны паркӧдз лэччывны и.
— Менӧ общежитиеын некод жӧ пуктӧм пызанӧн оз виччысь. Петам сёям ӧтлаын.
...Тадзи пансис ныла-зонмалӧн аддзысьлӧмныс. Самарин прӧст рытъясӧ волывліс карӧ, Сонякӧд колльӧдчылісны Эжваӧ мунысь бӧръя автобусӧдз, окасьлісны... А кор Доментий первойысь гарыштіс гӧтрасьӧм йылысь, ныв ыръянитчис, кутшӧмкӧ полӧм чужис сы сьӧлӧмын. Нимкодьлун пыдди синъясас жугыльлун кыптіс. Но Самаринлӧн олӧмыс вӧлі тырӧма нин Соня йылысь думъясӧн. Нылыс абу вышшитчысь, баситчыштӧ кӧ — мед, уджыс сылӧн сэтшӧм. Сэсся тай воисны жӧ ӧти кывйӧ: ӧтлаасисны.
Кор Доментий вайӧдіс дінас Соняӧс, сетісны налы оланінсӧ Емвальысь. Ӧти судтаа пу керка, кӧні оліс некымын семья. Гортса сьӧкыд уджсӧ ачыс Доментий бергӧдліс. Джоджсӧ мыськывліс и песласьліс весиг. Йӧй мужикыд пӧ, шуас кодкӧ. А видлы лунтыртӧ жӧдзны кок йылад, кыдзи Соня. Быд пӧлӧс рожаа йӧзыслысь юрсӧ пелькӧдны-мольӧдны да. Кок сӧн рудзавмӧныд мудзан. Сэсся и чуньясыд мед небыдӧсь да пелькӧсь вӧліны. Ставсӧ тайӧс гӧгӧрвоис Доментий и мыйта вермис отсаліс гӧтырыслы.
Воис пашлякӧн лыйсьысь декабрь. Матысмис кад, кодӧс виччысис эз сӧмын ЛПК-са коллектив, но и ставнас Коми муным — медводдза целлюлоза пуӧм. И со декабрь 21 лунӧ, лун шӧрнас, медводдзаысь лолыштіс лесохимиялӧн гигант. Кӧдзыд вӧлі сійӧ тӧлыс, дыр кутчысис комын да унджык градус. Но стройка вылын здук кежлӧ эз тшӧкмунлы уджыс. Кыз йиа Эжва ю берегын дасьтісны кер лэптан установкаяс. Вылынджык — цехъяс, цехъяс, цехъяс. Ӧтарӧ воисны груз тыра кӧрт туй составъяс. Странаса нёль тысяча предприятие да организация мӧдӧдісны татчӧ коланаторъяссӧ. Суткиясӧн эз тупкысьлы ӧдзӧсыс комсомольскӧй штаблӧн. Сэсянь мунлісны телеграммаяс заводъясӧ да фабрикаясӧ, манитлісны оборудование мӧдӧдӧмсӧ. Комсомоллӧн Центральнӧй Комитетӧдз ковмывліс шыӧдчывны. Уджын тӧждъясӧн, гортас муса Сонякӧд колины лунъясыс Доментий Самаринлӧн.
Но кымын водзӧ, сымын ёнджыка Доментийлы кӧсйыссис аддзыны гӧтырсӧ то ыджыд кынӧмаӧн, то кагасӧ нёньӧдысьӧн. Сӧмын тай Сонялӧн рушку ни мышку. Да и ловнас абу кыпыд, торъя нин бӧръя кадсӧ.
— Сонь, гашкӧ, врачлы петкӧдчылам. Кыкнанным, — ӧти войӧ корана шуис Доментий.
Мӧдыс пырсӧ эз вочавидз, юрнас жмитчис верӧсыслӧн морӧс бердӧ, сэсся шӧпкӧдіс:
— Водзджык ме ветла. Сӧмын нӧрӧвитлы лун кык-куим. Ладнӧ? Ӧні узь, чӧскыда узь, нинӧм эн думайт.
Ачыс Соня эз унмовсь асъядорӧдзыс.
Вӧлі гожӧм шӧр, июнь 30 лун. Доментий асывсяньыс кыпыд. Кольӧм вой ЛПК сетіс медводдза тонна еджыд бумага. Талун бумага вӧчан машинасӧ кутас примитны государственнӧй комиссия. Самарин тэрмасис аслас смена вылӧ. Верӧсыскӧд тшӧтш чеччис и Соня.
— Узин на эськӧ, тэ ӧд талун рытъяын, — пызан вылӧ нуръясянтор чукӧртігмоз шуис Доментий.
— Шедіс нин унпӧтӧй, — вочавидзис Соня, ачыс кузя очсаліс. — Ӧтлаын нуръясям. — Электроплитка вылӧ пуктіс чугун рач. Мыйӧн жваркйыны кутіс выйыс, вундаліс сэтчӧ калбас, чӧлаліс лук, жугӧдіс некымын кольк.
Сёйиганыс Соня видзӧдіс Доментий вылӧ сідз, быттьӧ медбӧръяысь найӧ пукалӧны ӧти пызан сайын.
— Тэнӧ ме колльӧда, неылӧдз. — Соня сувтліс зеркалӧ водзӧ, мавтыштіс помадаӧн вом дорсӧ.
Асылыс вӧлі букыд, но шоныд. Рытыввывсянь пычкысис зэра кымӧр. Соня колльӧдіс Доментийӧс туй чукыльӧдз. Саялӧм водзвылас верӧсыс бергӧдчыліс, ӧвтыштіс кинас. Воча кыпӧдліс кисӧ и гӧтырыс. Доментий эз тӧд, мый тайӧ здукас ой кыдзи бӧрдіс Сонялӧн сьӧлӧмыс.
Рытнас, удж вылысь воӧм бӧрын, Доментий пыр и казяліс дзоридз доз улӧ сюйыштӧм письмӧ. Паськӧмсӧ вежтӧдз и босьтчис лыддьыны вомгорулас: «Доментий, дона мортӧй! Мен тэкӧд вӧлі зэв лӧсьыд. Но водзӧ тадз овны ог вермы, тэнӧ ылӧдлӧмкодь артмӧ да. Менсьым сьӧлӧмӧс быд пӧрйӧ кырыштлӧ, кор тэ юавлан менам сьӧктӧм йылысь. Ӧтарӧ виччысян, кор чужта нылӧс ли, пиӧс ли. Ог вермы ме лоны мамӧн, Доментий. Водзсӧ надейтчи жӧ, мися, Енмыс, гашкӧ и, сетас на сэтшӧм шудсӧ. Со тай, эз сет. И врачьясыд немторйӧн отсавны оз вермыны, ме вӧлі на ордын. Ачым ставсьыс мыжа, челядь руа на вӧлі, кор тшыкӧді ачымӧс: муні больничаӧ да тшӧкті перйыны. Мися, быттьӧ кӧ чужта, сьӧкыд и манлив лоӧ быдтынысӧ. Сэки эг на тӧд, мый олан-вылан вӧльнӧй светас тэ. Висьтася веськыда, мед тэ эн кут думайтны ме йылысь, мед тэ вунӧдін менӧ. Тӧда ӧд, радейтін. Эн кӧ радейт, эн эськӧ узьтӧдлы аслад сой вылын. Ыджыд мыж ме босьті ас вылӧ, мый муна вот тадзи юасьтӧг-висьтасьтӧг.
Миян Комиысь кык мастерӧс мӧдӧдӧны Болгарияӧ велӧдны сэтчӧс парикмахеръясӧс. Ӧтиыс буретш да ме веськалі, кыдзи карса мастер-чемпионка, а мӧдыс Ухтаысь. Став документъяссӧ дасьтӧма нин, контрактсӧ вӧчӧма куим во кежлӧ.
Кольӧм войыс тэа-меалӧн вӧлі прӧщайтчан войӧн, сы вӧсна и биа пӧсь ме вӧлі тэ дінӧ. А мунӧм йывсьыс кӧ висьталі водзвыв, эг эськӧ вермы кутчысьны и войыс сэк колис бӧрдӧмӧн. Прӧстит, Доментий, мый эг вермӧй лоны ми шуда гозъяӧн. Мый лоӧ водзӧ — нинӧм ог тӧд. Гашкӧ-й, коркӧ пета на челядя дӧвеч сайӧ. А тэ гӧтрасян и лоан аслад челядьлы шань батьӧн. Аддзысьлам-ӧ коркӧ? Гижа и бӧрда, уна чукӧрмӧма синваӧй. Кор тэ воан удж вывсьыд, ме нин лоа Москваын. Прӧщайтлы. Соня. 1970 во, июнь 30 лун».
Письмӧсӧ лыддис ӧтчыд дай мӧдысь. Виччысьтӧмысла лыжаліс ки-кокыс, жугыльмис сьӧлӧмыс. Пӧрччис уджалан кӧлуйсӧ и нюжгӧдчис крӧватяс. Юрлӧсыс ӧвтыштіс чӧскыд дукӧн. Татшӧм жӧ дукӧн ӧвтліс Сонялӧн юрсиыс. Пасьтасьны, ветлыны аэропортӧ? Суас кӧ — топӧдас Соняӧс морӧс бердас и некытчӧ оз лэдз. Чеччис крӧватьысь, бара на син пырыс нуӧдіс письмӧсӧ: «...Кор тэ воан удж вывсьыд, ме нин лоа Москваын...» И думсьыс Доментий кутіс мыжавны асьсӧ: «Мыйла ме кори ветлыны больничаас?»
Шуштӧммис керка пытшкӧсыс и сьӧлӧмыс Доментийлӧн. Оз кут сійӧ кывны Сонялысь ни гӧлӧссӧ, ни лов шысӧ. «Гашкӧ, во бӧрын локтас, кык во бӧрын ли, гажтӧм босьтас йӧз муад да?» — зілис лӧньӧдны асьсӧ Доментий. Бӧр водіс крӧватяс, тупкысис юрлӧснас.
... Колисны лунъяс. Быд пӧрйӧ, вольпасьӧ водігӧн, Самарин думайтліс Соня йылысь. Вот унмовсяс, и уськӧдчас сійӧ вӧтӧ. Но Соня эз матыстчыв ни вӧтӧн, ни вемӧсӧн. Ок, кутшӧм гажтӧм ӧткӧныдлы! Ок, кутшӧма гӧльмӧдіс олӧмсӧ Доментийлысь София-премудраяыс!
* * *
Быдмис-паськаліс Эжва посёлок, комплексын пырисны уджӧ выль вынйӧръяс. Том йӧзлы радейтана местаӧн лоины бумага вӧчысьяслӧн культура керка, спорт дворец, стадион. Уна ныв глянитчыліс Доментийлы. Но некор эз пондыв на дінӧ мырдӧн, эз мырдӧн разявлы налысь ковта кизьяссӧ, эз ыршасьлы мырдӧн окавны. Тыдалӧ, Соняыс на дойдышталіс сьӧлӧмсӧ, кӧть эськӧ и чужӧмыс нин вунны кутіс да и став лачаыс нин бырис. Мый сійӧ любовыс? Ог тӧд. Но стӧча верма шуны: сійӧ дойдавлӧ мортӧс, тшӧтш и бордъявлӧ. Любовыд чужлӧ и кулӧ аскӧдным ӧтлаын.
Самарин эз-эз да и тӧдмасис выль нывкӧд, Дашакӧд. Купайтчан бассейнын тӧдмасьӧмыс лои. Доментий волывліс сэтчӧ вежоннас ӧтчыд, кык час кежлӧ билетсӧ босьтліс. Эз, дерт, век уяв. Недыр купайтчас и пыралас шонтысьны кос жарӧн, саунаӧн шуӧны шонтысянінсӧ. Саунаысь петігӧн и тшукис Доментийлӧн син улӧ тайӧ нылыс — синкымӧдзыс резина шапкаа, уна рӧма купальникыс кажитчис дзескыдджыкӧн. Гашкӧ и, нарошнӧ сэтшӧмӧс ньӧбӧма, медым мыйкӧ мында топӧдыштны госаинъяссӧ. Пелькиник тушаа, кызіник, ныв восьлаліс бассейн помлань, кӧні джуджыдджык и позьӧ сунавны. Водзсяньыс и бӧрсяньыс сылӧн сыркмунлі быд мыльктор. Доментий видзӧдіс нывлань, и петіс вежыс. Веж петӧмыд этша на, коліс вӧтӧдны да кутшӧмкӧ ног сёрни панны. Сідзи и вӧчис Доментий. Ныв сулаліс валань чужӧмӧн, кор орччӧдчис сыкӧд Самарин.
— Вай панласям, кодным ылӧджык суныштам, — шуис сійӧ.
— Вай! — вочавидзис нылыд и ызгысис ваас. Сы бӧрысь Доментий.
Ӧттшӧтш моз мыччысисны веркӧсас, воча ныр лоисны. Нылыд упкайтӧ, нюмъялігтыр видзӧдӧ зонлӧн синъясӧ, мича пиньяссӧ мыччӧдлӧ.
— Пелька уялан. Кӧн нӧ тадзисӧ велалін? — сёрниӧ пырӧдчис Самарин.
— Волгаын. Горький кар дорын менам чужан сиктӧй.
— А ме Эжва берегын быдми.
Сэсся помсянь помӧдз орччӧн вартчисны вӧляникысь, варовитісны гусьӧник и. Йӧзыс унакодь вӧлі, томъяс и олӧмаяс. Лӧсьыд тӧдмасянін бассейныд. Кӧвъялӧм висьӧмӧн висьысь шӧрӧ он тшук, больничасянь справкатӧг оз лэдзны татчӧ.
Бассейнысь Самарин петіс Дашакӧд. Сёрнитчисны аддзысьлыны рытнас. Эз ӧд ылӧдны ӧта-мӧдсӧ. Паныдасисны сёрӧн, Дашаыс столӧвӧйын сёян-юан разӧдысьӧн уджалӧ да эз прӧстмы водзсӧ. Ывлаыс слӧтитіс, паськыд уль лым усис. Войтӧвтіс, да кӧдзыд вӧлі. Доментий нуӧдіс нылӧс гортас, мӧдыс эз пыксьы, сойбордъяс весиг кутчысис важ тӧдса моз: ветлам пӧ нӧсь, сӧмын недыр кежлӧ. Тайӧ недырыс асылӧдзыс нюжаліс. Баба русьыс ёна нин гажыс бырӧма да ӧдйӧ и коли войыс Доментийлӧн. Сэтшӧма лешсис, быттьӧ кузь вӧлӧк подӧн вуджис. Даша дӧвӧль жӧ вӧлі, эз каитчы локтӧмсьыс, пинь туйсьыс уналаті и лӧзӧдас Самаринлӧн. Мусмасны-ӧ вот сӧмын тайӧ вой бӧрас? Збыльысь кӧ, Доментийыс Соняӧс пыдди на кутліс да нежитіс Дашасӧ. Гашкӧ, мусмас на том нылыд, кутасны кӧ аддзысьлыны. Ыджыд да пӧсь морӧса, регыдӧн на и сьӧктас татшӧмыд: азыма кутчысьлӧ, быттьӧ вольпасьын узьлан спецкурсъяс помалӧма. Эг на пӧ вӧвлы верӧс сайын, висьтасис Даша. Код тӧдас, гашкӧ и ылӧдіс, ветлӧм ныв нин тай-а.
Даша некымынысь на войколаліс Доментий ордын. Лун-ӧ-мӧд мысти, бур вылӧ ли, лёк вылӧ ли, орчча кильчӧса суседкаыс вочааліс Доментийӧс.
— Кӧсъя ыджыд ныртӧ чепӧльтны, мамыд пыдди, — шуис олӧма нывбаба.
— Мыйысь нӧ?
— Сэсся нӧ прамӧйджык мусукыс эз нин сюр? Майӧг йыв катшаӧс примитан, кокни мывкыда нылӧс. Друг видзысь Дашаыд, дарӧм кӧть том. Пӧтӧушникъяскӧд кырсасис...
— Кысь тӧдан? — Доментий гӧрдӧдіс, яндзим весиг лои татшӧм виччысьтӧм юӧрсьыс.
— Зонъяслӧн общежитиеын ме дежурита. Сэтчӧ волывліс. Первой юсьӧдасны нывъяссӧ, сэсся... Тьпу! Яндысьтӧм синъясыд... Код юрнад кутӧдныс абу трасичаяслӧн. Мекӧд паныдасяс Дашаыд да бокӧ видзӧдӧ, тӧдӧ менӧ.
Суседкакӧд сёрни бӧрын Доментий ачыс аслыс мустӧммыліс.
«Кыдз кӧсйӧ, сідз мед и олӧ. Абу мен сійӧ гӧтыр, абу гӧтырпу ни», — керыштіс сэки Доментий, но суклясьӧмсьыс эз дӧзмы суседка вылас. Кӧть эськӧ и нинӧмла жӧ сюйны нырсӧ йӧз кост олӧмӧ. Абу ӧд манак, нывъясасьтӧг оз кут овны тыр вир-яя мужикыд. Да и кысь аддзан ветлытӧм нывсӧ, школасӧ помавтӧдз на мывкыдлунсӧ унаӧн воштӧны да.
Быттьӧ тӧдӧма удтысьӧмтӧ, Дашаыд ачыс дугдіс волывлынысӧ. Суседкаыс ставсьыс мыжа, нюжйӧдліс кывсӧ, гашкӧ, и Дашасӧ тшӧтш пиняліс. Татшӧм пемыд войяснад кутшӧм эськӧ лӧсьыд да гажа вӧлі кыкӧныдлы. Кӧть мый-а, окота на вӧлі Доментийлы малалыштны Дашалысь шыльыд бекъяссӧ, но мый сэсся вӧчан, тадзи лоис да. Жалитіс и ӧттшӧтш лӧгаліс ныв вылӧ Доментий. «Насеруас, оз ков жалитны. Кӧвъялан татшӧмтӧ да сӧмын маета лоӧ», — думсьыс кыв кӧрталіс сэсся. Гашкӧ, мамыс на и прав, коді Ангелинаӧс казьтылӧ да ошкӧ письмӧясас. Но киссьӧм ватӧ он нин курав: Ангелинаыд верӧс сайӧ петӧма.
Ыджыд посёлокад, дерт, и тӧлка нывъясыс эз вӧв этша. Со, шуам, эсійӧ татаркаыс. Сьӧд синъяса да сьӧд юрсиа, мугӧминик чужӧма Рахимаыс, Раяӧн шуӧны. Доментийяслы паныда керкаас олӧ, ӧшиньясныс воча видзӧдӧны. Верӧстӧм. Казаньысь комсомольскӧй путёвкаӧн локтӧма. Штукатур-малярӧн уджалӧ, портретыс Почёт пӧв вылын. Ӧшинь уланыс пуяс садитігӧн тӧдмасисны, мича арся лунӧ. Доментий гуяссӧ кодйис, а Рая пуяссӧ муас сувтӧдаліс, ваӧн киськаліс да. Ачыс косньӧдіник, мазі кодь тэрыб да уджачлив. Культура дворецын сэки уджалісны уна сикас кружокъяс. Рая сьывліс хорын роч да татарскӧй сьыланкывъяс. Позис татшӧм нылыдкӧд матысяньджык тӧдмасьны, но эз тай. Лоисны бур суседъясӧн да и ставыс.
Сэсся и ныв регыд семйитчис, ас кодьыс жӧ зіль татарин сайӧ петіс. Трактористалӧ сійӧ, Федяӧн ёртъясыс шуӧны, а сідзсӧ Фарид Хайдулин. Ӧтчыд, ноябрь праздник дырйи, Доментийӧс корисны гозъя гӧститны. Налы сетісны кык жыръя квартира, и пасйисны тшӧтш новоселье. Праздничнӧй пызан сайын пукалісны и рочьяс, и комияс, и татара. Гажмыштӧм бӧрын воисны ӧти кывйӧ: быдӧнлы сьывны чужан кыв вылын ӧти сьыланкыв. Медводз ливкйӧдлісны рочьяс, сэсся татара, кад воис комияслы. Доментий личӧдіс дӧрӧм кӧлыссӧ, ньылыштіс вом тыр вина, тадзи збоймӧдчыштіс, кӧрыштіс синкымъяссӧ и заводитіс кызіник гӧлӧсӧн:
Кӧзяйкакӧд орччӧн пукаліс киас гитараа ныв, Эльвира, коді бриньӧдчыштіс струнаяснас да отсаліс тшӧтш сьывны Самаринлы. Ни Рая, ни Федя нимыс сьыланкывъяс эз вӧв, Доментий тадзисӧ думыштіс ачыс и буретш лӧсяліс Хайдулин гозъялы.
— Мо-ло-деч! — ӧти вомысь горӧдісны гӧстьяс, кор Самарин помаліс сьылӧмсӧ.
— Тэ тай збыльысь артист! — нюмъяліс Рая. — Татшӧм ён гӧлӧса зонъяс и колӧны миян хорӧ.
— А мый? Ме абу паныд. Ола кага ни баля... — тайӧ кывъяснас Доментий, тыдалӧ, тӧдчӧдіс ассьыс ӧткалунсӧ. Ӧд пукалысьяс пӧвстын вӧліны и верӧстӧмъяс, кодъяскӧд Самарин ӧнӧдз эз аддзысьлы.
— Кыдзи том артистлы, ми вермам индыны тэн отсасьысьӧс, — збояліс Рая, коді нӧбасис и румкасӧ сӧмын матыстліс вом дорас. — Эля, сідз али абу?
Эльвира чӧв оліс. Плеш вывсьыс вештіс руд юрсисӧ, и Доментий аддзис нывлысь паськыда шевкнитчӧм синкымъяссӧ. Казяліс и сійӧс, мый Эльвира аслас лӧз синъясӧн меліа видзӧдӧ Доментий вылӧ. Пукалысьяс ӧтарӧ варовитісны ӧта-мӧдыскӧд и синъяслысь тайӧ ворсӧмсӧ некод эз кый. Вӧвлі нин татшӧмторйыс Самарин олӧмын: и лӧз синъясыс, и шевкнитчӧм борд кодь синкымыс, и мелі видзӧдласыс. И сылы тӧд вылас уси карса парикмахерскӧй, пӧжӧм йӧв рӧма юрсиа Соня. Мый эськӧ найӧ шуасны ӧта-мӧдыслы, аддзысясны кӧ ӧні, квайт во мысти? Кӧні тэ, София-премудрая?
— Вайӧ кыпӧдамӧй тост дружба да любовь вӧсна! — сувтіс аслас тракторлӧн кодь паськыд морӧса, тракторыслӧн кодь жӧ гора гӧлӧса Фарид.
— Рахима, тайӧ тост вӧснаыд позьӧ и тэн тшӧтш ӧти вом тыр, — корана шуис Эльвира. Сійӧ вӧлі вӧня пемыдлӧз платтьӧа, морӧсас бобув-брошка пысалӧма. Мичаа вӧччӧмаӧсь и мукӧд нывъяс да нывбабаяс.
Триньӧбтісны ёсь пыдӧса румкаяс. Самаринлӧн артмис сідз, мый кыкысь судзӧдчыліс тотшнитчыны Эльвиракӧд. Тадзи лоис Доментийлӧн выль тӧдса. Гашкӧ и, тадзисӧ найӧс вочаӧдіс Рая? Но Хайдулинъясысь ӧтлаын мунны эз мойви: Эльвира петіс пӧдругаыскӧд.
Рытъяснас, эз кӧ манитчыв удж вылын, Самарин кутіс волывлыны хорлӧн репетицияяс вылӧ. И сэні бара ӧтлаын лолісны Эльвиракӧд. Репетиция векджык помасьліс сёрӧн, йӧзыс разӧдчалісны чукӧрӧн-чукӧрӧн. Эльвира оліс культура дворецсянь неылын. Кыдзи специалистлы, ӧти жыръя патера матысь жӧ сетісны и Доментийлы. Олӧны кӧть и орччӧн моз, эз на колльӧдчывны. Ӧтчыд тай сэсся сюрис стрӧка и нуӧдіс нылӧс пос помӧдзыс. Тӧв вӧлі, чеплясис кӧдзыдыс. Гӧгӧр лымйӧн да кыз пужйӧн вевттьысьӧм стрӧйбаяс, ру пиӧ вӧйтчӧм еджыд каменнӧй керкаяс. Улич кузя шочиника вуджӧртлісны ныла-зонмаяс, ӧта-мӧд бердас топыда кутчысьӧмӧн. Керка ӧшиньясын ӧзйисны на бияс, и Самарин думсьыс эскис: вот-вот нуӧдас Эльвираыс юны пӧсь чай. Но сёрниыс некыдз эз гынмы. Варовитісны сэтшӧмторъяс йылысь, мый йылысь позьӧ сёрнитны, шуам, профсоюзнӧй собрание вылын. Ола пӧ нёльӧд судтаын, сэтшӧмтӧ квартираын, — тайӧн и помасис колльӧдчӧмныс.
Воис тулыс — нӧбасьысь нывбаба моз первой гӧгӧр зэлавліс, беринӧссьыліс муыс и вӧр-ваыс, сэсся ызӧбтісны шоръяс, кутісны сяльгыны челядь гӧлӧсӧн. Помасис декретнӧй отпускыс пармаса красавицаяслӧн: кыдзлӧн, льӧмлӧн, бадьлӧн. Польдчӧм гаръясысь мыччысисны том петасъяс.
Апрель тӧлысся ӧти рытӧ Эльвира эз лок репетиция вылӧ. Доментий шуис тӧдмавны: мыйын помкаыс? Ныв уджаліс вурсян мастерскӧйын шӧрасьысьӧн и рытъяснас век вӧлі прӧст. Самарин збоймӧдчис и кайис нёльӧд судтаӧ, со веськыдвыв ӧдзӧсас патера номерыс. Сылӧн чеччис сьӧлӧмыс, ӧд Эльвира ордӧ гортас локтӧ первойысь на. Кортӧг локтӧ. Но эм мог: мыйла эз вӧв репетиция вылын? Гашкӧ, висьӧ? Звӧнок шы улӧ воссис ӧдзӧсыс.
— Бур рыт, Эльвира.
— Бур рыт. Пыр керкаас. Извинит, ме некодӧс эг виччысь.
Пырӧмӧн тшӧтш Доментий казяліс ӧдзӧсдорса тув йылын ӧшалысь шынель, куим звездочкаа погона. Шынельсӧ вывсяньыс вевттьӧма еджыд плёнкаӧн, бусӧссьӧмысь.
— Эля, ме, навернӧ, эг ас кадӧ?
— Личӧдчы, пыр комнатаас, — веськыдасӧ эз вочавидз ныв, небыда тапиктіс кухнялань. — Чай пукта.
— Ме бӧра-водза. Юавны сӧмын кӧсйи, мыйла эн волы... — падмис Доментий, повзис, тыдалӧ, погона шынельсьыд, кӧть и доддявлӧм уж нин.
— Эг вермы. Нёль во тырис талун Стасик кувсьӧмсянь. Рӧдняяс волісны, манитісны.
— Да, да, — эз сюрны кывъясыс Самаринлы, юаліс: — Ыджыдджык вок?
— Чойяс менам, абу вокыс.
Самарин дзикӧдз шӧйӧвошис. Видзӧдліс биа комнаталань. Сэні некод эз вӧв. Стен бердас диван-крӧвать, вевттьӧма сійӧс мича сера ковёрӧн. Лолыштіс кокниа, пӧрччис тулыс-ар новлан пальтосӧ. Мыйла сылы тӧдны быд Стасик йылысь.
Кухняса пызан вылын руаліс эз сӧмын чай, но и «пшеничнӧй» доз сулаліс, мыйсюрӧ паньыштантор. Ӧвтіс пражитӧм чериӧн.
— Ладнӧ, мед прӧститас Стасик вот тадзи пукалӧмсьыс, — тыра румка вылӧ видзӧдігмоз ышловзис Эльвира. — Жӧник сійӧ менам вӧлі. Эг удитӧй свадьбуйтны, торъялім... Мед, мися, Енмыс благӧслӧвитас, вичкоӧ весиг кӧсйи нуӧдлыны... Виисны, зэкъяс пуртӧн сутшкисны, милицияын сійӧ уджаліс... Со, шынельыс сӧмын коли... Сьӧкыд казьтывнысӧ, сійӧн и некор ог гаравлы та йылысь. — Кӧзяйка ньылыштіс водкасӧ.
Доментий эз тӧд, мый и шуны татчӧ, сэсся тай артмис жӧ:
— Ен мед сетас сылы югыдін да шоныдін, — и тыртӧммӧдіс румкасӧ. — Эз ков меным локны. Прӧстит.
— Мыйла, Доментий? Мен кызь сизим арӧс... Ми Стасиккӧд узим ӧти вой, дзик ӧти вой... — Эльвиралӧн бан кузяыс исковтіс синва. — Тайӧ нёль вонас ме дзикӧдз жугӧді сьӧлӧмӧс. Тэ чайтан, мый ме куш сьылӧм-йӧктӧмӧн и ола. Олі эськӧ, да оз артмы. Колӧ вунӧдны, да оз вун. Вӧтӧн век локтӧ...
Шудтӧм том нывбабалӧн синваысь эз ло лӧсьыд и Доментийлы.
— Позьӧ кӧ, мӧд румка юа.
— Ю, ю. Дозсьыс ставсӧ ю. Сӧмын эн коль ӧтнамӧс. А то йӧйма, либӧ... — нывлӧн тіралісны вом доръясыс, синъясыс видзӧдісны веськодя да бӧрдана. — Али ме мисьтӧм? Мисьтӧм, да?
— Синванад Стасиктӧ он ловзьӧд, весь жугӧдан асьтӧ, — заводитіс лӧньӧдны Эльвираӧс Доментий. — Тэ мича, мойвиас на кодлыкӧ мича гӧтыр. Ме радейтлі жӧ ӧти мортӧс, да вот чужӧмсӧ нин вунӧдны куті. И тэ вунӧдан. Со ӧд, кык шудтӧм морт ми тэкӧд.
— А кӧн сійӧ мортыс, кодӧс радейтлін? Тожӧ куліс?
— Эз, а гашкӧ, и куліс. Муніс Болгарияӧ...
— И сэтшӧм сучкасӧ радейтлін?
— Радейтлі. Сӧмын эг сучкаӧс, а тэ кодь жӧ мичаник да шудтӧм нылӧс.
— Извинит. А мыйла эськӧ пышйис?
— Прӧстӧ муніс дай ставыс.
— Юксьытӧг?
— Немтор вӧлі юкнысӧ. Гижсьытӧг олім.
— Сійӧ ныв вӧснаыс и ӧнӧдз абу гӧтыра?
— Пӧжалуй, да, — веськыда висьтасис Доментий. — А тэнӧ кӧ корала — ӧні, тайӧ здукас? Став важсӧ колӧ вунӧдны — и тэныд, и меным.
— Мый? — вӧрзьӧдіс тайӧ юалӧмыс Эльвираӧс. — Гажмин, да?
— Ме абу гут, медым гажмыны куим румкаысь. Ло меным гӧтырӧн...
— Он эновт?
— Ог.
— И он кут дивитны?
— Мыйысь?
— Висьталі нин, Стасиккӧд, мися, ӧти вой узим... кутчысьлім и... — ылӧдчытӧг жӧ сёрнитіс Эльвира.
— Но и мед.
— Он кут нӧйтны?
— Эн серам петкӧдлы.
— Кутшӧм али серам? Пола мыйыськӧ...
Самарин чукйӧдіс кыкнан румкасӧ:
— Юам помӧдзыс. Миян шуд вӧсна. Горько!
— Горько!
Доментий кусӧдіс бисӧ, кималаснас босьтіс моздорас Эльвираӧс и нуис диванӧдзыс. Здук мысти джоджӧ лэбисны дӧрӧм-гач, трусикъяс, лип...
— Пола мыйыськӧ... — бара на шӧпкӧдіс Эльвира.
— Нинӧмысь эн пов. Чайта да, тэ и ме лоам шудаӧсь.
— Сідз мед и лоӧ. Тэнад вомсянь да ен пельӧдз...
Войся пемыдыс шымыртіс найӧс аслас сывйӧ. Мый вӧлі водзӧ шоныд шебрас улын — аддзыліс да кывліс сӧмын ачыс чӧвлуныс.
* * *
Эльвира да Доментий гижсисны. Ӧти комнатаа квартираяссӧ вежисны кык жыръя вылӧ. Сӧмын та бӧрын Самарин юӧртіс мамыслы аслас гӧтрасьӧм йылысь. Эльвира рытъяснас пуксьывліс машинка сайӧ, вурліс то ӧтитор, то мӧдтор, медсясӧ аслыс да тӧдсаяслы. Бӧръя кадас, кор сійӧ кутіс гӧгрӧсмыны да номсасьны, гардеробса ӧти жырйын пыр унджык чукӧрмис кага кӧлуй. Аддзӧ тайӧс Доментий, и долыдмӧ сьӧлӧмыс. Кымын водзӧ, сымын пискаджык лоис Эльвира, кутіс кыскыны сола сёян вылӧ. Гижис гортас письмӧ да корис аниса пуӧм кӧчан. Воліс ичӧтджык чойыс, быдса ведра кӧчансӧ вайис.
Сизимдас кӧкъямыс вося февральын, комын нёль арӧсӧн, Доментий Самарин лоис батьӧн. Чужис муткыль кодь пи, нимтісны Евгенийӧн. Эштыліс Доментий корны мамсӧ гӧститны, но волыны сідз эз и вермы: кодлы нӧ пӧ посни пемӧсъяссӧ коля. А мамыс куканьясӧс видзис. Гожӧмнас, каникул дырйи, воліс чожӧн шуысьыс, Клава. Регыд жӧ оліс, ыджыд мамлы пӧ отсасьны колӧ да.
Энькаа-моня медводдзаысь аддзысисны сэк, кор ичӧтик Женя котраліс нин кокӧньяснас и ёна варолитіс. Самарин гозъя отпусксӧ шуисны коллявны Доментий чужан сиктын. Мамыслы телеграмма вартісны: виччысьӧй пӧ сэкитӧ, локтам пӧ семьяӧн, сэсся пуктісны кырымпас — Доментий, Эльвира, Женя. Теплоходӧн шуисны мунны. «Заряыс» карысь петіс эз ёна водз, сідзкӧ, рытгорувланьыс сиктас воасны.
Эжва катчӧссӧ Эльвира эз на ветлыв, и верӧсыс теплоход ӧшинь пыр индывліс юбокса быд сикт да посёлок.
— А эсійӧ мый? — юаліс Эльвира. — Со кутшӧмкӧ ыджыд купол тыдалӧ.
— Быттьӧкӧ орччӧн, а ю кузяыс сэтчӧдз верст комын на. Вӧвлӧм Ульяна манастыр сійӧ. Кывлін сы йылысь?
— Кывлынытӧ кывлі, но сы йылысь нинӧм ог тӧд.
— Тайӧ манастырыслӧн озыр история, ньӧти абу завидьтана. Муртса и дзикӧдз эз кисьтны. Кӧсъян кӧ, кывзы, висьтала. Ӧдйӧджык кадыс коляс.
— Висьтав.
— Манастырыслӧн историяыс заводитчӧ зэв важысянь, Стефан Пермскийӧн зыряна пӧвстӧ христианство пыртӧмсянь. Квайтсё во сайсянь, сідзкӧ. Сійӧ местаас, кӧні кыпалӧ джуджыд куполыс, Стефан Пермскийыс на стрӧитлӧма пу вичко.
— Коді нӧ эськӧ Стефан Пермскийыс?
— Сылӧн збыль нимыс манак Стефан Храп. Чужлӧма Устюг карын, ас кадас вӧвлӧма ыджыд вежӧра, уна тӧдысь мортӧн. Ёна важӧнсӧ комиясыд эскылӧмаӧсь пу идолъяслы, вӧрсаяслы, повлісны омӧльясысь, ёмаясысь, мутиясысь, ас ногыс юрбитлісны асланыс енлы — Войпельлы. Ӧти кывйӧн кӧ, вичкояс восьттӧдз важ комиясыд вӧлӧмаӧсь пернатӧм, некрещеннӧй йӧзӧн. Буретш да Стефан Храпыс аслас ученикъяскӧд локтӧма Эжва, Емва да Сыктыв юяспӧлӧнса вӧръясӧ, кӧні олісны миян пӧльяслӧн пӧльяс, да заводитӧма жуглыны налысь юрбитанінъяссӧ, сотны пу идолъяссӧ. На пыдди босьтчӧмаӧсь стрӧитавны вичкояс да храмъяс. Тайӧ Стефаныс зырянскӧй кыв вылӧ вуджӧдіс вичко книгаяс, молитваяс, лӧсьӧдіс весиг коми-зыряналы азбука. Тадзи и пырис комиад христианствоыд.
— Водзсасьтӧг али мый? Эз жӧ ӧд, навернӧ, бурӧн сетны бырӧдны ассьыныс обычайяссӧ, верасӧ? — ӧтарӧ кыскис тайӧ висьталӧмыс Эльвираӧс.
— Ме тай думайта да, бурӧн эз сетчыны. Прамӧя на, надейнӧ, водзсасисны. Ӧд Стефан Пермскийыс отсаліс роч князьяслы ёнмӧдны Москвалысь властьсӧ татчӧс муяс вылын. Та вӧсна ловъя дырйиыс на сылы сетісны епископ Пермскийлысь ним, а кулӧм бӧрас вичко шуис Стефанӧс святӧйӧн и дзебисны сійӧс Москваын.
— Со-о кыдзи. А кысь тэ тӧдан татшӧмторъяссӧ? — Эльвира то ли эскис, то ли эз верӧсыслӧн висьталӧмлы.
— Школаын миянӧс велӧдліс Иван Михайлович, учитель-историк, краевед. Сылӧн вӧлі зэв озыр библиотека. Ми волывлім гортас и кутшӧм сӧмын книга эг аддзылӧй. Ӧти вель ыджыд жыр, нёльнан стеныс, вӧлі тыр книгаясӧн. Век вӧлі шуӧ: он кӧ пӧ тӧд ассьыд чужан мутӧ, сідзкӧ, он радейт ассьыд Рӧдинатӧ. И миянлы сетас вӧлі лыддьыны сэтшӧм книга, кутшӧмӧс он аддзы библиотекаысь.
— Ми мыйлакӧ эг радейтлӧй ассьыным историкӧс. Ставсӧ вӧлі лыддьӧ учебникысь, лишнӧй кыв оз шу, — казьтыштіс гӧтырыс.
— Иван Михайлович велӧдіс миянӧс кӧкъямысӧдсянь дасӧд классӧдз, и ог помнит, медым урок дырйи босьтліс учебниксӧ. Ставсӧ юрас кутіс. Урок вылад висьталас либӧ кутшӧмкӧ сиктлӧн история йылысь, либӧ Стефан Пермскийыд йылысь, либӧ Екатерининскӧй канал йылысь, а мый пӧ колӧ программа серти — лыддянныд асьныд учебникысь, и кута пӧ юасьны. Историкным вӧлі медся радейтана учительӧн.
— Водзӧсӧ мый? Кыдзи стрӧитісны манастырсӧ? — телепит лои тӧдны Эльвиралы.
— Манастырӧдзыд ылын на вӧлі. — Доментий лӧсьыдджыка пуксьӧдіс писӧ водзас, шыльӧдыштіс сылысь юрсисӧ. — Стефан Пермскийӧн стрӧитлӧм пу вичкосӧ сотӧмаӧсь вогулъяс. Кодъяс вогулъясыс? Сідзи шулӧмаӧсь мансиӧс. Из гӧра сайсянь найӧ усьласьӧмаӧсь Эжва бокса муяс вылӧ, грабитлӧмаӧсь зырянаӧс, сотлӧмаӧсь пу вичкоястӧ. Но кыптылӧмаӧсь пыр выль и выль вичкояс. И сӧмын кольӧм нэмся квайтымынӧд вояс помын панӧмаӧсь Стефан Пермский ним кузя каменнӧй храм. А панысьяснас вӧлӧмаӧсь Соловецкӧй манастырса манакъяс. Соловецкӧй манастырыс кӧн? Белӧй море дорын. Сьӧмсӧ чукӧртӧмаӧсь местнӧй купечьяс, уралса промышленникъяс, Енлы эскысьяс. Мича да гырысь зданиеяссӧ стрӧитӧмаӧсь устюгса рабочӧйяс, Стефан Пермскийлӧн землякъясыс. Главнӧй архитекторнас вӧлӧма коми манак, самоучка Феодосий.
Кымын водзӧ, сымын унджыктор зілис кывны верӧссяньыс Эльвира. Гозъялысь сёрнисӧ кывзісны и воддзаджык да бӧръяджык лабичын пукалысьяс, кодъяс, тыдалӧ, таланьыс катӧны первойысь на жӧ. Эжва катыдын Екатерина кадся кык тӧдчана памятник. Кыкнанныс сійӧ районас, кӧні чужис да быдмис Доментий Самарин. Районса олысьяс кӧ, коді бурджыка, коді омӧльджыка, тӧдӧны кыкнан важ памятникыслысь — и Ульяна манастырлысь, и Екатерининскӧй каналлысь — историясӧ, то бокӧвӧй йӧз, пӧжалуй, сӧмын кывлісны тайӧ нимъяссӧ.
— Дальше, дальше рассказывайте, — Самаринъяслань бергӧдчылӧмӧн, коми акцентӧн рочыштіс ар нелямын вита мужичӧй. Чужӧмыс шыльыд, но юр пыдӧсыс кушмӧма и югъяліс сэті ӧшинь стеклӧ моз. — Живя в Ухте, не знаю историю своего города, а тут, понимаете ли, любопытная история монастыря.
— Коминас гӧгӧрвоанныд? — юаліс Доментий.
— Конечно, конечно. Я-то сам коми, родом из Ижмы. Только вот и в семье, и на работе, и на улице приходиться общаться на русском языке. Совсем отвык, понимаете ли, от родного языка. Да и от коми-то осталось разве что одно название республики. Совсем обрусели, понимаете ли. — Мортыд сэсся висьталіс ассьыс нимсӧ: Харитон пӧ, уджала пӧ ухтаса ӧти ыджыд предприятиеын.
«Тэ тай эськӧ абу на рочмӧмыд да, вот тай рочасян жӧ-а», — думыштіс Самарин. Эльвира ветліс исьӧдны кагасӧ, а мыйӧн бӧр пуксис верӧсыскӧд орччӧн, Доментий висьталіс водзӧ:
— Манастырыслӧн медыджыд стрӧйбанас вӧлі каменнӧй храм. Сы джодж улӧ вольсалӧмаӧсь гырысь чугуннӧй плитаяс. Найӧс вайӧмаӧсь Екатерининскӧй канал кузя Уралысь. Куимсё пуда кӧлӧкӧлсӧ ва туйӧн жӧ вайӧмаӧсь Вӧлӧгдаысь, ен-ӧбразъяссӧ Петербургысь. Сёрӧнджык кыптіс бойницаяса крепостнӧй стена, сы вывті позис мунны вӧла телегаӧн. Стенаыслӧн быд пельӧсын сулаліс башня, кӧні вӧліны кладӧвӧйяс, кузнеча, пывсян.
— Как я понимаю, монастырь представлял из себя целый монашеский городок, — сюйсьыліс Харитон.
— Буретш сідз. Вӧліны сэн и столӧвӧй, и куим судта гостиница, и манакъяслӧн олан керкаяс. Весиг водопровод да парӧвӧй мельнича уджалісны. А мельничаас машинистнас вӧлӧма сійӧ жӧ коми манак Феодосийыс.
— Умницей, значит, был тот монах. Одно не представляю: как верующие добирались сюда на богомольню-то? — Харитон личӧдіс дӧрӧм кизьяссӧ.
— Медводдза юрбитысьясыс татчӧ воисны пароходӧн. Налӧн туйӧд и мунам ми ӧні. Буретш сэки, сё во сайын, Эжва кузя катіс Архангельскса купеч Булычевлӧн медводдза пароходыс. Эм сійӧ кадся йӧзыслӧн казьтылӧм, кыдзи Булычевыс новлӧдлӧма йӧзсӧ сиктысь сиктӧ, дон босьттӧг. Мӧдарӧ на, мужичӧйясӧс юкталӧма роч винаӧн, нывбабаясӧс чайӧн. Юрбитнысӧ? Юрбитнысӧ медсясӧ волывлӧмаӧсь деньгаа йӧз: изьваса озыр кӧр видзысьяс — тэнад землякъясыд, Харитон; чердыньса купечьяс, соликамскса промышленникъяс. Лӧнь поводдя дырйи ыргӧн кӧлӧкӧл шыыс кывлӧма зэв ылі сиктъясӧдз.
— Манастырыс мужскӧй, а мыйлакӧ шуӧны нывбаба нимӧн? — кыліс ёсиник гӧлӧс мышсайса лабичын пукалысь том нывбабалӧн.
— Та йылысь эм предание. Вогулъяс пышйӧдасны ӧти священниклысь Ульяна нима нывсӧ. Сійӧ оз кӧсйы мунны разбойникъяскӧд и атаманыслӧн пыжысь уськӧдчас ваас. Ульяна вӧйӧма буретш сы весьтӧ, кытчӧ бӧрынджык стрӧитасны каменнӧй храмсӧ. Места ним сертиыс и шуӧмаӧсь манастырсӧ.
— Как это, понимаете ли, наши предки позволяли грабить себя разбойникам? — гӧгрӧс зеркалӧ кодь юр пыдӧссьыс пӧсьсӧ чышкис Харитон.
— Зэв прӧстӧ. Ёна важӧнсӧ Эжва катыдын йӧзыс овлӧма этша. Овлӧмаӧсь медсясӧ вӧрса юяс пӧлӧн, ичӧтик деревняясӧн. Татшӧм деревняястӧ грабитны эз вӧв сьӧкыд. А вот тіян Сыктыв вожыд, — гӧтыр вылас видзӧдліс Доментий, — уна йӧзаджык вӧлӧма. Ті со асьныд казяланныд, кутшӧм шоча ю пӧлӧныс паныдасьлӧны сиктъясыс, и ӧні на. А вӧр посёлокъясыс чужисны сӧмын нин война бӧрын, вайӧм йӧз найӧс стрӧитісны.
Верӧсыслӧн висьталӧмыс, теплоход ӧшинь сайын вежласьысь ывла мичыс аслысног йиджисны Эльвиралӧн сьӧлӧмӧ. Сійӧ видзӧдіс шонді югӧрӧн дзирдалысь Эжва вылӧ и син водзас сувтӧдіс думсьыс Стефан Пермскийӧс — мыйлакӧ паськыд сьӧд тошка, ыджыд банлыа да паськыд пельпома. А со и Ульяна разбойникъяслӧн атаман пыжын — мичаник чужӧма, вӧсньыдик, коскӧдзыс юрсиа. И Ульяна друг вошӧ, ю веркӧсӧ кольӧны кытшъяс, сӧмын немӧй кытшъяс... Эльвира дрӧгмуні аслас думъясысь, кыліс верӧсыслысь гӧлӧссӧ:
— Ӧні ставнас манастырыс тыдовтчас ки пыдӧс вылын моз, Эль, видзӧд.
— Да, слов нет, панорама красивая. Даже в Сыктывкаре, понимаете ли, такое не увидишь, — Харитон чужӧмнас жмитчис ӧшинь бердӧ.
— Километр кузьта стенасьыс со пӧшти нинӧм абу кольӧма. Тонӧ ӧти башня бура тыдалӧ, — индаліс Доментий. — Медыджыд каменнӧй храмыс абу жӧ нин. Нёль башняа медджуджыд кӧлӧкӧльнясӧ кисьтӧма джынвыйӧ.
— Действительно, великолепный памятник Отечества. Зря покалечили, зря, понимаете ли... — чуймаліс да шензис Харитон.
— Стрӧйбаяссӧ кисьтӧм бӧрын кирпичсӧ новлісны коді кыдз вермис. Висьтавлісны, кучкан пӧ чер тышкӧн кирпичас, и оз пот, сӧмын тронякылӧ. Нэмъяс кежлӧ стрӧитлӧмаӧсь манакъясыд. Велавласны-ӧ лэдзны сэтшӧм зумыд кирпичсӧ сыктывкарса заводын?
— Мыйла жуглісны татшӧм мичлунсӧ? Кирпич ради? — жалитана чӧвтіс Эльвира.
— Коді тӧдас! Кодлыськӧ, дерт нин, ёрӧма синсӧ. Манастырсӧ тупкисны 1919 воын. Асьныс манакъясыс овлӧмаӧсь абу гӧля. Настоятельыслысь оланінсӧ шобигӧн аддзӧмаӧсь и вина, и весиг нывбаба кӧлуй.
— Ты сам-то бывал там? — сідз эз и дугды рочасьӧмысь Харитон.
— Вӧвлі, унаысь вӧвлі. Ӧнӧдз син водзын и ачыс каменнӧй храмыс, и пытшкӧс мичлуныс. Помнита: пӧтӧлӧкас вӧлі рисуйтӧма мича рӧмъяса бордъя ангелӧс, стенъясас тожӧ рисуйтӧм ен-ӧбразъяс вӧліны. Турпоходъяс дырйи волывлім, вӧвліны и экскурсияяс. Квайтымын ӧтиӧд вося гожӧмнас, вуджи ме сэки дасӧд классӧ, вайӧдліс татчӧ Иван Михайлович. Быдлаті новлӧдліс. Сэсся портфельсьыс перйис ыдждӧдӧм важ фотоснимок и шуӧ, со пӧ кутшӧми вӧвлі Ульянаыд водзті, а талун кутшӧми — асьныд аддзанныд. Храмыс сэки эз нин вӧв. Висьталӧ Иван Михайлович и синвасӧ чышкалӧ. Эз вермы кутны синвасӧ пӧрысь учитель. Велӧдчанныд да, шуӧ миянлы, лоӧй пӧ прамӧй йӧзӧн, а эн варваръясӧн.
— Ӧні нӧ эськӧ мый тані? — юаліс сійӧ жӧ ёсь гӧлӧса том нывбабаыс.
— Леспромхозлӧн подсобнӧй овмӧс, порсьясӧс видзӧны. Эсійӧ шуйгавыв керкаас йӧйясӧс да вина юысьясӧс лечитӧны.
...Кокньыдик ру пиӧ ылысмӧ вӧвлӧм Ульяна манастыр. Коркӧ лым еджыдӧн дзирдавлісны крепостнӧй стенаяс, пыклісны енэжсӧ зарни крестъяса да югыдлӧз куполъяса вичкояс да кӧлӧкӧльняяс, зымвидзлісны уна судта еджыд гостиницаяс да манакъяслӧн оланінъяс. И ставыс тайӧ пӧртмасьліс-лӧставліс паськыд вежӧд вылын. Син пӧртана мичлунсьыс, пӧжалуй, важкодьыс кольӧма сӧмын Эжва дорса да кырбокшаса вежӧдыс. Медджуджыд купол йылас, кӧні коркӧ югъявліс зарни крест, важӧнсянь нин дзуртӧ сімӧм кӧрт флаг. Тайӧ флагыс унаысь лоліс пищаля йӧзлы пас пыдди. Лыйлісны сыметь, мый кӧрт флагысь первой артмыліс гырысь синъяса тертука, сэсся сыри-летки. И кодкӧ бара кыпӧдліс выль флаг — бара сімӧм кӧртысь. Некод эз думыштлы, мый ми лыйлам пӧль-пӧчлӧн паметьӧ, мый ми тешитчам асланым историческӧй да архитектурнӧй памятник вылын.
— Берегпӧлӧнса тайӧ видзьясыс миян совхозлӧн нин, регыд воам, — шуис Доментий. — Женечка регыд аддзысяс пӧчыскӧд.
* * *
Ылысянь тыдовтчис ю пӧкатӧ мегырӧн моз пуксьӧм сикт — Самаринлӧн чужаніныс. Лэччысь шонді югӧръяс улын ворсісны керка ӧшиньяс, синмӧ шыбитчисны джуджыд зібъяс йылын дӧввидзысь телеантеннаяс. Берег пӧлӧн куйлісны кымыня да кымыньтӧм пыжъяс, кузь шатинъясӧн вуграсисны зонпосни. Аслыссикас радлун ылькнитіс Доментийлӧн морӧсӧ — тані сылӧн чужан керкаыс, мамыс, батьыслӧн гуыс. Батьыс локтіс гортас сьӧкыда ранитчӧмӧн война помасьтӧдз на, кувсис, кор Доментийлы вӧлі кык арӧс. Пӧшти сы мында жӧ, мыйта ӧні Женя пиыслы.
Ставыс, мый аддзис ӧні аслас синъясӧн — сиктыс, Эжваыс, енэжыс, — радуйтіс Доментийӧс. Мыйла нӧ тэнӧ, кисьмӧм льӧм синъяса, коляоз вом дора коми сиктӧс, эновтлӧны аслад быдтасъясыд? Сӧмын ӧд тэ, дона сиктӧй, верман ошйысьны гудӧк шыясӧн, сялькӧдчысь шоръяснад, лэбач синъясӧн видзӧдчысь вӧр-ванад, дзоридз-чышъянӧн павгысьӧм боръяснад. Тэ мича, коми сиктӧй, нӧгыль турунлӧн веж синкымъясӧн, тӧвру вылын лайкъялысь асъя кыаӧн, восьса сьӧлӧма войтырлӧн варов гӧлӧсъясӧн. Мед жӧ эськӧ тэ, дона коми сиктӧй, эн гӧльмыв аслад ныв-пиянӧн.
Дебаркадер дорӧ «Зарялӧн» матыстчигӧн ю катчӧсланьыс сувтіс и мотора ыджыд пыж. Матысса видз вылысь воисны турун пуктысьяс. Сэні жӧ берегас виччысисны гӧстьясӧс Доментийлӧн мамыс да племянницаыс, Клава. Васса Григорьевна дженьыд гӧленя резина сапӧга, чусмӧм сьӧд юбкаа да лӧз ситеч ковтаа, кокошничаа. Клава сулаліс ыджыд мамыслӧн сой бердӧ кутчысьӧмӧн, мыйкӧ шуас сылы да ачыс жӧ и серӧктас. Мый и не серавны сылы: оз тӧд некутшӧм шог-печаль, зонъяс водзын чикыш моз на лэбалӧ да. Клава дояркаалӧ. Школасӧ помалӧм бӧрын куим пӧдруга кольччисны совхозӧ, ставныс скӧт дорӧ инасисны. Сӧмын дыр-ӧ кежлӧ-а? Клаваӧс оз позь шуны мичаӧн, но и абу жӧ мисьтӧм. Тулыснас ныр бокъяссӧ берин ӧдӧлитлӧ, кӧбыла йӧлӧн ӧти кадӧ мыссьыліс, да эз отсав. Ӧні эськӧ беринтӧгыс кутшӧм пӧ и вӧлі Клаваыс. Вель уна зон кыйкъялӧ сы бӧрся, а коді аслыс колӧ, сійӧ армияын, флотын служитӧ. Войпукны быд рыт ветлывлӧ, ас коддьӧмыскӧд шӧйтӧны сёрӧдзыс, кӧть эськӧ водзсьыс-водз чеччыны колӧ. Локтас гортас да ыджыд мамыс бокӧ водӧ, велалӧма да сыкӧд узьлӧ.
Самаринъяслӧн дас пельӧса керкаыс, стына, тупкӧса кильчӧа. Посводзсяньыс кӧ, ӧтарас олӧ Васса Григорьевна, мӧдарас, кык жыръяас, ныв семьяыс. Нылыслӧн и эм Клаваыс. Но ӧти семья моз олӧны, ӧтгудыр. Чой гозъяыс лунвыв курортӧ мунісны да эз вӧвны.
Топӧдчылӧмӧн чолӧмасисны Самаринъяс. Васса Григорьевна Женяӧс босьтіс моздорас, дженьыдик руд юрсисӧ шыльӧдігмоз шуис:
— Аньӧй-аньӧй, дзик тай Домень кодь. Татшӧм жӧ и вӧвлі Доментий ичӧт дырйиыс.
— Менам и эм да, — бара на кутыштліс пиыс мамсӧ.
Сэсся Клава босьтіс Женяӧс, Эльвиракӧд орччӧн кайисны чой пӧкатсӧ. Доментий муніс мамыскӧд бӧрынджык.
Кыр йылын Самаринъясӧс паныдаліс Герасим, учительница Ангелина Владимировналӧн верӧсыс. Чолӧмасис Доментийкӧд ки на ки, юаліс:
— Гӧтырӧй эз во тіянкӧд? Кык лун нин карын ветлӧ. Татшӧмнад эськӧ турун пуктыны, а не карса магазинъясын гоннявны.
— Эз тай. Аски асъя теплоходнас, сідзкӧ, воас, — вочавидзис Доментий.
— Сӧламӧй нӧсь менам таксиӧ, пос помӧдзныд гурӧда, — индіс Герасим кольквиж «Москвичлань». — Чоботантӧ да сумкатӧ багажникас пуктам.
— Тэ нӧ аслад машинаӧн ветлан? Молодеч, та мында сьӧм чӧжны вермӧмыд, — вежаліскодь Самарин.
— Тайӧ, чожӧ, премия Герасимыдлӧн. Вот так, — шыасьліс Клава. — Уна картупель быдтӧмысь сетісны.
— Збыль ӧмӧй?
— Збыль, дерт, — вашъяліс Герасим. — «Югыд туйын» гижлісны, эн ӧмӧй казявлы? ВДНХ козьналіс, первой гожӧм на и ветла. Кысь эськӧ сы мында деньгаыс стрӧитчигад. Выль керка кыпӧді, пывсян кер вайи. Тшупны вот колӧ. Волан отсавнысӧ?
— Чуйдан кӧ, вола.
— Кысь пӧ деньгаыс? — сюйсьыліс мужикъяслӧн сёрниӧ Васса Григорьевна. — Во помнас тысячаӧдз кульыштланныд премиясӧ да.
— Но ӧд и уджалам жӧ, Григорьевна, кыдз колӧ, — тільыштіс нырсӧ Герасим, сьӧдасьӧм гыжъя кыз чуньяснас кутчысис машина рульӧ. Дзодзӧг моз ӧтарӧ-мӧдарӧ лайкъялігтыр машина гӧгыльтчис мир туйлань. — Со на ӧд кутшӧми туйясыд миян, абу карад кодь аспальт. Абу туй, а веськыд сӧтана.
— Мый нӧ сӧткан, Герасим? — эз кажитчы мисьтӧм кывйыс Васса Григорьевналы, орччӧн ӧд моньыс пукалӧ.
— Туйыс вылӧ увга. Видлы таті арнас мунны менам таксиӧн, ылӧдз-ӧ воан. — Мир туйӧ петӧм бӧрын Герасим нӧшта на пӧлыньтіс юрдзиб вывсьыс маслӧӧсь гын беретсӧ, содтіс машина ӧдсӧ, шыасис Доментий дінӧ: — Кӧсъян татшӧм чибӧнас котравны? Лок менам звеноӧ, нажӧвитан. Но, мый чӧв олан? Менам кык ныв, тэнад пи. Правда, менам ыджыдджыкӧсь, но ничево. Сватъясӧн лоам. А?
«Абу-ӧ мамӧ тадзсӧ велӧдӧма сёрнитны Герасимсӧ?» — думыштіс Доментий, мыйкӧ тай мамыс ӧтарӧ ни мӧдарӧ оз шыась-а. Зато думсьыс нюмъялӧ Васса Григорьевна: молодеч пӧ, Герасим!
— Менам сэні нин велалӧма, ЛПК-ас.
— Ог верит, мед кытчӧкӧ мӧдлаӧ велаліс сиктын чужӧм-быдмӧм морт.
— Велалан, Герасим, велалан. Сэсся и, бумагатӧгыс нӧ кыдзи кутас овны странаыс? Лыддян, небось, газет-журналтӧ.
— Лыддьысьтӧг, дерт, ог олӧй. Но ЛПК-са трубаясыд эськӧ и тэтӧг тшыналісны. Рабочӧй классӧ йӧвнас-яйнас вердысьыс этша кутіс кольны, картупельнас да кӧчаннас да.
— Воим, дитяяс, воим, — шуис Васса Григорьевна. — Мӧдысь сёрнитанныд. Аттьӧ, Герасим.
— Григорьевна, ме прав абу? — эз инась Герасим.
— Ас местаад кыкнанныд правӧсь.
— Лоам сватъясӧн, Доментий, — кисӧ нюжӧдіс Герасим, ачыс долыда серӧктіс. — Сёрниным лолӧ на миян.
— Тшупсьынытӧ коран?
— Кыдзи нӧ? Кора, дерт.
— Пырин эськӧ, нӧкъя шаньгаӧн пӧсь чай юин, пузьӧдім да, — корис Герасимӧс Васса Григорьевна.
— Мӧдысь пырала, менӧ челядь виччысьӧны.
— Ыджыд мам, ме пывсянӧ котӧртла, водзджык тупкылі да курыд, гашкӧ, лоис. — Клава босьтіс Женяӧс кекӧньӧдыс, мунісны стын бӧж сайӧ.
— Эльвира, шойччышт, ми тіянлы посводзӧ шабді вон зэвтім, — моньсӧ коскӧдыс шылькнитіс Васса Григорьевна.
— Тӧпитчӧма пывсяныд, позьӧ лэччыны. — Сэк кості воис Клава, котӧртіс сараяс корӧсьясла.
— Ті гозъя пывсьӧй, а Женятӧ ми пывсьӧдам Клавакӧд. Ыджыд чугунас кунва, сійӧн юрнытӧ мыськӧй, — велӧдіс Васса Григорьевна. — Мед эн кольмӧй, ыркӧдчӧй кӧджас.
Васса Григорьевна дас ӧкмыс арӧсӧн петіс верӧс сайӧ. Война пансьытӧдзыс чужтіс нылӧс. Верӧсыс кык во вӧлі фронт вылын, нелямын коймӧд воын воис гортас сьӧкыда ранитчӧмӧн. Сэсся и Доментий чужис. Васса водз колис дӧваӧн, но выльысь верӧс сайӧ эз пет, поліс юысь мужик киӧ веськалӧмысь. Арлыд вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ шыльыд чужӧма, тэрыб вӧраса, оз на и думайт петны пенсия вылӧ, кӧть эськӧ сьӧд уджсӧ мыркӧмла туктӧмаӧсь чунь помъясыс.
Ас пывсяныд ас на и эм, оз ков карад моз ӧтпырйӧ сё пасьтӧм мортлысь ньылӧм дуксӧ исавны. Пу пывсяныдлӧн и жар кӧрыс мӧд пӧлӧс, нитш дукӧн онялӧ. Корӧсясьӧм бӧрын Доментий вылыс джоджас на кайис, дыр и швачӧдчис окайтіг да акайтігтыр.
— Шань тэнад мамыд, Клаваыд и. Кыдз эськӧ мамтӧ кута шуны? — юаліс Эльвира. Ӧні сійӧ гатшӧн нюжвидзис вылыс джоджас, а верӧсыс небыда корӧсяліс гӧтырыслысь Джеджим парма чурк моз кыпалӧм морӧссӧ, кӧні турвидзисны жарысла пемыдгӧрдӧдз доналӧм нёньясыс; люсмуныштӧм кынӧмсӧ, кузь ловгӧна кокъяссӧ и, дерт жӧ, эстісӧ.
— Ним-овнанас.
— Век жӧ юав, кыдзи кута шуны? Гашкӧ, энькаӧн да?
Корӧсясьӧм бӧрын петісны ыркӧдчыны пӧварняӧ. Ӧти-мӧдлаӧ кыкнанныслы сибдӧмаӧсь корӧсь коръяс. Эльвира сулаліс верӧсыслы бокӧн. Нывбабалӧн мича телӧыс ыззьӧдіс сьӧлӧмсӧ Доментийлысь. Да, сяммӧма вӧчны Енмыс нывбаба рӧдтӧ: кӧн колӧ — мыльктор, кӧн колӧ — нёптов. Нывбабакӧд Доментий некор на эз пывсьыв, некор на эз пывсьыв мужичӧйкӧд и Эльвира. Гозъя олӧмын тайӧ здукъясыс, тӧдӧмысь, колясны паметяныс нэм кежланыс.
Эльвира бергӧдчыштліс и казяліс Доментийлысь зэлалӧм мускулъяссӧ, и ачыс, ас тӧдлытӧгыс, сывйыштчис верӧсыслӧн голя гӧгӧр, ӧшйис сылӧн паськыд морӧс вылӧ... Майбырӧй, том олӧмӧй!..
Ӧшинь ув йӧрын яра чилӧстіс пила пинь кодь сорса, коса моз нюгыльтчӧм бӧжа, галипе гача том петук. Сылы воча шыасисны землякъясыс — мукӧд олысьяслӧн петрӧванъясыс. Гӧлӧс чирмӧнныс чуксасисны, сэсся и нуӧдісны ассьыныс пӧт гӧтыръяссӧ — пӧльтчӧм зобъя лажъялысь чипанъясӧс — сёръяс вылӧ. Мӧс баксӧм шыясӧн пырис сиктӧ гожся рыт.
Дыр пукалісны Самаринъяс пӧсь самӧвар сайын, пӧжӧм йӧлӧн чай юисны. Мичаа банйӧм йӧв кеньсӧ Женя чурскӧдіс. Войпукны эз чепсась талун и Клава.
— Батьыдлысь мамсӧ тай пыр энькаӧн шулі ме-а, — пиыслӧн юалӧм вылӧ вочавидзис Васса Григорьевна. — Энькаыд ӧти, а ним-овнанад быдӧнӧс позьӧ шуны. Шу, Эльвира, менӧ энькаӧн. Карад ӧд быдӧнӧс шуӧны дядяӧн да тётяӧн, рӧдня кӧть абу. Миян коми нимъяс на эмӧсь: ыджыд мам да ыджыд бать, пӧль да пӧч, чож да чожинь, энька да айка, унай да вежай. Мыйла нӧ ми кутам кедзовтны татшӧм мича нимъяссӧ? Некор огӧй.
Женя ӧдйӧ велаліс и Клава дінӧ, и пӧчыс дінӧ, налы водзаныс и кайӧ. Каганыс регыд унмовсис. Доментий гозъя водісны пу крӧватьӧ зэвтӧм вонйӧ. Быттьӧ кодкӧ назӧдчис скрипкаӧн, ортсыас зіньгисны номъяс. Асывнас садьмисны сэк, кор картаас кузя да нораа ымӧстіс тайтӧныс — чукӧстіс ассьыс кӧзяйкасӧ личӧдны войбыдӧн пӧльтчӧм вӧрасӧ.
* * *
Пышкайяскӧд садьмӧ сикт. Торъя нин мича сійӧ шондіа асылӧ, кор зарни югӧръясӧн мыссьӧны кырйывса выль и важ стрӧйбаясыс. А каян кӧ ыб вылас, сьӧлӧмыд збыльысь бордъяссьӧ: тэ водзын быттьӧкӧ воссяс став вӧльнӧй светыс. Ӧтарсянь и мӧдарсянь тыдалӧны то посньыдик деревняяс, то ыджыд посёлокъяс. Эстӧні, лӧзвидзысь енэжтасас, довгӧдчӧма Ульяна манастырса башнялӧн медджуджыд куполыс.
Доментий некымын лун дорвыв чӧд вотны ветліс Кузьёль бокса ягӧ. Гӧтырыс Женяыскӧд горт олісны. Гулыд, гажа ягыс, верст вит сайын сиктсяньыс. Матісьыс став вӧрсӧ нин жугӧдісны, а тайӧ пельӧсыс кутшӧмкӧ ног вӧрзьӧдтӧг на кольӧма. Збыльысь кӧ, татысь немтор и пӧрӧднысӧ. Унджыкыс том пуяс, ыджыд кубатура оз шед. Ягсӧ Сотчӧминӧн шуӧны. И оз весь, тыдалӧ. Уна дас во сайын татысь сотчылӧма вӧрыс. Со и петӧ чӧдйыс зэв гырысь да сьӧд, весиг вотӧстӧм воясӧ. Косьтан да жаритан тшакла татчӧ жӧ волывлӧны. А ельдӧг-ягсерла да турипувла дзик мӧдлаӧ колӧ мунны, ёна ылӧджык. Быд вотӧслӧн аслас места. Но коляс-ӧ парма вӧрыс Женя Самаринлӧн челядьлы? Ӧдвакӧ. Огӧ нин сёрнитӧй лэчкасьӧм-сиасьӧм йылысь. Коми парма вылӧ азыма видзӧдысьыс зэв уна. Кытысь сӧмын оз кыссьыны татчӧ чер-пиланас, быттьӧ асланыс град йӧрӧ локтӧны, коми войтырлысь юасьтӧг-висьтасьтӧг. Коми пожӧмтӧгыс нӧ кутшӧм олӧм лоӧ Коми муас? Нюйтӧ пӧрасны ёльяс да шоръяс, ямасны юяс, оз кут тырмыны йӧзыслы сынӧдыс. Озыр да мича Коми му-райным пӧрас адӧ!
Пыдісянь лолалӧ чӧскыд сынӧдсӧ Доментий. Эжвакарса сіт дука сынӧд бӧрад кутшӧм лӧсьыд тан — Енмӧн козьналӧм ыджыд горничаас. Со тонӧ кыдз пу сулалӧ: пашкыр кудриа, сьӧд чутӧсь еджыд платтьӧа, кузиник кокчӧръяса, вӧсньыдик да стройнӧй. Тӧвру улас вӧрыштӧны пу вожъясыс, быттьӧ София прӧщайтчӧ, ӧвтчӧ кияснас. Син водзас кольӧма прӧщайтчысь Соняыс Доментийлы. А вот чужӧмсӧ ас водзас сувтӧдны оз вермы. Самарин матыстчис кыдз дінӧ, малыштіс сійӧс кияснас.
— Здравствуй, София-премудрая! — думсьыс артмис Доментийлӧн. И воча кыв пыдди дзуртыштіс кыддзыс. Самаринлӧн син водзӧ первой ру пиын моз, сэсся и зэв ясыда сувтіс Соня — пашкыр веж юрсиа, уна рӧмӧн ворсӧдчысь лӧз синъяса. Быттьӧ ачыс Енмыс кыськӧ ылысь-ылысь вайӧдліс сылӧн паметьӧ тайӧ нывбабасӧ. Кӧсйис на дырджык кутны аслас воображениеын Сонялысь чужӧм-ӧбликсӧ, но кыдзи воліс, сідзи и ӧдйӧ бӧр вошис.
Быттьӧкӧ ставторйыс тырмымӧн Доментийлӧн. Гажӧдӧны сылысь олӧмсӧ и шань гӧтырыс, и мусаник пиыс, и аслас уджыс. Но оз-оз да и усьлӧ дум вылас Соняыс. Ӧнӧдз ӧмӧй радейтӧ сійӧс, трасича пызьыд? Код тӧдас... Но ӧд и Эльвира дінын шоналӧ сылӧн сьӧлӧмыс, оз кыскыны-манитны сійӧс мукӧд нывбабаяс. Да и кыдз эськӧ оліс Доментий Эльвиратӧгыс? Лӧсялӧны вирнас. Мый сэсся колӧ? Нинӧм оз. Кутшӧм сӧмын думъяс эз волыны Самаринлы тайӧ гажа ягас! Чукйӧн тыртіс плавкӧс пыдӧса сюмӧд чумансӧ, и петіс вӧрысь.
Чӧдсьыс варенньӧ пуисны, йӧлӧн сёйисны да. Сэсся эз ло лӧсьыд верстьӧ мужикыдлы гортас пӧжсьыны, асланыс грездсаяскӧд видз вылӧ шуис ветлыны, турун пуктысьяслы отсасьны. Позис эськӧ и Эльвираӧс тшӧтш нулыны, но Женяӧс некодкӧд кольны, лунтыр удж вылынӧсь гортсаясыс.
Ӧбед кад вӧлі, кор Самаринъяс ордӧ Герасим локтіс. Гозъя ӧшинювса град йӧрас мыйкӧ ноксисны.
— Кыдзи шойччанныд, отпускникъяс? — чолӧмасьӧм бӧрын шуис Герасим: гаражысь, тыдалӧ, сійӧ лэччис. — Мый вӧчлывланныд?
— Лун-лун шонді косьтам, — шмонитіс Доментий. — Аски вот видз вылӧ кӧсъя ветлыны.
— Гашкӧ, нӧрӧвитлан аскомысьӧдз. Аски рытгорувланьыс тшупсьыштны кӧсъям, а то жарысла дзикӧдз сирзяс керйыс.
— Нывъястӧ мӧдӧдлы дай, кор мен локнысӧ.
Сиктса мужикыдлӧн киын лэчыд черыд ворсӧ быттьӧ. Самарин ньӧти эз кольччы мукӧдсьыс пельӧсъяс тшупигӧн. Мукӧдыс — найӧ Герасимлӧн звеноса механизаторъяс. Нёль кер судта лэптӧм бӧрын Герасим горӧдіс гӧтырыслы:
— Ангелина Владимировна! Пырав кӧзӧдад, вай ӧти яндӧва кӧчан рӧсолтӧ.
— Тіян яндӧва на эм? — ёртыслань видзӧдліс Доментий, коді мукӧдыс моз жӧ уджаліс коскӧдзыс пӧрччысьӧмӧн.
— Эм, пӧчӧкӧд ӧти арлыда кымын нин. Стариннӧй яндӧва.
Ангелина Владимировна пыраліс улыс кумса кӧзӧдӧ, кыкнан кинас кутӧмӧн, гӧгрӧс да джумъя яндӧва тыр петкӧдіс кӧдзыдысла руалысь нӧгыль рӧсол. Медводз мыччис Доментийлы:
— Ю, на здоровье.
— Пасибӧ, Лина.
Школаын велӧдчигӧн дружитлісны нывкаяс да зонкаяс ӧта-мӧдыскӧд. Дружитісны и Ангелина да Доментий, кӧть и нывка велӧдчис ӧти классӧн водзынджык. Вӧсньыдик, кокчӧрмунӧм Лина быдмис косньӧдпырысь. Сӧмын нин квайтӧд классын тушанас вӧтӧдіс сійӧс Доментий. Педучилищеӧ пыригӧн, воис пӧраыс да, нывлӧн вир сӧнӧ ылькнитіс вын-эбӧс сетысь зараваыс, и казявлытӧг сійӧ мичаммис-топаммис. Доментийлӧн армияысь воигкежлӧ Ангелина Владимировна, тадзи сійӧс кутісны ыдждӧдлыны сиктын, вӧлі нин дзордзалысь невестаӧн. Но Енмыс абу шулӧма лоны налы ӧта-мӧдыслы: Самарин муніс сиктысь гӧтыртӧг.
Ангелина Владимировна корсюрӧ пыравліс Доментийлӧн мам ордӧ, юасьліс, кыдзи-мый олӧ сылӧн пиыс Эжвакарас, гӧтыра-ӧ.
— Линушка, ме ставсӧ гӧгӧрвоа, но мый вӧчан... — меліа сёрнитліс Васса Григорьевна. — Ныв на тэ, Линушка, пет бур морт сайӧ, сиктад эмӧсь жӧникпуясыд. Сьӧлӧм сертиыд жӧ эськӧ мед вӧлі-а...
Весиг татшӧм сёрни бӧрын Ангелина Владимировна эз тэрмась петны верӧс сайӧ. Код тӧдас, мый кутіс сійӧ аслас ныв сьӧлӧмын. Сӧмын кад кольӧм мысти сиктын пасйисны гажа свадьба: Ангелина Владимировна лоис Герасимлӧн гӧтырӧн.
Талун, пывсян тшупигӧн, Ангелина Владимировна унаысь на мыччыліс Самаринлы рӧсол тыра яндӧвасӧ и быд пӧрйӧ вӧрзьыштліс сьӧлӧмыс: мыйӧнкӧ зэв на дона вӧлі нывбабалы тайӧ мортыс.
Шабашитӧм бӧрын куритчысь мужикъяс бур скон шпуткисны, сэсся ставӧн пырисны ужнайтны. Нянь-солӧн да винаӧн тыр пызан сайӧ пуксялігӧн Герасим казяліс, мыйкӧ тані оз тырмы, сэсся шмонитігмоз шуис:
— Эльвира Самаринатӧг миян ужинным лоӧ невестатӧм свадьба кодь.
— Ме нин котӧртлі, дзик пыр локтас, — пачводзсяньыс шыӧдчыліс гӧтырыс.
— Абу гӧтыр, а зӧлӧта, — ассьыс Линасӧ ошкигмоз нюмъёвтіс Герасим.
Эльвираӧс пырӧмӧн тшӧтш пуксьӧдісны верӧсыскӧд орччӧн. Кор ставӧн инасисны пызан сайӧ, пуксисны и кӧзяин да кӧзяйка. Герасим — зумыд ныра, читкыльтчыштӧм юрсиа, кыз сойяса. Латшкӧс, но вердаса, яй щӧкатор тӧдчӧ. Мыйӧнкӧ да мунӧ поэт Игӧ Вась Володьлань. Восьлалӧ сы моз жӧ паськыд кок вожӧн, быттьӧ гач пиас ичӧт Герасимыс мешайтчӧ. Татшӧм мужикъястӧ нывбабаяс радейтӧны, но Герасим прамӧясӧ эз гуляйтлы. Гашкӧ, Линасьыс ӧтдор сэсся некод эз и вӧвлы да.
Мудз йӧзыд первой румка бӧрас и гажмисны, варовмисны.
— Вот тадзи и олам: вӧлӧгаыд асланым йӧрын, йӧв-яйыд картаын, чипан колькйыд ас позйын. А кӧм-пась вылад деньга нажӧвитам, — винасьыс да пӧсь шыдсьыс алӧймис Герасим. — Дерт, мырксьыны-уджавны колӧ. Тшакыд со мыччысьӧмсяньыс кок йылын, и то ачыс оз котӧрт чуманад. Первой корсьны колӧ, сэсся копыртчывны да вӧлисти на нетшыштны.
— Сёйӧй-юӧй, бӧрыннас сёрнитанныд. — Ангелина Владимировна думсьыс полыштіскодь, мед эськӧ эз жӧ вывтісӧ ошйысь верӧсыс. Ӧд сылӧн пызан сайын пукалӧ Доментий Самарин — Линалӧн томлуныс, код йылысь думъясӧн кольліс эз этша узьтӧм вой. И чужтас кӧть верӧссяньыс керка тыр нылӧс, но Доментий кутас пукавны сылӧн морӧс пытшкын медся шоныдінас. Лоас му вылын олӧм — лоас и муслун, кӧть кымын кӧлена вежсяс морт рӧдыс земля-мати вылас.
— Эльвира, тэ ниманньӧ эн обращайт миян сёрни вылӧ. Линуш, укаживайт гӧстя бӧрсяыс. Ме кӧсъя сваткӧд сёрнитны, сідзи нин шоча аддзысьлам.
— Аддза нин: зіля уджаланныд, тырмидз и оланныд, — вочавидзис Доментий.
— Да, зіль мортыд уджсьыд некор оз пӧтлы. Тіян ӧд карса базар вылад лун-лун ротъялысьыд тырмӧ-а, — водзӧ сёрнитіс Герасим. — Дась заводнем вайӧ ещӧ ӧти сулея восьтамӧй. Мый тайӧ: кыв кузя исковтіс и сё.
— Аттӧ жӧ эськӧ тэ, Герасим, да... — верӧсыслы пельпомас инмӧдчыліс Линушыс. — Быттьӧкӧ вель ёна сёян и быдтор-а, вина дуксьыс коддзан.
— Сідзкӧ, лӧсялӧ мен винаыс.
— Винаыд некодлы оз лӧсяв, — сюйсьыліс кӧзяинкӧд орччӧн пукалысь том морт.
— Кор чужтас Линушӧй коймӧд нылӧс, сэки и лӧсьӧда аслым сукӧй законсӧ. Нывъяслы приданнӧй вылӧ сэки кута чӧжны, — гӧтырсӧ юрсяньыс коскӧдзыс шылькнитіс Герасим. — Ӧні ог на кӧсйы лоны зэр ва кодь сӧстӧмӧн. Зэр ваыд кӧть и сӧдз, чериыд сэні оз ов ни оз рӧдмы. А ме керка тыр челядь кӧсъя рӧдмӧдны, мам-героиняӧдз Линушӧс вайӧдны.
— Кагатӧ тай вӧчны ыджыд талант оз ков. Пӧсьджыка видзӧдла гӧтыр синъясӧ, и сьӧктӧма нин, — шмонитана шыасьліс пукалысьяс пӧвстын медся олӧмаыс.
— Вежӧй нин сёрни мотивнытӧ. Веритам, ставныд зэв мастерӧсь, — ӧлӧдіскодь Ангелина Владимировна.
— Пӧди, пунш вӧчам кӧзяйкаяслы, а? — чуйдіс Доментий.
— Мый сійӧ пуншыс? Кутшӧм сёян? — юаліс сійӧ жӧ том мортыс.
— Пуншыс — чай сорӧн сакара вина, — гӧгӧрвоӧдіс Самарин, — прӧстуда дырйи тай кодӧс юлӧны. Михаил Юрьевич Лермонтов пуншсӧ радейтлӧма.
— Линуш, мырдмӧд чайтӧ. Винаыд юмов мырд чайнад збыльысь лекарство кодь, — корис Герасим.
Сёрӧдз пукалісны да варовитісны помечалысьяс. Герасим гозъя колльӧдісны ставнысӧ ӧшинь улӧдзыс петалӧмӧн, аттьӧалісны отсӧгысь.
— Пасибӧ нянь-совсьыд, — Доментий нӧшта ӧтчыд топӧдліс Герасимлысь сьӧкыд кисӧ, и Эльвиракӧд петісны мир туйлань. Линушыс мыджсьыштіс дзиръяас и дыр видзӧдіс рӧмыдас ылысмысь Самарин гозъялӧн мыгӧр вылӧ.
— Аскитӧ бара на, тыдалӧ, видз вылад мунӧмыд оз ло, — вонйӧ пыригӧн шӧпкӧдіс Доментий.
— Аскитӧ позьӧ и ветлыны, а талун, дерт нин, он садьмы, час вой нин ӧд, — воча шӧпкӧдіс Эльвира.
Доментий регыд и унмовсис, мудзыс да винаыс мӧрччис. Эльвира пессис, бергаліс ӧтмӧдар бок вылас. Муртса ойбыртіс, и кыськӧ Стасик вӧтӧ уськӧдчис — шынель кизьяссӧ разис да пӧла увсьыс еджыд тубрас мыччӧ: «Свадьбуйтан платтьӧ тэныд ме вайи. Та дыра нин виччыся, а век он лок... Дырджык кӧ он кут локны, ачым пышйӧда... Тӧда ӧд: радейтан менӧ, радейтан, радейтан...»
Эльвира черӧбтіс, садьмис повзьӧмысла. Ныргорӧн орччӧн шкоргис-узис Доментий. Эльвира частӧ вӧталӧ Стасиксӧ, и быд пӧрйӧ корӧ нылӧс кытчӧкӧ ас дінас. Гашкӧ, эз ков Стасик кулан лунас водны Доментийыскӧд. Мӧд лунӧдзыс кӧть позис жӧ нӧрӧвитлыны, нёль во со видзчысин да. Оз тай олӧмыд водзвыв лӧсьӧдӧм график серти мун. Ку письыс петмӧн нин колӧ вӧлі мужикыс, да и водіс. Эз тай лёк морткӧд. Гозъяӧн лоисны. Визув детинка быдмӧ. Мирӧн-сӧветӧн олӧны. Сӧмын тай тэ йылысь, Стасик, частӧ думайтлӧ Эльвираыд. Ӧтлаын быдмӧмтӧ, верстяммӧмтӧ, войбыд меліалӧмтӧ ас кежас казьтылӧ. Эз кӧ ӧд думайт, и вӧтас эськӧ эн усьлывлы. Доментийыскӧд ӧтлаасьӧм бӧрас тэнад гу вылӧ вот эз на и волы. Волас, бытьӧн волас...
Сэсся коркӧ унмовсис жӧ Эльвира, Стасиккӧд думнас сёрнитӧм бӧрын.
Помасис отпуск, и Самаринъяслӧн олӧм визулыс бара исковтіс аслас ковтысӧд. Рытъясыс медсясӧ кольлісны телевизор дорын. Корсюрӧ ветлывлісны Хайдулинъяс ордӧ, Доментий да Фарид венласьлісны дӧведь пӧв сайын. Эльвира сідз и эз и мын Стасиклӧн вӧтӧн волывлӧмысь. И ӧтчыд та йылысь сійӧ висьталіс Рахималы. Эз сӧмын вӧтӧн аддзывлӧм йылысь.
— Ветлы невропатолог ордӧ, гашкӧ, лекарство кутшӧмӧскӧ сетас, — сӧветуйтіс Рая. — Дугды думайтнытӧ, кодлӧн мый эз вӧвлы да... Кымын во нин со колис...
— Мися, верӧс сайӧ пета да, вунас нин. Эз. Кага вайӧм бӧрын чайтлі вунӧдны, бара на эг вермы. Век ловъя мортӧс моз аддза вӧтӧн. Шула весиг, мися, тэ важӧн нин кулін, а кыськӧ век ловйӧн локтан. А сійӧ вочавидзӧ: ставыслы пӧ кулі, а тэныд пӧ эг.
— Пукты юрлӧс улад ен-ӧбраз. Абу кӧ, ветлы Кӧджпомса вичкоӧ да ньӧб. Сись сувтӧд сылы. И водігад пернапасасьны колӧ.
— Коммунистӧн вӧлі Стасикыс.
— Но и мый? Эмӧсь нэмӧвӧйся обычайяс, кодъяс ӧтмоза лӧсялӧны и партийнӧй, и непартийнӧй поконикъяслы. Кыськӧ мӧй кывлін: партия мед сетас сылытӧ югыдін да шоныдін. Эн кывлы. Ставыслы ӧтмоза шуӧны: Ен мед сетас, либӧ аллах мед сетас... Гу вылас важӧн нин эн вӧв?
— Да, важӧн.
— Ветлыны колӧ. Висьтав Доментийыдлы ассьыд став вӧтъястӧ и айда. Шуан жӧ, абу пӧ ылын.
— Абу. Райцентрӧдз автобусӧн, и сэсянь водзӧсӧ бара автобусъяс ветлӧны.
Тайӧ сёрниыс Эльвира да Рая костын вӧлі медбӧръя.
Сулаліс нӧгыль руа декабрь. Эльвира муніс видлыны гортсаяссӧ и шуис тшӧтш ветлыны Стасиклӧн гу вылӧ. Гӧтырсӧ Доментий колльӧдіс карӧдз, автобус вӧрзьӧдчанінӧдз.
— Эль, эн дыр ветлы, гажтӧм лоӧ миянлы тэтӧг, — гӧтырыслысь алӧй бан боксӧ чупнитіс Доментий и петіс автобусысь.
Но Стасиклӧн моз жӧ дженьыд вӧлӧма рӧкыс Эльвиралӧн. Райцентрсянь мунысь автобусыс зурасьӧма вӧр кыскан автомашинакӧд, и кувсьӧма куим морт. Кыкыс — больничаын операция вӧчигӧн нин. Ӧтиыс вӧлі Эльвира Самарина.
...Гортсӧ тупкытӧдз Доментий копыртчис, окыштіс гӧтырыслысь кӧдзыд плешсӧ да кӧдзыд вом доръяссӧ. Эльвиралӧн быгыд бан бок вылӧ войтыштіс верӧсыслӧн курыд, пӧсь синваыс. Дзебисны Эльвираӧс сійӧ жӧ кладбище вылас, кӧні и куйліс Стасик.
* * *
Доментий Самарин мырсис-уджаліс сы мында, мыйта тырмис выныс да сямлуныс, кӧть ӧнӧдз эз нажӧвит ни ӧти медаль. Код тӧдас, гашкӧ и нажӧвитіс, сӧмын наградасӧ пысалісны мӧд мортлӧн морӧсӧ-а. Эз, награда вӧсна эз дзормы Доментий Самарин.
Сійӧ ӧні куйліс муса Эжваыслӧн берегын, бобӧняньяса вежӧд вылын, кӧні кокниа лолавсис и кокниа думайтсис. Женя вуграсьӧ, со корсюрӧ тыдовтчылӧ вугыр шатин помыс. Лыддьӧм газет-журналсӧ Доментий пуктіс бокӧ, босьтчис видзӧдавны «Красное знамя» газет. Бара жӧ син пырыс медводз нуӧдіс юр гижӧдъяссӧ, сэсся заводитіс лыддьыны нёльӧд лист боксяньыс. Ыджыд места сэні вӧлі торйӧдӧма сідз шусяна «Знакомство» клублы. Сэтчӧс абонентъяс серти Доментий кыдз быттьӧ донъявліс ассьыс арлыдсӧ. Мӧд ног кӧ: ёна-ӧ пыдди пуктӧны ӧтка нывбабаясыс нелямын сайӧ арӧса мужичӧйяссӧ. Помсянь помӧдз став абонентсӧ лыддьӧм бӧрын воліс мӧвпӧ: вӧлӧмкӧ, аслыныс пӧвсӧ корсьысьяс пӧвстын абу этша и ветымын, и квайтымын арӧсаяс.
Доментий некор эз думыштлы тӧдмасьны нывбабакӧд газет пыр письмӧасьӧмӧн. Но тайӧ пӧрйӧ ачыс эз казявлы, кыдзи синмыс туясис ӧти абонентӧ. Лыддис ӧтчыд дай мӧдысь, кызӧктіс кулакас, кутіс быд кыв шуавны гораа: «Кӧсъя тӧдмасьны ӧти-кык челядя, шань сьӧлӧма мужичӧйкӧд, кодлы эськӧ ар нелямын нёль-нелямын вит, тушанас сё сизимдас сантиметрысь абу ичӧтджык, оз ю ни оз курит, рабочӧй кӧть служащӧй...
Ас йылысь: нелямын кык арӧса ӧтка нывбаба, тушаӧй сё квайтымын вит сантиметр, лӧз синъяса, еджгов юрсиа, вӧсни да стройнӧй, радейта книгаяс, музыка. Ола Сыктывкарын...»
Доментий син водзӧ зэв ясыда сувтіс Соня. Уна во мысти татшӧм ясыда. «Арлыдыс, тушаыс, синмыс — да тайӧ жӧ ставыс Сонялӧн! А кодкӧд кӧсйӧ тӧдмасьны — сійӧ ме! Али абу? Кысь тӧдӧ Соняыс, мый ме дӧвеч, мый эм менам пи? Гашкӧ, эз и мунлы Болгарияас? Гашкӧ, Сыктывкарын и оліс век? Збыльысь мӧй Соня? Карад сы кодьыд абу этша. Да и кымын во коли сійӧ кадсяньыс — важӧн нин, пӧди, вунӧдіс менӧ. Мыйла эськӧ ставыс лӧсялӧ и сылӧн, и менам? Эжвакар со сэтчӧ казьтыштӧма... — ылькйисны думъясыс Доментийлӧн. — Да, тайӧ Соня! Сьӧлӧмӧн кыла, мый Соня! Прӧстит, Эльвира... Прӧстит менӧ ставсьыс, Эльвира...»
— Евгений! Женя! — кыпӧдчис Доментий.
— Пап, ме тані, — киас шатинӧн берегӧ кайис пиыс.
— Женя, а папыс кӧ гӧтрася. Мый эськӧ шуан? А?
— Ну, пап, татшӧмтор юасян. Тэ жӧ ыджыд нин, позьӧ и гӧтрасьны.
— Аски жӧ лэбам карӧ, тэкӧд лэбам.
— Лэбам, пап, лэдзас кӧ менӧ пӧчӧ...
