ШОЙТӦМ КРЕСТ

1

Мир туйсянь неылын, джуджыд да паськыд нӧрыс вылын, шочиник пожӧмъяс костын сервидзӧны пу крестъяс. Унджыкыс мыльк бокшаас, и боксяньыс дырджык видзӧдігӧн кажитчӧ, быттьӧкӧ крестъясыс ловъя йӧз, кодъяс сывнысӧ паськӧдӧмӧн кӧсйӧны выныштчыны чужан сиктланьыс. А сэтчӧдз, Еншорӧдз, веськыдавны кӧ эсійӧ вӧр ді вомӧныс, верст кык и эм. Кор жӧ матыстчан крестъясланьыс, сьӧлӧмыд ыркмунӧ: оз, некытчӧ найӧ оз вӧрзьыны, зумыда, подулас сюмӧд чувкиӧн, сувтӧдӧма найӧс поконикъяслӧн юр весьтӧ. Еншорса кладбище вылын пӧшти став крестыс ӧтпертаса. Нёль пельӧсӧн лӧсйӧм кыз керйӧ вомӧнног пысалӧма кык либӧ куим тас: вылісьыс кузя-дженьыдасӧ веськыда, улісьыс — пӧлӧсног. Важ, сьӧдӧдӧм нин да щальдалӧм крестъяс вылын кӧ ӧдва-ӧдва тӧдчӧны кулӧмаяслӧн нимъясыс, то выльджыкъяс вылысь казялан поконикъяслысь снимокъяссӧ — мед эз кӧтасьны, стеклӧа джуӧ сюйыштӧма. Кӧрт да из крестъяс, гувывса памятникъяс, ӧградаяс — нинӧм абу татчӧс шойна вылын. Во сё нин, пӧжалуй, и дырджык нин, дзебӧны сэтчӧ еншорса поконикъясӧс. Ичӧт сиктад войтырыс олӧны ӧти семья моз, гашкӧ, сы вӧсна и гуяссӧ оз потшны: мед и мӧдар югыдас еншорсаяс олӧны ӧтгудыр.

— Серёж, кынмин али мый сійӧ сісь крест дорас? — шыасис Люда, коді ветлӧдліс бокыса гуяс костті, тыдалӧ, корсис аслас рӧднялысь крестъяссӧ.

Мӧдыс чӧв оліс, пидзӧсчанясис муыскӧд ӧтрӧвнясьӧм гу вылас.

— Серёж? — мӧдысь кыліс нывлӧн юалана гӧлӧсыс.

— Кывзы, Люд. Ме, буракӧ, аддзи пӧльлысь гусӧ. Коркӧ корсьлім батьӧкӧд да эг аддзӧй, а ӧні со сюрис. Крестыс на сулалӧ, став гижӧдыс тӧдчӧ.

Сергей ӧтчыд дай мӧдысь лыддис сьӧдасьӧм да потласьӧм крест вылысь гижӧдсӧ, кытчӧ пыдӧ вӧлыштӧмӧн вӧлі пасйӧма покониклысь овсӧ, ним-вичсӧ, чужан да кулан вояссӧ. Медбура тӧдчисны нимыс да вичыс: «...Кузьма Васильевич». Овсӧ позис и не лыддьыны, ӧд сиктас пӧшти ставныс ӧткодь оваӧсь.

— Да, тайӧ пӧльӧлӧн гуыс, — бара на тӧдчӧдіс Сергей, пӧлыньтчӧм крестсӧ чунь помъяснас шыльӧдігтыр. — Чужлӧма сюрс ӧкмыссё дас кыкӧд воын, кувсьӧма нелямын кыкӧдын.

— Комын арӧсӧн, война воӧ? — шуис Люда, коді ӧні Сергейкӧд орччӧн, лажыньтчыштӧмӧн видзӧдіс ляпкыдик крестланьыс.

— Батьӧлы сэк вӧлӧма нёль арӧс, муртса пӧ помнитышта. Война вывсьыс пӧльӧ воӧма сьӧкыда ранитчӧмӧн, абу дыр и олӧма.

— А менам пӧльӧлӧн абу тан гуыс, война кусан воас нин усьӧма. Клубдорса обелиск вылад пасйӧма сылысь нимсӧ.

— Эстӧн, вылынджык, гуыс пӧльӧ мамлӧн, батьӧлы пӧчӧн лоӧ. Сійӧ кузь олӧм олӧма, миянын и кувсьӧма. Сылӧн ён на крестыс, а пӧльӧлысь вежны колӧ, выльӧс сувтӧдны, мед и менам челядьӧй тшӧтш кутісны тӧдны ассьыныс кӧленасӧ. Ветымын куим во нин крестыслы, а век на кок йылас, легысь пинь кодь нин тай эськӧ да.

— Сэні, горувланьыс, уна пӧрӧмаыс. — Люда веськӧдчис, вештыштіс морӧс вывсьыс кузь кӧсасӧ.

— Вот локта армияысь, корся мамӧ да бать рӧдвужлысь гуяссӧ и ставныслы выль крестъяс вӧча.

— Прокӧ Митьӧ тай тӧрыт на коляскаа мотоциклнас крест катӧдіс. — шуис Люда, — Ыджыд батьӧлысь да ыджыд мамӧлысь пӧ крестъяссӧ вежи.

— Сідзкӧ, палялӧма Прокӧ Митьӧ, — веськӧдчис и Сергей, пыркнитіс гач пидзӧсъяссӧ мусьыс. — Вежон кымын гажъялісны.

— Менам бать тшӧтш юсис налӧн свадьба вӧсна.

— Зятьнысӧ эг на и аддзыв ме. Прамӧй мужик али абу? Тэ вед, сусед мортыд, быдтор тӧдан.

— Ой, эн нин сёрнит. Прокӧ Мить Машӧыд пӧ коймӧд гӧтыр, юксьӧма пӧ воддзаясыскӧд, а Машӧыскӧд эз гижсьыны.

— Сэтшӧм пӧрысь али мый?

— Абу эськӧ да. Кызь сизим арӧса пӧ. Аслыс Машӧыслы вед кызь сайӧ жӧ нин, куим арӧса нин чуркаыс да.

— Кысь нӧ жӧникыс? — ӧтарӧ юасис Сергей.

— Миян районысь жӧ, Эжва катыдысь. Аслас машинаӧн пӧ тай таксисталӧ-а, карӧдз йӧзӧс новлӧдлӧ. Машӧыс сэки и тӧдмасьлӧма, карӧ лэччылігӧн. Нимыс кыдз? Вячеслав.

— Машӧлы, сідзнад, мойвиӧма мужикнас. Деньгаа мортӧс крукыштӧма.

— Сьӧкыд на шуны, коді кодӧс крукыштіс. Меным кӧ, сэтшӧмыд оз ков-а. Ачыд тӧдан: Прокӧ Митьӧыд абу гӧль, ачыс пенсия босьтӧ, дай чери кыян бригадаын на уджалӧ, батьӧкӧд ӧтлаын, гӧтырыс нажӧтка босьтӧ и, аспальт вӧчан заводад стӧрӧжалӧ. Еншорад медыджыд да медмича керканыс. Ӧні пи гозъяыслы тшуписны керка, Кӧсьтаыслы, — лыддьӧдліс Люда.

— Эн вежав, — чӧвтіс Сергей.

— Веськодь мен, ачыд панін сёрнисӧ. Веськыда кӧ шуны: ӧні унджыкӧныс по расчёту гӧтрасьӧ, а оз по любви. Бӧрыннас тай эськӧ ӧдйӧ жӧ и юксьӧны да.

— А тэа-меа кыдз?

— О-о! Сэтчӧдз ылын на. Кык во на ковмас тэнӧ виччысьны. Енмӧй-енмӧй, сэтшӧм на ды-ы-р!

— Виччысян? — кутыштіс нылӧс вӧсни коскӧдыс Сергей. Найӧ век на сулалісны пӧльыслӧн крест водзын.

— Йӧй... Виччыся, дерт.

— А ме, мыйлакӧ, пола.

— Мыйысь?

— Ачым ог тӧд. Вӧт тешкодьӧс вӧталі кольӧм вой. Суи ме тэнӧ...

— Кодкӧд?

— Тӧдтӧм зонкӧд. Пыри ме кутшӧмкӧ ыджыд керкаӧ, а сэні, джодж шӧрас, кодкӧ окалӧ тэнӧ... Ӧти стен бердын сулаліс ыджыд крест, накӧса тас вывсьыс ассьым нимӧс лыдди... Сы вӧсна и нуӧді тэнӧ татчӧ, кладбище вылас. Армияӧ мунтӧдз, мися, ветла поконик-землякъяслӧн гу вылӧ.

— Мый водзӧсӧ вӧлі?

— Садьми повзьӧмӧйла.

— Эн эскы вӧтыдлы. Менӧ тэысь ӧтдор некод эз окавлы, и оз кут окавны. — Люда повзис жӧ мисьтӧм вӧтсьыс, сьӧлӧмыс, кылӧ, гудырмис весиг, но зілис не петкӧдлыны тайӧс.

— Тэ мичаник, тэкӧд быдтор вермас лоны, — вежӧгтіс Сергей, кӧть эськӧ и вежӧгтынысӧ нинӧмысь вӧлі.

— Оз, мекӧд нинӧмтор оз ло! Кылан?! — кыкнан кинас Люда шашаритчис зонлӧн джинсы куртка морӧсӧ. — Ме радейта тэнӧ, кылан? Мен дас ӧкмыс арӧс, ме век на нылала... тэ ради.

Сергей выльысь топӧдіс нылӧс ас бердас, шуис:

— Тэ йылысь ме думайта лун и вой. Пола ме тэнӧ воштӧмысь, кык вонад унатор вермас вежсьыны, вот и пола.

— Серёж, ми абу нин челядь, вай гозъя моз олам тайӧ вежонсӧ, — ыджыд сьӧд синъяснас Люда видзӧдіс зонлӧн синъясӧ.

— Кыдз сідзсӧ?

— Йӧй!.. Менам мамӧ дас кӧкъямыс арӧсӧн нин лоӧма мамӧн... Гӧгӧрвоин? — ылӧдіс, чинтіс мамыслысь кага ваян арлыдсӧ.

— Эг кӧ радейт, эг эськӧ яндысь. Важӧн нин эськӧ...

— Мед эг яндысьӧй, гӧтрасям, кӧть нин символическӧя, мода вылас.

— Талун вӧскресенньӧ, сельсӧветыд пӧдса.

— Йӧй!.. Тані, став йӧзсьыс гусьӧн. Локтан армиясьыд да, сэки и гижсям сельсӧветас. Ӧні вочавидз: Сергей, кӧсъян-ӧ лоны мен верӧсӧн?

— Кӧсъя! Людмила, кӧсъян-ӧ лоны мен гӧтырӧн?

— Кӧсъя!..

Тадзи чужис Еншор сиктын выль гозъя, кӧні свидетельяснас вӧліны пу крестъяс, майся югыд шондіыс да гулыд ягас сьыланкыв нюркйӧдлысь лэбачьяс. И, гашкӧ, тані жӧ лэбалісны пӧльыслӧн да мукӧд рӧднялӧн ловъясыс.

— Люд, дыр-ӧ менӧ, ассьыд верӧстӧ, йӧйнас кутан шуны?

— Йӧюк!.. Ме вед сідзсӧ тэнӧ мусаысла шуа.

Гу костъясӧд ныла-зонма кайисны нӧрыс паныд. Крестъяс помасисны. Чурк йылас сулаліс том, пашкыр пожӧм, мукӧд пуяссьыс ёна бокынджык. Сы дорӧ и нуӧдіс Люда.

— Пуясыд пӧ мортлы сетӧны дзоньвидзалун, а висьӧмъяссӧ босьтӧны, — шуис сійӧ. — Вай топӧдлам тайӧ пожӧмсӧ.

— Вай.

Ныла-зонма сывйыштісны веж лапъяса том пожӧмсӧ, некымынысь кытшовтісны сы гӧгӧр. Югыд кырсьяса пожӧмлы, тыдалӧ, кажитчис сійӧс топӧдлӧмыс, весиг, быттьӧкӧ, дзуртыштіс, вӧрӧдыштіс небыд лыска вожъяссӧ.

— Сэтшӧм шуда ме талун! — радліс Люда. — Сэтшӧм лӧсьыд, мый ми тэкӧд ӧтлаын. Локтан салдатсьыд да, уна ӧшиня керка стрӧитам, Прокӧ Митьӧлӧн серти на мичаджыкӧс, дзик ю кыр йылас, мед ме ылісянь аддзи тэнсьыд ботайтчӧмтӧ. Воддзасӧ пи чужта, тэныд отсасьысьӧс. А сэсся мый Енмыс сетас. Кепысь-чувки ме кута кыны, пуны-пӧжавны... — Люда казяліс, мый Серёжаыс абу кыпыд, и быд ногыс зілис гажӧдыштны сійӧс.

Сергей, нывлысь шуӧмъяссӧ ошкӧм пыдди, сёрнисӧ бергӧдіс мӧдарӧ:

— Уна-уна во мысти, кор ме кула, дзебӧй менӧ тайӧ пожӧм бокас. Сэки тайӧ пожӧмыс лоӧ нин ой джуджыд тугана.

— Серёж, татшӧм кыпыд здукъясас позьӧ мӧй сёрнитны кулӧм йылысь? Йӧй... Ми тэкӧд орччӧн лоам. Кык тысяча квайтымынӧд воясӧ тані кутасны куйлыны коми Ромео да коми Джульетта, — бара на шмонитіс Люда.

— Мӧдім, — нылӧс киӧдыс кыскыштіс Сергей, содтіс: — Мӧдім, еншорса Джульетта.

— Гортӧ кӧ, водз на, — пыксьыштіс мӧдыс. — Ладнӧ, кытчӧ ем, сэтчӧ и сунис. Талунсянь вед тэа-меа кыдзи суниса ем.

— Гажа мен тэкӧд, гажа и лӧсьыд. Ветлам Еншор берегӧ, ок ёна туӧма.

Юыс да сиктыс ӧткодь нимаӧсь, Эжва вожын унджыклаас тадзи. Еншор юыс чукыльӧсь-мукыльӧсь, уна чериа, усьӧ зэв жӧ чериа ыджыд тыӧ. Сиктгӧгӧрса парма-вӧрыс, нюръясыс озырӧсь и звер-пӧткаӧн, и тшак-вотӧсӧн. А тыас черитӧ кыйны волывлӧны весиг карсянь. Унджыкыс браконьеръяс. Веськалан кӧ инспекция киӧ, оз прӧститны: кыйсян кӧлуйтӧ мырддясны дай штрапуйтасны на. Еншорсаяс радейтлісны гымгаасьны да ветелясьны, юсӧ вӧлі тасалӧма уна помӧдӧн. Коркӧ-некоркӧ тай сэсся, квайтымынӧд воясӧ, мездысисны жӧ поромъяссьыс, дугдісны гымганад да ветельнад кыйсьыны, ю вылас сӧмын вуграсьны позьӧ.

Ныла-зонма петісны шойнаса ягысь, вуджисны мир туйсӧ, и неыджыд вӧр ді бӧрын тыдовтчис тшӧтшкӧсін. Видз помас сулаліс ляпмунӧм турун зорӧд.

— Суӧд! — горӧдіс Люда, котӧртіс зорӧдлань. Кузиник кокчӧръяса, вӧсньыдик да стройнӧй — татшӧмӧн аддзис ӧні Сергей ассьыс муслунсӧ. Тӧвсьыс шавъяліс плаш, пӧлаыс, мыш вылас летъяліс кыз кӧсаыс. Зорӧд дорас нин и вӧтӧдіс зонмыд. Ныв уськӧдчис Сергейлы морӧс вылас, кокъяснас ворсыштіс, бӧрвыв кусыньтліс да.

— Збыльысь мӧй миян медӧвӧй тӧлысь заводитчӧ? — шуис Люда.

— Кутшӧм али тӧлысь? Гашкӧ, медӧвӧй вежон? — веськӧдіс Сергей. — Энлы, ме царскӧй вольпась вольсала. — Зорӧдыслӧн лунвыв бокӧ, лӧньтасас, сійӧ писькӧдіс ыджыд розь, кытчӧ юрнад и кокнад позьӧ саймовтчыны.

— Серёж, быттьӧкӧ мича мойд ставыс тайӧ.

— Тэ, Люда, ачыд медмича мойдыс. Добро пожаловать!

— Ой, кутшӧм лӧсьыд тан, — водзджык кыссис зорӧд пытшкас Люда. Сэсся бауньӧн пырис и Сергей.

— Шыръяссьыс полан? — юалӧ зонмыд.

— Ог. Ме гӧбӧчса налькйысь ачым шыблала.

— Ме ог жӧ пов, мед шурӧдчӧны кӧ. Мед сӧмын мыйкӧнымӧс эз курччыны-а.

— Менсьым нинӧм курччынысӧ, — пыльсмунӧ Люда, — а тэнсьыд эм.

— Быттьӧ вед тӧдӧ.

— Дзоля дырйиыд эг этшаысь аддзыв, купайтчигъясад. Помнита да, шырлы сам кодь и вӧлі, чаль чунь кодь.

— Сэктӧ, дерт на, дзоля вӧлі. Сэки и аслад на нинӧм эз вӧв, ме вед тэнсьыд аддзылі жӧ.

— Шуин на: нинӧм пӧ эз вӧв. Быдтор менам вӧлі.

— А этійӧ?

— Кажитчӧ нёньӧй?

— Быдлаті кажитчӧ.

— Ёнджыка топӧд... Ог кут пессьыны...

— Ерӧмакань, туруныс гильӧдчӧ.

— Мед... Ой, ма-а-мӧ-ӧ!..

Турун позйын вӧлі шоныд и пемыд. Татчӧ кыссигӧн на Сергей тупкис пыранінсӧ турун клӧкнас. Эштӧм бӧрас, ас садяныс воӧм бӧрын, Сергей чӧвтіс:

— Вот тэныд и шырлы сам.

— Йӧй! Тэ мен ещӧ на мусмин.

— Мен тэ тожӧ.

Позйысь петӧм мысти пуксисны зорӧд бокас, шонді паныдсӧ. Людалӧн кӧсаыс разьсьӧма, юрсӧ нёрыньтіс зонлӧн пельпомлань, выльысь кыис кӧсасӧ, сьӧд лента помсӧ шыркӧсӧн топыда кӧртыштіс.

— Мӧйму эг вермы пырны пединститутӧ, таво медучилищеӧ видла. Кыдз тэ видзӧдан? — сёрнитіс Люда. — А то тадзи и коля почтальонӧн, письмӧ разӧдысьӧн.

— Мый нӧ колян кӧ, мед. Сёровно радейтны кута. Мамӧ тай кукань видзысь да батьӧ радейтӧ.

Батьыс Сергейлӧн сідзсӧ тракторист, во кык сайын индісны веськӧдлыны совхозлӧн отделениеӧн, мӧд ног кӧ, управляющӧялӧ. Кутӧ на тай кыдзкӧ овмӧссӧ-а, куканьясӧс яй вылӧ быдтӧны. Му-видзьясыд, майбыр, тырмӧны, но ни ӧти фермер абу Еншорын. Артмытӧмысь, тыдалӧ, полӧны. Гашкӧ и, дышнысла, либӧ юӧмнысла оз лысьтны босьтчынысӧ. Ӧтувъя уджыд велӧдіс йӧзсӧ сӧмын сьӧдас мырсьыштны.

— Тэнад салдаталігӧн и помасяс кызвын велӧдчӧмӧй, — водзӧ юксис аслас мӧвпъясӧн Люда.

— Сдайтнысӧ мед вермин-а.

— Дасьтыся вед. Ӧти бал и эз тырмы менам кольӧм вонад. Каитча, педучилищеас эг мун да. Быдса во лои воштӧма.

— Нинӧм эн жалит, ставыс на водзын миян. Пыралам ещӧ... — чупнитіс нылӧс Сергей, видзӧдлассӧ чӧвтліс турун позланьӧ.

— Чӧстін? Вай нӧрӧвитлам, рытнас войпукны татчӧ локтам. Но?

— Ладнӧ.

Ӧта-мӧднысӧ пыркӧдісны турун сіяссьыс, мӧдісны сиктлань. Ю кыр йылӧдз сідз эз и воны. Да и кӧн ӧні кырйыс, кор мӧдлапӧлыс, лабжаиныс помсянь помӧдз ва улын, а талапӧлас кильчӧ дорӧдз ваыс матысмӧ. Вывтасінсянь и тыыс тшӧтш тыдалӧ — море моз шевкнитчӧма кузьтаног и пасьтаног уна верст вылӧ.

Кыв йылас бергалӧ Людалӧн, мед юавны, кутшӧм часьтӧ кӧсйӧны босьтны Сергейсӧ, да оз лысьт. «Мед эськӧ эсійӧ Чечняас эз веськав, — думайтіс Люда. — Со тай, радио и телевидение висьталӧны, кыдзи тешитчӧны чеченечьясыс миян салдатъяс вылын, кодзӧны пӧ весиг...» Нылыд сыркмуніс бӧръя думъяссьыс.

— Кынман мӧй?

— Ог. Йирмӧг. Шондіыс югыд, но вой тӧв со пӧльтӧ. Ыркыд тавося майыс. Мый нӧ шуӧны военкоматад, кытчӧ нуӧны?

— Ог тӧд, оз висьтавны.

— Кута юрбитны, Енлысь корны, мед Чечняас война вылас эн веськав.

— Генералъясыд оз кутны юасьны Енмыдлысь, кодӧс кытчӧ нуны.

Эрд вылӧ петӧм бӧрын медводз тыдовтчис Прокӧ Митьӧлӧн уна ног да уна рӧмӧн баситӧм кык судта короминаыс. Сэні жӧ, вывтасінас, и Людаяслӧн квайт пельӧса, верандаа керкаыс. Ордымыс петкӧдіс ныла-зонмаӧс кывтыдпомӧ, школа дорӧ. Школасяньыс водзӧджыксӧ сэсся некутшӧм стрӧйба абу, картупель муяс заводитчӧны. Тасянь Сергейясӧдз верст кык лоӧ.

Сикт кузя велосипедъясӧн гӧняйтлісны челядь. Тэрмасьтӧг, вӧччӧмӧн, ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлісны коляскаа том мамъяс. Уналӧн ӧшинь улас, тшапӧдъяс йылын, тӧлалісны ботанъяс, кӧзяинъясыс дӧмлісны быздалӧм синъяссӧ. Клуб стенын ӧшаліс гӧрд дӧра вылын ыджыд гижӧд: воторникӧ пӧ, 1995 вося май 9 лунӧ, 17 часын, кутасны ыдждӧдлыны войнаса да уджвывса ветеранъясӧс. Сьылӧм-йӧктӧмӧн пӧ гажӧдасны челядь. Паныдасьлӧны и поводнӧ гажа мужичӧйяс, кӧть и Победалӧн юбилейыс аскомысь на. Со тай, кодкӧ пӧрӧма веськыда асфальт вылас, кудзалӧма ли мый ли да, солаинсӧ, гач вож дорсӧ, кӧза няклялӧ. Шӧйтысь понъяс матыстчыласны, исыштасны: абу-ӧ кӧзяиныс, сэсся бӧръя лапасӧ лэптыштлӧмӧн чилснитасны да бӧжсӧ люньгӧдӧмӧн водзӧ руньгасны.

Клубкӧд орччӧн, ӧти и сійӧ жӧ сунтовтчӧм керкаын, сиктсӧвет да пошта. Сиктсӧвет весьтын дӧлаліс Коми мулӧн флаг. Тӧдӧмысь, праздник водзвылад сувтӧдӧмаӧсь выльӧс, и сійӧ пӧртмасис шонді водзас мича рӧмъясӧн. Клубдорса кушин, кытчӧ векджык чукӧртчылӧны йӧзыс, ӧні вӧлі на тыртӧм, сӧмын усьӧм салдатъяслы обелиск дорын сулалісны кык пӧрысь пӧч, пернапас чӧвталігмоз чышкыштлісны синвасӧ.

— Аддзысям рытгорувнас, — шуис Люда и веськӧдчис гортланьыс. Сергей воча ӧвтыштіс кинас, восьлаліс катыдлань.

2

Прокӧ Мить Машӧӧс сиктсаяс медсясӧ шуӧны Лавосник Машӧӧн. Коймӧд во вузасьӧ сёян-юанӧн, бура уджалӧмсьыс весиг районнӧй газетӧ снимоксӧ печатайтлісны. Торъя нин радейтӧны Машӧӧс мужикулов. Оз, дерт, сразу, но вель дыр дзайгӧм бӧрын сетас уджйӧзӧн водкатӧ. Кыз тетрадьӧ пасъялӧ уджйӧзнысӧ. Гӧтыръясныс эськӧ ӧлӧдӧны лавосникӧс, мед эз сетав деньгатӧгыд винасӧ, но сэтшӧм нин характерыс Машӧлӧн. А шойччан да праздник лунъясад вель унаӧн волӧны магазинад. Дерт, оз сӧмын курыдтор ньӧбавны, но и нянь да тшай-сакар.

Талун магазин ӧшинь улас бара тырыс мужикуловыс. Пуксялӧмаӧсь эжа вылас, весиг кильчӧ перилӧ вылас, шпуткӧны-куритчӧны. Кодлӧн эмышт деньгаыс, кисьтчыны сёрнитчӧны. Ӧтияс дивитӧны Машӧӧс пришлӧй мужиктӧ кӧвъялӧмысь, Еншорысь на пӧ эськӧ сюрис зонмыд. Мӧдъяс, гӧтыраяс, сералӧны гӧтыртӧмъяс вылын: ныр увсьыныд пӧ гуисны этатшӧм лӧсьыд нывбабаӧс. Лӧсьыдик и эм Машӧыс: ляпкыдик, кызіник, мичаник чужӧм-ӧблика. Шоча овлӧ скӧрӧн либӧ зумышӧн, пырджык нюмдыштӧма. Лӧсьыда пасьтасьӧ и, видзӧдӧ ас бӧрсяыс. Оз краситчы-баситчы, ачыс на томлуныс гӧгӧрбок мичмӧдӧ Машӧлысь. Оз мисьтӧмт сійӧс и вӧсни ворча ӧчкиыс. Пӧжалуй, ӧтнас и эм сиктас ӧчкиа нывбабаыс. Сӧмын тай, ичӧтик нывбабаыслы мыйла татшӧм ыджыд нёньяссӧ сетӧма Енмыс. Гашкӧ, морӧс радиыс и кызіникнас кажитчӧ.

— Мен бара-й кажитчӧны сьӧкыд нёняясыд.

— Мен оз. Мен мед лӧсьыд кока бабаыд вӧлі, вӧсньыдик коска да.

— Кызіник бабаыд яя еджыд гоб кодь жӧ чӧскыд.

— Сідзнад, тэнад гӧтырыд уртшак кодь.

— Мыйла?

— Кос печкан кодь да.

— Коркӧ вед эз татшӧм вӧв. Ме любӧй бабаӧс вӧсньӧда.

— Сэтшӧм кӧ востер, мыйла гӧтырыд кызь арӧсӧн пӧрысьджык?

— Пӧрысьджыкыд — вӧрысьджык.

— Мыччалігас и киссяс коркӧ...

Магазин кильчӧ дорын ӧти и сійӧ жӧ сёрни: нывбабаяс йылысь, водка йылысь. Ёнджыка гажмасны да, вуджасны политикаӧ.

— Пыр, кор ӧти доз, пидзӧсчанясь — сетас.

— Ог лысьт.

— Труст. Уна-ӧ деньгаыд?

— Квайт. Сизим ещӧ колӧ.

— Вай квайтсӧ, ачым пырала.

— Гӧтырлӧн эськӧ эм самогоныд да, дзебӧма кытчӧкӧ.

— Зосим, тонӧ бабаыд талань тюрӧ.

— Збыль тай. Юалас кӧ менӧ, шуӧй: кывтыдлань пӧ муніс. — Ачыс магазин стынбӧжӧ саймовтчис.

— О, Немеч Вань татчӧ шалсйӧ. Тӧрыт пӧ налӧн, туй вӧчысьяслӧн, пӧлучка вӧлӧма. Э, кодлӧн эм, ӧдйӧджык кисьтӧй Ваньыслы ӧти стӧкан.

— Аддзам, аддзам.

Стӧканысь на унджык чукӧрмис сулея пыдӧсъяссьыс, веськыда вомас кисьтісны Ваньлы, сідзи и гажмӧдісны деньгаа морттӧ. Гӧтырыс пӧ буретш райбольничаын, кага вайны лӧсьӧдчӧ. Вот и пыркнитасны Ваньӧс землякъясыс, сӧмын ыззьӧдны колӧ-а. Немеч прӧзвищеыс мамсяньыс сылы вуджис. Ваньлӧн ыджыд мамыс война вылӧ ветлӧма. Кык во мысти, нелямын нёльӧдын, гортас воӧма ыджыд кынӧмаӧн. Кодкӧ кузь кывъя морт и шуас: немечсянь пӧ сьӧктӧма. Чужӧмсяньыс смоль сьӧд юрсиа Риталы, Вань мамлы, кӧвъясис Немеч прӧзвище, ов кодь лоис. Быдмӧм бӧрас нин Ритаыс юасьлӧма мамыслысь, коді пӧ збыль батьӧй. Абу пӧ немеч, абу, грузин пӧ збыль батьыд. Ваньыслы аслас мамсянь мыйсюрӧ вуджӧма жӧ, сьӧд юрсиыс да сьӧд синмыс.

Магазин пытшкӧсыс кӧть и абу ыджыд, гӧгӧр лӧсьыда да пелька вӧчӧма Машӧыд. Шуйгаладорас нянь тупӧсьяс тэчӧма, веськыдвыв джадж вылын водка, сигарет, чай пачкаяс, кӧнтусь вый сулеяын, истӧг, майтӧг... Кӧлуйӧн мӧдлаын вузасьӧны, катыдланьынджык магазиныс. Машӧ ӧні не то пукаліс, не то сулаліс стойка вылас гыравыласьӧмӧн. Еджыд халатыс кизявтӧм, гашкӧ, оз и судз кизявнысӧ да, ковта морӧсыс воссьыштӧма. Арбуз кодь гӧгрӧс нёньяс костас зарни перна югъяліс.

— Маш, ну, Маш, ӧти доз... Ваясны пензия да котӧрӧн пырта, век на вед вайлі, — дзайгысис сьӧд костюма, морӧсас ленинскӧй юбилейнӧй медаля олӧма мужичӧй.

— Петрович, нянь ли сакар ли кӧ, сеті, а водкатӧ ог. Гӧтырыд оз тшӧкты.

— Маш, ну, Маш, ӧти доз... Он кӧ верит, медальӧс закладӧн кольла, со кутшӧм мича медальыс.

— Оз мен ков кӧрт торйыд.

— Мен тайӧ абу кӧрт тор. Нэм чӧж мырси да тайӧ медальсӧ и нажӧвиті. Маш, ну, Маш...

— Ог, мися, — лӧня вочавидзӧ лавосник.

— Тьпу! Тэнсьыд пычкӧм серти кокниджык космосӧ лэбзьывны либӧ петляӧ юрӧс сюйны. Пета, извенит.

— Петрович, бӧръяысь сета, на... Дзеб пыдӧджык, мед ывласаыс эз аддзывны.

Воча кывсӧ эз вевъяв шуны, воськовтіс порог вомӧн Немеч Вань, лавосниккӧд киасьӧмӧн чолӧмасис:

— Бур лун, Митреевна. Поздравляйта тэнӧ, во-первык, семьитчӧмӧн; во-вторык, матысмысь Победа лунӧн.

— Пасибӧ, Ваня.

— Мыччы мен кӧрт пробкаа куим красавицаӧс. — Немеч Вань перйис морӧс зепсьыс пӧльтчӧм деньга мошнясӧ.

— Кыкӧс сета.

— Мыйла? Ме вед деньга вылӧ.

— Гӧтыртӧ видлыны первой лэччыв.

— Тӧрыт ме сы дінын вӧлі нин.

— Но и кыдз?

— Тьпу, тьпу, тьпу! Ставыс, ен сыкӧд, бур. Регыд батьӧн лоа, Митреевна.

— Мед нин. А то тожӧ юсян эсійӧяс моз.

— Ог. Миян удж вылын юысьястӧ оз кутны. Ачыд тӧдан, кутшӧм сьӧкыд ӧні корсьны деньгаа уджтӧ. Кӧсьта вокыдкӧд ми ӧти сменаын, ӧні пос стрӧитам Лысва ёль вомӧн.

— Висьтавліс Кӧсьта вок.

— Кӧн нӧ, сэсся, мужикыд уджалӧ? — кӧть и тӧдіс Немеч Вань, юаліс Машӧлысь.

— Аслас «Москвичӧн» таксисталӧ, документ эм, лицензияӧн тай шуӧны. — Стойка вылӧ Машӧ сувтӧдіс кузь голиа куим сулея. — Тэсянь комын ӧкмыс тысьӧча.

Ывлаад гӧститӧдӧм бӧрын Немеч Ваньлӧн синъясыс гажаӧсь нин вӧліны. Деньга лыддьӧм пыдди видзӧдласыс сатшкысис Машӧлӧн морӧс вылӧ — кыӧм ковтасӧ зэвтӧма морӧсыс, воськовтігас сыркмунлӧ.

— Комын ӧкмыс тысьӧча, — мӧдысь шуис лавосник.

— Да, да, комын ӧкмыс...

— Гажыд, надейнӧ, бырӧма гӧтырсьыд, — шуис Машӧ, халат пӧланас тупкыштіс морӧссӧ.

— Надейнӧ, бырӧма, Митреевна. На, лыддьы.

— Смотри, эн юсьы. И бокӧвӧй бабаяс вылӧ эн дзӧръяв.

— Кыдз нӧ он дзӧръяв, Митреевна, вирыд кӧ ворсӧ. Мичаӧсь ті, еншорса нывбабаяс. То ӧти вылӧ веж петӧ, то мӧд вылӧ... Позьӧ кӧ вӧлі, олі эськӧ ӧтпырйӧ некымын бабаӧн.

Машӧ нюмъялӧ, ӧчки улас синкымыс вӧрыштӧ. Гӧгӧрвоис, Ваняыс гажакодь, ӧд садь юрнас зэв этша сёрниа. Гашкӧ, юыштӧмӧн нин татчӧ воис, да ещӧ ывлаас горшас лӧдсалісны. Вот и воссис вом каличыс.

— Кодъясӧс эськӧ вайин? Али гусятор? — нюмрӧдлӧ вомсӧ лавосник, оз-ӧ сылысь тшӧтш нимсӧ казьтышт Немеч Ваньыс.

— Ассьым гӧтырӧс эськӧ вайи, сэсся... тэнӧ, сэсся... пӧжалуй, ог висьтав. А мый огыс? Пельшӧр Агнилысь нывсӧ.

— Людаӧс али мый? Миянлысь суседкаӧс?

— Мый кӧть и сійӧс. Пошта разӧдӧ, волас да, быттьӧ югыд шонді мыччысьлас. А гӧлӧсыс кутшӧм шоныдик да мичаник, сьӧлӧмтӧ быдӧн вӧрзьӧдлас, кыдзи тай юлӧн войся сяльгӧмыс вӧрзьӧдлӧ.

— Кутшӧм тэ азым, Ваня. Тӧдан, код вылӧ чӧстыны. Эм Людаыдлӧн кавалерыс, управляющӧйыдлӧн пиыс, Сергейыс.

— Эм, дерт, сэтшӧм ангелыдлӧн. Ме вочавидзи тэнад юалӧм вылӧ. Ме радейта ассьым гӧтырӧс, Еншорсьыс став нывбабасӧ радейта. Ті вед, нывбабаяс, дасьӧсь миянӧс вежны бокӧвӧй зонъясӧн-а.

— Менӧ дивитан? — бӧръя шуӧмыс вӧрзьӧдіс Машӧӧс.

— Гашкӧ и, тэнӧ. Прӧстит, мыйкӧ кӧ лишнӧй шуи. — Немеч Вань шамыртіс сулеяяссӧ, петіс.

Мыйкӧдыра кежлӧ Машӧ коли ас кежас, вӧйтчис аслас думъясӧ. Кӧсьта вокыс дивитіс жӧ гортас Вячеславсӧ вайӧдӧмысь. Свадьба рытас, кор ставныс нин поводнӧ кодӧсь вӧліны, Вячеславсӧ тайкӧ эз нӧйт Кӧсьтаыс. Проходимечӧн весиг шуаліс. Мыйӧнкӧ да эз кажитчы зятьыс и Прокӧ Митьӧ гозъялы. Да и кыдзи нӧ пырсӧ кажитчас некор аддзывтӧм мортыс, быттьӧ енэжсьыс усис да. Код тӧдас, колӧкӧ, кутшӧм на тӧлкӧвӧй кӧзяин Вячеславыс! Талун со вӧскресенньӧ, а бара на кузь туйӧ петіс аслас «Москвичӧн». Нажӧвитчыны. Карӧдз ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧмысь босьтас этша вылӧ куимсё кызь сюрс, кӧкъямысдас сюрс видзас бензин вылӧ, ӧстаткиыс кольӧ ки вылас. Еншорын та мында деньга йывсьыс и мӧвпыштны оз лысьтны. Овлӧ, кор Вячеслав и унджык на нажӧвитӧ луннас. Ӧні, еншорса гӧтырнад, ещӧ лӧсьыдджык лоис. Кӧсъян — карса патераын узь, кӧсъян — Еншорын, выль гӧтырыдлӧн вольпасьын.

Вячеслав во кымын таксисталӧ, а таӧдзыс дыр кад уджаліс карса предприятиеын автомеханикӧн. Слабог, мед кӧть и ӧти жыръя, патера вичмыліс сылы. Гараж кооперативнӧйӧс вевъяліс стрӧитны. Пӧв-мӧдысь гӧтрасьліс, но эз артмы олӧмныс. Во кык оліс гӧтыртӧг. Ачыс сідзсӧ статя мужичӧй: ыджыдкодь тушаа, зумыд пельпома, киа-кока и синма-пеля. Весиг сэк, кор оліс ӧтнасӧн, эз юсьы, уджаліс лун и вой — первой новлӧдліс йӧзӧс карын, сэсся кутіс ветлыны ылі туйӧ. Кодкӧд сӧмын эз тӧдмасьлы карса уличьяс кузя шуръялігад. Вячеславлӧн сой вылын узьлісны верӧса и верӧстӧм нывбабаяс, том и олӧмаджыкъяс, юысьяс и куритчысьяс, яндзим тӧдтӧмъяс и вежавидзысьяс. Унджыкыс, век жӧ, омӧль мывкыдаяс веськавлісны. Веськыда кӧ, ачыс кӧвъявліс. Карад, кӧсъян кӧ да сэтшӧм туй вылас петан, гӧтыртӧм мортыдлы быдсикассӧ позьӧ пысавлыны. Гашкӧ и, водзӧ на эськӧ ышмис, не кӧ Машӧкӧд тӧдмасьӧмыс.

... Райцентрӧ воӧм карса автобусъяс сувтлісны вичко дорӧ. Пӧжалуй, нимыс сӧмын вичкоыслӧн. Коркӧ ыджыд да мича вӧвлі сійӧ джуджыда кыпӧдчысь нӧрыс вылас, кӧлӧкӧллӧн брунган шыясыс разавлісны ылӧ-ылӧ Эжва горув и Эжва паныд, ылӧ-ылӧ мӧдлапӧвса парма-вӧр весьтӧ. Ӧні вичкоыс сулаліс ыджыд да шуштӧм, пӧвъясӧн накесалӧм ӧшиньяса. Лӧскас поздысьлӧны да быдтысьӧны пышкайяс, гулюяс. Коркӧ вичколысь пытшкӧс стенъяссӧ мичмӧдлісны енъяс да ангелъяс, волысьяс сьывлісны молитваяс, юрбитлісны. Ӧні сы пытшкын шутьлялӧ тӧв. Гражданскӧй война дырйи сэні вӧвлі гӧрдъяслӧн, сэсся белӧйяслӧн штаб. Бӧрынджык тайӧ вежа местаас коммунистъяс восьтісны склад, сэсся вичкоӧс вӧчисны конюшняӧн. Бырисны вӧвъяс и сійӧс эновтісны. Вичко лоис пӧрысьмӧм корысь кодь, кодлы некод оз кӧсйы мыччыны милӧстина. О, Енмӧй! Мыйта тешитчӧм тӧдліс тайӧ вичкоыс. Сылӧн судьбаыс унаторйӧн ӧткодь коми войтырлӧн судьбакӧд.

Вичкокӧд орччӧн неыджыд керка, кытчӧ йӧзыс саймовтчылӧ автобус виччысигӧн слӧт-зэрысь да лымйысь, да и сідзи шойччыны пыравлӧны. Автобус вотӧдз на Вячеслав матыстчыліс аслас пемыдгӧрд «Москвичӧн» тайӧ керка дорас. Татчӧ чукӧртчӧны карлань лэччысьяс оз сӧмын райцентрысь, но и катыдджык сиктъясысь да посёлокъясысь. Ветлысь-мунысьыд тай век эм.

— Коді Сыктывкарӧдз? Доныс сэтшӧм жӧ, кутшӧм и автобус вылын, — сӧмын на юӧртас Вячеслав, а йӧзыс гузьӧбтас нин сыланьӧ. Найӧс, кодъяс мунӧны карысь матӧджык, оз сӧлӧд, абу кивыв, сэтшӧмъясыс оз и вӧзйысьны.

Ӧкмысдас витӧд вося апрельыс вӧлі шоныд. Сёнъяс вылысь, туй бокшаясысь, ӧшинь увъясысь тувсов том шондіыс да лун тӧлыс ӧдйӧ нюлісны лӧзӧдӧм шолля лымсӧ. Апрель шӧрнас нин шондӧдліс дас квайт градусӧдз. Шондіа субӧтаӧ и мӧдӧдчис карас Прокӧ Мить Машӧыс, гашкӧ пӧ базар вылысь кок сертиыс кучик сапӧг сюрас. Лӧсьыда, мичаа пасьтасис, мед сэні карсаӧн жӧ и чайтасны. Тшапитчыштіс и: вой кежлас юрсиас бигуди пысавліс. Гыавны кутіс пушыд юрсиыс пельпом вылас. Райцентрӧдз пӧпутнӧйыс ӧдйӧ и тшукис, гырысь машинаясыс сикт пырыс лун и вой журъялӧны. Автобус виччысянінӧ и чеччӧдіс шофёрыс. Водз на кадыс вӧлі, кӧсйис пырны керкаас да сэні пукалыштны. Сы кості и тюрӧбтіс таланьӧ гӧрд «Москвич».

— Коді карӧдз? — кыліс мужичӧй гӧлӧс.

— Ме! Ме карӧдз! — медводз вевъяліс шыӧдчыны Машӧ. Нӧшта некымын морт кытшалісны мужичӧйӧс. А тайӧ буретш Вячеслав и вӧлі, коді сулаліс восьтыштӧм ӧдзӧса аслас «Москвич» дорын. Бура мыськалӧм машинаыс кажитчис выль кодьӧн, югъяліс шонді водзас. Машӧлы мойвиис пуксьыны шофёркӧд орччӧн, бӧръя пуклӧс вылӧ инасисны олӧмаджык кык нывбаба да мужичӧй, сёрни сертиныс рочьяс. Ставныс вӧліны тӧдтӧмӧсь, тыдалӧ, воӧмаӧсь кутшӧмкӧ посёлокысь.

Недыр мысти Машӧ лукйысьыштіс сумкаас, и ки улас сюрис «Парма гор» газет, кытчӧ вӧлі печатайтӧма сылысь портретсӧ: халата, кокни юр кӧртӧда. Бур кӧть, казяліс да, а то и тубыртны мыйкӧ вермис. Пуктіс газетсӧ водзас, часлы, меститас, мед эз чукрась. Колӧ видзны сійӧс, гашкӧ, сэсся некор оз и снимайтлыны газетад. Туйыс шыльыд да паськыд, шофёр кокниа нуӧдіс машинасӧ. Пытшкӧсса зеркалӧ пыр аддзис бӧрвылын пукалысьясӧс, а орчча нывбабакӧд некымынысь син на син лолісны. Асывнас пушыд юрсисӧ Машӧ резйыштіс тешкодь нима духиӧн, чӧскыд дукыс ӧнӧдз ӧвтыштӧ.

— Тайӧ «Парма горас» миян сиктса тшӧтш уджалӧ, — шуис шофёр, кор аддзис газетыслысь нимсӧ. Казяліс и газет юрним увсьыс ыджыд снимоксӧ.

Гашкӧ и, ошйысьӧм ради на Машӧыс кыскис газетсӧ, немтор эз вочавидз шофёрлы, синъяснас нимкодясиг ӧтарӧ видзӧдіс аслас портрет вылӧ.

— Мичаа петӧмыд, — чӧвтіс шофёр.

— Збыльысь?

— Сё збыль. Ачыд медичка али мый?

— Вузасьысь. Еншорса магазинын сёян-юанӧн вузася.

— Аслад магазиныс?

— Кысь бара-й... Сельполӧн.

— Мыйла ассьыд он восьт?

— Сьӧмыс абу.

— Мужикыд мӧй оз нажӧвит?

— Мужиктӧм.

— А ме гӧтыртӧм. Кыдз нӧ нимыд?

— Машӧ. Тэнад?

— Вячеслав. Могӧн карас?

— Могӧн. Позьӧ кӧ, менӧ рынок вылӧдз ну.

— Нуа. Сідзнад, ньӧбасьны карас?

— Да, ньӧбасьны.

— Карса базарад, пӧжалуй, абуыс сӧмын и абу.

— Мен кучик сапӧг колӧ.

— Сійӧ бурыд сюрас. Еншорад мӧй абу кучик кӧмыс?

— Кутшӧмсюрӧыд эм.

— Гортланьыд кор бӧрсӧ?

— Талун жӧ, рытъя автобуснас.

— Мыйла автобусӧн? Менам машинаӧй зуркыд али мый?

— Абу эськӧ да...

Эсійӧ куимыс чеччисны автопавильон дорӧ. Машӧӧс вайӧдіс Вячеслав рынокӧ пыранінӧдз.

— Кӧсъян, ме тэн отсала бӧрйыны тӧвартӧ?

— Кӧсъя.

— Эм менам тӧдса, коді кӧмӧн и вузасьӧ. Бур тӧдса, тӧварсӧ менам гаражын видзӧ.

Уна и йӧз рынок вылас мича лунад. Вячеслав дзӧръялыштіс ӧтарӧ-мӧдарӧ, синъяснас корсис ассьыс тӧдсасӧ. Киас ыджыд сумкаа, Машӧ джӧмдаліг вӧтчис шофёр бӧрся. Со тай, Вячеслав матыстчис смоль сьӧд юрсиа, паськыд сьӧд синкыма мужичӧй дінӧ — видзӧдӧмпыръяысь абу роч ни коми. Кинаныс чолӧмасисны, сёрнитыштісны.

— Тайӧ — Гейдар, шань морт, — шуис Вячеслав, — медся мича да медся донтӧм сапӧгсӧ кори.

Гейдар тшӧктіс пуксьыны Машӧӧс кӧрт кока ичӧтик бӧра улӧс вылӧ. Вайис некымын гоз кучик кӧм. Збыльысь, ставыс зэв моднӧй да лӧсьыдик. Ӧтиӧс кӧмавліс, мӧдӧс, но гӧленьӧдыс эз тӧрны, сартас кокаяслы кӧ вурӧмаӧсь-а. Гейдар нӧшта мыччис ӧти гоз, сапӧг гӧленьыс бӧрсяньыс крестӧн пысавлӧм кӧв йылын. Буретш лои Машӧлы, кок сертиыс. Эз кутны донъясьны. Ветымын тысьӧча этшаджык мынтіс сы серти, мыйта вӧлі индӧма донсӧ бумага вылас. Дерт жӧ, Вячеслав ради тадзсӧ вӧчис лунвывса купечыд. Нывбаба аттьӧаліс Гейдарӧс и Вячеславӧс, сьӧлӧм сертиыс лои сапӧгыс да. Гейдар жальпырысь видзӧдліс ӧчкиа Машӧлӧн синъясӧ, тӧдӧмысь, жалитіс том нывбабаӧс, мый веськалӧма сійӧ коми другыслӧн налькйӧ. Рытъяснас Гейдар волывліс Вячеслав ордӧ гортас и пырджык аддзывліс сійӧс кутшӧмкӧ да нывбабакӧд. Та вӧсна и чайтіс Машӧӧс выль мусукӧн.

— Кытчӧ сэсся? — юаліс Вячеслав.

— Кытшовта рыноксӧ, нывкалы, гашкӧ, мыйкӧ сюрас. Оз кӧ, «Детскӧй мирӧ» ветла. Дырсӧ тан, карас, мен нинӧм вӧчны. — Машӧ видзӧдліс часі вылас: лун шӧр на, вывлань кайысь автобусӧдз уна магазинӧ на вевъялас пыравны.

— Ыджыд нин нывкаыд?

— Нёльӧд ар.

— Ачыд мужиктӧмӧн шусин-а.

— Но и мый?.. — эз кажитчы Вячеславлӧн юасьӧмыс.

— Извинит. Гашкӧ, ветлам ме ордӧ, кофеӧн юктала. — Шофёрлӧн шуӧмыс артмис сідзи кымын жӧ, кыдзи и шулывліс мукӧд нывъяслы.

— Пасибӧ, менам сьӧрысь сёяныс — кӧвдум и, сулеяын йӧв и. — Нывбаба лэптыштліс сумкасӧ: тані пӧ.

— Маша... Маша, эн босьт билеттӧ автобус вылад. Час куим мысти ме матыстча автопавильон дорас, виччысь менӧ сэні. Ме сёровно бӧр кута кайны, уджӧй менам сэтшӧм.

— А он кӧ лок?

— Шуа жӧ: локта, мися. Еншорӧдзыд гӧнитӧда. Узьла кӧн? Рӧднӧй чой ордын, райбольничаын сійӧ уджалӧ, медсестраӧн.

...Немеч Вань эз скупитчы: коді матыстчыліс сы кытшӧ, сылы и солькнитліс водкасӧ. Оз жӧ кут скупитчыны, сэтшӧм кыпыд сьӧлӧм вылас да, батьӧн со лӧсьӧдчӧ лоны. Газет вылын куйліс ӧтарсяньыс и мӧдарсяньыс пегралӧм нянь чӧвпан, сійӧс и чепӧльтлісны зеллясӧ ньылыштӧм бӧрас. Кодсюрӧ сӧмын кикарсӧ ныр йылас инмӧдліс, нянь кӧрышсӧ весиг эз босьтлы кыв йылас.

— Пи кӧ чужас, век нин ки пӧв тэн лоас коркӧ, — ошкӧны Ваньӧс мужикъяс. Быть ӧд ошкы, водкаӧн со гӧститӧдӧ да.

— Мыйӧн нӧ нылыс лёк, менам тай кыкнаныс ныв, — дӧзмӧ на пиысь ӧти.

— Нывкаыдлӧн рузумыс век кӧтасьӧма, — крапкис кодкӧ, — а быдмыштас да чурка вайӧмысь и пов.

— Енмыс, тыдалӧ, сідз шулӧма: нывъяслы — кага вайны, зонъяслы — чужан му дорйыны, — шуис дӧзмӧм гӧлӧсаыс.

— Кынӧмыс вомӧдзыс гӧтырлӧн, колӧкӧ-й, звӧнняӧс на ваяс, ныла-пиаӧс, — жеръялӧ Немеч Вань.

— Ӧні ӧтисӧ пӧгиб быдтыны, — нузнитіс лазъёвтӧм синма, мыйлакӧ кушӧдз шырӧм юра мужичӧй.

— Мый тон и пӧгибыс, этшаджык вина кута юны, — асланьыс синӧ Немеч Вань. Сійӧ ачыс кисьтасьӧ, кык сулея нин косьтісны. Мед эськӧ эз жӧ помӧдз ышмы, а то, ыззьӧдасны ёртъясыс да, бара на водкатӧ пайкыны кутас Машӧлысь. Милицияысь повны тан оз ков, он веськав пальӧдчанінӧ, кӧть кок сӧн личавмӧныд ю. Ньылыштас водкасӧ Немеч Вань да чукыртчылӧ, кӧрлӧ плешсӧ, тыдалӧ, кылӧ на водка кӧрсӧ. Нянь кӧрыштӧ на няклялыштӧ вомас и. Мукӧдыс табак тшыннас сӧмын и кылӧдӧны зеллясӧ.

— Зонъясыд, шуан, чужан му дорйысьяс. А Чечняас нӧ коді кодӧс дорйӧ? Мый ради нӧ сэні войнасӧ ӧзтісны? — кыліс гӧлӧс. Квайтӧн кымын пукалӧны Немеч Ванькӧд орччӧнсӧ: и томджыкъяс, и ар комына-нелямынаяс. Абу ӧд синтӧм гутъяс, оз жӧ магазинас став пырысь-петысьыс матыстчы.

— Кодкӧлун военкоматысь опицер волӧма Еншорӧ, менсьым воча вокӧс, Стасикӧс, вербуйтӧ вӧлӧм Чечняӧ, — казьтыштіс Немеч Вань, зырыштіс морӧссӧ, быттьӧ топыдджыка пуксьӧдіс вом тыр ньылыштӧм водкасӧ.

— Но и мый? Кӧсйысьӧма? — ӧти вомысь юалісны некымынӧн.

— Йӧй али мый, во сайын на-й воис армиясьыс да. Босьтанныд кӧ пӧ, пыр пӧ и сетча чеченечьясыслы. Сдайтча пӧ.

— Сідзи-й шуӧма?

— Сідзи. Ачыс, Стасикыс, гажа вӧлӧма.

— Ульяна ичиньӧяслысь Сергейсӧ армияӧ босьтӧны, сійӧ опицерыс и вайӧма повесткасӧ, — висьтасис шырӧм юраыс. — Ачым кӧ семьятӧм вӧлі, ветлі эськӧ нажӧвитчыны Чечняад, унаӧн пӧ сэн деньга вылӧ воюйтӧны. Гӧтырӧс вот жаль кольны, нылукӧс да, гӧгапиӧс да.

— Тэнӧ, шуйгинӧс, босьтас кодкӧ сэтчӧ: гранатасӧ водзӧ пыдди бӧрӧ шыбитан, — серамӧ бергӧдісны ёртъясыс. — Юр пыдӧсыд, со, клубдорса эрдысь на паськыдджык, снайперлы мишень кодь, ӧтчыд лыйӧмӧн и инмас чеченечыд.

— Кольӧмныд ті олӧмсьыс, гранатасӧ ӧні гранатомётӧн шыблалӧны. Пищальысь моз курӧк личкыштан и тӧвзьӧ гранатаыд, — водзсасис мӧдыс, чургӧдіс тыртӧм стӧкансӧ Немеч Ваньлань.

— Ваньӧ, эн сэсся сылы кисьт, а то гортӧдзыс ковмас кыскыны, — ӧлӧдіс Зосим, коді ӧнтай дзебсьыліс гӧтырсьыс магазин стынбӧж сайӧ. — Ӧтчыд нуӧді кильчӧ вылӧдзыс, беддьӧс моз сувтӧді ӧдзӧс бердас, карнанӧн пыкышті пӧрӧмсьыс, дзӧрласьӧ да, а сёровно пӧрӧма. Юрсӧ поткӧдӧма, перилӧас зурасьӧма да. Сідз али эз вӧв? Мый татчӧ шуан, Никит?

— Код тӧдас? Ог помнит, — глобус кодь гӧгрӧс да мольыд юрсӧ малыштіс Никита. — Помнита, кыдзи пельшӧр Агни юрсиӧс шырис-а, ранаыс мед эз пежась. Вань, солькнитышт.

— Но мый, кисьтыштам? — коймӧд сулеясьыс пробкасӧ пиньнас нетшыштіс Немеч Вань. — Тырмас тан сычвидзны, разӧдчыны колӧ.

— Колӧ, Вань, колӧ, — нокайтіс Зосим. — Мен и сідз нин сюралас гӧтырсянь, асывсяньыс эз вӧв ас пас вылас да.

— Мышкӧн али мый узинныд? — дэльӧдыштіс Никита. — Али он нин вермы?..

— Но, морӧ, комын вит арӧссянь кӧ он кут вермыны, бурджык лыйсьыны. Удждыв ӧти вой кежлӧ гӧтыртӧ, локтас да висьталас — верма али ог.

— Ыджыд вытя тай кылан.

— Ланьтӧй нинӧм абусӧ изны. Йӧз баба вылад быд мужик герой кодь, — кывкӧртӧд вӧчис Немеч Вань.

— О, ниманньӧ! Эз-ӧ Петыр Павел енэжсяньыс усь? — кыйкмуніс Никита, кор накӧд ӧтвесьтасис купайкаа, кирза сапӧга мужичӧй. Киас довкйӧдліс тыртӧм сумка.

— Абу мӧй талун вежалун? — киргыштіс Зосим. — Али керка дорад ноксян?

— Куричася, — дженьыда вочавидзис Павел, и падъявтӧг пырис магазинӧ.

Павеллы ар кызь сизим, гӧтыртӧм, оліс мамыскӧд. Керканыс Еншор ю кыр бокшаас, ыджыд мамыслӧн да ыджыд батьыслӧн на. Мамыс пенсия вылӧ петтӧдз уджаліс Ёль посёлокын бухгалтерӧн. И сиктса, и посёлокса зонъяс Павлик чужтӧдз на коравлісны мамсӧ, но, мыйлакӧ, верӧс сайӧ эз петав. Чайтӧны нин вӧлі, Инесса пӧ кӧсйӧ лоны Христослы гӧтырпуӧн — тадзи шуӧны нывбабаӧс, коді нэм помӧдзыс оз вошты ныв мывкыдлунсӧ. Но Инесса Енлы гӧтырпуӧн эз ло, комын арӧсӧн нин сійӧ чужтіс пиӧс — Павликӧс. Код бара-й батьыс-а? — юасьлісны ӧта-мӧдныслысь сиктса ичмоньяс. Торъя нин шемӧсмылісны найӧ, кодъяслысь верӧссӧ шуисны Петырӧн. А кагаыслысь вичсӧ тӧдмавны эз вӧв сьӧкыд: сиктсӧветас секретарыс тоторкатша кодь кальк вома нывбаба вӧлі. Зато посёлоксаяс эз гадайтны, веськыда крапкисны: вӧрпунктса начальниксянь пӧ! Лыддьӧмаӧсь да, посёлокас пӧ нёль Петыр: верстьӧыс ӧти — начальникыс, а куимыс школьникъяс на. Но ӧд начальникыслы квайтымын ар! Мед! Мича том нывбаба дінад и пӧрысьыс томмылан мыйкӧдыра кежлӧ. Енмыс, гашкӧ-й, тӧдӧ, кодкӧд мусукасьліс Инесса, быдмис тай Петыр Павел-а. Эз сӧмын Инессалы, но и ыджыд батьыслы да ыджыд мамыслы мусаторйӧн вӧлі.

Ыджыд батьыс киа-пода мортӧн нимавліс: пипу пыжъястӧ, ӧшинь куричьястӧ и рамаястӧ сикткодьыслы вӧчавліс. Чера-пилаа уджад ичӧтсяньыс жӧ-й внуксӧ велӧдіс. Ботантӧ кыны и, сиасьнытӧ и — быдторсӧ кужӧ вӧчны Петыр Павел. Школа помалӧм бӧрас, салдатас босьттӧдз на, Ёль посёлокын велӧдчис трактористӧ. Армияас танкисталӧма. Воис сэсь да, инасис вӧрпунктӧ, пуръясьысьяслы отсасис аслас тракторӧн. Еншорсаыс вель унаӧн уджалӧны вӧрпунктас, рыт-асывсӧ вевта доддя машинаӧн йӧзсӧ новлӧдлӧны — абу ылын сэтчӧдз, верст вит кымын.

Петыр Павел кодь зіль жӧник саяд быдӧн эськӧ петіс, аслыс тай, Павелыслы, быдӧныс эз ков. Ёль посёлокын уна нылыс, вель унакӧд и кутчысьліс армия бӧрас, но некодкӧд эз ло ӧтувтчӧмыс. Еншорас Прокӧ Мить Машӧ медъёна глянитчис, сылысь сьӧлӧмсӧ и шуис видлыны пӧкӧритны. Мусмасны кӧ, гӧтрасясны дай. Ичӧт сиктад быд пу, быд ӧшинь синма и пеля. Регыд и казялісны йӧзыс: Петыр Павел колльӧдчывлӧ Прокӧ Мить Машӧкӧд. Абу нин ӧд ва челядь, эз и дзебны некодысь ас кежын аддзысьлӧмъяссӧ. Сэсся и, Машӧлӧн кынӧмыс нин кутіс быдмыны, а гӧтрасьӧм йылысь некутшӧм сёрни-мӧлва оз кывсьы. Вӧлӧмкӧ, Прокӧ Митьыд нылыслы паныд сувтӧма: он пӧ лысьт петны Инесса пи сайӧ! Аддза кӧ пӧ орччӧн ас керка порог дорысь, кыкнаннытӧ пищальысь лыя. Мамыс, мӧдарӧ, ызйӧдӧ нывсӧ: семьитчы пӧ да бур йӧзыс моз овмӧдчы.

— Пашӧ, эн жуглы асьтӧ, — ӧтиысь шуис Инесса, кор казяліс пиыслысь майшасьӧмсӧ. — Прокӧ Мить нылӧн ӧд оз на помась олӧмыс, шань да мича нылыд сюрас на тэнлы вылӧ коми мусьыд.

— Мыйла нӧ, мам, тадзсӧ сёрнитан?

— Корасьны коркӧ воліс Прокӧ Митьыд, — лабутнӧя висьтасис мамыс, — кызь арӧс мен сэки вӧлі... Ыджыд батьыд да ыджыд мамыд эз сетны менӧ сы сайӧ...

— Мыйла?

— Миян да налӧн рӧдыс некор абу лӧсявлӧмаӧсь.

— А ті Митьӧыскӧд радейтлінныд ӧта-мӧдтӧ?

— Кыдз тэныд шуны? Митьӧыдкӧд ми тшӧтшъяяс, кӧсйылім лоны ӧта-мӧднымлы. Радейтліс менӧ Митьӧыд, и ме радейтлі... Но батьӧ да мамӧ лӧгавлісны Прокӧяс вылас, сідз эз и вермыны вунӧдны комынӧд воясӧ лоӧмторсӧ.

— Ме сы йылысь нинӧм ог тӧд.

— Пӧрысь йӧзысь ӧтдор оз и тӧд некод. Ыджыд батьыд да ыджыд мамыд колхозад дыр абу пырӧмаӧсь, а Прокӧыс предӧн вӧлӧма. Картасьыд скӧттӧ мырддигӧн ыджыд мамыд да предыд тышкӧдз воӧмаӧсь, Прокӧыд вачкӧма мамӧлы чужӧмас, вом каличсӧ вежыньтӧма. Щӧка лыыс сэсся эз и пуксьыв местаас. Прокӧсӧ таысь тюрьмаӧдз пуксьӧдлісны.

— Ме и збыльысь эг тӧд, мыйла ыджыд мамӧ вежынь вома вӧлі. Дзоля дырйи юавлі да шуис, доймыліс пӧ.

— Вот та вӧсна и батьӧ да мамӧ Митьӧ саяд менӧ эз сетны. Миян ловъя дырйи пӧ некутшӧм благӧслӧвенньӧ оз ло Митьыдкӧд олӧм вылӧ. Ӧтка ныв ме вӧлі, лоис кывзысьны.

— Гашкӧ, сы вӧсна и, Митьӧ вӧснаыс, верӧс саяд эн петав?

Мамыс чӧв олыштіс, сэсся шуаліс водзӧ:

— Унаысь коравліс менӧ Прокӧ Митрейыд. Ӧтиысь, вочаасим да, синваыс быдӧн петіс: нэм чӧж пӧ мустӧм гӧтыркӧд олі. Ме сылы веськыда жӧ висьтаси: тэ вӧсна, мися, комын арӧсӧдз нылалі; куті, мися, тэныд сетлӧм кывйӧс.

— А ме вылӧ нӧ мыйла лёкалӧ Прокӧ Митьыс? Тэнад петтӧмысь меным водзӧс мынтӧ?

— Пыр на надейтчӧ, мый коркӧ ме сійӧс сибӧда. Ыджыд мамыд кулӧм бӧрын, кор ми кыкӧн тэкӧд колим, гортӧдз воліс: эновта пӧ гӧтырӧс, семьяӧс, толькӧ пӧ примит. Челядьӧй пӧ быдмисны, эм кодлы тӧждысьны мамныс вӧсна.

— Сибӧд дай! — мамсӧ жалитіс пиыс.

— Ӧні, дитя, нинӧм нин оз артмы. Бурджык эськӧ, сыкӧд кӧ ми сват да сваттяӧн лоам.

Тайӧ сёрни бӧрас лун-мӧд мысти, вӧскресенньӧӧ, Павел муніс посёлокӧ пасйыны ёртыслысь чужан лун. Гожӧм шӧр вӧлі, сулалісны югыд войяс. Вель ёна гажӧдчисны том йӧз. Рытгорувнас Паша лӧсьӧдчис петны мир туйлань. Сюрас кӧ пӧпутнӧй, машинаӧн воас Еншорӧдз, оз кӧ — подӧн шалсъяс, ыркӧдчӧм кодь и лоас. Эз тай ло сідз, кыдзи кӧсйис. Ас кодьыс жӧ кык зон, сьӧраныс босьтісны доз-мӧд да, шуисны колльӧдны другнысӧ мир туйӧдз, но мунігмозыс кежисны нывъяслӧн оланінӧ. Финскӧй керкаын олісны куимӧн, ӧти крӧвать вӧлі пуста, кыкас куйлісны кӧзяйкаяс — эндӧм нывъяс нин сідзсӧ. Зонъясыд чеччӧдісны найӧс, кыкнанныс косіникӧсь, лёзь юрсиаӧсь, корисны пызан сайӧ. Кык доз водка юисны ӧтлаын, сэсся и вирныс доналіс зонъясыдлӧн, киныслы вӧля сетісны. Сёрни-басниӧн да мелілунӧн кӧ, гашкӧ и, нывъясыд асьныс на водзмӧстчисны, а код юрнад вывтіасисны кавалеръясыд — вынӧн личкисны крӧватяс. Ноксиганыс и суӧма коймӧд пӧдругаыс. Йӧзасисны, грек вылад. Суысьыс том на вӧлӧма, участкӧвӧйӧс корны котӧртӧма, повзьӧма да. Эз кӧ во милиционерыс, колӧкӧ, ставыс гусьӧн и колис-а. Воӧма, трасичаыд. Протокол гижӧма. Мырдӧналісны пӧ, — норасьӧмаӧсь эндӧм нывъясыд. Мый тон и шуасны шӧйӧвошӧм вывсьыд? Да и, коді нӧ асьсӧ омӧльтны кутас? Кӧть кыдз, но суд вӧлі. Павелӧс да нӧшта ӧтиӧс кык во кежлӧ пуксьӧдісны, а коймӧдсӧ эз мыждыны. Сійӧ ёна нин код вӧлӧма да нинӧм абу путьмӧма, асьныс нывъясыс и дорйисны. Жалитісны зонъясӧс посёлоксаяс: киссьӧм рӧзвальӧ сӧвлӧмысь пӧ кык воӧн сетісны. Бӧрынджык кывсьыліс: пӧдругаясыд нӧйтӧмаӧсь коймӧдсӧ, вӧтлӧмаӧсь ас дінсьыныс милиционерыдлы ябедничайтӧмысь.

Яндзимысла Инесса дугдіс бухгалтеравны, петіс пенсия вылӧ — уджалан во лыдыс и арлыдыс тырмымӧн вӧлі. Вӧрпунктса начальникыс эштыліс кутны, но весьшӧрӧ. Эз этша жуглы асьсӧ и Прокӧ Мить Машӧ, кодлӧн кынӧмын вӧрӧшитчис Петыр Павеллӧн вӧчӧмторйыс, Декретӧ петтӧдз сійӧ уджаліс. Павелсянь воӧм ни ӧти письмӧ вылӧ эз вочавидз. Да и мыйла вочавидзны мортлы, коді вежис Машӧӧс кутшӧмкӧ уйла нывбабаяс вылӧ.

Павел воис колониясьыс ӧкмысдас коймӧд воын гожӧмнас, бӧр инасис вӧрпунктӧ трактористӧн. Аръявывсӧ пӧрӧдіс керка вӧр, кыскис местаӧдз, кӧдзыдъясӧдз мамыскӧд кырссисны став керсӧ. Тулыснас, кор мездмис лымйысь керка ув местаыс, подувсӧ вӧчис — цемент кисьтіс. Выль гожӧмыс тшупсьӧм вылӧ муніс, тьӧс-плака пилитӧм вылӧ да. Еншорсаяс и посёлоксаяс, кодъясӧс корлывліс, отсасисны, а пытшкӧсса уджъяссӧ кызвыннас ӧтнас вӧчӧ. Мамыс град выласджык бергалӧ, тӧждыс да нокыс абу жӧ этша сэні: картупель и кӧчан, лук и морковь быдтӧны. Медся шондіаинас, лӧньтасінас, Пашӧ теплица сувтӧдіс, ӧтар джынъяс ӧгуреч, мӧдарас помидор пуктӧма. Вӧлӧгаыд и йӧлыд асланыс — кык кӧза видзӧны, ыжыд эм и. Писӧ пуксьӧдӧм бӧрын кӧ Инесса шог-печальысла сюмӧд киль моз шыгыртчыліс, то ӧні бӧр нин мича да лӧсьыд — шыльыд чужӧма, кокни восьласа, видзӧдӧмпыръяысь кӧ, он и сет сылы ветымын квайт арӧссӧ. Дыр кадтӧ бухгалтералігӧн, контораад пукалігӧн, велалӧма ас бӧрсяыс видзӧдны. Клубӧ волігъясӧн, вӧччас да, уна мужиклысь на, а оз сӧмын Прокӧ Митьлысь, синсӧ манит да вежсӧ петкӧд. Ачыс кӧ кӧсйис, важӧн нин эськӧ мужикӧн оліс, но бурыс оз сюр, а юысьыд оз ков дай.

Инас сьӧлӧмыс Инессалӧн: абу вошӧм морт пиыс, оз ю ни оз куритчы. Весиг сэк, кор пукаліс Пашӧыс, еншорсаяссянь эз кывлы кӧритана кывъяс. Мӧдарӧ на, жалитісны и Павелсӧ, и асьсӧ, Инессаӧс. Мортыдлы прӧступитчынытӧ абу дыр, йӧра тай нёль кока и то сконъясьлӧ. Слабог, став лёкыс бӧрӧ коли. Со, важ керкаыскӧд орччӧн выль да джуджыд зымвидзӧ, шифер вевт улын, ӧшиньяснас юланьыс видзӧдчӧ. Уджыс эськӧ юр выв тыр на, но маетатӧг позьӧ ноксьыны, эм тай кӧні овнысӧ эня-пиалы. Кутшӧм эськӧ лӧсьыд вӧлі, Прокӧ Мить Машӧыс кӧ моньӧн лоис Инессалы, внучкасӧ эськӧ видзис. Но олӧмыд тувсов шор кодь жӧ: он тӧд водзвывсӧ, кодарӧ нырӧн писькӧдас туйсӧ. Гашкӧ, Павеллы мед кутшӧмкӧ ног водзӧс мынтыны, сы вӧсна и верӧс саяс Машӧыс петіс, еншорсалы тӧдтӧм морт саяс. Ачыс, Павелыс, вылын юра жӧ: эз пидзӧсчанясь Машӧ водзын, прӧща эз кор. Часлы, медводз стрӧитчас, сэсся тыдовтчас, кутшӧм ичмоньӧс вайӧдны тайӧ кыпыд керкаас. Петыр Павеллы некор юны, некор кывсӧ песны, нывъяс бӧрся вӧтлысьны ни, колӧ вӧтӧдны сійӧс, мый воштіс колонияын кык во чӧжнас.

— Пуксьылін эськӧ, уджыд абу кока, оз пышйы, — бара шыӧдчис Зосим, кор казяліс Павеллысь магазинысь петӧмсӧ.

— Мамӧ тшай виччысьӧ, а то кӧдзалас самӧварыс, — пырмунігмоз вочавидзис Павел и синкым увсяньыс синсӧ чӧвтліс магазинлань. Ӧчкиа Машӧ ӧшиньланьыс жмитчыштӧмӧн видзӧдласнас колльӧдіс ассьыс вӧвлӧм мусуксӧ — Пашӧӧс.

А сэки водз на и воис Машӧ карса автопавильон дорас. Вӧчис сідз, кыдзи тшӧктіс Вячеслав: эз ньӧб билетсӧ автобус вылас. Збыльысьсӧ полыштіс, оз кӧ лок частникыд, кык нинӧмӧн коляс — войколавны сэк ковмас карас, сэсся асъя автобуснас каяс дай. Ладнӧ, Вячеславӧс виччысьлас. Мортыд абу пӧръясьысь кодь, сапӧгтӧ бӧрйыны со отсаліс, гортӧдзыс корис ветлыны, копеӧн юктавны кӧсйис. Нӧшта ӧтитор казяліс Машӧ: зонмыс, быттьӧкӧ, синнас малыштіс сійӧс юрсяньыс кокӧдзыс, гырддзанас ӧтарӧ инмӧдчыліс и. Мыйла вот гӧтыртӧмӧн висьтасис, патера и быдтор эм да? Веськодяс, мед сӧмын катӧдіс Еншорӧдзыс-а. Павильонса лабичын пукалігӧн кутшӧмкӧ тешкодь думъяс кӧвъясьлісны юрас. Сэсся кӧвдумӧн юис йӧв, лыддис деньгасӧ, гашкӧ, мыйкӧ чӧсмасянтор ньӧбас нылыслы ӧшинювса ларёкъяссьыс.

Сэккості и Павел кыськӧ сатшкысис вежӧрас, нылукыслӧн батьыс. Сэтшӧм шань да мелі вӧлі Пашӧыс кутчысьліганыс, водзӧ олӧм йылысь мӧвпалісны. Колӧ мӧй вӧлі тӧдтӧм нывбаба вылӧ мырдӧн каттьысьны, яндысьтӧм бугыльлы! Сэтшӧмъясыдлысь эськӧ добранысӧ тшӧтшӧдны! Али аслас батьыс ставсьыс мыжа? Батьыс вед сувтіс Пашӧыскӧд ӧтлаасьӧмныслы паныдсӧ. Коліс жӧ водзджык пышйыны гортсьыс Пашӧ дінас, бӧрыннас эськӧ сетіс батьыс благӧслӧвенньӧсӧ. Збыльысь тай, ачыс да батьыс на и мыжаӧсь, Пашӧыскӧд эз лоны гозъяӧн да. Машӧкӧд олігӧн эськӧ сійӧ некор эз видзӧдлы бокӧвӧй бабаяс вылад, колонияад эз веськав ни. Кор нин со воис тюрьмасьыс, а пӧдруга весиг оз видз. Эм, дерт, кодкӧ дум вылас. Кодӧс вот ваяс выль керкаас-а? «Веськодяс, кӧть кодӧс! Ме ог нин ло сылӧн-а, — вомгорулас артмис Машӧлӧн, весиг шай-паймуніс ачыс. — Вот пета верӧс сайӧ дай, мед сэсся Пашӧыс дульсӧ ньылалӧ, эз кӧ куж овнысӧ. А ачым кӧ муна да уськӧдча морӧс вылас? Мый бара-й шуас сэк? Бырӧма вед гажӧй, ок ёна бырӧма... А сылӧн, Пашӧыслӧн? Кӧть нин мед ӧтчыд пондыштліс, кымынысь нин ныр на ныр паныдасьлім да. Эз вед. Веськодяс!..»

Часлы, ывлаас петас, Вячеславлысь воӧмсӧ кыйӧдны кутас. Друг да, вунӧдіс Машӧ йылысь. Сӧлӧдас йӧзсӧ машинаас да утёвтас дай — сы мында и аддзылан Вячеславтӧ. Самолётъяслӧн пуксьӧм-кыпӧдчӧмла сынӧдыс тіралӧ, ывлаыс быттьӧ лёкгоршӧн омлялӧ. Мир туйсӧ вуджны котӧрӧн лоӧ, сы мында машинаыс тювъялӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ. Еншорын кодь лӧсьыд да гажа некӧн абу. Карнас и ставнас, Машӧлы ӧдйӧджык гортас окота воӧдчыны.

Машӧ корсис синъяснас пемыдгӧрд «Москвич», но павильонлы воча площадка вылын тыдалісны сӧмын автобусъяс, тшӧтш и Эжва катыд мунысьяс. Дзоля машинаяс, вӧлӧмкӧ, татчӧ оз сувтны. Сы здукӧ и кыліс чукӧстӧм:

— Маша! Маша!

Ӧнтая моз жӧ еджыд кокни курткаа, сукарӧсь сера дӧрӧма, нывбабалань матыстчис Вячеслав.

— Ме нин повзи, меся кӧ, пӧръялін, — ӧчки пырыс читкыраліс синъяссӧ Машӧ. — Кӧнӧсь машинаыд? Али он кай?

— Со, туй мӧдарас. Менам тыр нин кабинаӧй.

— Мы-ы-ый? А ме?

— Мӧдім, эм тэныд местаыс.

Тэрыб да лайкыд «Москвич»-ын, шофёрысь ӧтдор, ставыс вугралісны. Эз и казявлыны, кольӧма нин кузь вӧлӧкыс. ГАИ-лӧн будка дорӧ вотӧдз Вячеслав сувтӧдіс машинасӧ туй бокшаӧ, гашкӧ, кодкӧ ортсӧсьны саймовтчылас. Нывбабаяс дзебсьылісны мудӧд горувса кустъяс сайӧ, мужикулов быгъя ва гӧпъяс вӧчисны веськыда асфальт вылас. Райцентрӧдз кежавны эз ковмы: сэні, кӧні карса трасса крестасьӧ мӧд татшӧм трассакӧд, куимӧн чеччисны машинаысь. Тыдалӧ, мынтысьӧмаӧсь Сыктывкарын на сӧлігӧн, и ӧні сӧмын аттьӧалісны шофёрӧс. Вячеслав да Машӧ колины кыкӧн. Пуксис сійӧ здукыс, кор ныла-зонмалы позис сёрнитны нинӧмысь повтӧг. Сёрнисӧ паніс Вячеслав, паніс ылісянь.

— Еншорад ёна жӧ юӧны?

— Кӧн нӧ оз юны ӧні... Ызъясны да, ӧдва пальӧдчасны.

— И деньга век эм...

— Быдӧн на кӧнкӧ да кӧнкӧ уджалӧны, сэсся пенсиятӧ ыджыдӧс босьтӧны.

— Кысь ыджыдсӧ, сиктас?

— Унаӧн лесопунктад уджавлісны, максимальнӧйыс воӧ.

— Ревизоръясыд частӧ волӧны?

— Эг гӧгӧрво...

— Магазинад, мися, прӧверкаыс частӧ овлӧ?

— Кор кыдз.

— А растрата кӧ вӧчан?

— Растратасӧ нӧ кыдз ме вӧча: ог ю, ог курит.

— И друг он видз? — нюмъёвтіс Вячеслав.

— Некодкӧд.

— Тэ зэв мича, Маша. Ме любитчи тэ вылӧ. Ей богу!

— Ой, эн гӧрдӧдны тшӧкты менӧ. Гӧрдӧді?

Еншорӧ верст-мӧд вотӧдз Вячеслав бара на сувтӧдіс машинасӧ. Петіс кабинасьыс, восьтіс багажник ӧдзӧссӧ, чукӧстіс Машӧӧс.

— У-у, мый нӧ вӧчан та мында водканас? — чуймис нывбаба. — Али тыртӧм дозъяс?

— Тані кык кӧрӧбас нелямын сулея «Столичнӧй». Вузалан? Пӧдлиннӧ, дона-ӧ тіян поллитраыс?

— Дас куим сюрс.

— Сы донысь и иналан.

— А ачыд донысь-ӧ ньӧбин?

— Ну, шуам, ящик водкасьыс ме мынті сё квайтымын тысьӧча. Прибыльсӧ кутам юкны шӧри.

— Шӧйӧвоштін менӧ, Вячеслав.

— Ӧні кадыс сэтшӧм: колӧ кужны овнытӧ. Ми тэкӧд вермам ӧдйӧ озырмыны.

— Кыдз? — ӧтарӧ ӧзйис Машӧ.

— Зэв прӧстӧ. Ме мыйсюрӧ кута судзӧдны карса складъясысь ӧти донысь, а тэ кутан вузавны тані мӧд донысь. Мый тіян медсясӧ куритӧны?

— «Прима», тысяча сё шайта пачкаыс.

— Ярославльскӧйӧс, небось.

— Да, сэтшӧмӧс.

— Ме судзӧда квайтсё ветымын шайта «Прима». Быд пачка барышсӧ кутас сетны нёльсё ветымын чӧлкӧвӧй. Гӧгӧрвоин?

— Кыясны кӧ? Менам вед магазиныд сельполӧн.

— Вот и колӧ сёрнитчыны: мый колӧ вӧчны, мед тэнӧ эз кыйны, кӧть и кыйнысӧ дзик нинӧмысь, тэ вед он кут гусясьны.

— Ен мед видзас вӧруйтӧмысь.

— Век жӧ, мед миян бизнесным уджаліс Кремль башняса часі моз, ковмас пырны ӧта-мӧдлы дӧвериеӧ. Гӧгӧрвоан?

— Ог ёнасӧ.

Ныла-зонма (позьӧ на и тадзи шуны найӧс) варовитісны машиналӧн бӧръя пуклӧс вылын, пукалісны сэтшӧм топыда, весиг кылісны ӧта-мӧдыслысь юрси дуксӧ. Вячеслав веськыда сывлӧ, кор киыс инмыштлӧ том нывбабалӧн пушыд нёньясӧ. Шуӧ нин мӧдысь ли, коймӧдысь ли.

— Ме любитчи тэ вылӧ, ей богу... Но мед тырвыйӧ дӧверитім ӧта-мӧднымлы, тэа-меалы ковмас... — Вячеславӧс сэтшӧма кыскисны Машалӧн манитана вом доръясыс, но инмӧдчыны эз лысьт, поліскодь.

— Ог, ог кӧсйы... Мӧд батьтӧм кага быдтыны ог кӧсйы. Сы йылысь, бурджык, эн думайт...

— Эг на помав шуӧмӧс, а тэ нин повзин. Тайӧ мен кажитчӧ. Мед, мися, дӧверитім ӧта-мӧднымлы, тэа-меалы ковмас... гӧтрасьны.

— Гӧтрасьны? Любовтӧгыс? — пель йылӧдзыс вирыс ылькнитіс Машӧлӧн. Виччысьтӧмысла му пырыс дась вӧлі мунны.

— Да, гӧтрасьны, верӧстӧмӧн жӧ шусян.

— А батьӧ да мамӧ мый шуасны?

— Мый вермасны шуны бать-мам, кор нывныс петӧ верӧс сайӧ? Любовь да сӧвет сиасны.

— Ӧдвакӧ. Сырмӧм менӧ босьтіс, топӧдышт.

— Окыштчам кӧ? — зонмыд меліа кутыштіс нылӧс, кутыштіс сідз, мед эз дзугсьы пушыд юрсиыс.

— Огӧ. И тадзи абу лёк. Сэсся и Кӧсьта вок менам эм, гӧтырыскӧд олӧны орчча важ керкаын. Гожӧмнас выльӧс лэптасны.

— Батьыд юлывлӧ?

— Оз жӧ пель саяс кисьтав.

— Вот и бур. Ми сыкӧд другъясӧн лоам. А мамыд?

— Мамӧ век жӧ батьладор сулалӧ.

— Окыштчам?

— Огӧ.

— Кор пӧрысьмам, ставыс жальӧн кольӧ.

— Ладнӧ, окышт.

— Шоналін?

— Шоналі. Сэтшӧм лӧсьыда окасян...

— Вӧрзьӧдчам, кисьмӧм мырпом тэ менам.

— Мыйла мырпом? Дзоля да сійӧн.

— Абу. Мырпомыс менам медчӧскыд вотӧс.

— Тэ, Вячеслав, надейнӧ, бабник.

— Шуин на. Абу бабник, а мужик.

— Мыйла эськӧ окалін менӧ, тӧдтӧм нывбабасӧ?

— Вот и тӧдмасим.

— Аски кӧн лоан?

— Туйын. Уджӧй менам сэтшӧм.

Тыдовтчисны Еншорса медводдза керкаяс. Машӧ индаліс шофёрлы кыдзи воӧдчыны эсійӧ кык судта керка дорӧдзыс. Стынбӧжланьыс сулаліс улыс кум, сэтчӧ и тшӧктіс сувтӧдны машинасӧ. Кӧзяйка восьтіс кум ӧдзӧссӧ, кытчӧ и пыртіс Вячеслав водка тыра кык картон кӧрӧбкасӧ.

— «Приматӧ» аски вая, пачка сё кымын, — шуис сійӧ, кум пытшкӧссӧ видзӧдалігмоз. — Пелькӧдышт таті и мед лоӧ склад пыдди.

— Туйсьыд уна-ӧ босьтан?

— Лок, пеляд шӧпнита, — вочавидзис Вячеслав, и шӧпнитӧм пыдди азыма окыштіс Машӧлысь пӧсь вом дорсӧ.

— Пырам, тшай юам. Гортынӧсь кӧ, батьӧкӧд да мамӧкӧд тӧдмасян, нылӧйкӧд и.

— Юи эськӧ, Маша, юкталін кӧ. Нӧрӧвитлы, бардачокын коньяк эм, друг да ковмас.

Ныр йылас пельястӧм ӧчкиа (усьӧмсьыс юр гӧгӧрыс кутыштӧма кӧвйӧн), зу моз зарвидзысь тшӧтшыд дзор тошка, ӧшинь дорын пукаліс Машӧлӧн батьыс, кыис ботан. Рӧжнас быттьӧ ворсіс Прокӧ Митьӧыд, сы ӧдъя вӧрис киыс.

— Тэн тай матын карыд, — вомгорулас турбармуніс кӧзяин, плеш пырыс букыша видзӧдліс тӧдтӧм мортлань.

— Тайӧ том мортыс нуис и вайис аслас «Москвичӧн». Тӧдмась: Вячеславӧн шуӧны.

— Эм кӧ биыс, чуткыв тшайниктӧ. Юктав тшайнад, сола черинад верд да.

— Рая, кӧнкӧ, котралӧ?

— Ыджыд мамыс дінӧ кӧ муніс-а.

Электрочайникас ваыс ӧдйӧ и пузис. Машӧ сёян-юан ваяліс пызан вылӧ, ас пӧжалӧм кӧвдумъяс. Вячеслав коньяк пробкасӧ восьтіс, куим пельӧ кисьталіс стӧканъясӧ, джынйысӧн.

— Тӧдлісны кӧ тэнсьыд воӧмтӧ, лавкаад кутасны нуӧдчыны, — нылыс дінӧ шыӧдчис батьыс. — Унаӧн нин волісны, водка ставныс корсьӧны.

— Локтасны кӧ, вузала дай. Складӧ кежалі пӧпуттьӧ, кык ящик гортӧ вайи, — ылӧдіс батьсӧ нылыс. — Улыс кумӧ пырті.

Тотшнитчисны, и Вячеслав вом дорас инмӧдлытӧг бӧр пуктіс стӧкансӧ пызан вылас. Судзӧдіс сола чери, вильӧдчыны кутіс. Машӧ ньылыштіс коньяксӧ вом тыр, а батьыс пыдӧсӧдзыс чурснитіс.

— Мыйся вина нӧ, лудік дука тай, — Прокӧ Митьӧ чукрасигтыр зурӧдіс нырас небыд кӧвдумсӧ.

— Батьӧ, тэ водка дінӧ велалӧмыд, а тайӧ коньяк, — мыйсюрӧ няклялігтыр шуис Машӧ.

— Меся жӧ, чӧскыдтӧм. А ме гӧрд винаӧн чайті. — Здук-мӧд мысти варовмис Прокӧ Митьӧ, нывсӧ ошкыны кутіс, Вячеславлысь быдтор юасьны. Ӧдйӧджык колӧ утёвтны, а кӧзяин ӧддзӧ и ӧддзӧ сёрнинас, чигарка бӧрся чигарка шпуткӧ, пу мундштукӧ пысалӧмӧн сигаретсӧ куритӧ.

— Ме руль сайын, оз позь меным, ю, Прокопьевич, — выльысь сылы стӧканас кисьтіс Вячеслав.

— Но, тэнад здоровье вӧсна! — ӧні чӧскыда нин исковтіс коньякыс. — Кор лоан Еншорад, век пыр шойччынытӧ.

— Пасибӧ, Прокопьевич, пасибӧ.

Машӧлы некор дітшвидзны, колӧ ва ваявны, мӧс лысьтыны, сёӧдны скӧтӧс. Мамыс, колӧкӧ, кор на воас. Пиыс, Кӧсьтаыс, тӧдса пыр иналӧма заводас стӧрӧжнас. Век нин сьӧмтор воӧ. Водзтісӧ дояркаавліс, но мӧсъяссӧ совхозыс бырӧдіс тась, нинӧм лои вӧчны лысьтысьысьяслы. Комнатаас, кӧні пукалісны керкаса кӧзяин да гӧсьтыс, ӧти стенын ӧшаліс синмӧ чеччана ыджыд ковёр. Ӧшиньӧд писькӧдчысь рытъя шондіыс кӧчасис ковёр вылас, эзысьӧн югзьӧдіс сэтчӧ пысалӧм медаль. Кӧкъямысдасӧд воясӧ еншорса ферма, кӧні уджавліс Прокӧ Митьӧлӧн гӧтырыс, Ирина, нимавліс Эжва катыдын. Сійӧ кад йывсьыс Ириналы кутас казьтывны ковёрвывса медальыс, кодӧс коркӧ морӧсас пысавліс ачыс обкомса первой секретарь Иван Павлович Морозов. Пысаліс районса культура керкаын уна йӧза совещание вылын. Сэні жӧ, воддза радъясас, сьӧд костюма да еджыд дӧрӧма, пукаліс и Дмитрий Прокопьевич — еншорса нималана механизатор. Йӧзлӧн кекӧначӧм шыяс улын сэк сылы козьналісны синмӧ чеччана эсійӧ ковёрсӧ. Воис кад — и киссис Сӧветъяслӧн власьт, сыкӧд тшӧтш киссис и Прокӧ Митьӧлӧн тракторыс. Эштыліс сувтӧдны кок йылӧ, да эз вермы. Веськыда кӧ шуны: эз вевъяв, пӧрӧс висьӧм личкис Россияӧс да, тшӧтш и Коми муӧс — ваучернӧй висьӧм пыраліс быд керкаӧ.

Коммунистъяс, кодъяс пасьталісны выль рӧма костюмъяс да шуисны асьнысӧ демократъясӧн, вуз-ваз нырисны бурсӧ и омӧльсӧ. Асьныс пуксисны джуджыд тронъяс вылӧ, вунӧдісны йӧз йылысь, кодъяс кыпӧдісны найӧс джуджыд тронъяс вылас, вунӧдісны, мый вӧльнӧй светас олӧны на Ирина да Прокӧ Митьӧ коддьӧмъяс. Еншор лоис чоталӧм вӧв кодь: ӧтарӧ гӧльмис, омӧльтчис, юсис. Ӧвтыштіс Прокӧ Митьӧ аслас киссьӧм трактор вылӧ, вӧзйысис чери кыян бригадаӧ...

— Ячеслав, менам нылыд, Машукыд — во! — резйысис кывъяснас Прокӧ Митьӧ. — Машукӧс ме медъёна радейта, пиӧс серти на ёнджыка. Кӧсьта менӧ некор оз пӧкмелит, аслас госа гӧтырысь полӧ — тьпу! А Машук, о-о-о, Машук, веськӧдас юртӧ... Кора кӧ, веськӧдас. Сё ей бог, Ячеслав, ог пӧръясь. А гӧтырӧй, гӧтырӧй, м-да, тубиразять...

— Прокопьевич, кинад ёна шенасян, пӧрӧдны верман стӧкансӧ, ньылышт нин тайӧс.

— Тубиразять, тэ тай коддзӧдін менӧ. Вай шӧриӧн юам. Пасибӧ, другӧ, Машукӧс гортӧдз вайӧмсьыд.

— Ме руль сайын, Прокопьевич, оз позь.

— Узин эськӧ миянын, со мый ыджда менам керкаӧй.

— Аддза нин, ыджыд и эм.

— Кутшӧм нӧ тэ мужик, Ячеслав: он ю, он курит, гашкӧ и, бабаясыскӧд он мыйкӧкертась да, тубиразять...

Татчӧ тшӧкмуніс Вячеслав, кывъясыс эз сюрны, мый и вочавидзны.

Машӧыс оз пыр ни. Оз, дерт, карнана ведраясӧн тай ва катлӧ, ӧшинь весьтӧдыс со вуджӧртыштлӧ. Гашкӧ, збыльысь юыштны коньяксӧ? Позьӧ и татчӧ узьмӧдчыны, оз кӧ Машӧыс паныд ло.

Оз, Вячеслав юны оз кут, а Прокӧ Митьӧсӧ вот коддзӧдас. Коньяксӧ кӧть и эз на помав, мортыд поводнӧя нин гажмис. Гашкӧ, татчӧ-й кольччыны, ковёрдорса небыд диван вылас узяс дай. Колӧ кыдзкӧ дӧвериеӧ пырны и Машӧыслы, и сылӧн бать-мамлы. Тайӧ рытыс зэв на и лӧсялӧ, тӧдмасьӧм кодь лоӧ. Стрӧка кӧ сюрас, Машӧыскӧд окасьыштас и. Кагаа нывбаба нин да, оз ӧд чилзыны кут, улыс кумас кӧ топӧдыштлас.

— Уп, ва ваявны некор, ӧти да мӧд ӧтарӧ локтӧ, вина корӧ, — керкаӧ пырӧмӧн тшӧтш шуис Машӧ, лукйысьны кутіс ичӧтик сумкаын. — Посни деньгасӧ сетавны ог вермы, кӧнкӧ эм-ӧ менам тысяча шайтаясыс?

— Ме вежны верма, эм менам посниыс, портманетӧй сӧмын машинаын-а, — шыӧдчис Вячеслав, окота лои шойччыштны варовмӧм Прокопьевичсьыс да.

— Лок нӧсь, вежам.

Водзвылас посни воськовъясӧн тюрис Машӧ, сы бӧрысь Вячеслав. Улыс кум дорын сулалісны кык мужик да ӧти нывбаба. Вячеслав юрнас довкнитыштӧмӧн чолӧмасис накӧд. Деньга вежӧм бӧрын сійӧ эз тэрмась керкаас, шӧйтыштіс ӧтарӧ-мӧдарӧ. Неылын лэбулын посниа поткӧдлӧм заппес, сэні жӧ сулаліс коляскаа мотоцикл. Водзынджык кокъяс йылын жытник, нӧшта водзынджык пывсян. Кильчӧыслы паныда керкаыс фельдшер Агнияслӧн, сідзнад, пошта разӧдысь Люда сэні олӧ. Катыдладор крестьянскӧй керкаас, гӧтрасьӧм бӧрас, овмӧдчис Прокӧ Митьӧлӧн пиыс, Кӧсьтаыс.

Вячеслав ывлаас виччысис Машӧлысь прӧстмӧмсӧ.

— Гашкӧ, отсыштны тэн? — юаліс зонмыд, кор ньӧбасьысьяс саялісны чой горувсӧ.

— Он на мӧй лэччы? — воча юаліс мӧдыс. — Чойыд, кӧнкӧ, виччысьӧ, медсестранад тай кодӧс висьталін.

— Мен эськӧ ӧткодь да, кӧні узьнытӧ. Аскиӧдз кӧ, быттьӧ, кольчча, он вӧтлы?

— Туй мортӧс ог жӧ вӧтлы. Менам вот батьӧ тешкодясьлӧ... кор вывтіджык юас.

— Кажитчис мен батьыд, зэв на и сёрниа. Сійӧ и чуйдіс, узян пӧ, гашкӧ.

Вячеслав петіс туйӧ аски асывнас. Тадзи вӧчис аскомысьнас и сӧсаскомысьнас. И быд пӧрйӧ, карысь воӧм бӧрын, гӧститӧдліс Прокопьевичӧс роч винаӧн — медсясӧ водкаӧн. Вячеслав лоис тані патерант кодь. Сэсся кывсис сиктын: Прокӧ Мить Машӧ пӧ петӧ верӧс сайӧ. Свадьба пӧ. Код тӧдас, позьӧ-ӧ шуны свадьбанас, но суседъясыс, рӧдня кодьыс, чукӧртчылісны, вель ёна гажъялісны. Вячеславсянь вина-водка вӧлі, Прокӧ Митьӧ семьясянь — сёян-юан. Ставыс тырмис, но Прокӧ Митьӧ, кор казяліс, мый муса нывсӧ юис вина вылӧ, сыр-бормуніс Вячеславкӧд, жалитіс Машӧӧс; эз ёна нюмыд бана вӧв и мамыс, Ирина. А Кӧсьта вокыс некымынысь пиньнас герчкыны босьтчыліс весиг.

Сиктын быдсикас сёрни-молваыс паськаліс жӧник йывсьыс — ӧтияс ошкисны, ныма пӧ Машӧыдлы; мӧдъяс кулитісны, гашкӧ и, вежалӧмнысла. Гижсьытӧг пӧ гӧтрасьӧны, оз пӧ ло кузь ӧтув олӧмныс, коркӧ пӧ утёвтас карас да сы мында и аддзылас Ячеславтӧ.

Мыйсӧ кӧть эз больгыны, а Прокӧ Мить Машӧ верӧс сайын. Вячеслав оз шемела пес, сійӧ нажӧвитчӧ. Тшӧтш и тыртіс нин улыс кумсӧ ӧттор-мӧдторйӧн, а эз сӧмын водкаӧн. Век тай багажникас мыйкӧ вайӧ-а, карса складысь судзӧдӧмторсӧ. Ставсӧ бумага вылӧ пасъялӧма, водзвыв артыштӧма: кутшӧм продукция уна-ӧ барышсӧ сетас. Чукӧрмыштас да, карса коммерческӧй банкӧ сьӧмсӧ пуктас, сэтчӧ, кӧні прӧчентыс ыджыдджык. Коркӧ, зумыда сувтас кок йылас да, ассьыс лавка восьтас. Оз, дерт, Еншорын, а Сыктывкарын. Рынок вылас со мыйта ас магазиныс, мыйнас сӧмын оз вузасьны. Абу гӧльӧсь и ывлавывса ларёкъясыс. Но медводз выль машина ньӧбас, иномаркаӧс. Колӧ деньга! Уна-уна деньга! Век жӧ, эм Енмыс. Енмыс и сетіс Вячеславлы татшӧм гӧтырсӧ — лавосниксӧ. Сылы эз сэтшӧма ков ни ачыс Машӧыс, ни семейнӧй олӧмыс, а коліс сылы сиктса лавосник. Кык кӧчӧс кыйис Вячеслав: и таксиставны ас машинанас, и коммерсантавны — сельпо магазин пыр вузавны пӧпуттьӧ вайӧмторъяссӧ. Лицензиятӧг позьӧ босьтны содтӧд нажӧткасӧ — пӧсь кисьттӧг и налог мынтытӧг. Машӧ кӧ эз лавосникав, гашкӧ и, карӧ лэччылан луныс эз помась ныла-зонмалӧн окасьӧмӧн. Ӧд Вячеслав эз нин этша аддзыв Машӧ коддьӧмъястӧ. Ӧні сылӧн ӧтарлань уджаліс юрыс: унджык куравны деньга, унджык да ӧдйӧджык, кытчӧдз сетӧны вӧлясӧ, кытчӧдз эз бырӧдны талунъя йӧй законъяссӧ.

Машӧ, дерт жӧ, гӧгӧрвоис Вячеславлысь деньга вылӧ азымлунсӧ. Гӧгӧрвоис, и паныд сувтны эз вермы. Мӧдарӧ на, ас пытшкас быттьӧкӧ овмӧдчис деньга шева, коді ӧтарӧ шуаліс: «Вай-вай-вай...» Еншор сикт ыджыд трасса бокын, магазин дорӧ сувтлісны ӧтарӧ-мӧдарӧ журъялысь автомашинаяс, и ньӧбасьны пыралысьясыд век эм: инасяс и сельполӧн, и Вячеславӧн вайӧм тӧварыс. Бӧръяысьсӧ вайис эз сӧмын тшай да сигарет, но и Гейдар ордысь некымын кучик куртка да некымын гоз кром сапӧг. Улыс кумсяньыс и вузаліс Машӧ, эз вылӧ донсӧ лэпты да ӧдйӧ и ньӧбисны. Вячеслав кутіс лоны сиктсалы колана мортӧн. Ӧтияс корӧны карысь бритчан лезвиеяс, мӧдъяс — ӧшинь дзиръяс, коймӧдъяс — кучик картузъяс. Корӧны сійӧс, мый абу ни сиктса, ни райцентрса лавкаясын. Та вылӧ видзӧдтӧг, Вячеслав колис еншорсалы пришлӧйӧн. Дыр-ӧ кежлӧ-а?

Сэк, кор Павел саяліс туй чукыльӧ, Машӧлӧн майышмуні сьӧлӧмыс. И век тадзи: кор паныдасясны, петкӧдлӧ зон дінӧ ассьыс веськодьлунсӧ, а бӧрыннас сэсся ачыс жӧ и каитчӧ. Мед кӧть и эз лоны ӧта-мӧдыслы, Павел — нылыслӧн бать, и тайӧс Машӧ аслас олӧмысь киритны оз вермы. Вячеславӧс кутас шуны Раяыс дядяӧн. Ловъя бать дырйи, да ещӧ ӧти сиктын олігӧн, тайӧ дядяыс и збыльысь оз вермы лоны Раялы папӧн. Мамсӧ серти на ёнджыка нывка радейтіс ыджыд мамсӧ да ыджыд батьсӧ. Кӧть и этша на гӧгӧрвоис, юавліс мамыслысь: мыйла пӧ узьлан тӧдтӧм дядяыскӧд ӧти крӧватьын. И Машӧлӧн кывйыс некыдз эз бергӧдчыв шуны: тайӧ пӧ и эм тэнад папыд. Ӧд быдмыштас нывкаыс, и, гашкӧ, сикт пасьтаын кутасны шуны сійӧс Петыр Павел Раяӧн.

Аски выльлун, Машӧлӧн шойччан лун, но праздник водзвылад восьтлас магазинсӧ. Войясыс югыдӧсь, дженьыдӧсь, ӧшиньясас нинӧмла и пуктыны ставеньяссӧ, некод оз гусясь. Ӧдзӧсас ортсыладорсяньыс кык ыджыд томан ӧшӧдіс, талун сэсся оз нин волы. Локтасны кӧ да нуӧдчыны кутасны водкала ли, куритчанла ли, гортас, улыс кумас эм сэтшӧм добраыд. Ывлаын пукалысьяс вӧліны поводнӧ гажаӧсь, эз и казявлыны, кыдзи на дінті чишнитіс лавосникыд. Кок выланыс зумыдджыка кутчысисны, збоялісны Немеч Вань да Зосим. Никита баунясьӧма, ырыштчылӧ сувтны, но выныс оз тырмы, пидзӧс вывсьыс сідз эз и кыпӧдчы, нёрис бок вылас.

— Микит, эн геблясь, а то гӧликӧс моз кыскам, — каньгыштіс Зосим. — Ваньӧ, кут шошаӧдыс. Лэптім...

Немеч Вань да Зосим босьтісны Никитаӧс шӧракостаныс, и куимнанныс сунки-санки мӧдісны катыдлань.

3

Пельшӧр Агни, тадзи шуисны сиктсаяс ассьыныс фельдшерицасӧ, некымынысь пыраліс пыді жыръяс, кӧні кӧтшас ӧшиньдорса пу крӧватьын куйліс нылыс. Мода абу, мед Людаыс лун шӧр лунӧ вальмасис, а со тай: руд кӧсаыс юрлӧс вылас вомӧнасьӧма, киясыс еджвидзӧны гӧрд эжӧда шебрас вылас.

— Нылук, эн-ӧ прӧстудитчы? — майшасис мамыс, ки пыдӧснас инмӧдчыліс Людалӧн пӧсялыштӧм кымӧсӧ. — Тувсов тӧв йылад и кынмыны на вермин.

Вежалунад пошта машинаыс оз волывлы райцентрсяньыс, талун эз ков шлёнъявны ыджыд сумкаӧн керкаысь керкаӧ. Но весь лунъясад эм уджыс поштальоныдлӧн. Кӧть и оз воддза мында, сиктсаяс судзӧдӧны на газет-журналтӧ, торъя нин районса «Парма гортӧ».

— Эг, мам, эг, — ружтыштіс Люда, бергӧдчис бок вылас. Синъясыс оз куньсьыны, сідз эз и ойбыртлы. Видзӧдӧ уна сера шпалер вылас и ӧти сер вылысь оз вермы вештыны синсӧ — быттьӧкӧ художникыс серпасалӧма сэтчӧ эрдвывса ляпмунӧм турун зорӧдсӧ, кӧні Люда сетіс Сергейлы ассьыс ныв мывкыдлунсӧ. Сетіс час куим-ӧ-нёль сайын и эз на вермы тырвыйӧ вежӧртны лоӧмторсӧ. Куим-ӧ-нёль час сайын на сійӧ вӧлі мойдвывса жар-птица кодь, коді небыд тӧвру моз кокниа да кыпыда жбыръяліс енэж лӧзас, и со, быттьӧкӧ чегисны ловъя жар-птицалысь томиник бордъяссӧ. Вӧт али вемӧс нӧ, мый вӧлі турун зорӧд пиас? Люда бергӧдчис мӧдар бок вылас, и паныда стенсьыс, шпалер вывсьыс бара аддзис ляпмунӧм турун зорӧд кодь серпассӧ. И кымын матысмис рытгорулыс, сымын ёнджыка ёпкис сьӧлӧмыс: колӧмысла ли, полӧмысла ли. Абу весь шулӧмаӧсь: муслун да сьӧлӧм дой пӧ торйӧдны позьтӧмӧсь.

Ӧнтай, куим-ӧ-нёль час саяс, Люда дзирйыв восьтіс ассьыс сьӧлӧмсӧ мортлы, кодӧс, ас чайтӧм сертиыс, радейтӧ дыр нин да ёна. Оз нин и помнит корсянь, но ичӧтсянь, ныла-зонма ворсӧны гозъяысь. Эз-ӧ мӧй вӧв ворсӧмӧн куим-ӧ-нёль час сайын, кладбище вылын, символическӧя гӧтрасьӧмныс? И ставыс — ӧти сиктын чужӧмныс да быдмӧмныс, ӧти школаӧ котралӧмныс, ӧтлаын верстяммӧмныс — помасис ляпмунӧм зорӧд пытшкӧ поздысьлӧмӧн. Дас ӧкмыс-кызь арӧса ныв-зон — и Людмила, и Сергей — тӧдмалісны сійӧс, мыйтӧг оз овны енвевтувса вӧр-ваын весиг ни ӧти гаг, ни ӧти ловъя лов.

Вермис-ӧ лоны мӧд ног, поздысьлытӧг?

«Эз-эз, эз-эз, эз-эз», — шуаліс, кылӧ, Людалӧн сьӧлӧмыс. Эз кӧ кутчысьлыны талун, то кутчысьлісны эськӧ аски, аскомысь, но Серёжалӧн салдатӧ мунтӧдз быть эськӧ мусукасисны. Тадзи кӧсйысьліс ачыс Люда, кор Серёжа окотаысла ӧзйывліс окасигъясӧн, но киыслы вӧлясӧ некор эз сетлы. Зонмӧс армияӧ босьтӧмыс ӧддзӧдіс тӧдмавны сійӧ гусяторсӧ, мый медводдзаысь овлӧ ныла-зонма костын. Найӧ, быттьӧкӧ, разисны ӧта-мӧдыслысь сьӧлӧм кизьяссӧ да козьналісны ӧта-мӧдныслы ӧнӧдз дзебасын видзӧмторъяссӧ. Ныв кутас виччысьны ассьыс радейтана зонсӧ, кык во чӧж гижны сылы пӧсь письмӧяс.

Люда черӧбтіс, пуксис крӧватяс. А оз кӧ ло сідз, кыдзи думайтӧ? Со тай, еншорса кымын ныв нин эз кут ассьыс кывсӧ, кавалерыслӧн армияас служитігкості петісны верӧс сайӧ либӧ друг видзисны. Прӧщайтчиганыс окасясны, бӧрдасны, а вежон-мӧд мысти нин рыньшасьӧны мукӧд зонъяс вылӧ. Зонъясыс сэтшӧмӧсь жӧ дай: синныс биа ӧгыр кодь, медтыкӧ ылӧдны кодӧскӧ-а. Гашкӧ, сы вылӧ и томлуныс, мед ёнджыка бӧрйысьны, корсьны уна пиысь ӧтиӧс — медся мусасӧ. Абу, абу! Людалӧн да Серёжалӧн ставыс мӧд ног, налӧн муслуныс нэм кежлӧ. Ныв петіс гӧрд эжӧда шебрас улысь, дӧрӧм мыг кежсьыс сувтіс стенын ӧшалысь зеркалӧ водзӧ. Чужӧмыс кажитчис сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн овлӧ ывлаыс шондіа лунӧ зэригӧн. Дзикӧдз разьліс да топыда кыис личалӧм кӧсасӧ. Часлы, шоныдджыка пасьтасяс да мунас клуб дорӧ, кӧні и аддзысяс Серёжакӧд. Сы здукӧ и мамыс пырис, нылыс кодь жӧ кузиник да вӧсньыдик.

— Мам, ме муні рытпукны, — водзджык шыасис Люда.

— Ужнайттӧгыд?

— Вылльӧв юи, пӧт ме.

— Кывлі да, Сергей кавалертӧ пӧ армияӧ босьтӧны.

— Босьтӧны, мам.

— Кут асьтӧ киад, ум-разумтӧ эн вошты, — велӧдана шуис мамыс, — тэн велӧдчыны на колӧ.

— А вошта кӧ? — эз кӧсйы, да артмис Людалӧн.

— О, Енмӧй, сёрнитан на... Ноко, пуксьыв орччӧн, — виччысьтӧмысла майышмуні Агни.

— Некор мен, Сергей, кӧнкӧ, виччысьӧ нин.

— Кӧн?

— Клуб дорын, кӧн сэсся. Ӧні абу тӧв, ывлаын шӧйтӧны том йӧзыд, ю берегын пукалӧны да.

— Сергейыд мен кажитчӧ... Шань бать-мамыдлӧн и пиныс шань. Мыйкӧ тай важӧн нин эз волы-а?

— Волас, мам, унаысь на волас, кор зятявны кутас, — окыштіс мамыслысь бан боксӧ Люда меліа нюмъялігтыр, и петіс ывлаӧ.

Тувсов шонді улын ӧдйӧ шупалӧны муяс, но ӧшинювса градъяс кушӧсь на, весиг небзьӧдтӧмӧсь. Сэтӧр да ӧмидз коддьӧмъястӧ сиктсаяс оз садитны, быдпӧлӧс чӧскыд вотӧсыс сюрӧ матыса вӧръясысь. А сідзсӧ ягъястӧ лесопунктъясыд ёна жугӧдісны, сӧмын вӧрзьӧдтӧг колисны тыбокса да Еншор юйывса вӧр-васӧ. Пармаыд тай ӧдзӧстӧм, томантӧ сэтчӧ он ӧшӧд. Сиктса мужикъяслы эмӧсь на ягъясыс, кӧні кыйны-вины позьӧ. Керка вӧрыд и потшкыд на сюрӧ, оз и ылысь. Важиник, муас сунтовтчӧм сё арӧса керкаяскӧд орччӧн сувтӧны выль короминаяс — ыджыд стынъястӧг да сарай посъястӧг, шифер вевтъяс улӧ, и быдӧнлӧн аслас мыгӧр да чужӧмбан. Водзті кӧ быд ыджыдджык стрӧйба шулісны кулак керкаӧн, то ӧні кӧть став короминасӧ сідзи шу — джуджыдӧсь, уна ӧшиняӧсь, верандааӧсь. Коді деньгааджык, эжас стенъяссӧ ортсысяньыс да краситас, прӧшви сера наличникъясӧн ӧшинь-ӧдзӧсъяссӧ баситас. Татшӧм кымын керкаыс и Прокӧ Митьӧлӧн, Кӧсьта пиыскӧд тадзсӧ вӧчисны.

Люда ӧні восьлаліс суседъясыслӧн ӧшинь увті, лэччис мир туйланьыс. Улыс кум весьтас и вочаасис талань ныра «Москвичкӧд» — Вячеслав, сідзнад, карланьысь локтӧ. Кор орччаасисны, шофёр сувтӧдіс машинасӧ, но эз кусӧд двигательсӧ. Кабинаас пукаліс ӧтнас, восьтіс ӧдзӧссӧ да вомтырнас вашъяліг шуис:

— Бур лун, красавица!

— Бур рыт нин, Вячеслав.

— Колльӧдчыны?

— Да, колльӧдчыны.

— Кӧн бара-й колльӧдчан рытъясӧй-а? — Вячеслав видзӧдліс нывлӧн синъясӧ и некыдз эз вермы вештыны видзӧдлассӧ. — На, кӧлдунья, юммӧд вом дортӧ. — Шофёр мыччис Людалы мича кышӧда шоколад плитка. — Карса гӧстинеч тэн.

— Пасибӧ, Вячеслав, — ныв эз кут ышнясьны, пыр и босьтіс. — Менам и кампеттӧг эськӧ юмов вом дорыд да...

— Аддза нин.

— А мыйла кӧлдунья? — Люда саймовтіс шоколадсӧ зептас, а то, казялас кӧ Машӧыс, абу мича йӧз мужиксянь кампеттӧ примитны, вермас на и вежӧгтыны.

— Быд аддзысигӧн синмӧс пӧртан... Эг виччысь, мый татшӧм мичаник дзоридз менам суседкаӧй.

— Эн вежав. Машӧыд, аслад гӧтырыд, медмича дзоридзыс на... Ме муні, Серёжа менӧ виччысьӧ. Пасьӧдбог кампетсьыд.

Вячеслав синнас колльӧдіс Людаӧс, кусӧдіс двигательсӧ, петіс кабинасьыс и, ыджыдкодь тушаа да паськыд пельпома, сувтіс нӧрыс йылас, кысянь ылӧдз тыдаліс Еншорлӧн кывтыдыс и катыдыс. Люда бергӧдыштліс юрсӧ, казяліс машинаыс кодь гӧрд спортивнӧй костюма Вячеславӧс и, мыйлакӧ, думыштіс: «Оз сёрнит, а веськыда мавтӧ кывнас. Збыльысь, тыдалӧ, бабник. Татшӧмыд, тӧдӧмысь, кокас кӧмсӧ дырджык бӧрйӧ гӧтырсӧ серти...»

Сійӧ лунас, кор пасйисны Машӧлысь да Вячеславлысь гӧтрасьӧмсӧ, Люда петаліс жӧ Прокӧ Митьӧ ордас, батьыскӧд да мамыскӧд. Румка-мӧд юис винасӧ, пелысь вылын сулӧдӧм коньяк, вель ёна гажмыліс. Сэки нин Люда казяліс, кыдзи Вячеславыс кодзлӧдлӧ сыланьӧ синъяссӧ, яндзим весиг лоліс йӧзсяньыс. Сэсся, петіс да, эз и пырав. Пызан саяс пукалігӧн и тӧдмасьӧма мамыс райцентрса медсестраыскӧд — Вячеслав чойыскӧд. Гажмас да, чойыс быдторсӧ висьталас Агниыдлы ыджыдджык вок йывсьыс, гусьӧник, дерт: зэв пӧ зіль да киподтуя, винанад пӧ оз ышмы, карад пӧ патераыд эм и, гаражыд и. Сэтшӧм кӧ пӧ шань да бур, мыйла семьятӧм? — юалас пельшӧр Агни. «Воддза кыкыскӧд гижсьылісны, мукӧдыскӧд эз, — шӧпкӧдіс медсестраыд. — Но и слабог, мед гижсьытӧг олӧ. Ӧти бабаыдкӧд дырсӧ оз вермы овны, сэтшӧм модаыс Вячеславлӧн». «Мыйла нӧ?» — вомсӧ кальквартӧмӧн кывзіс Агни выль пӧдругаыслысь висьтасьӧмсӧ. «Мусаӧс корсьӧ. А любовыд, Агнюша, абу медаль, бур уджысь сійӧс оз сетны. Машӧыс тай эськӧ абу шыбитана баба да... Но Вячеславсянь быдторсӧ позьӧ виччысьны, зэв ӧд асныра, шуас кӧ, кос пуысь литӧ куляс. Кыдз помнита, век татшӧм вӧлі». Ёнджыка ошкис али кулитіс воксӧ медсестраыд — код тӧдас, но висьталіс збыльтор. Гашкӧ и, коліс чӧв овны, сӧмын вот гажа юрнад эз вермы кывсӧ кутны пинь саяс.

Сэсся и тайӧ сёрнисӧ Агни висьталіс нылыслы. Сідзнад, Люда тӧдіс Вячеслав йылысь эз этшаджык Машӧ серти. А кысь нӧ унджыксӧ тӧдны Машӧыслы, оз ӧд кут ошйысьны верӧсыс аслас мусукъясӧн. Вячеслав ӧні сулаліс нӧрыс йылын, и век на эз вошты син увсьыс Людалысь мыгӧрсӧ. Сы кості и тупкис кодкӧ бӧрсяньыс зонлысь синъяссӧ. Вячеслав пыр и тӧдіс гӧтырыслысь небыдик кияссӧ, сы мышкӧ лясмунӧм пушыд морӧссӧ.

— Тэ нӧ гортын нин, красавица?

— Гортын.

— А ме тэнӧ кыйӧда, кор, мися, мыччысян туйвежас.

— Кыдз ветлін?

— Бура. Ветлысь-мунысьыд тай век машина тыр.

— Мыйкӧ судзӧдін?

— Эг. Базаас выходнӧй талун. А мый колӧ?

— Нинӧм оз. Улыс кумысь на колӧ инавны. Водкаыд сэн вежон кежлӧ кымын. Сельполысь водкасӧ эг кор, тшай-сакар кори-а.

— Правильнӧ! Красавица тэ менам! — Вячеслав чупнитіс нывбабалысь бан боксӧ.

— Шу менӧ нимӧн. Менам нимӧй зэв мича: Машӧ, Мария, Маруся... Красавица кывсьыс менӧ зывӧк босьтӧ, ей-богу.

— Ладнӧ, мед лоан Мария. Марияыс мен медъёна кажитчӧ. Еншорыд тіян, видзӧда да, кодзувкоткар кодь гӧгрӧс. Мича тэнад чужан сиктыд, Мария.

— Юыс сідз чукльӧдлӧ. Мӧдар берегыс лажмыд, тулыснад век ойдлывлӧ, таладор берегас со став стрӧйбаыс. Ичӧт и эм быттьӧкӧ сиктыс, а нюжӧдны кӧ веськыда, вель на и кузь лоӧ. Олысьыс уна-ӧ? Нёльсё кымын пӧ. Унджыкыс нин воча чоя-вокаяс либӧ коймӧд кӧленасянь рӧдняяс. Гӧтрасигад либӧ верӧс сайӧ петігад думыштлыны лоӧ, мед эськӧ матыса рӧдня шӧрӧ эн веськав.

— Тэн сыысь повны нинӧмла нин. Пӧдлиннӧ, ме тэнсьыд Павелтӧ ог на и тӧд. Кутшӧмджык кӧть чужӧм вылас?

— Кысь тэн тӧднысӧ, узьны и волан сӧмын да. Петыр Павелыд латшкӧсіник, но пельпомыс, шуласны тай, сажень пасьта. Школаас велӧдчигӧн гира лэпталӧм кузя чемпионӧн вӧлі.

— Жалитан Павелтӧ?

— Ми тэкӧд сёрнитчылім: не гудйысьны ӧта-мӧдлӧн сьӧлӧмын. Эг вермы ме прӧститны сійӧс дзик ӧтиторйысь: изменаысь. Тайӧс и тэн колӧ тӧдны. Мыйла друг кутін юасьны Павел йывсьыс? И юасьны буретш тані?

— Вольпасьын ӧд ог кут юасьны тэнад другъяс йылысь. Гашкӧ, меӧдз тэнад кымын нин вӧлі?

— Вежӧгтан? Али омӧльтан? Вежӧгтан кӧ, прӧстита. А кутан кӧ омӧльтны, асьтӧ и машинатӧ гӧгыльта чой горувсӧ. Гӧгӧрвоин? — пыркмуніс Машӧ, вирыс ылькмуні чужӧмбанас.

Вячеслав тшӧкмуніс виччысьтӧм кывъясысла. Асьсӧ думсьыс лыддис зэв мусаторйӧн, а со тай: гӧгыльта пӧ чой горувсӧ. Оз, Машӧкӧд вензьыны оз позь, сиктса мӧд татшӧм лавосник сэсся сылы оз сюр. Колӧ миритчыны. Нинӧмла вӧлі казьтыштны тайӧ здукас Машӧыслысь мусуксӧ. Да и мыйла колӧ тӧдны Вячеславлы, кымын другӧс лӧсьӧдліс сыӧдзсӧ. Абу друг видзысь Машӧыс, абу, колӧ дугӧдны дузъялӧмсьыс.

— Унзільвывсьыд, красавица, тэ менӧ Павелӧн шулывлан... — аддзис, тыдалӧ, колана кывъяссӧ зонмыд.

— И таысь вежӧгтан? Ме и ачым тӧда, соравла нимтӧ.

— Вежӧгта.

Нывбабаыдлы оз и ков унаыс, медтыкӧ сьӧлӧмсӧ мелі кывйӧн мавтыштны-а. «Вежӧгтаыс» и мавтыштіс выя бордйӧн моз, кӧть эськӧ, збыльысьсӧ, некутшӧм вежӧглун и абу Вячеславлӧн. Чуркаа бабатӧ вед эз дзоня нылӧс пыдди босьт.

— Пырам, ужин лӧсьӧда, — бӧр небзис Машӧ.

— Кежалам улыс кумад.

— Мыйла?

— Окота мен...

— Ог. Ме абу кань, мед быд пемыд пельӧсӧ лажгӧдчыны.

«Кутшӧмкӧ тешкодь Вячеславыс: ме вылӧ синсӧ чӧвтіс, кампетӧн гӧститӧдіс, кӧлдуньяӧн нимтыштіс... — мӧвпаліс Люда клублань восьлаліг. — Серёжа бара-й абу сэтшӧм, чужӧмсянь ӧтлаын быдмим, а сыладжык кыв оз лысьт шуны, водзджык окыштны оз лысьт ни. Ӧні, гашкӧ, збоймыштіс, турун зорӧд пытшкад дзебсьылӧм бӧрын...»

— Бур лун, Люда! — тайӧ гӧлӧсыс орӧдіс нывлысь думъяссӧ. Мир туй бокас, потшӧс прасла вылӧ мыджсьыштӧмӧн, сулаліс юр вылас берета, шоныд курткаа да топыд дӧра гача мужичӧй.

— Бур лун, Роман Григорьевич! Чесьт труду.

— Пасибӧ.

— Мыйла нӧ ӧтнаныд?

— Гӧтыр уджалӧ, пи уджалӧ, ӧтнам вои. Эсійӧ керъяссӧ вот кырсся, йӧр пельӧсас пывсян кӧсъя лэптыны.

Паськыд йӧрас сулаліс вальдӧм кильчӧа, уна ӧшиня руд керка. Воймӧмысла сійӧ кажитчис ёна пӧрысьӧн: ӧшинь наличникъясыс пемыдӧсь, вевтыс нитшсялӧма, ва визувтан жӧлӧбыс ропмунӧма. Войвывладорсяньыс ӧти пельӧсын быдмис льӧм пу — паськыд вожъяса да уна веж коръяса.

— Ставыс сиктсаыд жалитӧны: этшаджык пӧ вӧлі нокыс, выль керка кӧ тшупинныд, — кывлӧмторсӧ шуис Люда.

— Томджык кӧ вӧлі, выльӧс эськӧ лэпті, а ме вед ветымын сизим нин тырта.

— Ті, сідзнад, менам бать-мамкӧд тшӧтшъяӧсь пӧшти.

— Ӧти школаӧ на котравлім. Том йӧзтӧ некодӧс ог тӧд, а тшӧтшъяястӧ ставнысӧ тӧда. Во нелямын эг вӧв Еншорын, а нэм чӧж чужан сикт йылысь гижа. Челядьдырсяӧй нинӧм абу вунӧма, ставыс син водзын сулалӧ.

— Ӧні, Роман Григорьевич, та мында нокнад некор и гижнытӧ тіянлы.

— Зато эм, мый йылысь гижнысӧ. Кар бӧрад быттьӧ ме райын тані. Кызвын уджыс гӧгрӧсмас да машинка сайӧ пукся, выль повесть юрын бергалӧ. Ачыд мыйкӧ лыддьывлін менсьым?

— «Войвыв кодзулад» йӧзӧдӧмторсӧ ставсӧ лыддьылі. Эг сӧмын ме, став сиктӧн землякыдлысь лыддьӧны. Журналтӧ ӧні этшаӧн судзӧдӧны да киысь киӧ ветлӧ. А книгаястӧ некысь ньӧбнысӧ.

— Кежав, бӧръя книгаӧс ме тэн козьнала.

Пӧлыньтчӧм дзиръяӧд Люда воськовтіс йӧрас. Роман Григорьевич тальыштіс чигарка помсӧ, матыстчис керкаыскӧд орчча еджыд «Жигулилань». Кабинасьыс судзӧдіс газетӧ гартовтӧм тубрас:

— А ӧні пырам керкаас, кырымпас пукта книгаас. Али тэрмасян кытчӧкӧ?

— Ой, мый ті, Роман Григорьевич, — артмис Людалӧн, кӧть эськӧ и, гашкӧ, виччысьӧ нин Серёжаыс клуб дорас. Мед, оз дӧзмы. Дыр кӧ тан манитчас, ачыс на воча локтас Серёжаыс.

Ньывкӧсӧн вольсалӧм посйӧд кузя пырисны посводзас. Югыд ывла бӧрад посводзас вӧлі дзурс пемыд. Роман Григорьевич кутыштіс нылӧс киӧдыс: эн пӧ сунтшикты. Керкаас оняліс шоныдыс, ӧти ӧшиньӧд писькӧдчис лэччысь шондіыс — ыджыд да югыд. Ломтысис ичӧтик пач, чукыля кӧрт трубаыслысь ӧтар помсӧ сюйӧма плитавывса пыдӧстӧм чугунӧ, мӧд помсӧ — роч пачыслӧн трубаӧ. Пӧтӧлӧк джынйыс, матичӧдзыс, лайкмунӧма сісьмӧмысла. Тыдалӧ, ёна виявлӧма. Порог дорас куйлісны стрӧитчан инструментъяс, кӧрт тувъяс, сэні жӧ быдса ящик водка.

— Матыстчы пызан дорас, часлы, тэа-меа кофе юам печенньӧӧн, чайникыс со жваркйӧн пуӧ. А то менам, ӧтнамыдлӧн, вомӧ нинӧм оз пыр.

Тайӧ керкасӧ Роман Григорьевич, тӧдса гижысь, ньӧбис неважӧн: пӧрысьӧ-нэмӧ чужанінас кутіс кыскыны. Мустӧммӧма карса из патераыд да кокувса асфальтыд. Кӧть нин водз тулыссянь да сёр арӧдз кутас лолавны татчӧс чӧскыд сынӧднас, нимкодясьны мича вӧр-ванас, пӧттӧдз варовитны йӧзыскӧд пӧль-пӧч кыв вылас. Ӧшинь ув йӧрас муыс эжмӧма, веж том турун пуритӧ. Керкаса кӧзяин гозъяыс важӧн нин кулӧмаӧсь, дас кык во пуста короминаыс. Чожиньӧн шуысьыс вузаліс, код вылӧ и гижӧдлӧмаӧсь. Стрӧитӧмсяньыс эськӧ комын во на и эм, но лов шытӧм керкаыд висьысь морт моз лябмӧма. Ӧтилаті колӧ лӧсьӧдны, мӧдлаті выльмӧдны. Уджыс абу ӧтка мортлы, некымынысь ковмас помеч чукӧртлыны. Тьӧс-плакасӧ ньӧбис Роман Григорьевич, посёлокын пилитісны. Ӧшинь улас, йӧрас нин со куйлӧ. Карса ёртъясыс эськӧ эз ошкыны, та ылнаӧ пӧ стрӧитчан, позис пӧ и матысьджык эновтӧм керкатӧ ньӧбны, но позьӧ мӧй чужан сикттӧ мӧдӧн вежны.

Роман Григорьевич кык стӧканӧ дасьтіс кофе. Тубрассьыс кыскис вель кыз книга, плеш вылас кыпӧдыштіс кыз ворча ӧчкисӧ и гижис чорыд корка вылас Людалы бур сиана кывъяс, но пырсӧ эз мыччы, тшӧктіс юны пӧсь кофесӧ.

— Тіян тані зэв уна уджыс, корлӧй батьӧс, сійӧ отсалас, быдтор вед кужӧ.

— Сылӧн ӧд и аслас на, кӧнкӧ, уджыс юр выв тыр.

— Таво уджтӧг коляс чери кыян бригадаыс.

— Мый сідз?

— Тысӧ пӧ арендаӧ сетӧмаӧсь кутшӧмкӧ организацияяслы. Военнӧйяс пӧ ӧні сэн ыджыдалӧны.

— Дивӧ тай висьталін. Мусӧ-й, вӧр-васӧ-й — ставсӧ нин мырддисны коми войтырыдлысь. Колис сӧмын сынӧдсӧ мырддьыны, шондісӧ да... Чужан кывнымӧс во комын сайын нин мырддисны-а, коми кывнымӧс сэк бырӧдісны школаяссьыд, быдлаӧ роч кыв пыртісны. Карбердса сиктъясад да посёлокъясад ставыс нин рочӧн сёрнитӧны том йӧзыд. Во кызь мысти ми бырам кыдзи коми сёрниа нация. Эжва катыдын и колясны коми войтырыд, чужан кывсӧ тӧдысьясыд. Вот налы лыддьӧм вылӧ и колясны менам повестьясӧй... — сьӧлӧм дойнас юксис Роман Григорьевич. Тыдалӧ, сылы кӧсйыссис, мед кутас помнитны шуӧм кывъяссӧ тайӧ томиник авъя нылыс, кодлы во кызь мысти оз на тыр и нелямын. А ловъя-ӧ лоас сэки ачыс Роман Григорьевич — тӧдӧ сӧмын Енмыс. Гашкӧ, пӧль-пӧчыслань кӧ муніс, кӧкъямысдасӧдзыд олас жӧ, ӧд небзьӧдасны сылысь вир сӧнсӧ пу керкаыс да пӧсь паччӧрыс, шондіӧн ойдӧм ӧшинь улыс, мусаник Еншорыс. Пызан сайысь чеччӧм бӧрын кӧзяин мыччис гӧстяыслы книгасӧ, топӧдліс кисӧ:

— Пасибӧ пыралӧмсьыд.

— Аслыныд пасибӧ.

— Жаль вот, Алёшакӧд ог вермы тӧдмӧдны.

— Коді сійӧ Алёшаыс?

— Пи менам, медицинскӧй институт бӧрын интернатураын ӧні, Сыктывкарын.

— Локтӧй узьнытӧ миянӧ, сола чериӧн вердам. Тан тіян радио ни телевизор со абу, — мӧдыс эз кут водзӧсӧ юасьны пи йывсьыс, юрас Сергейыс бергаліс.

— Бӧръя юӧръяс машинаын кывза, эм сэні приёмникыс. А узьлыны куснясян крӧвать эм. Рытбыд югыд да сёрӧдз нокся, арӧдзыс кызвын уджсӧ помавны колӧ.

Сэсся прӧщайтчисны.

Ӧшинь улас, вежыня дзиръя дорын, сулаліс Сергей. Вӧлӧмкӧ, ӧшинь пырыс зонмыд казялӧма Людалысь мыгӧрсӧ.

Ныла-зонма вӧляникысь восьлалісны сиктса улича кузя. Ӧнтаяыс, зорӧд пытшкын пӧсявлӧмыс, и Людалы, и Сергейлы век на кажитчис вӧвлытӧмторйӧн. Гашкӧ, сы вӧсна, мый сэні найӧ эз аддзыны ӧта-мӧднысӧ, а ставсӧ вӧчисны кималасӧн. Ӧні найӧ мунісны ки на ки кутчысьӧмӧн, Люда ошйысис: Роман Григорьевич пӧ чукӧстліс юны пӧсь кофе, и козьналіс пӧ ассьыс книгасӧ. Сергей видзӧдлывліс нывлань, кодлӧн чужӧм мыгӧрыс кажитчис нӧшта на мичаджыкӧн сы серти, кутшӧмӧн тӧдліс тайӧ здукъясӧдзыс. Лэччысь шондіыс кӧчасис керка ӧшиньясын, югзьӧдіс выль керка срубъяс, ворсіс нывлӧн алӧй бан бокъясын да син аканьясын. Сергей зілис паметяс кольны Людалысь кузь синлысъяссӧ, яя югыд вом доръяссӧ, ставсӧ, мый козьналӧма сылы Енмыс. Ӧд вежон мысти ставыс тайӧ лоӧ вӧт кодьӧн, сӧмын казьтылӧмӧн. Абу нин ылын кадыс, кор ныв пыдди Сергейлӧн морӧс бердӧ ӧшъяс свинечӧн сьӧлалысь сьӧд автомат.

Шондіыс кӧть и лэччӧ мичаа, но рытыс бара на ыркмуніс, пӧльтіс тӧлыс паськыда ойдӧм тыладорсянь: вой тӧв, сідзнад. Сиктыс онишмунӧма, ойбыртны кӧсйӧ. Улича кушмӧма, оз кывны гӧлӧсъяс, абуӧсь кодалысьяс.

— Ветлам турун чомъяд? — зонлань нёрыньтліс юрсӧ Люда.

— Сія зорӧдыд кук картаяс дорын нин, — жалитана шуис Сергей.

— Но?!

— Тележкаа тракторӧн вайим. Батьӧ менӧ нуӧдліс жӧ сӧвтчынысӧ, мамӧ ветліс и.

— Зосим трактористаліс, али Никита?

— Зосимыс ни Никитаыс эз палявны, Немеч Вань юктӧдӧма да, Ачыс батьӧ босьтліс «Беларусьсӧ». Мӧдысьсӧ кайлігӧн жугаліс важ тракторыд да ӧдва и воим бӧрсӧ.

— Серёж, тэ, навернӧ, мудзин?

Мӧдыс быттьӧ эз кыв нывлысь гӧлӧссӧ, чӧв олыштӧм бӧрын шуис:

— Батьӧ юасис тэ йылысь... Гажӧй пӧ бырис, важӧн нин эз волы да.

— Збыльысь? А тэ йылысь менам мам юасис. Велӧдіс менӧ: кут пӧ асьтӧ киад, этштӧ пӧ эн вошты. Ог, мися, ог. А ме эськӧ вошті нин... — пыльсмуніс Люда.

— Ветлам миянӧ. Мӧдарын вед шоныд, картупель кӧйдыс сэн нырсьӧдам, ломтывлам пачсӧ. Сэні-й узьла ме.

— Ветлам, — синъяснас вочавидзис мӧдыс.

Сергейяслӧн керкаыс важ модаа на: шӧрас джуджыд кильчӧа, катыдладорыс кык жыръя, кӧні и олӧны медсясӧ. Ӧти жыръяас тӧвйылӧны кынтысигъясӧн. Сергейлӧн батьыс, Виталий Кузьмич, а ним-вичнас кутісны ыдждӧдлыны управляющӧялігас, пукаліс пос тшупӧд вылас ас кыӧм шоныд ковтаа, еджыд вурун носкиа, назӧдчис вишня рӧма гудӧкӧн. Коркӧ сійӧ вӧвлі Еншорын медбур гудӧкасьысьӧн. Арлыдыс матысмӧ квайтымынлань, а век на окота казьтыштлыны ассьыс томлунсӧ. Ӧд кымын каблук жуглісны нывъясыд Кузьма Витьлӧн ворсӧм шы улӧ! Тулыс-гожӧмнас, шоныд рытъясад, том йӧз сьылігтырйи шӧйтлісны кывтыдсянь катыдӧ, катыдсянь кывтыдӧ. Медводзын Кузьма Вить, юрсӧ бергӧдӧма шуйга ли веськыд пельпомланьыс, водзсьыс нинӧм оз аддзы, и мед эз сунтшикты, гудӧк басладорсяньыс сойӧдыс кутыштӧ томиник Ульяна — платтьӧ вӧньыс вӧйӧма яя гӧгрӧс коскас, лента пома руд кӧсаыс ӧшалӧ зэвтчӧм морӧс вылас, важиник туплиа кызіник кокъяснас ӧти кокысь восьлалӧ кавалерыскӧд. Прӧст киас кутӧ веж коръяса кыдз пу либӧ льӧм пу вож, ӧвтыштлӧ гудӧкасьысьлӧн юр весьтысь ном-гебсӧ.

Кор йӧктан кытшӧ петліс Ульяна, Кузьма Вить дінӧ эз лысьтлы матыстчыны ни ӧти ныв. Матыстчас кӧ, Ульяна пыр и зырыштас: вежӧглуныс чужлӧма ас сертиыс на водзджык. Войпукасьӧм бӧрын Витьӧ кизялас гудӧк мексӧ, топӧдыштас Ульянаӧс и мунасны колльӧдчыны. Кильчӧ дорӧдзыс вайӧдас нылӧс, косіника окыштчасны, юмоласӧ эз кужны да, но Ульяна оз пыр: друг да Витьӧсӧ кутшӧмкӧ ныв кыйӧдӧ эсійӧ керка пельӧсас, ӧд войнаӧдз чужлӧм нылыс сиктын вӧлі уна. Ульяна петас мир туй вылас и кутас сулавны сэтчӧдз, кытчӧдз зонлӧн мышкыс оз саяв туй чукыляс.

Сідз эз и мойви пӧттӧдзыс нывъясасьны Кузьма Витьлы, Ульяналӧнысь ӧтдор сэсся оз и тӧд, кыдзи пӧ-й ӧвтӧ мукӧд нывбабаыслӧн киняулыс. Асьсӧ, Ульянасӧ, Витьӧсьыс ӧтдор сэсся некод жӧ эз тошкавлы. Виталий служитіс армияын, Прибалтикаын артиллеристаліс, воис гортас да лун-мӧд мысти и гӧтрасисны. Ыджыд костӧн кык нылӧс чужтіс Ульяна. Ӧтарӧ виччысисны коймӧдӧс, пиӧс, но весьшӧрӧ. Чайтісны, быттьӧкӧ кык кага вылӧ и вӧлӧма кӧйдысныс. И со, нелямын ар матысмигӧн нин, Ульяналӧн кынӧмыс кутіс быдмыны шомӧсын няньшом моз. Воӧма кевмысьӧмныс Ен пельӧдз, пиӧс и сетіс Енмыс — мамыс кодь жӧ лӧз синмаӧс. Сергейӧн шуисны, ыджыд батьыслӧн ним да паметь кузя.

Ульяна кильчӧ вылас жӧ петіс, тыдалӧ, ӧшинь пырыс казялӧма пиыслысь Людакӧд локтӧмнысӧ. Пос помӧдзыс воча лэччис — тшайпода, дженьыд соска вӧсни ковтаа да кузь сьӧд юбкаа. Томдырся мозыс юбка пӧдпушкаыс коскас вӧйӧма, кӧсаыс сӧмын абу морӧс вылас, юрсисӧ балябӧжас топыда гартовтӧма. Видзӧдӧмпыръяысь сьӧкыд нёньяса да сьӧкыд сітан бекъяса — Ульяналы эськӧ мам-героиняӧн лоны, но куимӧс тай и чужтыліс. Сергейлы мамыс козьналӧма ассьыс чужӧм-ӧбликсӧ, а батьыс — ассьыс туша-мыгасӧ. Векни нырбордъясыс и нёкова щӧкаыс — ставыс мамыслӧн. Ульяналысь кодь лӧз синъяссӧ он аддзы ни уна рӧма фильмъясысь, ни журналъясысь, ни ен-ӧбразъяс вылысь. Сэтшӧм жӧ и пиыслӧн. Чышъянӧдан кӧ да платтьӧӧдан Сергейсӧ, ныв кодь и лоас ӧбликнас, томдырся мамыс кодь. А сідзсӧ гӧгӧр сэсся мужик паса: луннас петкӧдліс нин ассьыс сямлунсӧ турун зорӧд пиын. Ныр горувсӧ да кӧсичаяссӧ неважӧнсянь бритӧ, щӧтясьны кутіс да. Ыджыд чойыс электробритва козьналіс мӧйму чужан лун кежлас, ичӧтджыкыс этійӧ джинсы курткасӧ, кодӧс и новлӧ ӧні.

— Пырӧй вай, пырӧй, — шуаліс Ульяна, — тшай ӧтлаын юам. Сергей сэтшӧма тэрмасис, ужинтӧм жӧ.

— Ок и ворса ме тіян свадьба вылын! Ок и ворса! — бӧръяысь назнитіс Виталий Кузьмич, пуктіс гудӧксӧ лабич вылӧ. Зонлӧн мам-батьыс Людаӧс важӧн нин невестапу туйӧ пуктісны и свадьбасӧ казьтыштӧмыс эз вӧв виччысьтӧмӧн.

— Ен пельӧдз, Ен пельӧдз, — кайтыштіс Ульяна. — Ен мед ставнымлы дзоньвидзалун сетас-а.

— Ой на ылын сэтчӧдз, кык во на... — жальпырысь шуис Люда, личӧдчис сэсся.

— Олӧмыд Еншор юысь на тэрыб. Быттьӧ тӧрыт на-й колльӧдчылім Ульянакӧд, а талун асьным нин ыджыд бать да ыджыд мам. Каганымӧс со армияӧ босьтӧны. Непӧру эськӧ босьтӧны да, мый сэсся вӧчан. Эсійӧ Чечнясӧ ме тӧд вылын кута, — маитчис Виталий Кузьмич. Том дырйиыс кӧ сійӧ вӧвлі зу кодь чорыд да тшӧкыд юрсиа, то ӧні гӧгрӧса кушмӧм юр пыдӧсыс тыртӧм кай поз кодь. Эз кӧть вӧвлы ыджыд чинаӧн, юрситӧммис тай. А вермис ӧд лоны ыджыд мортнас. Сизим классӧ отличникӧн помавліс, но водзӧ велӧдчыны эз вермы. Батьтӧм челядьыдлӧн уналӧн сэтшӧм судьбаыс: водз ковмис петны ас нянь вылӧ. Ок и унаӧн сиктса ныв-зонмыд эз вермыны сӧвмӧдны ассьыныс талантсӧ. Велӧдчис кӧ, Виталий Кузьмич эськӧ музыкантӧн лоис, художникӧн ли. Со тай, стенас вит портрет ӧшалӧ: асланыс, гозъялӧн, да челядьыслӧн. Алипа краскаӧн ставнысӧ рисуйтӧма. И ӧні серпасавлӧ ӧттор-мӧдтор, кор краскаыс эм. Слабог, нывъясыс велӧдчисны, кыкнанныс верӧс сайынӧсь, райцентрын уджалӧны: ӧтиыс финансист, мӧдыс математик, школаын велӧдӧ. Гожӧмнас внук-внучкаыс воасны, нимкодьторъясныс.

Пызан шӧрын югыд электросамӧвар сулаліс. Мый вӧлі лов вылас, сійӧс и лэптіс сёян-юансӧ Ульяна. Эз ыждав Люда, позьӧ мӧй чиганитчыны аскиа энька да айка водзын. То ӧтитор, то мӧдтор сюйышталіс вомас. Стӧкан тшай юис и. Сэсся пӧ ог вермы, локтігӧн пӧ Роман Григорьевич ордын кофе юи да.

— М-да, Романкӧд ӧти школаӧ на котравлім, ми вед тшӧтшъяяс сыкӧд, — блюд вылас увланьюрӧдіс стӧкансӧ Виталий Кузьмич. — Дзолясяньыс гижасьліс, писательӧдз быдмис.

— Бӧръя книгаыс со, пӧдаритіс мен, — мыччис книгасӧ Люда, — снимока-й быдтор.

— Пӧрысьмӧма жӧ нин тай, абу, тыдалӧ, кокни гижан уджыд, — шуис Виталий Кузьмич, авторыслӧн портрет вылӧ видзӧдіг. — Ми моз гӧлиника жӧ быдмисны чоя-вокаяс дӧва мам дінад.

— Аскӧдыс эн на аддзысьлӧй? — юаліс Сергей, содтіс сэсся: — Дзик нин дзор.

— Кыдз эгӧй? Аддзысьлім. Топӧдчылім и окыштчим, вель дыр варовитім. Керкаӧдзыс весиг пыралі, пачсӧ корліс видзӧдлыны, вӧрзьӧма али абу пӧ.

— Мыйкӧ артмана керка пытшкӧсыс? — окота лои тӧдны Ульяналы. — Вевтыс тай нитшсялӧма-а.

— Артмана. Вевттьыны сімтӧм кӧртӧн кӧсйӧ, бур вевт улад сё во на сулалас тая керкаыд, — вочавидзис верӧсыс. — Гӧрны петтӧдз отсыштны колӧ мортыслы, артельнад лун-мӧдӧн и позьӧ гӧгрӧстны сьӧкыд уджсӧ.

— Колӧ, дерт, отсыштны. Рӧдняыс вед некод нин и абу Еншорад сылӧн, — ӧти нога сёрнитісны гозъя.

— Ми мӧдарын лоам, альбом кутам видлавны, — шуис Сергей, босьтіс Людалысь плащсӧ и петісны.

Мӧдарыс пӧлатя, ыджыд пача и гӧбӧча жӧ. Лунӧ бана ӧшиньяс дорас кузь лабич. Некымын ӧбраза ен ув пельӧсын пызан, ларечын ки чышкӧдӧн вевттьыштӧм кӧвдумъяс; пачводзас да залавка вылас быдсикас дозмукыс; джоджас пу кӧрӧбъясын нырсяліс картупель. Кӧтшас ӧшинь дорас кӧрт крӧвать. Сергей занавесаліс ӧшиньяссӧ, каличаліс ӧдзӧссӧ. Людаыс лунся мозыс жӧ пасьтасьӧма: дженьыд пемыдлӧз юбкаа, ковтаыс гырысь чветъяса, быттьӧ морӧс вылас ловъя дзоридзьяс быдмӧны. Пӧрччис туплисӧ и кыкнанныс шыбитчисны крӧватяс.

— Альбомыд нӧ? — юалӧ Люда.

— Шкапын. Сёысь нин листавлім.

— Мый кутам вӧчны?

— Окасьны, — ассьыс радейтана кывсӧ шуис Сергей.

— Луннас эг пов, а ӧні повны куті.

— Мыйысь?

— Сьӧктӧмысь.

— Но и, мый? Кагаыдлӧн мам и бать лоӧ.

— Ладнӧ, мый лоны ло: бергӧдчы, яндзим мен.

— Кодысь?

— Тэысь. Тэ мен вок кодь лоин, а вок водзад чойыд оз пӧрччысь пасьтӧгыд.

— Ог гӧгӧрво.

— Ме и ачым нинӧм ог гӧгӧрво. Ме пола весиг думыштны, мый тэа-меаӧс торйӧдас быдса кык во. — Люда нюжгӧдчис гӧн перина вылас, шебрасис.

Да, ни ӧтиыс, ни мӧдыс на эз тӧдны: мый сэтшӧм збыль муслуныс. Кысь тӧднысӧ, кор Сергей некор эз дружитлы мӧд нывкакӧд, а Люда — мӧд зонкакӧд. Найӧ коркӧ кӧсйысьлісны лоны ӧта-мӧдыслы, вот и олӧны тайӧ думъяснас, ыджыд муслун вылӧ надеяӧн. Ныла-зонма велалісны ӧта-мӧд дінас, жалитісны ӧта-мӧднысӧ, збыльысь лоисны чоя-вока кодь, и, сэк жӧ, лоисны жӧник да невестаӧн. Та йылысь тӧдісны эз сӧмын ныв-зонлӧн бать-мамыс, но и став сиктӧн. Тані век вӧвлі тадз: быдӧн тӧдіс, коді кодкӧд кутчысьлӧ да мусукасьӧ.

— Кутан виччысьны?

— Юалан дай...

Сергей вештыштіс шебрассӧ, здук кежлӧ быттьӧкӧ немӧймыліс, воштыліс кыв-ворсӧ, сэсся чужӧмнас нёрыньтчис нывлань, шуис:

— Люда, пасьтӧгыд тэ ещӧ на мичаджык.

Мӧдыс вӧсньыдик сойяснас сывйыштіс зонмӧс.

4

Эз сӧмын Мӧскуаса Краснӧй площадь вылын, но и парма пельӧсӧ кань моз куткыртчӧм Еншорын пасйисны Победа лун. Пасйисны нелямынӧд воясса салдатъяслӧн пияныс, внукъясыс, правнукъясыс. Этшаӧн нин колисны ловъяыс асьныс салдатъясыс. Пасйисны коді кыдз кужис: кодкӧ — сьылӧм-йӧктӧмӧн, кодкӧ — сӧт-матӧн, кодкӧ — талунъя олӧмсӧ медбӧръя кывъяснас ёрӧмӧн. Вой тӧла, югыд шондіа тайӧ тувсов луныс еншорсалы вӧлі Ен праздник кодь. Асланыс рӧдня ордӧ гӧститны волісны и посёлоксаяс.

Лунтыр эз томнавлы лавка ӧдзӧссӧ Прокӧ Мить Машӧ, уна и водка иналіс, тшӧтш и асланыс улыс кумысь. Эз шемела пес Вячеслав: лэччыліс карӧдз, нажӧвитчис. Выль керкаас куричасис Петыр Павел. Райцентрсянь воліс пошта новлӧдлан машина, и Люда пажынӧдз на разӧдіс газетъяс да письмӧяс. То ӧти, то мӧд эштыліс корны гӧститны Роман Григорьевичӧс, но некод ордӧ эз мун. Ен ув пельӧсас ӧзтіс сись (керкаыс вӧлі ен-ӧбраза), кык стопкаӧ кисьтіс коньяк, вошйӧдіс война вылын усьӧм батьсӧ чужан сиктас, няня-сола пызан саяс. А праздник лунад пызан вылас лэптіс быдторсӧ, мый вайліс карысь: селёдка и пражитӧм яй, дачаас быдтӧм да маринуйтӧм помидор да ӧгуреч, лук и чеснӧк, еджыд и сьӧд нянь шӧраліс. Дзоля пач вылас пуис весалӧм картупель. Лунтырнад, гашкӧ, кымынӧн воласны, мед лоӧ жӧ мыйӧн гӧститӧдны.

Пошта разӧдігас Роман Григорьевич ордӧ кежаліс Люда, пушыд да банйӧм кӧвдум некымынӧс пыртіс, плёнка мешӧкын зэв чига солалӧм кык сир да. Батьӧ да мамӧ пӧ мӧдӧдісны. Гижысьыд аттьӧаліс нылӧс кӧвдумыс кодь жӧ банйӧм чужӧмбансӧ окыштӧмӧн.

— Ӧнтай, Роман Григорьевич, тіян йылысь сёрнитісны сельсӧветын, — казьтыштіс Люда. — Рытнас пӧ корлам клубӧ, мед пӧ шуас ассьыс кыв, сэсся лыддяс ассьыс кывбуръяссӧ. Воланныд? Гажа сэн лоӧ, став сиктӧн чукӧртчасны.

— А мый огыс? Корласны кӧ, вола.

Рытгорувнас сикт ӧтарсянь и мӧдарсянь йӧзыс локталісны клубӧ: олӧмаяс, верстьӧ да том йӧз, окавлӧм нин и окавлытӧм на вом доръяса нывкаяс да зонкаяс. Мичаджык паськӧмӧн быдӧн пасьтасьӧма. Кодсюрӧ ӧдва кутчысьӧ кок йылас, гӧтыръясныс орччӧн восьлалӧны, пыкӧд моз кутыштӧны пӧрӧмысь.

Тонӧ кодкӧдкӧ збодера шалсйӧ Немеч Вань — морӧсас молнияа курткаа, пашкыр юрсиыс пеля шапка кодь. Слабог, бура торъялӧма гӧтырыс: нывкаӧс чужтӧма. Катыдладорсянь тыдовтчис Зосим — векни лэбъя руд шляпаа да пемыдлӧз плаща; орччӧн вӧсни кокъяса, векньыдик бекъяса гӧтырыс, коді кажитчис печкан чӧрс кодь ёсиникӧн — инмӧдчан кӧ, бытшкысьны верман; Ульянакӧд ӧтлаын уджалӧ, куканьяс дорын. И со, нӧшта ӧти катыдса, Немеч Ваньлӧн да Зосимлӧн медбур ёртыс, Никита — паськыд пельпома, мышкыртчыштӧма, драп пальтоыс кадысла быгалӧма, дзескаммӧма, зато выль кучик картуз вылас кӧчасьӧ шондіыс. Бӧрсяньыс, воськов-мӧд сайын, шлапиктіс дженьыд кокъяса тупльӧс гӧтырыс — кузь сыръя мича шӧвк чышъяна, кокни пальтоа. Яслиын завалӧ сійӧ.

Чоййывладорсянь локтісны Людалӧн мам-батьыс. Кыкнанныс вӧччӧмаӧсь: Агни гожся пальтоа, кӧвъя гӧленя югыд сапӧга. Лавосник Машӧ ошйысьліс аслас выль сапӧгӧн да сэтшӧмӧс жӧ и судзӧдіс Вячеслав пыр. Верӧсыс, Корнилыс, чунь вомлӧсӧн, гашкӧ, джуджыдджык гӧтырсьыс, шлочкан кизьяса, уна зепта кучик пинжака. Медводдзаысь на и пасьталіс, лун-мӧд сайын Вячеслав жӧ карысь вайис. Гейдар пыр судзӧдӧм кӧлуй вылас Вячеслав эз ёна содты донсӧ; дерт, оз жӧ дьӧбӧ вошты асьсӧ-а. Суседъяс бӧрсяыс паськыд кок вожӧн лашиктіс Прокӧ Митьӧ — латшкӧс да зумыд. Ыджыд кӧзыра картузсӧ лэдзӧма быгалӧм кузь синкымӧдзыс, плащ пӧлаясыс кизявтӧм.

Клубдорса эрд выв ойдіс гӧлӧсъясӧн. Ӧтчукӧрын сулалісны, быттьӧ пудъясисны кутшӧмкӧ ворсӧм водзвылын, Корниллӧн бригадаса чери кыйысьяс. Ставныс зумышӧсь районнӧй газетын лёк юӧр бӧрад. Тысӧ бокӧвӧй йӧзлы юклӧмыс вӧлі сьӧлӧмнысӧ юклалӧм кодь. Му пуксьӧмсяньыс чериа Еншорты вӧвлі татчӧс войтырӧс вердысь-удысьӧн. Статьяыс шызьӧдіс эз сӧмын Корниллысь бригадасӧ, но и ставнысӧ еншорсаӧс. Гашкӧ, тадзсӧ вӧчисны районса чиновникъяс и нинӧм оз тӧд та йылысь Коми муысь правительство?

— Шыӧдчам Республикаса Юралысь дінӧ. Гижам письмӧ и кырымӧдам сиктысь став олысьсӧ, — вӧзйис Корнил.

— Бумага вылас мед вӧлі сельсӧветлӧн печать, — шуис мӧд. — Кӧть нин мед ты джынсӧ колисны миянлы.

— И карас жӧ асланым депутатлы ӧти экземпляр мӧдӧдны. Кыдз нин и памиллеыс, вунӧді, ерӧмаканьыд? Да, да, вот сылы... — шуис Прокӧ Митьӧ, чигарка тшынсӧ апаліг. — А коді вот гижас? Мед эськӧ письмӧным эз жӧ ло сюрӧсь-пельӧсь.

— Коді пӧ? Администрацияӧн веськӧдлысь, — тӧдчӧдіс Корнил. — Оз сӧмын миян бригада нимсянь, а сиктса став олысьяс нимсянь и гижас мед.

— Мун сэсь. Сія толькӧ бумаг пельӧсас печать сяммӧ шлопкыны, — кыліс гӧлӧс.

Сы здукӧ и матыстчис на дінӧ Роман Григорьевич, ставныскӧд чолӧмасис ки на ки. Машинаӧн ветлан кӧлуйсӧ сійӧ пасьталӧма: сукарӧсь сера дӧрӧм вылас шоныд ковтаа, и мед эз дзескӧд, местаясӧн росмӧм кучик пинжакыс кизявтӧм; джинсы гачыс пидзӧсасьӧма. Бурджык костюмсӧ эз вай да мый сэсся вӧчан, тадзи-й ковмас петавны сцена вылас. Гортас волӧмӧн корисны да быть петав, медводдзаысь ас сиктсаяс водзас кутас сёрнитны кыдзи гижысь. Роман Григорьевич тӧдіс, мый лыддьӧны сылысь гижӧдъяссӧ землякъясыс, и оз ло яндзим татшӧм аддзысьлӧмсьыс. Оз радейт, кор мӧдӧдӧны сійӧс сэтчӧ, кӧні этша тӧдӧны сылӧн гижӧдъяс йылысь. Неважӧн карса ӧти литначальник ыстӧ вӧлі пӧрысьяслӧн Човса керкаӧ. Нинӧм пӧ абу лёкыс, шуӧ начальникыд, эз кӧ нинӧм лыддьывны, нимыд пӧ тӧдса, асьтӧ пӧ петкӧдлан пӧрысь войтырыслы. Мӧдыс тайкӧ эз матькышт: абу пӧ ме артист, бурджык пӧ, тӧдісны кӧ менсьым повесьтъясӧс да кывбуръясӧс, а нимӧс да ачымӧс тӧдны абу и быть. Мед найӧ и ветлӧны, кодъяс радейтӧны асьнысӧ петкӧдлыны. Сэтшӧм гижысьыс вель уна ӧкмис, торъя нин бӧръя дас вонас. Коді бурджыка тӧдӧ коми кывсӧ да коді грамотнӧйджык, сійӧ и кӧсйӧ лоны гижысьӧн, кӧть эськӧ и Енмыс абу сетӧма талантсӧ. Сідзи кымын жӧ: коді кужӧ гудӧкасьны, ворсны баянӧн либӧ балалайкаӧн, сійӧ и тэчӧ сьыланногъяс, мӧд Александр Осиповӧн асьсӧ лыддьӧ. Таланта композиторӧн вӧлі тайӧ мортыс, Енмыс музыка гижны и чужтылӧма, но водз эновтіс таладор югыдсӧ. И сэк жӧ, Роман Григорьевич оз дивит ни посни гижысьяссӧ, ни посни композиторъяссӧ, ӧд натӧг эськӧ помӧдз гӧльмис коми культураным, торъя нин гӧлӧстӧммисны эськӧ коми сиктъясным.

Еншорын клубса завыс, шуисны Эдуардӧн, ачыс тэчӧ кывъяссӧ, музыкасӧ, и ачыс жӧ сьылӧ аслас ворсӧм шы улӧ. Тӧдіс та йылысь Роман Григорьевич, Людасянь кывліс, и телепит вӧлі тӧдмасьны Эдуардыскӧд. Мортыс пӧ и збыльысь сямлуна, музыкальнӧй училище помавлӧма. Сійӧ и котыртлӧ рытъяссӧ, оз сӧмын школьникъяс, но и том йӧз сьылӧны-йӧктӧны.

Роман Григорьевич ӧні сулаліс чери кыйысьяскӧд ӧти кытшын, найӧ спути-спуть висьталісны ассьыныс тӧждъяссӧ.

— Ми майшасям, коді, мися-й, гижас письмӧнымӧс. Думайта да, Роман Григорьевич отсалас, — гажмыштіс Корнил, — ӧні миян асланым писатель эм.

— Тэрмасьны колӧ, тыланьыс пыран туй вылын шлагбаум нин сулалӧ, салдатъяс сэн шычкиртӧны, — юӧртіс Прокӧ Митьӧ.

Роман Григорьевич сӧгласа довкйӧдліс юрнас: гижам пӧ артельӧн, гашкӧ пӧ-й, газетын весиг йӧзӧдам шыӧдчӧмсӧ.

Радейтӧны еншорсаяс ассьыныс важиник клубсӧ, радейтӧны ассьыныс сьӧд пывсянсӧ моз. Ӧти гаж и эм сиктад — клуб. Важысянь тадзи вӧвлі. Весиг ичӧт грездъясын коркӧ сыркмунлісны клуб ӧшиньясыд сьылӧм-йӧктӧмысла. Бӧръя кадас эз сӧмын клубъясыс, но и асьныс деревняясыс бырисны. Кутшӧм аскиа судьбаыс еншорсалӧн-а? Талун мырддьӧны налысь чериа тысӧ. Мый мырддясны аски?

Мужикъяс помӧдз куритісны чигаркаяссӧ, пырисны клубӧ. Ӧтьведайтчигтыр, синнаныс корсисны — кодкӧ гӧтырсӧ, кодкӧ мусуксӧ. Эмӧсь зонъяс, кодъяслы ар кызь вит-комын нин, но век на сийӧстӧмӧсь, мӧд ног кӧ, гӧтыртӧмӧсь. Арлыда, верӧстӧм нывъясыс эмӧсь и. Бӧрйысьӧны, тыдалӧ. Коркӧ, мусмаласны ӧта-мӧдыслы да, гӧтрасясны на, верӧс сайӧ петасны да. Пельшӧр Агни воддза радас тутвидзӧ, чукӧстіс ас дінас верӧссӧ. Корнилкӧд орччӧн пуксис и Роман Григорьевич.

Сцена вылын, кык орччӧдӧм пызан сайын, пукалісны морӧсаныс боевӧй наградаяса вит ветеран — та мында кольӧма ловъяыс нелямын ӧтиӧд — нелямын витӧд воясса салдатъясысь, матӧ кыксё мортысь. Шӧрас — сиктын медыджыд чина мортыс, администрацияӧн юралысь, ар комына мужичӧй. Сійӧ и висьталіс, сувтӧмӧн да киас бумагаӧн, витнанныслысь воюйтан да олан туйсӧ. Бура лӧсьӧдчӧма мортыд. Вӧлӧмкӧ, оз сӧмын печать сяммы шлопӧдны, но и сёрнитны кужӧ сьӧлӧмсяньыс. Кужас, дерт, пединститут помавлӧма да. Ветеранъяс пӧвстын медся томыслы сизимдас ӧти ар, медся пӧрысьыслы — кӧкъямысдас. Дзорӧсь. Этшаник юрсиаӧсь. Косіникӧсь. Шыльыда бритчӧмаӧсь. Ставнысӧ военкоматсянь корисны праздничайтны райцентрӧ, но эз тай мунны, кӧть и кокӧн ветлысьяс на. Еншорсянь пӧ мунім война вылӧ, Еншорын и пасъям Победалысь юбилейсӧ. Сэсся юралысьыд, военкомат нимсянь, витнанныслы юбилейнӧй медальяс да часіяс козьналіс. Нинӧм абу дорысь век нин эмтор, внук-внучкаыслы сетасны казьтылӧм вылӧ.

Торжественнӧй юкӧн бӧрын сцена вылӧ петіс важ пӧлӧс кузь сарапана, вышивайтӧм еджыд ковтаа, морӧс вылас кыз кӧсаа ныв. Роман Григорьевич шӧпкӧдіс Корниллы: «Абу-ӧ Люда?» «Люда, — вочавидзис мӧдыс. — Ичӧтсяньыс артисталӧ, сьылӧ и йӧктӧ». Рытыс муніс Эдуардлӧн сценарий серти, нуӧдысьнас вӧлі индӧма Людаӧс. Сельсӧветын Эдуард и чуйдіс, мед Роман Григорьевич сёрнитіс тайӧ рыт вылас, сідзсӧ пӧ кыпыдджык лоӧ.

— Здук-мӧд мысти ми, еншорса артистъяс, петкӧдлам тіянлы концерт, — кыліс нуӧдысьлӧн мича гӧлӧсыс. — А сыӧдз кывсӧ сетам миян земляклы, бура тӧдса гижысьлы, Великӧй Отечественнӧй война вылын усьӧм салдатлӧн пилы, Роман Григорьевичлы.

Кекеначӧм шы улӧ сійӧ кыпӧдчис сцена вылӧ. Залас, водзладорас, унджыкыс олӧма йӧз. Роман Григорьевич бура аддзис налысь чужӧмъяссӧ, ыджыдджык арлыдаяс помнитісны на сылысь батьсӧ, кӧть и ачыс оз помнит. И эз шу некутшӧм казеннӧй кывъяс, заводитіс зэв лабутнӧя:

Прӧстит, бать, коми пармалӧн пи, —

Кыйсян пищальыд вевттьысис сімӧн.

Талун пищальнад ог кый ни ви,

Коркӧ вӧлі кӧть зэв стӧча инмӧ.

Нитшка чӧс туяд ог нин ме кай,

Зверӧн-пӧткаӧн озыр кӧть ӧнӧдз.

Вошйы-сибӧдчы, батьӧ! И вай

Ӧти кӧшельысь куритчам пӧттӧдз.

Роман Григорьевич копыртыштліс юрсӧ, и залыс ойдіс кекеначӧмӧн. Лӧньыштӧм бӧрас вӧлисти шуис Победаӧн чолӧмалан кывъяс, торйӧн копыртчыштліс ветеранъяс водзын, кодъяс пукалісны медводдза радас.

— Роман Григорьевич, вит тополь йывсьыд лыддьы. Менам мам сійӧ кывбурсӧ наизусть тӧдліс... — кыліс залсянь гӧлӧс.

Авторыс локтіс сьӧрас книгатӧг, но войналы сиӧм кывбуръяссӧ, кӧть и гижӧма вель нин важӧн, кутіс юрас. Лӧсьӧдыштіс ныр вылас ӧчкисӧ (татшӧм сылӧн модаыс), кресталіс кияссӧ мыш саяс, и пуксьӧм чӧв-лӧняс разаліс поэтлӧн гӧлӧсыс. И кор лыддис бӧръя строкаяссӧ:

Мамлы медся уна вичмӧ-кольӧ:

Усьӧм йылысь юӧр, курыд шог.

Ӧшинь улын шӧпкӧны вит тополь,

Быттьӧ орччӧн локтӧны вит вок. —

залыс бара тырис кекеначӧмӧн. Медъёна клопайтісны найӧ, кодъяс вӧліны поводнӧ гажаӧсь либӧ кодӧсь и ӧдвакӧ нин мыйкӧ гӧгӧрвоисны. Кодкӧ, кылӧ, шыӧдчис зал помсяньыс:

— Геняыд, код йылысь тай гижӧмыд повестяд, кувсис во-мӧд сайын. Збыль нимыс сылӧн Евлогий вӧлі, бать менам. А Миладаыд орччӧн мекӧд, мам менам — Эмилия Власовна, сиктса врач. Корам волыны гортӧ гӧститны, любӧй кадӧ волы, Роман Григорьевич.

Эз виччысь татшӧмторсӧ гижысьыд и быттьӧкӧ шӧйӧвошліс. Со тай, ас сиктсаясыс тӧдӧны весиг сылысь кызь восайса повестьсӧ. И радлунӧн ылькмуні сьӧлӧмыс, шуис:

— Пасибӧ, бытьӧн вола.

Роман Григорьевич нӧшта кык кывбур лыддис, ёна тшӧктісны да. Сцена вылын бара тыдовтчис юсьлӧн кодь лӧсьыд восьласа Люда:

— Сьылӧм-йӧктӧм костъясын ті уна кывбур на кыланныд Роман Григорьевичлысь, лыддьыны кутасны школаын велӧдчысьяс. А ӧні ме татчӧ кора ассьыным композиторӧс. Пӧжалуйста, Эдуард!

Тэрыб воськовъясӧн сцена шӧрӧ петіс гӧрд атлас дӧрӧма, лӧз атлас гача том морт — ар кызь вит-кызь квайта, ичӧтик сьӧд уска, морӧс вылас сьӧкыд баяна. Мыйкӧ кӧ эм на сиктас культураыс, то ас вылас ставсӧ кутӧ Эдуард Эдуардович — Эдуард Петровичлӧн пиыс. Помнитанныд, Петровичыс кольӧм лунъясӧ воліс магазинӧ, уджйӧзӧн пычкис лавосник Машӧлысь водка доз? Еншорын унаӧн ӧткодь нимаӧсь, но ӧта-мӧднысӧ шуӧны сідз, мый сійӧ либӧ мӧд морт йылысь оз ков юавны кыкысь. Сідз, Инессалысь Павел писӧ шуӧны сӧмын Петыр Павелӧн, Эдуард Петровичӧс — сӧмын Петровичӧн, а писӧ — Эдуардӧн. Сиктын вит-ӧ-квайт Митрей, а Прокӧ Митьӧ ӧти; нёль-ӧ-вит Иван, а Немеч Вань ӧти; Машӧ нимаыд квайт кымын, а Прокӧ Мить Машӧыс либӧ лавосник Машӧыс ӧти; Агниыд некымын жӧ, а пельшӧр Агниыс ӧти. Велӧдысьястӧ ним-овнанас шуӧны, томъяссӧ и пенсионеркаяссӧ.

Мисьтӧм прӧзвищеаыд, кыдз, шуам, Керчомъяын, тані абу. Эм, пӧдлинӧ, эм ӧти нывбабалӧн аслыспӧлӧс прӧзвище. Ачыс еншорса, посёлокын олӧ да уджалӧ. Нёльысь петалӧма верӧс сайӧ, и быд пӧрйӧ мырддьӧма гӧтыра мужичӧйӧс. Том дырйиыс шулісны мича Дашаӧн, ӧні — чӧскыд Дашаӧн. Мужикъяслысь пӧ синсӧ пӧртны кужӧ, любӧй бабалысь пӧ верӧссӧ вермас мырддьыны. Код тӧдас, збыль али абу тайӧ йӧз сёрниыс. Но Дашалы нелямын на абу, уна бабалы на пакӧсьтсӧ вевъялас вӧчны, кӧсъяс кӧ. Дасьӧсь и том йӧз номсасьыштны чӧскыд Дашаӧн, да весьшӧрӧ — оз сибӧд томъяссӧ, сідзсӧ вед абу друг видзысь. Мукӧдыс, ӧти верӧсӧн нэмсӧ олігӧн, другсӧ сы мында лӧсьӧдласны, кианыс чуньыс оз тырмы. А Дашалӧн нёль верӧс вӧлӧма, сы мында и став мусукыс. Ӧні бара ӧтнас, кыдзи и век, ачыс жӧ вӧтлӧма бӧръясӧ. Озыр американскӧй актриса-кинозвезда Элизабет Тейлор дінысь кӧ асьныс верӧсъясыс мунӧны, то еншорса чӧскыд Даша ачыс вӧтлалӧ. Со ӧд кутшӧм вылын юраӧсь коми аньясыд! Майбыр, позьӧ на-й радейтны татшӧмъястӧ, кӧть и оз зарни пиын купайтчыны эсійӧ Тейлор мозыс.

Чӧскыд Даша талун Еншорын жӧ, клубын тонӧ воддза радас пукалӧ батьыскӧд да мамыскӧд орччӧн, сӧдз ма кодь сӧстӧм синъясыс дзирдалӧны — сӧмын и пов, оз-ӧ кутшӧмкӧ мужикӧс смилит ас дінас. Медся том салдат-ветераныс, сизимдас ӧти арӧсаыс и батьыс Дашалӧн. Гашкӧ, «чӧскыд» прӧзвищеыс эз и сы вӧсна кӧвъясь, мый гӧтыра мужикъясӧс сяммӧ мырддявны? Статитанаджык да эсканаджык мӧдтор: Даша во кызь нин завалӧ посёлокса столовӧйын, чӧскыд сёян-юанӧн йӧзсӧ вердӧ. Вот и ас тӧдлытӧгыс, вочасӧн, Мича Даша лоис Чӧскыд Дашаӧн. И сэк жӧ, эз на вошты нывдырся мичлунсӧ: тыр вир-яя, збой и збодер; некор оз кок улас видзӧд, но некор оз сунтшикты. Сиктсаясыс оз лӧгавны Даша вылӧ, нинӧмысь: эз ӧд налысь, а посёлокса бабаяслысь верӧсъяссӧ мырддявліс. Еншорас другсӧ весиг эз видзлы, тайӧ лунъясӧ кӧ некодӧс оз кӧвъяв. Мый кӧть и кӧвъялас: Даша ӧні ӧтка пӧтка, со тай кутшӧм азыма дзоргӧ баяна Эдуардлань. Статя сідзсӧ Эдуардыс, кык во на-й гӧтыра, челядьныс на абу. Но оз лӧсяв Дашалы, арлыднаныс ёна торъялӧны. Гашкӧ, нелямынад матысмигӧн, Даша мӧд ног нин видзӧдӧ олӧм вылас: корсяс ас кодьыс ӧтка мортӧс, мусаӧс, нэм кежлас.

— Ті, дона ас сиктсаяс, тӧданныд: менам пӧль усьӧма фронт вылын. Пӧчӧ томиникӧн на, ки вылас куим челядьӧн, кольӧма дӧваӧн, — баян мексӧ паськӧдтӧдз шуис Эдуард. — Этша кольлӧма Еншорын дӧватӧм керкаыс. Со и гижи ме Роман Григорьевичлӧн кывбур вылӧ сьыланног, сідзи и шусьӧ сьыланкывйыс — «Дӧвалы».

Сьыліс Эдуард нориника, сьӧлӧмсяньыс:

Шудтӧм сэк гожӧмыс вӧлі:

Бӧръяысь окыштчин сэк...

Сэксянь тэ, мичаник дӧва,

Верӧстӧ виччысян век.

Сідзи тай артмӧма олӧм:

Öтиысь чужлӧ быд морт.

Вӧтъяснад верӧсыд волӧ

Видлыны сё муса горт.

Садьман да, шобрӧдлӧ весиг.

Мый вӧчны — ачыд он тӧд.

Синвасор пернапас чӧвтан,

Ок эськӧ збыльмис кӧ вӧт!

Дӧвалӧн синъясысь сӧдзджык

Мӧдтор эг аддзыв морт нэм.

Дӧвалӧн синваысь пӧсьджык

Мыйкӧ мӧй свет вылас эм?!

Радейтӧны сиктсаяс ассьыныс артистъяссӧ, ёна и клопайтісны быд сьыланкыв да быд йӧктӧм бӧрын. Мича, мыла гӧлӧса на талунъя Еншор. Долыд вӧлі сьӧлӧм вылас Роман Григорьевичлы: сывйыштіс, тыдалӧ, чужан сиктыс аслас морӧс бердӧ, примитіс ассьыс рӧднӧй писӧ уна во кежлӧ янсавлӧм бӧрын.

Буретш сійӧ здукъясас, кор став сиктӧн гажӧдчисны клубын, гортдорса кыр йывті ӧтарӧ-мӧдарӧ жӧдзис Прокӧ Мить Машӧ — кымӧртчӧм букыш чужӧма, быттьӧ энь ош гуас пырӧм водзвылын. Сійӧ виччысис Вячеславлысь карсянь воӧмсӧ, мед ӧтлаын, мичаа пасьтасьӧмӧн, ки на ки кутчысьӧмӧн, мунны клубӧ: на пӧ, видзӧдӧй, еншорсаяс, кутшӧм лӧсьыд пара ми! Мужикыс инӧн и ладӧн кӧсйис воӧдчыны концерт пансигкежлӧ, а со тай... век абу и абу, кӧть и сизим час нин. Нырыс нюжаліс Машӧлӧн виччысьӧмысла.

«Гашкӧ, жугаліс вӧлӧкас да, — майшасис сійӧ. — Али ещӧ мыйкӧ? Оз-ӧ пӧдруга видз сэні карас? Пӧдругатӧ на-й видзӧ, трасичаыд... Тьпу! Мый ради нӧ кӧвъялі татшӧм мужиксӧ? Абу мужик, а сберкнижка, юрыс ӧтарӧ пуӧ: кыдзи деньга унджыкӧс курыштны. Менӧ тшӧтш няйт уджас кыскис, мапиозничаӧн вӧчис. Мапиознича и эм ме, мыйта нин карсьыс вайӧмторъяссӧ вузалі да. Мед кӧть эз газетуйтны, а то юр яндзим лоӧ, лавосниксьыд сэк вӧтласны. Сьӧктӧмӧн нӧрӧвитлыны ковмас, праздник бӧрас гинеколог дінӧ ветла, мед матка помӧ эсійӧ... мыйкӧсӧ пысалас... Вячеслав и тӧдны оз кут, мый сэті менам пробкаа лоӧ, райбольничаад вӧчӧны сэтшӧмторсӧ...» Дырӧннад быдторсӧ думайтіс Машӧ. Сэсся Петыр Павелсӧ на жалитіс. Гӧтрасисны кӧ сыкӧд, колӧкӧ, кутшӧм шуда семья вӧлі-а. Павелыслӧн суседкаыс со, Даша, локтӧма бать-мамыс ордӧ, картупель пуктысьтӧдз пӧ оз мун посёлокас. Ӧтиыс гӧтыртӧм, мӧдыс верӧстӧм — друг да гозйӧдчыласны ӧкӧньчатӧм на выль керкаас. Оз эськӧ кӧсйы, но вежӧглун на Машӧлӧн чужӧ Павел дінас. Чужас, дерт, ассьыс пыдди лыддьыліс да. Коркӧ сэсся, ӧкмыс час бӧрас нин, Вячеславыс воис. Сідзи и шуис: машинаӧй пӧ жугавліс. Код тӧдас, пӧръяліс-ӧ, эз-ӧ? Дыр тай вензисны-а, дорйысис верӧсыс.

Сэк, кор Люда юӧртіс концерт помасьӧм йылысь, Роман Григорьевич эз веськӧдчы ӧдзӧслань, а кайис сцена вылӧ, пырис важиник занавес сайӧ. Сэні и аттьӧаліс Эдуардӧс выль сьыланкывйысь, а сідзжӧ найӧс, кодъяс лыддисны сылысь кывбуръяссӧ. Карад олігӧн сійӧ эз этшаысь вӧвлы профессиональнӧй артистъяслӧн концертъяс вылын, но нэм помӧдзыс кутас видзны паметяс талунъя рытсӧ, ас сиктса том йӧзлысь сьылӧм-йӧктӧмсӧ. Вӧлӧмкӧ, сиктын эм и олӧма йӧзлӧн хор, талун найӧ эз петавны сцена вылӧ, асьныс вӧліны видзӧдысьясӧн. Роман Григорьевич ошкис концертсӧ, и челядьӧс, и том йӧзӧс шуаліс молодечьясӧн, кинысӧ топӧдліс.

Рытъя шондіыс эз нин шонты, а куньтырасис енэж помас кудриа кымӧръяс пиын. Роман Григорьевич юны некодкӧд эз партитчы, гортӧдзыс колльӧдісны Люда да Сергей. Керкаас пыравтӧг сідз эз и лэдз мунны ныла-зонмаӧс. Пызаныс тыр сёян-юаннас, позьӧ и пукалыштны. Пырӧмӧн тшӧтш дзоля пачсьыс кос пессӧ ломзьӧдіс, ӧдйӧ и доналіс кӧрт плитаыс. Роман Григорьевичлы медтыкӧ пӧсь кофе. Вывтіджык юӧ, да аскӧдыс вӧчны нинӧм оз вермы. Весиг сэк, кор кофе банкатӧ судзӧдны вӧлі сідз жӧ сьӧкыд, кыдзи енэжысь кодзувсӧ, эз овлы тайӧ чӧскыд юантӧгыс. Позис унатор ньӧбны и коммунистическӧй власть дырйи, сӧмын тӧдсаяс пырыд гусьӧн, мӧд ног кӧ, блат серти. Ӧні, майбыр, ставыс блаттӧг сюрӧ, да уналӧн вот деньга кӧшельныс нюрсмунӧма.

Лӧсьыда на и гӧститӧдчис Роман Григорьевич, вит звездаа коньяк юисны, тшӧтш и пӧсь кофе. Ныла-зонмыдкӧд и Роман Григорьевич асьсӧ кыліс на кодь жӧ томӧн. Кӧть мый йылысь эз гиж тайӧ писательыс, медшӧр геройяснас век вӧліны том йӧз. И Людакӧд да Сергейкӧд матысянь тӧдмасьӧмсӧ думсьыс лыддис удачаӧн, зэв коланаторйӧн. Сылӧн, быттьӧкӧ, чужисны вына да паськыд бордъяс, кодъяс вот-вот кыпӧдасны джуджыд енэжас и лэбӧдласны ылӧ-ылӧ, юмов ру пиӧ дзебсьӧм челядьдырас да томдырас. Роман Григорьевич сулаліс ӧшинь дорас, видзӧдіс ылысмысь ныла-зонмалань.

Уна-уна во сайын татчӧс уличьяс кузя котравліс ичӧтик Роман — ас кыӧм дӧра гача, ас кыӧм дӧра дӧрӧма, тшыг нисьӧ пӧт. Войнаӧдз чужлӧм челядь, кодъяслысь батьсӧ мырддис война, эз тӧдлыны кӧрсӧ ни кампет-печенньӧлысь, ни рудзӧг няньлысь. Муса Рӧдинаным чурскис сиктса аньяслысь косьмӧм нёньяснысӧ медбӧръя войтӧдзыс — поставкаясӧн, облигацияясӧн, налогъясӧн. Йӧзсӧ тшыгла кулӧмысь видзис сӧмын вӧр-ваыс. Тӧвнад челядь кыйлісны уркайясӧс. Лэчьяссӧ Роман пуктавліс ӧшинь улас и стынбӧжас, сияссӧ вӧчавліс вӧв бӧжысь. Гожӧмнас йӧзлӧн ёсьмӧм чужӧмныс шылялыштліс: кынӧмнысӧ тыртлісны быдсикас турун-петшӧрнас, тшак-вотӧсӧн, град выв пуктасъясӧн, зонпосни вуграсьлісны. Сэксянь и радейтӧ Роман Григорьевич лунтыръясӧн пукавны ю берегын киас вугыр шатинӧн. А эм, кӧні пукавнысӧ: карын кӧ — Сыктыв ю пос дорын, Моровса дачаас кӧ — сэті визувтӧ то баддя, то эжӧра берега Кылтым. Овлӧ, кор табак кӧшельӧ тӧрмӧн и шедас чунь кузьта кельчи-ёкышыд, а мыйта выль мӧвпъяс чужӧны! Кыскас зепсьыс блокнотсӧ да пасйышталас ӧттор-мӧдтор, овлӧ и дась кывбур артмӧдас:

Кывзышта кыр йылас

Кайяс кыдз сильгӧны.

Тӧвру кыдз борд йывнас

Вӧр-васӧ гильӧдӧ.

Юыслӧн визулын

Кельчи мед юркъялӧ...

Пармалысь мичлунсӧ

Морӧс тыр вуграла.

Вӧр-васӧ радейтӧмыс, надейнӧ, и вӧчис Роман Григорьевичӧс поэтнас. Оз помнит, мед коркӧ чужис кывбурыс пызан сайын пукалігӧн. Ывла вылын, восьса енэж улын локтӧны юрас медмича образъясыс. Тулысын ловзьысь и арын ойбыралысь мусерын, быд дзоридзын и пу чалльын, кыаӧн востымасьысь енэжын и юяслӧн сялькӧдчысь гыясын эм поэзия, коді то гажӧдӧ, то жугыльмӧдӧ быд мортӧс, торъя нин поэтӧс. Роман Григорьевич сьӧлӧмнас кылӧ чужан муыслысь лов шысӧ, кылӧ челядьдырсяньыс, та вӧсна и вӧр-ваыс сылӧн кывбуръясын век ловъя:

Эжва вывті ветки пыжӧн кывта,

Эг на вунӧд киын кутны пелыс.

Ойдӧдӧма видзьяс тувсов ытва,

Он судз синнад, кӧні мӧдлапӧлыс.

Чери сьӧм кодь югыд, визув юыс

Пыжӧ резӧ посни, эзысь гысӧ,

Быттьӧкӧнӧсь беринӧсь том Тулыс

Чериӧс моз сьӧмйӧ Эжва вывсӧ.

Кымын ӧкмис арлыдыс, сымын ёнджыка кыскис Роман Григорьевичӧс прозаӧ. Эз кутны тӧрны мӧвпъясыс кывбура строкаясӧ. И кор гижис медводдза повестьсӧ, син водзас сулалісны муса Еншорыс аслас мича вӧр-ваӧн, сэтчӧс йӧзыс асланыс радлунӧн и шог-печальӧн. Гижӧдсӧ йӧзӧдӧм бӧрын регыд и кутісны воны письмӧяс — землякъясыс унаӧн тӧдӧмаӧсь асьнысӧ, кӧть и нимнысӧ авторыс вежлалӧма. Эмилия Власовналӧн верӧсыс, Евлогийыс, коді медшӧр герояс асьсӧ аддзӧма, воліс карӧдз, Роман Григорьевич ордын и узис, вина юыштісны да. Со тай, кувсьӧма нин, ветымын вит на весиг абу вӧлӧма. А сэки, кызь во саяд, ён да мича вӧлі, мед кӧть и дзуртіс протеза кокыс да ветлӧдліс бедь вылӧ мыджсьыштӧмӧн. Сюрас стрӧка дай Роман Григорьевич аддзӧдчылас Эмилия Власовнакӧд, казьтыласны ассьыныс ылӧ бӧрӧ кольӧм челядьдырсӧ. Евлогий агрономавліс сиктас, веськыд коксӧ тракторӧн дойдліс.

Сэні жӧ, медводдза повестяс, паныдасьлӧ нывка, кодӧс радейтліс ачыс Роман. Кутшӧм на и радейтӧм эськӧ дас кык-дас куим арӧснад да, но здӧвӧльысь ворсӧм эз кольлы окасьтӧг — пырджык зонкаыс чупнитліс нывкаыслысь бан боксӧ. Сійӧ нывкаыс ӧні ачыс нин ыджыд мам, олӧ посёлокын, мам-героиня. Сэтшӧм окота Роман Григорьевичлы аддзысьлыны дзолядырся муслуныскӧд! Кыдз сӧмын-а? Ӧнтай, коньяк юигӧн, Люда да Сергей висьталісны, верӧсыс пӧ шег кодь и эм, а зэв ӧбичатӧм; челядьыс пӧ дас, а век на вежӧгтӧ. Сэсся-й, даснаныс пӧ ныв: кодкӧ — верӧс сайын, кодкӧ — абу, кодкӧ — чуркаа. Тадзнад, дерт, ӧбичатӧм лоан. Верӧсыс абу еншорса, чилимдінса роч пӧ — карын, педучилищеас велӧдчигӧн тӧдмасьлӧма зонмыскӧд. Кыкнанныс сэсся Еншор дорса посёлокын и уджалісны, ӧні на верӧсыс электрикалӧ.

Аддзысьлас Роман Григорьевич и повестьса мукӧд геройяскӧд, кодъяс талун ловъяӧсь на. Сёрнитас да, нуӧдлас кодӧскӧ чери кыйны, терпенньӧыс абу, сэтшӧма кыскӧ Важ Эжвалань. Сэні кӧть вугырӧн, кӧть ботанӧн кыйсьы. Сӧмын ылынджык сэтчӧдз муннысӧ-а. Бырӧма гажыс берегын джыдж позъяса Важ Эжваысь, коді горувланьыс сӧльнитчӧ Выль Эжвакӧд. И Еншор юыс, и Важ Эжваыс быттьӧкӧ визувтӧны Роман Григорьевичлӧн сьӧлӧм пыр, век ясыда сулалӧны сы син водзын. Весиг, быттьӧкӧ, сиктыс ӧвтӧ татчӧс юясӧн, тыӧн да чериӧн.

Ӧнӧдз пукалӧ сьӧлӧмас и татшӧмтор. Июнь пом вӧлі, Романлы буретш тырис дас ар, вуджис нёльӧд классӧ. Чужан лун кежлас пӧчыс вурис сылы ас дӧраысь мича сера дӧрӧм да вуграсьнысӧ выль номдӧра. Мамыс мукӧд нывбабаяскӧд муніс видз вылӧ, локтігкежлас Романӧс да ыджыдджык писӧ тшӧктіс ломтыны пывсян, а сідзжӧ кайлыны керка вылас, вияланаинъяссӧ вевттьыны сюмӧдӧн. Быд зэригӧн письтӧ ваыс стен пӧлӧныс. Пӧчыс тӧрытнас быдса нӧб вайис гырысь пластъясӧн кульӧм сюмӧдсӧ. Кык вок кайисны керка вевт вылас, а пӧчыс палича пос вывсянь чуйдаліс, кыті мый дӧмны. Ачыс, пӧрысь мортыд, эз кай, юр вежӧр бергӧдчӧмысь поліс. Ыджыд вокыс, дас куим арӧса мужичӧйыд, уна нин кужис вӧчны чера-пурта уджтӧ. Батьтӧм олӧмыд тай ӧдйӧ быдторъяс велӧдӧ.

Эштӧм бӧрас Роман кольччис на, пуксис ӧклупень вылас, кысянь ыджыд шондіыс кажитчис нӧшта на югыдджыкӧн да матынджыкӧн, а Еншорыс, юыс да тыыс быттьӧ сылӧн ичӧтик ки пыдӧс вылӧ тӧрисны. Эз тыдав сӧмын Важ Эжва, сук вӧрыс сійӧс сайӧдіс. «Некор эн вунӧд тайӧ мичлунсӧ!» — шуис быттьӧ Романлы зарни синлыса жар шондіыс. Гашкӧ и, эз весиг шондіыс, а ачыс Енмыс тшӧктіс кольны паметяс веж турунӧн, шоныдӧн, югыдӧн ымралысь гожся лунсӧ. Ӧд сэксянь колис нелямын сизим во, а сійӧ лунсӧ вунӧдны сідз эз и вермы.

Эз-ӧ сэкся югыд шондіыс, коді пыр кежлӧ йӧршитчис зонкалӧн сьӧлӧмӧ, чуксав Роман Григорьевичӧс чужан сиктас?

Дыр на эськӧ Роман пукаліс ӧклупень вылас, да мир туйладорсянь кыліс ас кодьыс жӧ зонкалӧн тӧдса гӧлӧсыс: «Ром, мамӧ корис миянӧ пыравны!» «Мыйла?» «Поквальнӧй грамота» кӧсйӧ сетны». Тайӧ вӧлі школаын велӧдысьлӧн пиыс, Виталий. Романлӧн сэтшӧм грамотаыс кык нин, первой да мӧд классъяс бура помалӧмысь; а коймӧд класс бӧрас, абу вӧлӧма школаас грамотаыс да, эз ас кадӧ сетны. Виталий асыкӧн гӧглясигтыр локтӧма. Роман босьтіс жӧ кильчӧ пос увсьыс кӧрт гӧгыльсӧ, и котӧртісны катыдлань. Виталийлӧн мамыс, тыдалӧ, казялӧма зонкаясыдлысь локтӧмсӧ да, воча петіс, мыччис отличникыдлы Ленин да Сталин портретъяса, зарни гижӧда «Похвальнӧй грамота». Сэсся небыдика тапнитіс Романӧс мыш кузяыс, шуис пиланьыс бергӧдчӧмӧн: «Виталей, босьт примерсӧ аслад другыдлысь. То вед кыдз колӧ велӧдчынытӧ...» Пиыс эз и омӧля велӧдчы, ударник жӧ. Рисуйтчӧмысь да сьылӧмысь век пять, артасьӧмыс сьӧкыдджыка сетчис.

Водзӧсӧ мӧдарӧ лоис: начальнӧй школасӧ Виталий помаліс отличникӧн, Роман — ударникӧн. Ассьыс ёртсӧ сэсся Роман эз нин и вӧтӧдлы, а ӧтлаас велӧдчисны сизим классӧдз. Виталийлӧн велӧдчӧмыс та вылын помасис, коліс отсасьны дӧва мамыслы быдтыны ичӧтджык чой-воксӧ. А Роман велӧдчис водзӧ... Со мый вӧсна и Роман Григорьевич бура тӧдӧ Сергейлысь батьсӧ — дзолядырся Виталей другсӧ, Кузьма Витьӧс, кодӧс ӧні ыдждӧдлӧны Виталий Кузьмичӧн.

Со и ойбыртны кутіс тувсов луныс. Но оз помӧдз тупкы ассьыс синлапсӧ май тӧлысся войыс. Роман Григорьевич куйлӧ куснясян крӧватяс, воштӧма унсӧ: мырдӧн куньӧ синсӧ, да оз куньсьы. Лунтырся ывла югыдыс йӧршитчӧма керкаас, некыдз оз пемдышт. Карас, кӧнкӧ, жалитӧны сійӧс гӧтырыс, Нинаыс, да пиыс, Алёшаыс. А жалитнысӧ эськӧ и дзик нинӧмла: лӧсьыд тані Роман Григорьевичлы, кӧть и юр выв тыр стрӧитчан уджыс. Кыкысь воліс жӧ нин гӧтырыс, керкасӧ ньӧбигӧн, сэсся сёрӧнджык. Во кымын ковмис эскӧдны Нинасӧ, мед поздысьны чужан сиктас. Водзсӧ быд ногыс ыръянитчис. И вӧлі мыйысь ыръянитчыны: гӧтырыс ӧд абу коми, а гуцулка, Карпатысь. Сӧветскӧй Союз киссьытӧдзыд Украинаыд керка мӧдар кодь вӧлі, ӧти семьяӧн моз олісны йӧзыс. Куш Комиын украинечыд сё нёль сюрс. Сэк, кор Украина эз на вӧв рубежсайса странаӧн, Роман Григорьевичьяс ньӧбисны гӧтырыслӧн чужан муысь лӧсьыдик керка. Пенсия вылӧ петӧм бӧрын пӧ сэні, Карпат гӧраясын, кутам овны. Век жӧ, кыскис гӧтырсӧ сэтчӧ, кӧні батьыслӧн да мамыслӧн гуясыс, чойясыс, рӧдвужыс. Роман Григорьевич эз сувт паныдсӧ, кӧть и аслас чужан сиктыс сьӧлӧмас пукаліс. Но нинӧмӧн эз вермы ызйӧдны сэтчӧ гӧтырсӧ, ӧд Еншорӧдз весиг прамӧйджык машина туй эз вӧв.

Карпатса сиктыс кажитчис жӧ Роман Григорьевичлы, зятявнытӧ унаысь сэтчӧ ветліс. Йӧзыс шаньӧсь и, вежавидзысьӧсь и. Кодкӧ мӧй чайтліс, мый Украина да Россия юксьӧмӧдз воасны. Вот и ньӧбисны керкатӧ сэтысь, тшӧтш и небыд улӧс-диван, ковёръяс и. Нёль жыръя керкаыс, шифер вевт улын. Гашкӧ, асланьыс на и синіс эськӧ гӧтырыс, да Алёша пиныс батьладорыс сувтіс. Ӧні сэн Нина чойыслӧн пиыс, военнӧй лётчик, дачаын пыдди олӧ семьянас.

Со тай, шоныд Украинаын дась керка, ӧшинь улас яблӧгыд и, грушаыд и, сливаыд и, вишняыд и, черешняыд и — став юмовторйыс быдмӧ, а Роман Григорьевич джынвыйӧ сісь короминаӧн ноксьӧ, кӧні, вальдӧм кильчӧ дорас, сӧмын пӧрысиник ӧтка льӧм пу вӧрӧшитчӧ. Ок и уна ковмас вӧчасьны, мед еншорса тайӧ керкаыс эз повзьӧдлы, а гажӧдіс гӧтырыслысь и синсӧ, и сьӧлӧмсӧ. Эскӧ тай Роман Григорьевич-а, велалас пӧ тайӧ сиктас Нинаыс, ачыс мича вӧр-ваыс пӧ отсалас радейтны татчӧс местаяссӧ. Кӧсъяс кӧ, рӧдвужсӧ видлыны любӧй пӧраӧ вермас ветлыны Украинаас. Ачыс, Роман Григорьевичыс, тан кутас ноксьыны, кодӧскӧ да отсасьысьӧс кутас корлывлыны. Гожӧм кык ковмас, мед гӧгрӧстны став уджсӧ. Колӧ вот пывсянсӧ ӧдйӧджык тшупны да лэптыны, радейтӧ гӧтырыс корӧсьнад пывсьыны. Пывсяныс сам кодь жӧ и лоӧ, мед ёнджыка кыскис татчӧ Нинасӧ.

Оз узьсьы Роман Григорьевичлы, быдпӧлӧс думыс ылькйӧ и ылькйӧ, бергалӧмысла сӧмын дзуртыштлӧ куснясян крӧватьыс. Бара на лишнӧй лои юӧма кофесӧ. Петіс пос помас, зажигалкаӧн ӧзтіс сигаретсӧ.

Буретш тайӧ жӧ здукъясас ку письыс петӧ пельшӧр Агни: нылыс абу и абу. Мед эськӧ эз жӧ вод Сергейыскӧд! Кыкысь нин чой йылӧдзыс петаліс уліс дӧрӧм кежсьыс, гашкӧ, ывлаас шӧйтӧны том йӧзыд, да эз усь син улас Людаыс. Кысь тон и усяс, кор Сергей ордын гигзьӧны, кӧтшас ӧшиньдорса крӧватьын вальмасьӧны. Корнил лӧньӧдӧ гӧтырсӧ: «Налӧн ӧні кадыс... Миян кольны кутіс...» «Кага кӧ ваяс?!» — пыркмунӧ гӧтырыс. «Мый нӧ ваяс кӧ? Нывбабаыд кага вайысь и эм». «Кості выжывмин али мый тэ, Корнил? Тадз вед он жӧ шу аслад ныв йылысь!» «Вод, Агни, узь. Сергейыд абу ош, оз сёй Людатӧ». «А вот и сёяс! Пасьтася, корсьны ветла...»

Гӧтырланьыс сітаннас пескыльтчӧмӧн шкоргис Прокӧ Митьӧ. Клубысь воӧм бӧрын пи ордас кежаліс, водка доз юисны Кӧсьтаыскӧд. Пиыс топыд морт, унджыксӧ оз юктав. Сэсся, воис гортас да, Иринаыслысь пычкис курыдторсӧ. Кӧсйис на кок йылас виччысьны Вячеславлысь воӧмсӧ, да вугыртіс пызан саяс. Гӧтырыс гири-люку кыскис крӧватьӧдзыс, уліс дӧрӧм-гачӧдзыс пӧрччӧдіс.

Уліс судтаас мургисны ныв гозъяыс — Машӧ да Вячеслав. Бумага вылӧ пасъялӧмӧн арталісны, кымын сюрс шайт нин воис барышыс Вячеславӧн карысь ваялӧм тӧварсӧ вузалӧмысь. Тыдовтчис, лунся выручкаыслысь коймӧд пайсӧ асьныс зепталӧны. Унджыксӧ оз лысьтны, мыйкӧ мында вед и потребсоюзлы колӧ сдайтны, сылӧн складъясысь вайӧны сёян-юансӧ. Сельпо конторасӧ сиктысь бырӧдісны во-мӧд сайын. Енмыс, збыльысь Енмыс чуйдіс Вячеславлы татшӧм лавосниксӧ! Сьӧмсӧ кутас пуктыны карса коммерческӧй банкӧ, дерт жӧ, аслас ним вылӧ. Сьылӧ сьӧлӧмыс Вячеславлӧн, окота дурыштны татшӧм здукъясас небыдик да чӧскыдик Марияыскӧд.

Кӧть и асьсӧ некор эз пуктыв коньӧр туйӧ, мужиктӧм олӧмыс этша вайис радлунсӧ Инессалы. Эз и тӧдлы, воясыс лэбыштісны, кузь юрсиас дзор сіяс ӧшйисны. Пиыс вӧсна, Павелыс вӧсна, югзьыштіс эзысьӧн юрсиыс. Кутшӧм эськӧ гажа вӧлі, внучкаыс кӧ, Петыр Павел Раяыс, оліс пӧчыскӧд. Вой шӧрлань матысмӧ кадыс, а Павеллӧн куш на крӧватьыс. Инесса тӧдӧ: оз юсьы пиыс, сідзкӧ, мӧдторйын помкаыс. Ывлаас, еджыд чӧв-лӧняс гӧлӧсъяс кылыштӧны, но некод некӧн эз тыдав. Кайис гӧбӧч вылас, паччӧр ӧшинь пырыс видзӧдліс выль керкаланьыс. Кильчӧ вылас Павел сулаліс... Чӧскыд Дашакӧд. Инесса некоднаннысӧ эз дивит, суседъясыдлы эм мый йылысь варовитны. Кыкнанныс посёлокын уджалӧны, кӧсъясны кӧ, любӧй пӧраӧ аддзысьласны, сёрнитчасны да. Инасис сьӧлӧмыс Инессалӧн, эз кут кыйӧдчыны. Аски Дашасӧ чай юны чукӧстлас, окота нин посёлокса пӧдругаяс йывсьыс юасьыштны, кодсюрӧысь гажыс бырӧма. Дашалӧн тӧдтӧмторйыс абу, столовӧяд уджалігӧн быдторсӧ кывлӧ. Кор Павелӧс пуксьӧдісны, Даша и ышӧдіс век Инессаӧс аслас бур кывйӧн, эз лэдз усьны сьӧлӧмнас. Аслас письмӧясын Павел тшӧктыліс висьтавны приветсӧ дзик ӧти мортлы — Дашалы. Коркӧ, во вит сайын, Даша висьтасьліс Павеллы: «Чужи кӧ кӧть нин во дасӧн сёрӧнджык, тэ эськӧ менам вӧлін... Радейта ме тэнӧ, Павел...»

Шоныд шебрас улын орччӧн кургӧны Виталий Кузьмич да Ульяна. Майшасьӧны гозъя, ӧд матысмӧ Сергейӧс армияӧ колльӧдан лун. Эз эськӧ вӧв и шогалӧмыс, Россияын кӧ эз воюйтны — Чечняын изӧны йӧзӧс. Война йылысь висьталӧны радио, телевидение, гижӧны газетъяс. Вот и полӧны бать-мам асланыс пияныс вӧсна, кодъяс пӧвстысь быдӧн вермас веськавны войналӧн изки костӧ.

А ӧні, мӧдарын окасьӧм-вальмасьӧм бӧрын, призывник Сергей колльӧдас Людаӧс ӧшинь улӧдзыс, сиасны ӧта-мӧдыслы бур вой и янсаласны. Янсаласны аскиӧдз.

Бур вой тэныд, Еншор! Мича вӧтъяс тіянлы, еншорсаяс!

Шонді петтӧдзыс на, асъявылыс тувсов войыд быттьӧ мыссьӧ пӧжӧм йӧлӧн. Енэжыс, вӧр-пу йылыс алӧймыштӧ, сынӧдыс ыркмунӧ, кокньӧдӧ лов пытшкӧстӧ, пальӧдӧ унзільысь лэбачьясӧс. Еншор юсянь да тысянь разалысь нӧгыль руыс ӧшйӧма керка костъясӧ, сиктыслӧн узьлан дӧрӧм кодь лоӧма. Том веж турун вылын посни сикӧтш моль моз лайкъялӧ лысва. Ойбыралӧ, люньлэдзыштӧма сывъяссӧ Роман Григорьевичлӧн кильчӧдорса пӧрысиник льӧм пу.

Тӧрытъя гаж бӧрын шойччис сикт. Но водз олысьыд кок йылас нин. Со тай, мир туй кузя журӧбтіс мотоцикла — тайӧ Немеч Вань лэччис Важ Эжвалань, кытчӧ войдӧрлун вӧйтавліс ботанъяс. Кык кӧлесаа мотоциклнад позьӧ воӧдчыны ю дорӧдзыс, кӧні, ичӧтик кер чомйын, и видзӧ кыйсян кӧлуйсӧ. Ваыс туӧ и сюрӧс помъяссӧ кӧртавліс бадь кустъясӧ, но ӧдвакӧ нин найӧ эз саявны. Бердісны кӧ, ковмас корсьны ботанъяссӧ крук кыскалӧмӧн. Свежӧй черитӧг Немеч Вань оз кольччы, ӧд лун-мӧд мысти гортас колӧ вайны райбольничаысь кагаа гӧтырсӧ.

Асъя унмыд дуль петмӧныд чӧскыд. Коркӧ вой шӧр бӧрас и унмовсис Роман Григорьевич. Некыдз эз куж думыштны, мый татшӧм водз сійӧс садьмӧдасны. Час нёль вӧлі, кор черӧбтіс керка ӧдзӧсас таркнитӧмысь. Трусик да майка кежсьыс и матыстчис ӧдзӧсланьыс, чирыштӧм гӧлӧсӧн юаліс:

— Код сэн?

— Гӧсьтъяс, — воча кыліс нывбаба гӧлӧс.

— Каличтӧм, пырӧй. — Ӧдзӧсыс и збыльысь каличавтӧм вӧлі.

Порог вомӧн баръёла кокъясӧн воськовтісны кык том нывбаба: ӧтиыс — ыджыдкодь тушаа, алӧй бан бокъяса, джинсы гача; мӧдыс — ичӧтджык, вӧсниджык, пелькиник гӧгрӧс чужӧма, дженьыд юбка увсьыс чурвидзис ёсиник пидзӧсыс. Кыкнанныс кудриа юрсиаӧсь, кыкнанныс кучик пинжакаӧсь.

— Бур асыв ли, бур вой ли, Роман Григорьевич! — шыасис ичӧтджыкыс.

— Кысь ті усинныд? — керкаса кӧзяинлы окота вӧлі матькыштны, кыкнаннысӧ тодмышкавны, но кутчысис. — Кыт ті пыринныд, посводз ӧдзӧссӧ пытшсяньыс тасавлі да?

— Затонысь усим. Мам-бать ордӧ гӧститны воим, Епим Микиталӧн нылыс ме Элла, а тайӧ Эмма, мужиклӧн чойыс. Миян эз на водлыны, ӧнӧдз гажӧдчӧны, а ми пышйим, локтім видзӧдлыны ловъя писательӧс.

— Вӧтӧдасны кӧ мужикъясныд да ньӧръяласны, сэк тон лоӧ тіянлы ловъя писатель.

— Верӧсыд менам мургысь кань кодь рам, некор на весиг эз печиктыв, а Эмма верӧстӧм дай... Тэ, Роман Григорьевич, том на тай вӧлӧмыд, а книгаса портрет вылад пӧрысьджыка тыдалан, — варовитіс Элла. — Эм менам тэнад книгаыд.

Трусик-майка кежсьыс Роман Григорьевич том морт кодь на и сулаліс: лишнӧй кынӧм абу ни, косіникыдлӧн некыт абу ропмунӧма ни. Шыльыд да яй щӧкатӧм на чужӧмыс. Эз пӧрысьт морттӧ и ӧчкиыс, а мужичӧйыдлы дзор юрсиыс зэв на и лӧсяліс.

— Мый сэсся тіянкӧд вӧчан... Пыринныд кӧ, пуксьылӧй лабичас, гачася ме, — пыді жыръяс саяліс кӧзяин. — Мыйӧн воинныд Затонсяньыс? Эн-ӧ Вячеславкӧд?

— Прокӧ Мить Машӧыслӧн Вячеславкӧд али мый? Эгӧй. Асланым «мыльницаӧн» воим, дас кыкӧд час нин вӧлі, — вочавидзис Элла. — Батьӧлы мусаник внуксӧ тшӧтш вайим.

— Казявлі ӧшинь пыр, турунвиж «Запорожец» катыдлань муніс. Сідзкӧ, сійӧ «мыльницаыс», кыдз ачыд шуин, тіян и вӧлі.

— Машинаыс важ, ӧтарӧ нин лолалӧ, мужикӧй лунтыр кок йылас сувтӧдіс, колана запчасьтъясыс оз сюрны.

— Век жӧ, кыдз восьтінныд посводз ӧдзӧссӧ? — дӧрӧма-гача петіс пыді жырсьыс Роман Григорьевич.

— Еншорад пытшкӧсса став каличыс ӧткодь. Наличник бокас сой тӧрмӧн розь эм, китӧ сюйышт и йӧткышт тассӧ.

— Ладнӧ, талун жӧ вӧча выль калич. А то садьма коркӧ и бокысь тӧдтӧм нывбабаӧс аддза, — шмонитіс кӧзяин.

— Лёк али мый тӧдтӧм нывбаба бокас? — збоймӧдчис Эмма. — Гашкӧ, кутшӧм на-й лӧсьыд...

— Сідзкӧ нӧсь, Эллаыс лоан Никиталӧн нылӧн, а Эммаыс? — сёрнисӧ бергӧдіс кӧзяин.

— Ме? — Эммалӧн ӧдва воссьӧны син лапъясыс, тыдалӧ, унмыс личкӧ, либӧ гажаысла, но крепитчӧ. — Ме абу тась. Кар дорын, Выльгортын чужлі. Кӧн уджала? Карас и уджала. Мыйла абу верӧс сайын? Петалі, да юысь шӧрӧ веськалі, тайкӧ ачымӧс эз юсьӧд, вот и юкси. Ой, сэтшӧм лӧсьыд, мыні да.

— Шырсьысь-мастер Эммаыд, — шыӧдчис Элла. — И менӧ аслас ремеслӧӧ велӧдіс, ученица ме сылӧн.

— Кыкнанныд парикмахеръяс?

— А мый? Миян профессияным нэмӧвӧйся. И коммунистъяслы, и капиталистъяслы колана йӧз ми, тшӧтш и... писательяслы. Сідз али абу, Роман Григорьевич?

— Пӧжалуй, тэ прав, Элла, Элла Никитична. Абу сӧмын профессияныд, но и нимъясныд тіян мича — Элла, Эмма.

— А асьным? — ӧти вомысь шуисны кортӧм гӧстяяс.

— Ас йывсьыныд и сёрни абу. Сё ей бог, кыкнанныд зэв мичаӧсь, — нюмъяліс кӧзяин. — Гашкӧ, водка кутам юны?

— Гӧтырыд оз су? — нюмыртіс вомсӧ Эмма, быттьӧ окасьны лӧсьӧдчӧ.

— Суас кӧ, ӧщӧпекалас. — Куим стӧканӧ чукйӧныс кисьталіс водкасӧ Роман Григорьевич. Мед нин ӧдйӧджык юасны да усйысясны, вина ради жӧ локтісны-а.

— Кодӧс ӧщӧпекалас?

— Тіянӧс. И менӧ тшӧтш.

— Сэтшӧм вежӧг али мый?

— Вежӧг, поводыс кӧ эм.

— И частӧ овлӧ поводыс? — тадзсӧ Эмма сёрнитіс. Элла чӧв оліс.

— Ме нин олӧм олі, быдторйыс вӧвлі... Вайӧ юамӧй пыдӧсӧдзыс, и разӧдчам.

Гранъя стӧканъяссьыд кыкысьӧн куштісны водкасӧ. Важ жар вылад нывбабаяс поводнӧ гажмисны. Лӧсьыд лоис и Роман Григорьевичлы, мӧд доз лэптыны дась. Мый тон кутас жалитны, со тай, быдса ящик винаыс, стрӧитчигад сытӧг некыдз оз позь. Эллалӧн ёсь пидзӧсъясыс кутісны на кокъяссӧ, кӧть и воськовтігас шатовмунлӧ. Аянылыс вугыртіс пызан саяс. Кӧть и видзӧднысӧ жебиник Эллаыс, сідзсӧ, тыдалӧ, сӧнйӧра.

— Роман Григорьевич, извенит, ен могысь, извенит. Миянлы гортӧ колӧ мунны, колльӧдышт потшӧс сайӧдзыс... Эмма, Эмма, кыпӧдчы, пошли домой.

Эммалӧн сьӧктаммӧма юрыс, узьны окота. Моньыс чеччӧдіс аянывсӧ, но Эмма чоталӧм кӧбыла кодь: ӧтарӧ ни мӧдарӧ. Лабич бокас туплясис машинаыслы гожйысь дӧра вевттьӧд, сэтчӧ и лажмуніс сэсся. Гашкӧ и, нарошнӧ нёрис, тані лӧнь и лӧсьыдджык Никита ордын серти. Роман Григорьевич поньталіс джинсы гача, кучик пинжака нывбабаӧс купайкаӧн: тан пӧ оз зырт муссӧ, мед узьӧ. Эллаӧс колльӧдіс батьыслӧн керка ӧшинь улӧдз, абу ӧд ылын, катыдланьыс нёль керка кост.

Бӧрсӧ локтігӧн Роман Григорьевич куритчис, пос помас сулалыштіс, зумыда тасаліс посводз ӧдзӧссӧ и пырис керкаас. Эз жӧ тай гатш усь: куснясьысь крӧватьын трусик да лип кежсьыс ныргорӧн узис Эмма — киняувланьыс исковтыштӧма ыджыд нёньяса, мыськӧм мӧс сёркни кодь еджыд да гӧгрӧс лядьвейяса том нывбаба.

5

Код тӧдас, нюжалас-ӧ тулысыс, но му выв уджъясӧн войтырыс эз тэрмасьны. Шупалӧминъяс гӧрны петкӧдіс тракторсӧ Зосим. Надейнӧ, юнысӧ бырӧма сьӧмыс, а керкаысь керкаӧ шляйтчыны оз кут дай. Кодсюрӧ ноксис керкадорса градъяс вылын: шыблалісны куйӧд, путкылялісны му, теплицаяс да парникъяс дасьтісны. Еншорсаяслӧн муясыс лыаа, и мукӧдлаын серти водзджык пуктылӧны картупель. Таво, тыдалӧ, сёрӧнджык жӧ кутасны пуктысьны. Лун сьӧмӧснас уль лым лэбалыштіс. Та бӧрти, гашкӧ, вежсяс вой тӧлыс, шондӧдас.

Туй кузя ӧтарӧ-мӧдарӧ руньялӧны мужикъяс да бабаяс, медбӧрти чукӧртчӧны лавкадорса кушинӧ. Став сертиыс тӧдчис, мый сиктын век на праздник. Прокӧ Мить Машӧлӧн шойччан лун жӧ, ӧшинь ув йӧрас ноксьӧ, градъяс костас бӧрӧздаяс вӧчалӧ. Вячеслав аслас «Москвичӧн», надейнӧ, матысмӧ нин Сыктывкарлань: кӧть и праздник, уна лэччысь-кайысьыд; кадсӧ оз весь лот зіль мортыд. Томана магазин дорсянь то ӧти, то мӧд веськӧдчӧ вылыс уличалань, лавосник Машӧяслӧн керкалань. Кывзысян кӧ чӧв-лӧняс, гӧлӧсъяс кылан:

— Машук, вузав ӧти доз...

— Митреевна, петкӧд пара сулея...

Улыс кум ӧдзӧссӧ войӧдзыс оз и томнавлы. Аслыс, Машӧлы, кивыв, и йӧзыс дӧвӧленӧсь.

Прокӧ Мить асывнас матыстчыліс суседыс дінӧ — Корнил дінӧ, ӧшинь пырыс и чукӧстіс: лок пӧ юрнымӧс веськӧдам, зять пӧ колис да эм менам, но пыксис Корнилыс. Ог пӧ ме висьӧдчы, пасибӧ пӧ. Век жӧ петаліс ывлаӧдзыс да ӧтлаын куритчисны. Сёрнитчисны аски чукӧртчывны сельсӧветӧ, письмӧ гижны правительство ним вылӧ. Талунсянь шуисны чуйдыны и Роман Григорьевичлы, мед аскисӧ прӧстмӧдчылас. Мыйкӧ абу лючки-ладнӧ Еншортыӧс кӧртымалӧмын, кӧть эськӧ и ставсӧ позьны кутіс вузавны и ньӧбны да. Кӧть нин мед ты джынсӧ колисны еншорсалы. Лёк олӧм тай заводитчӧ. Ок, лёк олӧм! Позьӧ мӧй морт ныр улысь мырддьыны Енмӧн козьналӧм вӧр-васӧ!

Еншорты шылькнитчӧма дас вит верст кузя, сывбордйыслӧн пасьтаыс кыткӧ сё метр, кыткӧ — верст джын, а кыткӧ и — верст кык. Джудждаыс абу жӧ ӧткодь: медся ляпкыдінас шӧркодь кодь тушаа мортыд судзас пыдӧссӧ кокнас, а местаясӧн и кык пӧв джуджыдджык. Берег пӧлӧныс оз ляк бадь, а джуджыд вӧр шувгӧ. Сэсся паськыд нюръяс нюжвидзӧны, кӧні турипувйыд и, мырпомыд и ӧзйӧны кӧдзыд да югыд биӧн. Тулыснас гажаа сьылігтыр локтӧны турияс, юсьяс да дзодзӧгъяс, тэрыба лэбӧны уткаяс, поздысьӧны сук эжӧрас. Тыыс коркӧ вӧлӧма югыд да сӧдз, пырыс тыдалана, но ачыс кадыс вежис ваыслысь рӧмсӧ — пемыдгӧрд лоис. Тысяньыс верст джын сайын, гӧгрӧс нянь чӧвпан кодь нӧрыс вылын, ачыс сиктыс — Еншор. Вот и кутасны тышкасьны еншорсаяс, мед помӧдз эз мырддьыны чериа тысӧ быдпӧлӧс чиновникыс. Ӧд ты берегъясӧ колисны ассьыныс кок туйсӧ еншорсалӧн эз ӧти кӧлена.

Роман Григорьевич помаліс кырссьыны бӧръя керсӧ, комын кыкӧдсӧ. Неважӧн пӧрӧдӧм вӧрыд кокниа кульсис. Лун-мӧд мысти, кор йӧзыс эштӧдасны пуктысян уджъяс, медалас морт нёльӧс и позьӧ тшупсьыны. А ӧні пырас да ломтас дзоля пачсӧ, ужин дасьтас. Сиктса сынӧдыс, сӧнъяс мудзтан уджыс сьӧлӧмвыв Роман Григоръевичлы. Сёр арӧдз тан кутас ноксьыны, кымын ӧдйӧджык помалас стрӧйбасӧ, сымын водзджык пуксяс гижан пызан сайӧ. Телепит нин. Окота аддзысьлыны Людакӧд, сыкӧд ачыс лолӧ Людалӧн кодь арлыда, сыкӧд кокни да лӧсьыд варовитны. Мед эськӧ эз жӧ локны эсійӧ Эллаыс да Эммаыс, а то и збыльысь грекӧ вӧйтасны. Вӧк петкӧданаӧсь кӧ вӧліны, мӧд делӧ. Сэтшӧмъяссьыд нинӧмла повны. А лӧсьыд нывбабаясыд тай быдлаті на вермӧны вӧрзьӧдны мужичӧйыдлысь, вежтӧ петкӧдӧны. Кӧсъян кольны веськодьӧн, да кысь бара-й, мӧдарӧ на: ӧзйӧ и ӧзйӧ сьӧлӧмыд то мича синъяссьыс, то мича вом доръяссьыс, то мича морӧссьыс... Сӧмын на думыштіс та йылысь Роман Григорьевич, ӧдзӧсас кодкӧ тотшнитіс. Эз и веськӧдчы пач вом дорсьыс, дакнитіс.

Дзуртыштіс керка ӧдзӧсыс, и порог дорӧ сувтіс... Эмма:

— Роман Григорьевич, исерга пӧлӧс вошті. Гашкӧ, тіянӧ усис, позьӧ видзӧдлыны?

— Кӧнешнӧ. Гудырыс уна да сюрас кӧ. — Кӧзяин кисьыс чӧвтіс истӧгсӧ, эз ломзьӧд пачсӧ.

— Тан кӧ сюрас. Со, ӧтиыс пель нёньын. — Матыстчис да, сьӧд кудриа юрсӧ пӧлыньтліс Эмма. Ӧтар пель йылас югнитіс лӧз изъя зарни исерга. Краситӧм вом дора том нывбаба дінсянь ӧвтыштіс чӧскыд духи дукӧн, а эз нин винаӧн.

— Ме нинӧм эг пыркӧд, корсь.

— Быть вед, а то сюрас гӧтырыдлы да збыльысь ӧщӧпекалас, асьтӧ, дерт.

— Сійӧ уджалӧ, а отпускалігас ас чужан муас кӧсйӧ ветлыны, пиыскӧд. Волас кӧ карсяньыс, сӧмын бӧра-водз.

— Ой, кутшӧм лӧсьыд...

— Мый шуин?

— Да, ме аслым... Первой тан куйлі, сэсся крӧватяд, сэсся вата перинатӧ джоджас лэдзим...

— Ставсӧ помнитан?

— Помнита.

— Юыштан кӧ, кисьта.

— Ог. Ме абу алкоголик, ог быд лун ю.

— Прӧстит.

— Ачыд прӧстит, мый ме йӧй нывбаба... Тан абу. Лок, шебрас увсьыд видзӧдлам.

— Лок...

Эммалӧн пыралӧмыс, тыдалӧ, эз помась сӧмын исерга корсьӧмӧн, вель дыр манитчис да. Том нывбаба петіс керкасьыс кыкнан пель нёняс исергаӧн. Мыйкӧ воштіс эз нин тайӧ пӧрйӧ-а? Вом доръяссьыс тай краскаыс, мыйлакӧ, вушйӧма-а.

Важысянь тадз: рекрутъясӧс армияӧ колльӧдӧны став сиктӧн. Тайӧ пӧрйӧ Еншорысь босьтісны куимӧс, и лавкадорса кушинӧ, кытчӧ и сувтлӧ кайысь-лэччысь автобусыс, йӧзыс весиг эз тӧрны. Райвоенкоматӧ коліс явитчыны лун шӧрын, сідз кымын и воасны. Колльӧдчисны гудӧкӧн, сьылӧмӧн да йӧктӧмӧн. Сӧмын нин бӧръя здукъясас, автобусӧ сӧлӧм водзвылын, синванысӧ чышкалісны рекрутъяслӧн мамъясныс. Бӧръя здукӧдзыс найӧ кутчысисны. Крепитчис и Виталий Кузьмич, но кор топӧдчисны Сергейкӧд, нырбордъясыс кӧтасисны.

Рекрутъясысь ӧтдор, райцентрлань мунысь автобусӧ сӧлісны нӧшта морт-мӧд, тшӧтш и зонъяслӧн мусукъясныс. Автобусын тыртӧм местаыс вӧлі уна, ныла-зонмаяс пуксисны орччӧн, кутчысьӧмӧн. Зонъясӧс лэччӧдны ассьыс «Москвичсӧ» вӧзйыліс Вячеслав, но квайтӧннад эськӧ эз меститчыны, и ставӧн шуисны мунны автобусӧн.

Зато рытнас, карысь локтігӧн, райцентрын Вячеслав сӧлӧдіс машинаас сӧмын еншорсаӧс — Людаӧс да сылысь пӧдругаяссӧ. Вайис, дерт жӧ, дон босьттӧг. Вячеславлы вӧлі весиг нимкодь, мый нывъяс веськалісны сылӧн машинаӧ. Нуӧдіс «Москвичсӧ» нарошнӧ ньӧжйӧджык, мед унджык вевъяліс сёрнитны.

— Тӧдӧмысь, сетінныд кыв, мый быд вежон кутанныд гижны письмӧяс, мый кутанныд овны манакиняяс моз; мый кутанныд виччысьны...

— А ачыд служитлін? — юаліс Люда, водительыскӧд орччӧн сійӧ пукаліс.

— Да, ракетнӧй часьтын, кызвынсӧ пукалі му улын.

— И вӧлі тожӧ ныв, кодкӧд письмӧасьлін?

— Вӧлі, и сетлім кыв — лоны ӧта-мӧднымлы. Колльӧдігас бӧрдіс мамӧысь ёнджыка, а, вӧлӧмкӧ, бӧрдӧ нимкодьысла.

— Эг гӧгӧрво? — чуймисны Людалӧн ыджыд сьӧд синъясыс.

— Абу виччысьӧма менӧ нылыд. Служба помӧдз век ыстіс пӧсь письмӧяс, а вои армияысь да, нылыд — вомӧдзыс кынӧма.

— Вот яндысьтӧм бугыльыд! — шуис кодкӧ бӧрвылын пукалысь. — Ме бара-й виччысьны кӧсъя!

— Ставныд ӧткодьӧсь! — крапкис Вячеслав.

— Гашкӧ, ачыд мыжа? Кутшӧмкӧ лёк кывйӧн дойдін ли мый ли нывсӧ? — унджыктор зілис тӧдмавны Люда.

— Кык во чӧж, лун и вой, ме думайті сы йылысь, гижавлі сылӧнысь на пӧсьджык да мелі письмӧяс, но мӧд зонлӧн киясыс да сьӧлӧмыс вӧлӧмаӧсь пӧсьджыкӧсь менам письмӧяс серти. Нылыд мен вӧчис нэм кежлӧ дой, сэксянь и мынта ме налы, став нывъясыслы, водзӧс... Висьтасис кӧ письмӧас, радейта пӧ мӧд зонмӧс, ме эськӧ и ӧні казьтылі сійӧ нывсӧ медбур кывъяснас.

— Сідзкӧ, петӧма нин верӧс сайӧ, а тэн век на гижӧ любовнӧй письмӧяс, — дивитігмоз шуисны нывъяс.

— Сідз тай артмӧ. Нылыс коді вӧлі? Менам суседка, ӧтлаын быдмим, ӧтлаын школаӧ котравлім, ӧтлаын вотчылім, ӧтлаын корсьлім мӧсъясӧс, шулывлім ӧта-мӧдлы радейтӧм йылысь медъюмов кывъяссӧ. Чайтлім, мый любовыд тайӧ и эм. Вӧлӧмкӧ, абу сідз.

— Окасьлінныд? — пыльсмуніс кодкӧ водитель мыш сайын.

— Ми лыддим асьнымӧс сэтшӧм шудаӧн, мый эг сӧмын ӧта-мӧдкӧд окасьлӧй, а дасьӧсь вӧлі окавны енэжсьыс став кодзувсӧ.

Кывзіс Люда и шемӧсмыліс весиг: Вячеславыс быттьӧкӧ висьталӧ оз кутшӧмкӧ мӧд ныв йылысь, а быттьӧкӧ ставсӧ тӧдӧ Люда да Сергей йылысь. Нывлы кӧсйыссис, мед нин ӧдйӧджык воис Еншорыс, либӧ вежисны сёрнисӧ. Но аслыс Вячеславлы окота вӧлі казьтывны ассьыс томлунсӧ, казьтывны ошйысьтӧг и ылӧдчытӧг.

— Ӧтиысь, чӧд вотігӧн, ылӧджык мунсьӧма и ми вошим, — казьтыліс Вячеслав. — Ковмис узьмӧдчыны вӧрас. Вӧчим лыс чом, ӧзтім бипур, — ӧнӧдз ставыс син водзын, — мойдын кодь вӧлі войыс. Кутчысьӧмӧн узим, сэки и чайтлім, мый пыр кежлӧ лоим ӧта-мӧднымлы... Кымын ар вӧлі миянлы? Ар дас сизим-дас кӧкъямыс, шӧр школа на вӧлі помавтӧм.

— Тэ, Вячеслав, висьталан сэтшӧм сьӧлӧмсяньыд, быттьӧкӧ ӧнӧдз радейтан сійӧ нывсӧ, — шуис Люда.

— Сійӧ вӧлі менам медводдза — тэ кодь жӧ вӧсньыдик, ыджыд сьӧд синъяса. Кык во чӧж сійӧ сулаліс менам син водзын. Кык во чӧж сійӧ бӧбйӧдліс менӧ кыдзи кывтӧм пемӧсӧс... Мустӧмта ме сійӧс, Люда, мустӧмта. Эг кӧ мустӧмт, важӧн нин эськӧ вунӧді ме сылысь чужӧмсӧ...

— Весиг тадз овлӧ?

— Да, овлӧ.

Тыдовтчисны кывтыдпомса муяс. И сынӧдас, и небзьӧдӧм да пуктӧм нин муяс вылас кравзісны ракаяс. Кузь да гажтӧм лоӧ рытыс Людалы. Но бара пуксяс лун — ыджыд да югыд шондіа. Кытчӧ вот веськалас служитны Сергейыс-а?

Сэк, кор машинаысь петісны кык нывкаыс, кабинаӧ колисны ачыс водитель да Люда. Вячеслав перйис бардачоксьыс шоколаднӧй кампет, мыччис Людалы:

— Карса гӧснеч тэн.

— Пасибӧ, Вячеслав. Ӧні мен вом дорӧс юммӧдны некодлы.

— Босьт, став сьӧлӧмсянь.

— Сідзтӧ кӧ, босьта. Радейта ме юмовторъястӧ.

— Мый ещӧ радейтан?

— Радейта видзӧдны шонді лэччӧм. Аддзан, кутшӧм мичаа лэччӧ шондіыс...

— Да мичаа. Шондіыс тэ кодь жӧ мича.

— Шулі нин: эн вежав ме вылӧ, аслад Машӧыд, майбыр, абу жӧ мисьтӧм.

— Сергейтӧ збыльысь радейтан, али ныла-зонмалӧн медводдза ышмӧм, первойысь сьӧлӧм босьтчылӧм?

— Мыйла нӧ та йылысь юасян?

— Любовыд сійӧ зэв донатор, зэв шоча паныдасьлӧ, абу и грек гусявны.

— Менам пыдӧ сійӧс дзебӧма... Пасибӧ вайӧмсьыд, пасибӧ кампетсьыд.

— Енлы.

Ас градъяс вылын и совхозлӧн отделениеын картупель пуктыссис, а страда вылӧ петтӧдз кадыс вӧлі на, и Зосим да Никита эз кутны шемела песны: шуисны отсасьны Роман Григорьевичлы. Писательыд мынтысис эз омӧля, и зэв на и кивыв лоис тайӧ нажӧткаыс, ӧд кок йывсьыс усьысь совхозыд вештысис дӧбельки этша. А таӧдз Виталий Кузьмич мӧдӧдліс Зосимӧс гӧрны «Беларусьӧн» Роман Григорьевичлӧн керка йӧрысь эжасӧ. Кык додь куйӧд вайис и. Небыд, вына му лоис картупель улӧ. Зосим да Никита дінӧ сибӧдчис тшӧтш Петрович — Эдуардлӧн батьыс.

Петрович сідзсӧ велӧдчӧм морт, педучилище коркӧ помавлӧма, сэсся заочнӧ пединститут, школаын учителявлӧма. Куим ныла-пиаӧс быдтісны гозъя, Эдуардыс нин, каганыс, гӧтыра. Но во дас нин оз учителяв, компартия вылӧ лӧг видзӧдласъясысь вӧтлісны школасьыс. Районас первойӧн сійӧ вӧлі нуӧма райкомӧ ассьыс партбилетсӧ. Сэсся век инасьліс сьӧд уджъяс вылӧ, мукӧдлаас эз примитлыны. Ӧти пӧрйӧ юсьыліс и. Тавосянь пенсия мынтӧны, арлыдыс кутіс тырмыны да. Ог тӧд, кутшӧм историк Петровичыс, но кыдзи мужик — киа-подъя. Ыджыд батьыс мастер мортӧн нимавліс: Еншорын кызвын керкаас ыджыд батьысӧн на тэчӧм роч пачьяс сулалӧны, сыӧн жӧ вӧчӧм ӧшинь рамаяс да. Сідзсӧ кузнечӧн вӧвлӧма, кузнечаас и кувсьӧма, накӧвальня бокас унмовсьӧма, укват доригӧн. Унаторйӧ велӧдчис Петрович ыджыд батьыслысь, унатор и кужӧ. Школасьыд вӧтлӧм бӧрын эз пӧгибӧ во, водзсӧ уджаліс стрӧитчан бригадаын, сэсся техника дзоньталанінын кузнечаліс. Школаса директорыс эськӧ корӧ, мед босьтчис нуӧдны челядьӧс уджӧ велӧдан урокъяс, да важ ӧбидаыс на сёйӧ, оз мун. Локтан ар, гашкӧ и, кӧсйысяс, пенсияыс этша да.

Ӧдйӧ тшуписны мастер мужикъясыд пывсян срубтӧ. Пельӧс тшупӧдъяссӧ лӧсалісны бензопилаӧн вундасъяс вӧчалӧмӧн, сідз жӧ и пазитчисны. Лун-мӧд мысти найӧ жӧ и лэптынысӧ босьтчисны. «Урал» бензопилаӧн Никита пилитіс, а Роман Григорьевич аслас «Жигулиӧн» кыскаліс ошнитш. Сиктсянь верст куим сайысь, трасса боксьыс и сюри бур нитшкыс. Мед этшаджык маньбаыс лои, Зосим гӧтырсӧ вайис нитшкасьны, Люда локтіс и. Никиталӧн гӧтырыс яслиад завалӧ да, некор сылы. Июнь шӧр, жар луныс. Мужикъяс коскӧдзыс пӧрччысисны. Людаӧс мездісны нитшкасьӧмысь, керкаас дзоля пач вылын пусьыны индісны. Яя шыд пуас консервысь, яй сорӧн картупель пражитас да. Картупельсӧ оз ков карсянь кыскавны, Еншорын картупельыс мында сэсся нинӧм абу, любӧйлысь позьӧ ньӧбны, сідзи на сетасны и.

Кыпыд сьӧлӧм вылас Людалы, Новосибирскысь Сергейсяньыс письмӧ воӧма да. Присяга примиттӧдз пӧ тані лоам, сэсся нинӧм на ог тӧдӧй. Быдпӧлӧс оружиенас пӧ лыйсьыны велӧдӧны, гашкӧ и, Чечняӧдз нуасны. Сэтчӧ кӧсйысьыс пӧ ӧтка-ӧтка, некодлы абу окота йӧзтӧ виавны, но мӧдӧдасны кӧ, ковмас и лыйсьыны... Письмӧ йывсьыс Люда висьталіс Роман Григорьевичлы, коді вочакывъяс ассяньыс поклон тшӧктіс гижны. Кымын водзӧ, сымын ёнджыка велаліс Людаыс Роман Григорьевич дінӧ, и мӧдарӧ, Роман Григорьевичлы Люда лоис ныв кодьӧн. Олӧма морт да томиник ныв костын дружбаыс вуджис ӧта-мӧднысӧ сӧстӧма, батя-ныла моз радейтӧмӧ. Рӧднӧй батьыскӧд кӧ эз лысьтлы, яндысис да, то Роман Григорьевичкӧд Люда юксьыліс медся гуся мӧвпъяснас.

Мужикъяс, век жӧ, вель дыр ноксисны подув керъяссӧ вольсалігӧн. Эз эськӧ ло вежыня, но венӧ воисны: идравны-ӧ джодж увсьыс эжасӧ.

— Мед чӧскыд лои жарыс, эжасӧ перйыны колӧ, а то сісь дук кутас кывны, — асланьыс синӧ Петрович и кутчысьӧ кӧрт зырйӧ, — дай плакаяс костӧдыс турун мыччысяс.

— Первойысь кыла, мед пывсян улысь эжа идравны, — пыксьӧ Никита, виччысьӧ, мый шуас Зосим.

— Вензьӧм доныс оз сулав, вай, Текуса, мыччыв мӧд зырсӧ, — шыӧдчис гӧтырыс дінӧ Зосим, босьтчис вундавны тавкӧдӧм туруна эжасӧ. — Йирк вылас тайӧ мусӧ и лэптам сэсся.

— Кыдзи бурджык, сідзи и вӧчӧй, — Роман Григорьевич вӧлясӧ сетіс ёртъясыслы.

Йӧр бокті мунысь-локтысьяс «Бог помощь!» горӧдлісны, кодсюрӧ весиг отсасьны вӧзйысис, да Никита кинас ӧвтыштліс: он пӧ колӧй. Ӧтиыс, дӧзмис да, ропкӧдіс: «Тіянлы кӧ вӧлясӧ сетан, мынтысьтӧгыд он сӧмын водка, но и карасин юанныд». Никита краж кызта сойяса, гӧнтӧм морӧсыс мир туй кодь паськыд да шыльыд, юрыс абу нин мольыд, сук руд юрсиӧн вевттьысьӧма. Зосимлӧн мӧдарӧ: этшаджык госыс да яйыс, пу лыпомъясыс чурвидзыштӧны, чунь кызта сӧнъяс сойясӧдыс визлалӧны, гӧгрӧс морӧсас читкыля сьӧд гӧн пуритӧ, сьыліыс гӧнсермунӧма и, суйӧрсайса понӧляин кодь дзик.

— Кыдз тэ узьлан татшӧм ӧблеззянаыскӧд, — дэльӧдӧ Зосимлысь гӧтырсӧ Никита.

— Зосим морӧс бердад позьӧ лым пиын узьны, он, небось, гегды, — лэптӧ верӧссӧ косіник гӧтырыс.

— Вай кывнытӧ эн кеслӧй, а уджалӧй, — ӧлӧдӧ Петрович. Ӧні сійӧ ас вӧчӧм гижтанӧн визьйӧдлӧ пӧтӧлӧк плакаяссӧ, пелькиник черӧн рӧвняйтӧ доръяссӧ. Керсӧ кыпӧдны матыстчылӧ жӧ, кӧть эськӧ и Зосим ӧтнассӧ Никитаӧс тшӧктӧ лэптавны, серамсорӧн, дерт.

Нёль кер судта лэптӧм бӧрын пуксисны куритчыны веж луд вылас. Эз на вӧв ӧбед кад, и мед гажаджыка уджавсис, Роман Григорьевич пыраліс керкаас, петкӧдіс сулея водка да исыштанторъяс. Куимыдлы ӧти дозйыд оз ло уна, рытнас тон юасны горзявмӧнныс. Текуса эз пуксьы мужикъяс кытшӧ, тэльӧбӧн топӧдіс нитшсӧ кер костъяссьыс. Ачыс кӧзяин эз жӧ ю, ӧтлаын пукаліс да куритчис. Стӧкан водка бӧрад гилявны кутіс кыв йылыс Зосимлӧн:

— Петрович, тэ абу-ӧ пуктӧм уска? Юрсиыд руд, а ускыд рыжӧй. Али краситан?

— Никотинсьыс пӧди-а, — водзджык шыасис Никита.

— Ускӧй батьӧсянь, юрсиӧй ыджыд батьӧсянь, — кывйӧн печласьтӧг вочавидзис Петрович.

— Роман Григорьевич, тэ тайӧяслысь сӧрӧмсӧ эн пыдди пукты, — шыасис Текуса. — Юыштасны кӧ, помӧдз личалӧ вом каличныс, быд нинӧм абуыс табак тшыныскӧд ӧтлаын вомсьыныс лэбӧ. Мыйтакӧ-й вомавла Зосимӧс сӧрӧмсьыс, да весьшӧрӧ: чериӧс ваын пӧдтӧм кодь жӧ.

— Зосимӧс вот интересуйтӧ менам ускӧй, а менӧ дзик мӧдтор вӧрзьӧдӧ: вӧвлӧм историк, некыдз ог гӧгӧрво, кутшӧм странаын ми олам, олам коньӧръяс моз, — тӧлка сёрни паніс Петрович, радейтӧ сэтшӧм сёрнияссӧ вӧвлӧм велӧдысь. — Батьясным петлӧмаӧсь атакаӧ «Рӧдина вӧсна! Сталин вӧсна!» пас улын. Мый вӧсна эськӧ петас талунъя поколение? Россия вӧсна? Ельцин вӧсна? Али кыдз? Вот налы! — пигасӧ мыччыліс Петрович. — Нэм чӧж мырси, некутшӧм уджысь эг кедзовтчыв, а пенсияӧй кыксё сизимдас сюрс. Тьпу! Россияыд некор эз пыдди пуктыв ассьыс ныв-писӧ. Ыджыд странаным ассьыс челядьсӧ первой изіс империалистическӧй вылын, сэсся гражданскӧй вылын, сэсся концлагеръясын, сэсся финнъяскӧд, немечьяскӧд да японечьяскӧд войнаяс вылын, бара концлагеръясын, ссылкаясын да тюрьмаясын, изіс Афганистанын, ӧні изӧ Чечняын... — лыддьӧдліс чуньяс вылас Петрович да эз тырмы став чуньыс. — Чиновникъяс госсялӧны, яй щӧканыс сов мешӧк кодь, а йӧз, кодъяс асланыс уджысь кок вож костаныс нажӧвитісны килаяс, бедь вылӧ мыджсьӧм корысьяс моз виччысьӧны правительствосянь милӧстыня. Тайӧ абу Россия, а ад, кӧні веськӧдлӧны сюра бесъяс. Вот и ёрӧ Енмыс татшӧм Россиятӧ. Бурджык мед лыйласны, но татшӧм Россиятӧ дорйыны бой поле вылӧ ог пет!

— Ну, Петрович, шуам, японечьяс уськӧдчасны миян вылӧ. И миянӧс вермасны. Мый сэк кутан вӧчны? — сюся кывзӧм бӧрын шыасис Зосим.

— Но и мый, уськӧдчасны кӧ? Мед. Японечьясыд пӧ кокни кӧмӧн ветлӧны. Ме налы сюмӧд нинкӧмъяс кута кыны, став японкасӧ еншорса лаптиӧн кӧмӧда. Сэки тырмидз лоӧ менам деньгаыд, лавосник Машӧлысь оз нин ков уджйӧзӧн дзайгысьны. Тшӧтш и асьныд на локтанныд ме ордӧ удждысьны.

— Тэ тай абу патриот вӧлӧмыд, Петрович, — кыз гӧлӧссӧ сетіс Никита. — Лёка кӧ олім, эг эськӧ глӧкйӧй водкатӧ тайӧ веж луд вылас.

— Менам батьӧй патриоталіс, нелямын витӧд вося майын усис, томиникӧн на. Пуктіс юрсӧ, мед бура олісны челядьыс. А бур олӧмсӧ эг и аддзылӧй. Кула да, юбилейнӧй медаля эсійӧ быгалӧм пинжакнас и ковмас дзебны. Лёка олӧмысла и юсьӧны йӧзыс, винанас шоглунсӧ пӧдтӧны.

— Эн пов, ныв-пиыд пасьтӧдасны, — шуис Никита. — Пӧдлиннӧ, мыйысь тэн медальсӧ сетлісны?

— Он тӧд быттьӧ. А кысь и тӧднысӧ? Тэ да Зосим вед арлыднаныд миян дінын зырым бедьяс на, — тайӧс шуигӧн Петрович тӧд вылас кутіс тшӧтш и Роман Григорьевичӧс. — Примернӧй коммунистӧн вӧвлі, Ленинлы сё арӧс тыригкежлӧ пысавлісны.

— Зосим, гашкӧ и, зырым бедь, а месӧ абу, ме ар дасӧн ыджыдджык сы серти, — пыксис Никита.

— Кулӧм йывсьыс вай чӧв олӧй. Кулӧм йывсьыс сёрнитігӧн менам сювйӧй кизьӧрмӧ, окота гӧтырлӧн юбка улӧ юрӧс дзебны. — Зосим сувтіс шонділань мышкӧн, упкайтіс жарысла. Кӧть и гостӧм, медъёна пӧсялӧма.

— Абу тай ылын гӧтырыд, мун да кӧть юрнад и кокнад саймовтчы, юбка улад, вуджӧр саяд, ыркыдджык, — эльтыштіс Никита.

— А мый кула кӧ? — эз ӧвсьы сёрнисьыс Петрович. — Челядьӧй быдмисны. Жальӧн кольӧны ӧшинь улӧй, кӧзаясӧй, каньӧй да... Роман Григорьевич, гиж коркӧ миян йылысь, толькӧ мичмӧдтӧг гиж, мед тӧдісны йӧзыслӧн локтан кӧленаяс, кыдзи овлім еншорсаяс кызьӧд нэм помасигӧн.

— Кымын водзджык помаланныд пывсянӧс, сымын водзджык и пукся гижны, — таӧн, тыдалӧ, сетіс тӧдны писательыд: этшаджык пӧ больгӧй, дона кадсӧ эн лотӧй. Кыпыд сідзсӧ Роман Григорьевичлӧн сьӧлӧм вылын. И вӧлі мыйысь радлыны: войдӧрлун, карысь воӧм бӧрын (лэччыліс гортас и оліс сэн кык лун), Корнилкӧд паныдасьліс. Сійӧ и висьталіс, бумаг пӧ воис ыджыд чиновниксянь, ты джынсӧ сетӧмаӧсь еншорса чери кыйысь бригадалы. Любительыд тыас ӧні оз веськав, кӧть и мортыс кыйсьысьяслӧн обществоын да взносъяс мынтӧ. Сылы Важ Эжва эм, Еншор юыс и, сідзкӧ, сиктсаяс оз кольны черитӧг. Роман Григорьевич пыжӧ мотор ньӧбис, Выль Эжваӧдз позьӧ петавны вуграсьнытӧ, кыснасьны да. Ботайтчыны Важ Эжваас лӧсьыдӧсь местаясыс, сы бокын посни тыяс эмӧсь и. Сэсь кызвыннас гыч ботайтӧны, мыйлакӧ оз пыр мукӧд чериыс, тыдалӧ, ёна нин эжӧрнас да нюйтнас тырӧмаӧсь. Ӧти тыын и гычыс весиг оз быдмы, медгырысьыс истӧг кӧрӧб кодь. Посни синма сакӧн гумлавны позьӧ плашки кодь гычсӧ, но чигаджык чери на сёйӧны еншорсаяс.

Пуктісны медвылі керъяссӧ, и Никита пилитіс бензопилаӧн ӧдзӧс да ӧшинь местаяссӧ. Петрович помаліс лӧсавны плака доръяссӧ, став плакасӧ лэптісны и топыда тшукӧдісны ӧта-мӧд бердас. Обед бӧрас нин шуис шыблавны йирк вылас мусӧ да вӧчны вевтыслы мыджӧдъяс. Кыдзи сигӧртны вевтсӧ, висьталіс ачыс кӧзяин, корис вӧчны джуджыдджык пӧкатӧн. Гашкӧ и, абу лӧсьыд йӧзсяньыс, но Роман Григорьевич пывсянсӧ вевттяс сімтӧм кӧртӧн — листъясыс ыджыдӧсь, кокниӧсь, югыдӧсь. Донаӧсь, зато кокни вӧдитчынысӧ шифернад серти, и нэмъяс кежлӧ. Татшӧм листъясӧн вевттяс и керкасӧ, кӧні тьӧскыс порок кодь нин. Роман Григорьевич радейтӧ, мед гӧгӧр вӧлі мича. Кадысь водз пӧрысьмӧм тайӧ керкасӧ, коді сиктын сулаліс полӧкалӧ кодь, вӧчас сідз, мед йӧзыслӧн нимкодясисны синъясныс: эжас векни вагонкаӧн, краситас виж краскаӧн, киссьӧм кильчӧ местаас лоас югыд веранда. Йӧр гӧгӧрыс садитас бобув рӧмъясӧн дзоридзалысь пуяс да юмов молля кустарникъяс. Мед тӧдчис, мый тані олӧ писатель, а оз кодкӧ мӧд!

Сӧмын вот во-мӧд на ковмас виччысьны гӧтырыслысь пенсия вылӧ петӧмсӧ. Гӧтыртӧм олӧмыд ӧти пурта ножич кодь: мыйкӧ век оз тырмы. Со и талун пач вом дорын кӧзяйкаалӧ Люда, чӧскыда вердӧ стрӧительясӧс. Роман Григорьевич ӧчки пырыс видзӧдлассӧ чӧвтлӧ нывлань, ас пытшкас дзебӧ нимкодьлунсӧ: весиг чӧскыдтӧм сёян Людалӧн киысь эськӧ кажитчис чӧскыдӧн.

Текуса вомалӧ мужикъясӧс горша юӧмысь, вештӧ водка тыра стӧкансӧ верӧсыслӧн ныр улысь. Никита тӧдіс асьсӧ, и вывтіасьнысӧ эз жӧ кут: код юрнад чера-пилаа уджыд оз артмы. Сэсся и, кодалысь Никиталы век уна сюралӧ гӧтырсяньыс. Кинас оз во, но кывнас пилитӧ бензопилаӧн моз, омӧльтас медлёк кывъяснас: кылас кӧ пон, и то чӧвтас вомсьыс яй кусӧксӧ. Учительсьыс вӧтлӧм бӧрын каститчытӧдз юсьыліс Петрович, ӧдзӧсӧд пыдди гортсьыс вӧлі ӧшинь пырыс петӧма, уналаті дойдалӧма. Сы бӧрын мыйкӧ дыра кежлӧ кидмыліс водка дінас, но верман мӧй Еншорын дзикӧдз чӧвтчыны юӧмысь. Век жӧ, ӧні вес да мера тӧдӧ, оз ю туплясьмӧныд. Мыйӧнкӧ да кажитчис Петровичыс Роман Григорьевичлы. Гашкӧ, олӧмсӧ ас ногыс донъялӧмӧн, гашкӧ и, мӧдторйӧн, но сыкӧд и сёрнитлас, мед отсалас вӧчны плӧтничайтан уджъяссӧ.

...Ог эскы, мед кодкӧ радейтіс зэра-слӧта ар. Войвылын олысьыдлы, век жӧ, медмуса гожӧм. Роман Григорьевичлы гожӧмыс вӧлі тэрыб кокъяса воронӧй чань кодьӧн, коді кыккокйыв гӧнитіс сы синъяс водзті. Гӧнитіс еджыд бобӧняня видзьяс вывті, чериа юяс да тыяс пӧлӧн; гӧнитіс гымӧн да чардӧн, тшак быдман зэръясӧн, югыд да шоныд войясӧн, ныла-зонмаяслӧн юмола окасян шыясӧн.

Эз весь гожйы гожӧмсӧ Еншорын Роман Григорьевич. Уна сьӧкыд удж лои вӧчӧма, сой мускулъясыс, кылӧ, весиг ёнмыштісны. Но ӧтарӧ чинӧны лунъяс, ыркмуні войся ывлаыс. Енэжын пыр частӧджык петкӧдчылӧны кодзувъяс. Роман Григорьевич чукӧртліс лӧп-ёгсӧ и му помас ӧзтыліс бипур. Кималаснас лукйыліс орчча кустъясысь картупель и пӧжавліс пӧсь пӧим пиас. Кор нин и сёйліс чужан муас быдтӧм татшӧм чӧскыд картупельсӧ? Печеньчаыс и збыльысь вӧлі чиръялана. А кутшӧм вылӧдз качӧны би киньясыс! А кутшӧм югыдӧсь сэзь енэжас кодзувъясыс, кодъяс быттьӧкӧ котралӧны ӧта-мӧд бӧрсяыс, кодъяс быттьӧкӧ ворсӧны кикольысь, кыдзи ворслісны асьныс, зонкаяс да нывкаяс, дзоля дырйиыс.

— Роман Григорьевич! — пемыдас кыліс ныв гӧлӧс. — Позьӧ тіян дінӧ?

— Люда, тайӧ тэ? — Роман Григорьевич тӧдіс нывлысь гӧлӧссӧ. — Лок, печеньчаӧн чӧсмӧдла.

Бипур дорӧ сувтіс Люда — чышъяна, шоныд курткаа, лядьвейяссӧ топӧдӧм спортивнӧй гача, югыд гӧленя резина сапӧга.

— Письмӧ воис Сергейсянь, помас содтӧма: лун кык мысти пӧ нуасны Чечняӧ.

— Чечняӧ? Ва челядьсӧ мыйла Чечняӧ? — Роман Григорьевич дон ӧгыръяс дорсьыс кыскис ӧти картупель, мыччис нывлы: — На, сёйлы наперво-а. Ставыс бур лоӧ: сэні, Чечняад, ӧні унаӧн служитӧны... — Кӧсйис кыдзкӧ лӧньӧдны Людаӧс, но эз сюрны кывъясыс.

— Воюйтӧны сэн, Роман Григорьевич.

— М-да. Некодлы гӧгӧрвотӧм война... Людочка, извинит: медучилищеад тай, тыдалӧ, эз ло мунӧмыд?

— Эн дивитӧй, Роман Григорьевич, но менам велӧдчыссис, — не то жалитана, не то веськодьпырысь шуис Люда.

— Мый сідз?

— Ой, кыдзи и шуны? Гашкӧ, висьтасьтӧг гӧгӧрвоанныд?..

Роман Григорьевич лӧсьӧдыштіс бипурсӧ, медся жаринас чукӧртіс сэрапомъяссӧ, юаліс:

— А мам-батьыд тӧдӧны?

— Тӧдӧны.

— И кор виччысян?

— Коркӧ тӧвнас, февральын.

— Вай ме тэнӧ окышта: видз асьтӧ, ӧні ті кыкӧнӧсь... Сэтшӧм окота вежаявны, но ог ло ме татӧн. — Роман Григорьевич чупнитіс нывлысь вом дорсӧ, кыскис мӧд печеньча, вӧзйис Людалы: — ӧні тэн уна колӧ сёйны.

— Пасибӧ. Ті Еншорад сёр арӧдз лоанныд?

— Кӧдзыдъясӧдз.

— Кор тась кутанныд керны картупельтӧ, чуйдӧй мен.

— Уна-ӧ тан картупель? Гӧтырӧс да Алёшаӧс вайӧдла, мед видзӧдласны, мый нин вӧчӧма, сэки и керам. Сэсся найӧс лэччӧда, а ачым вола на, Петровичкӧд сёрнитчим чери кыйыштны.

— Гажтӧм лоӧ мен тіянтӧг, сэсся, колӧкӧ, тулысӧдзыс он и волӧй, лым сывтӧдзыс.

— Тӧвнас гижны кута, выль повесть оз сет покойсӧ... А мыйӧн помала, локта да, лыддя тэн первойӧн. Тані, печеньча сёйигмоз, кывбур чужис. Кӧсъян кывзыны?

— Кывза.

Роман Григорьевич казяліс, кыдзи би кывъясыс ворсӧны Людалӧн жугыль сьӧд синъясын. Сы чужӧм вылын тӧдчис пытшкӧсса шоглун, мый йылысь тӧдіс сӧмын аслас сьӧлӧмыс. Нылӧс коліс кыдзкӧ гажӧдыштны, и мед мездыны шог мӧвпъяссьыс, Роман Григорьевич босьтчис лыддьыны ассьыс кывбурсӧ:

Гӧстита ме войся чӧвлун ордын,

Пыра гортӧ сӧмын асъявылыс.

Век жӧ шуштӧм мен, кор бипур дорын

Ог ме аддзы Люда нима нылӧс.

Бикиньясыс, быттьӧ олӧм вояс,

Лэбигкості кусӧны зэв ӧдйӧ...

Еншор весьтын востымасьысь войыс

Тӧвруыскӧд котӧртӧ со рӧдйӧн.

Юрйыв кодзув ӧзйӧ ылын-ылын,

Гӧгрӧс тӧлысь ассьыс вӧлӧк вуджӧ...

Век жӧ лёк, кор ӧда бипур дорын

Ёртыд пыдди сӧмын аслад вуджӧр.

— Тайӧ рыт йывсьыс ме гижа Сергейлы. Позьӧ вед, Роман Григорьевич? И стихтӧ, кодӧс лыддинныд диктуйтӧй мен, мӧдӧда жӧ. Сӧмын вот кор воас сэсся письмӧыс-а? — майшасис Люда. — Важ адрес сертиыс абу нин корӧма.

— Позьӧ. Сылы ӧні сьӧлӧм сетана письмӧяс колӧны. Юӧртін, мый батьӧн лоас Сергейыд?

— Да, тӧдӧ нин.

Трачкӧдчисны бӧръя сэрапомъяс. Ӧтарӧ лаймаліс бипур. Керкаясын югзисны занавесалӧм ӧшиньяс, видзӧдчисны ывла пемыдас. Мир туй кузя руньялісны ныла-зонмаяс.

— Ме тэнӧ колльӧда ӧшинь улӧдзыд, — шуис Роман Григорьевич. — Збыльысь, ог нин и помнит, кор колльӧдчылі.

— Ладнӧ, колльӧдчам, казьтыштӧй ассьыныд томдыртӧ. — Люда кутыштіс Роман Григорьевичӧс сойбордйӧдыс, надзӧник мӧдісны выліс уличалань. И ӧтиыслы, и мӧдыслы вӧлі дзик веськодь, мый думыштлісны налы паныдасьысьяс. А думыштнысӧ вермисны дзик быдтор: абу рӧдняяс, а ветлӧны кутчысьӧмӧн, да нӧшта и войын. Сэтчӧ жӧ, ӧтиыслӧн кавалерыс кӧнкӧ ылын салдатын, а мӧдыслӧн гӧтырыс Сыктывкарын. Тӧдӧ олӧма мортыд: чипанъясӧс ылӧдлӧны тусьӧн, нывъястӧ — мелі кывйӧн. Роман Григорьевич, дерт жӧ, эз ылӧдлы Людаӧс, кӧть и сёрнитіс сыкӧд медмелі кывъяснас. Кыдзкӧ ачыс артмис, ас тӧдлытӧгныс, мый лоисны бур ёртъясӧн. Тыдалӧ, ӧти вираӧсь, и эз кывны весиг арлыднаныс ыджыда торъялӧмсӧ.

Выліс уличаын паныдасис Прокӧ Митьӧлӧн смоль сьӧд лайкаыс. Эз увтышт, а никсӧмӧн исыштіс Людаӧс, тӧдіс ассьыс суседкасӧ. Ныв шыльӧдыштіс понйӧс, и лайка бӧр утёвтіс пос улас.

— Кыйсян пон, ошкӧ кӧзяиныс: ныриса пӧ, — висьталіс Люда. Ӧшинь улӧдзыс эз мунны, сувтісны нӧрыс йылас. Тасянь тыдалісны эз сӧмын Еншорса керка ӧшиньясысь бияс, но и мукӧд сиктъяс да посёлокъяс весьтын востымасьысь войся югыдыс, электролампаясыс вӧліны дзирдалысь кодзувъяс кодьӧсь. А сэзь енэжыс помтӧм-дортӧм, лыдтӧм-тшӧттӧм кодзувъяса — пӧртмасьӧны-вералӧны, быттьӧ суӧдӧны ӧта-мӧднысӧ да некыдз оз вӧтӧдны, а мукӧдыс, атшаласны да, усьӧны-вошӧны. Код тӧдас, гашкӧ и, кулӧны пӧрысьысла, миллиард вояс олӧм бӧрын.

— Ми со тіянкӧд, Роман Григорьевич, видзӧдам кодзувъяс вылӧ, а мый бара-й Серёжа ӧні вӧчӧ-а? — ышловзискодь Люда.

— Ӧні, присяга примитӧм бӧрад, лоис сія збыльысь салдатӧн... Салдат да врач мыйӧнкӧ ӧткодьӧсь: врач кӧ сетӧ Гиппократлысь клятва, то салдат сетӧ присяга — некоднанныслы оз позь торкны ассьыныс кӧсйысьӧмсӧ. И клятваыс, и присягаыс — сьващеннӧйӧсь. Но эм и на костын торъялӧм: салдат кӧ виалӧ, то врач — бурдӧдӧ.

— Ті тадзсӧ Алёша йывсьыд?

— Тшӧтш и сы йылысь... А ӧні, пӧжалуй, прӧщайтчам. Аски Петровичкӧд мӧдӧдчам вӧрӧ, ельдӧгла кӧсйис нуӧдлыны.

— Никиталӧн карса ныв гозъяыс вотчыны жӧ воӧмаӧсь, Эллаыс да верӧсыс. Аянывсӧ босьтӧмаӧсь и, Эммасӧ.

Эммалысь нимсӧ шуигӧн Люда видзӧдлассӧ быттьӧкӧ чӧвтліс Роман Григорьевичлань. Сідзи тай кажитчис-а. «Гашкӧ, мыйкӧ тӧдӧ Людаыс да? Кысь тӧднысӧ, ассяньыс, Эммасяньыс кӧ, нинӧм эз кывлы. Эз, дерт. Пӧдругаясӧн кӧ вӧліны, мӧд делӧ», — век жӧ тайӧ думъяссьыс шай-паймуніс мортыд.

— Эммаыс тіян йылысь юасис, — Людалӧн виччысьтӧм кывъясыс лоисны ваймысь бипур лӧдсалӧм кодь. — Карса писательыс пӧ тані на? Тані, мися. Ӧтнас пӧ? ӧтнас, мися. Петрович, мися, отсасьӧ... Ті тӧдсаӧсь али мый Эммаыскӧд?

— Важӧн нин, Победа лун пасйигӧн пыралісны Эллаыскӧд. Пукыштім ӧтлаын, юыштім и... — тайӧн и мездысис Эмма йылысь сёрнисьыс. Сэсся кутыштліс Людалысь кисӧ, шуис: — Бур вой.

— Бур вой!

Локтіс да, Роман Григорьевич кытшовтіс горт гӧгӧрыс. Орчча керкаясса би югӧр улас выльӧн лӧсталіс верандаыс, кодӧс киссьӧм кильчӧ местаас вӧчисны Петровичкӧд. Ӧнтай, Людаӧс колльӧдны мунігӧн, ӧдзӧс пробояс увлань юрӧн пысавліс ключтӧм томан, ӧні сійӧ ӧшаліс мӧд ног. Сідзкӧ, кодкӧ вӧрзьӧдлӧма. Гашкӧ, Петрович воліс? Пырис керкаас да эз весиг биась, мед некод нин эз лок дӧсадитчыны. Уна ӧшиня керкаӧ лӧсьыда пырис ывласьыс войся руд югыдыс. Эз и занавесав ӧшиньяссӧ, пуктіс пузьӧдны электрочайник, бурмӧдас сьӧлӧмсӧ пӧсь кофеӧн. А сы кості лабичӧ пуксьӧмӧн куритчас. Ӧшиньясыс видзӧдісны и мир туйлань, и катыдлань, и лунвывлань. Велалас синмыд и бура тыдалӧны мир туй кузя ветлысь-мунысьяс. Друг кыліс ӧти пӧвста лунладор ӧшиньӧ тотшнитӧм:

— Роман Григорьевич, тайӧ ме — Эмма. Чигаркаыд ӧзъялӧ, ылісянь тыдалӧ ӧзъялӧмыс, быттьӧ менӧ чуксалӧ, вот и локті.

— Енмӧй, збыль али каститчӧ нӧ?

Эз, эз каститчы Роман Григорьевичлы.

6

Еншорты весьтӧд ыджыд кытш вӧчӧм бӧрын, нораа сьылігтыр, таво чужӧм да вынсялӧм ныв-пиыскӧд, лунвыв саридзлань веськӧдчисны тури кельӧбъяс. Шоныд муясӧ тӧвйыны лэбисны юсьяс, сэсся эновтісны чужан мусӧ и дзодзӧгъяс. Дженьдаммӧны лунъяс, букыдмӧны. Енэж баныс дыр нин бритчывтӧм пӧльлӧн кодь — тошсялӧма пемыд кымӧръясӧн. Сідзкӧ, вежон-мӧд мысти Комиӧ локтас лым. А ӧні турипув синъясӧн ӧзйӧ на Еншорты гӧгӧрса паськыд нюр, коді нюжалӧ верст комын, сывбордсӧ шевкнитӧма кызь верст вылӧ. Нюр вылас бедь ни палич абу, сӧмын нитш да вутш. Чуманъясӧн, ноп-мешӧкъясӧн кыскалӧны сиктсаяс сэтысь вотӧссӧ, вузалӧны коммерсантъяслы. Тадзи гожӧм чӧж: чӧдтӧ и, тшактӧ и, ас пувтӧ иналӧны. Век нин нажӧтка. Ягъясын уна петліс таво эсійӧ понтшакыс, лисичкиӧн тай шуӧны рочнас. Ӧтчыд ветлӧмнас пестер дай кӧрзина тыр сійӧс ӧктасны, мукӧд тшак серти лисичкисӧ донӧнджык примитӧны. Асьныс еншорсаяс сійӧс ӧнӧдз оз сёйны, кӧрсӧ весиг оз тӧдны.

Людалӧн туысь кынӧмыс платтьӧ коссӧ зэлӧдны кутіс, гортас пырджык халатӧн ветлӧ.

— Конь, конь, конь!.. — ӧтава вылысь вайӧдіг, чуксалӧ гожӧм чӧжӧн быдмӧм куканьсӧ Люда. Вель уна письмӧ нин чукӧрмис Сергейсяньыс, Чечняад веськалӧм бӧрын шочджыка кутіс воны. Эз вермы ошйысьны аслас службаӧн том салдат. Олам пӧ му шыръяс моз му керкаясын да палаткаясын, кынмам, вердӧны шогмытӧма. Лыйлӧны пӧ миянӧс снайперъяс, а ми пӧ воча лыйлам... Эм кӧ пӧ кӧнкӧ адыс, то сійӧ талунъя Чечняын...

Кылӧ нывлысь кукань чуксалан гӧлӧссӧ Вячеслав, потшӧс прасла бердӧ мыджсьыштӧмӧн видзӧдӧ Людалань. Воӧ сьӧлӧм вылас кисьмӧм сьӧд сэтӧр кодь сьӧд синъяса, руд вой кодь руд юрсиа тайӧ нылыс, и аскӧдыс нинӧм оз вермы вӧчны, глянитчӧ да и ставыс. Прокӧ Митьӧ чӧс туйсӧ кытшовтӧма, Вячеславӧс сьӧла яйӧн чӧсмӧдлӧ, а зятьыс, яндысьтӧмыд, нӧбасьысь ныв вылӧ сюсь синсӧ кодзлӧдлӧ.

Зосим, кыдзи висьтасис Никиталы, том поннас матӧ воӧма. Лэчьяссӧ видлавны кайӧма да, понйыс кык сьӧла вевъялӧма сёйны: веськыдалас пӧ вӧрӧдыс да кӧзяинсьыс водзджык воӧ кыйдӧс дорас. Петі пӧ ку пиысь, коймӧд сьӧласӧ парсалігӧн и лыйӧма понсӧ. Кыдзи киыс кыптӧма лыйнысӧ?

Сергейӧс армияӧ нуӧм бӧрын Виталий Кузьмичлы да Ульяналы меддона да медвиччысяна гӧсьтӧн лоис Люда. Эз сӧмын сы вӧсна, мый тайӧ визув нылыс аскиа монь, но и, гашкӧ, писяньыс письмӧ на пыртас. Гозъя корисны Енлысь, мед эськӧ эз босьт пинысӧ некутшӧм висьӧм ни пуля. Эз ас окотанас мунны Россияса зонъяс мортӧс изан мельничаас — найӧс нуисны мыйкӧ дорйыны. А мый? Вочакывсӧ эз тӧд, пӧжалуй, ни ӧти салдат.

Карса патераас джодж кузя жӧдзис Роман Григорьевич. Петук, надейнӧ, сёр вылас узигӧн вӧтнас аддзӧ ид тусьяс, а Роман Григорьевич вӧтӧн и вемӧсӧн аддзӧ ассьыс муса Еншорсӧ да еншорсаӧс. Кыдзи нин сэн олӧ Людаыс-а, коді кӧсйысис видзӧдлывлыны сылысь керка гӧгӧрсӧ. Сетіс Людалы карса адрессӧ и гортса телефонсӧ, корис весиг гӧститны волыны. Петаліс выль газетъясла, кыдзи и век, медводз босьтчис лыддьыны «Комсомолка». Син улас усис Чечнясянь лёк юӧр: Грозныйын, Минутка площадь дорын, автомашинаӧн мунігӧн взрыв бӧрын сьӧкыда ранитчӧма генерал Романов... Тайӧ юӧрсьыс позис гӧгӧрвоны, мый Чечняын лӧнь олӧм пуксьытӧдз зэв на ылын. Чеченечьяс кӧсйӧны овны ас вӧляысь, а роч политикъяс сувтӧны талы паныд. Сувтӧны боевӧй авиация, артиллерия, бронетехника, томиник салдатъяс отсӧгӧн.

Со тай, нёль лун сайын самолётъяс бомбитӧмаӧсь Рошни-Чу сикт, керкаяссӧ лыйлӧмаӧсь ракетаясӧн. Дас кык керка пыдди, кытчӧ инмӧма ракетаыс, кольӧма дас кык паськыд гу, здук-мӧдӧн сиктыс тырӧма морт да скӧт шойясӧн, ранитчӧмаясӧн. Лыддис статьясӧ да, Роман Григорьевичлӧн син водзӧ сувтіс чужан сиктыс, выль верандаа важ керкаыс, Петрович киясӧн шыльӧдӧм-мольӧдӧм пывсяныс, быттьӧкӧ эз ылі чечняса Рошни-Чу, а сылысь Еншорсӧ бомбитісны. Мынтӧны водзӧссӧ чеченеч-боевикъясыд, вӧтлӧны асланыс му вылысь еншорса Сергей коддьӧмъясӧс кианыс ӧружиеӧн да асланыс лӧглунӧн.

Сэсся син пырыс «Ас му» газет нуӧдіс, гашкӧ, Еншор йылысь мыйсюрӧ аддзас. Эз. Но Эжва катыд йылысь гижӧдъяссӧ ставсӧ лыддис и лӧсьыдтӧм лои сьӧлӧм вылас — эскыны кӧ газетыслы, Эжва катыдын быттьӧ сьылӧм-йӧктӧмӧн и олӧны. А лёка вед олӧны, гӧля да. Торъя нин сьӧкыда кольӧ кузь тӧлыс, кор некысь нинӧм. Бур на, кодлыкӧ кӧ семьяад пенсия воӧ, либӧ кыйсьысь-вӧралысь кӧ эм, мӧд ногыс — кӧть релльӧ кай. Эз аддзывны шань олӧмсӧ коми войтырыд, кӧть и Енмыс сетлӧма налы Му шар вывсьыс медозыр мусӧ!

Газетъяс лыддьӧм бӧрын Роман Григорьевич печатайтчан машинка сайӧ пуксис, тулысӧдзыс, Еншорӧ кайтӧдз, колӧ помавны панӧм гижӧдсӧ. Тулыс-гожӧмнас бара некор лоӧ пукавны пызан саяд, зыръя да чера уджыс юр выв тыр сэк. Телевизорыс вот уна кад босьтӧ, эсійӧ уна серияа бразильскӧй фильмсӧ семьянас видзӧдӧны, «Кад» программасӧ да. Гӧтырыслы чужан мусяньыс ӧтпырйӧ кык письмӧ воӧма, чойясыс дивитӧны Роман зятьсӧ, нинӧмла пӧ вӧлі коми деревняас стрӧитчыны, татчӧ пӧ ми тіянӧс виччысям, эн на пӧ мӧй пӧтӧй кӧдзыд ссылкаас олӧмысь. Оз нин вӧлі скӧрав, да бара на дузъявны кутіс Нинаыс верӧсыс вылӧ. Роман Григорьевич чӧв олӧ, сідзсӧ регыдджык ланьтас гӧтырыс. Но эз ланьт тайӧ пӧрйӧ, сэки и нурбыльтіс верӧсыс: эз кӧ пӧ кисьтны ыджыд странанымӧс, кыв шутӧг эськӧ муні...

Ӧтчыд, ноябр тай вӧлі помасьӧ-а, вель ёна вензисны гозъя. Роман Григорьевич, мед кыдзкӧ лӧньӧдчыны, петіс карас ыркӧдчыны. Кызь градусысь кӧдзыдджык, лым бурысьяс ӧшалӧны туйпӧлӧнса пу вожъяс вылын. Стефановскӧй площадь вылӧдз лэччыліс, книгаӧн вузасян магазинӧ пыраліс, вель уна небӧг листаліс, водзкывъяссӧ лыддис. Водзті кӧ интереснӧй книгатӧ ковмыліс тӧдса пыр судзӧдны, ӧні, небось, ньӧб мый колӧ лолыдлы, нинӧм абу дзебӧма, мӧдарӧ на, вӧзйӧны. Некымын коми небӧг эм жӧ магазинас, дас во сайын лэдзӧмъяс и дзик на выльяс. Выльясыслӧн, тӧдӧмысь, сэтшӧм жӧ лоӧ судьбаыс, кутшӧм и эсійӧ, дас восайса быгалӧм книгаясыслӧн. Листалыштӧм бӧрын тадзи думсьыс донъяліс найӧс Роман Григорьевич. И тадзсӧ думыштны вӧлі подулыс. Ачыс, кыдзи гижысь, тӧдіс, мый колӧ талунъя лыддьысьысьлы. Колис сійӧ кадыс, кор книгаясса геройяс тышкасисны Сӧветъяслӧн власьт вӧсна, кор медся пыдди пуктана персонажъясӧн вӧліны коммунистъяс да парторгъяс. Юркарын комиыс кӧкъямысдас куим сюрс, а весиг этшаник коми книгаяс оз инасьны. Кодлы и лэдзӧны лыддьытӧм небӧгъяссӧ? Школьникъяслы пӧ! — тадзи шуліс Роман Григорьевичлы олӧмсьыс кольӧм ӧти литературнӧй чиновник. Кутшӧм школьникъяслы нӧ, оз кӧ велӧдны школаясас коми кывсӧ? Сьӧкыд сьӧлӧмӧн Роман Григорьевич петіс магазинсьыс, кӧн тыр вӧлі йӧз, но сідз эз и мойви некодкӧд сёрнитыштны чужан кыв вылас. Гажыс нин бырӧма комиӧн варовитӧмсьыс, ӧд и гортас, и ывлаын кылӧ сӧмын роч сёрни.

Улича пӧлӧныс сулалӧны гут кулан тшак кодь мича киоскъяс, быдлаын вузасьӧны ылі муясысь вайӧмторъясӧн. Россияын вӧчӧмторйыс, пӧжалуй, «Прима» сигарет да водка и эм. Роман Григорьевич ньӧбис зажигалка, перйыліс нин сигаретсӧ, но эз ӧзты. Улича мӧдарсьыс син улас усис гижӧд: «Парикмахерскӧй». Кежалас сэтчӧ, абу кӧ уна йӧзыс, шырсяс. Эз на вӧвлы тайӧ шырсянінас, видзӧдлас да тыдовтчас, колӧкӧ, кутшӧма кажитчас. Виччысянінас небыд диванъяс, зеркалӧяс, медъюгыд пельӧсас ёна тшапитчӧм ныв вузасис дона духи-одеколонӧн, быдсикас шылльӧ-мылльӧнас. Вузасьысьыс вӧлі вӧчӧм акань кодь: гӧрдӧн мавтӧм юмыр вом дора, веж юрсиа, векни сьӧд синкыма, каргъялӧм кузь синлысъяса, тупкӧса морӧса ковта вылас зарни чеп йылын лётъяліс зарни перна. Кутшӧм бара-й лоӧ нывлӧн чужӧм-ӧбликыс, мыссьӧдны кӧ сійӧс еншорса пӧсь пывсянын нильӧг кунваӧн? Диван вылын пукалісны дона костюмъяса, кианыс газетъяса кык мужичӧй, сідзкӧ, нӧрӧвитны ковмас.

Эз ков дырсӧ виччысьны, недыр мысти сійӧ пукаліс нин ыджыд зеркалӧ водзын ӧти кока бергалысь креслӧын, чӧскыд дукысла пӧльтчылісны ныр бордъясыс. Мыйла та дыра оз лок мастерыс? Сыысь ӧтдор шырсьӧны-бритчӧны нӧшта морт нёль, гашкӧ, прӧст мастерыс и абу да? Сы здукӧ мыш сайсьыс зеркалӧ пыр казяліс... Эммаӧс. Виччысьтӧмысла тайкӧ эз усь пуклӧссьыс. Кӧсйис кыпӧдчыны, шӧйӧвошӧмысла ачыс эз тӧд — мыйла, но Эмма пуктіс кияссӧ мужичӧйлы пельпом вылас, ичӧтик нырнас инмӧдчис чорыд гӧчьяса пеляс, шӧпнитіс:

— Здравствуй!

— Здравствуй! — юрнас довкнитіс мӧдыс.

— Кыдз олан-вылан? Пӧрччы ӧчкитӧ. — Эмма плавгис лым еджыд вевттьӧдсӧ клиентлы морӧс вылас, небыд чунь помъяснас гильӧдыштіс голи гӧгӧрсӧ. Радио пыр гораа сьыліс Киркоров, и сёрнитны позис вашкӧдчытӧг.

— Гажтӧм. Еншорӧ кыскӧ.

— А мен некор гажтӧмтчыны, век выль и выль йӧз. — Эмма шыльӧдіс тӧдса мортыдлысь дзор юрсисӧ сэтшӧм небыда, быттьӧ и эз шырны лӧсьӧдчы. Татшӧм меліасӧ нывъясыд шыльӧдлӧны сӧмын муса зонъясӧс да кургысь каньясӧс.

— Эллаыд нӧ кӧн?

— Сія Затонын уджалӧ, а велӧдчис тані, ме дінын. Кайлывлан деревняад?

— Ӧні кӧдзыд сэн.

— Ломтан вед. Кутан кӧ кайны, гашкӧ, чуйдылан мен? Ӧні тӧдан, кыдз менӧ корсьны.

Роман Григорьевич, дерт жӧ, гӧгӧрвоис, кодарӧ синӧ Эммаыс. Ӧдвакӧ сэсся коркӧ пырас татчӧ шырсьыны, но сӧгласа лапнитіс синнас: чуйдыла пӧ.

— Ёна думайтан, помӧдз дзормӧмыд.

— Уджыс менам дзормана.

— Мыйкӧ гижан?

— Повесьт. Ставыс нин юрын, а сьӧкыда артмӧ. Мыйкӧ, тыдалӧ, оз тырмы. А мый — ачым ог тӧд.

— Бритны? — шырӧмсӧ помалӧм бӧрын юаліс Эмма.

— Брит.

— Абу на ус ни тош да.

— Сёровно брит.

— Еншорад катӧдлан? — пычкис Эмма.

— Катӧдла.

— Сідзкӧ, брита.

Асывнас бритчис Роман Григорьевич, бан бокъясыс зеркалӧыс кодь шыльыдӧсь, но дась пырӧм дырджык кӧсйӧ лоны Эммаыскӧд. Чунь кыза быгйӧн мавтіс мастерыд аслас дона клиентлысь щӧкасӧ да кӧсичаяссӧ. Сэсся, пурта бритваӧн еджыд быгсӧ стружитігмоз, Эмма некымынысь чепӧльтіс Роман Григорьевичлысь ныр йывсӧ. Тадзи кымын жӧ челядь ворслісны. Чепӧльтас кодкӧ ныртӧ да юалас: кодӧс радейтан? Он кӧ шу чепӧльтысьсӧ, синва петмӧныд пегралас ныртӧ, а сійӧс радейтӧмӧн кӧ шуан — пыр и лэдзас. Эммалӧн эз воссьы вомыс, мед юавны: радейтан он пӧ менӧ, Роман Григорьевич? Юаліс кӧ, код тӧдас, мый эськӧ-й вочавидзис. Мыйла нӧ оз позь радейтны татшӧм том да лӧсьыд нывбабатӧ? Позьӧ, дерт. Но гӧтыра и котыра мортыдлӧн вочакывйысь нинӧм эськӧ эз вежсьы Эммалӧн семейнӧй олӧмын.

— Исерга пӧвтӧ эн на вошты? — шпыньмуніс Роман Григорьевич.

— Ме и сэк эг воштыв, ачым пӧрччи да дзеблі юрлӧс улад, мед помка лоис тэ ордӧ волыны.

Ӧні найӧ видзӧдісны ӧта-мӧд вылас эз нин зеркалӧ пыр. Чужӧмныс вӧлі сэтшӧм матын, вот-вот инмасны вом доръясныс.

— А ме тӧда, мый оз тырмы повестяд, — кокниа нюммуніс Эмма. — Он эскы?

— Ог.

— Кыдз кӧсъян, делӧ тэнад. Збыльтор кӧсъя висьтавны, отсавны, мед тэнад лӧсьыдджык гижӧд артмис.

— Отсавны? Кыдз?

— Ме сьӧкыд... Тэсянь кынӧма ме...

Сійӧ вояс Роман Григорьевичлӧн асылӧдзыс ӧзйис пызанвывса лампаыс. Тыдалӧ, аддзис сюрӧс визьсӧ, быдса глава войбыднад гижис.

Выль во водзвылын Роман Григорьевичлы воис письмӧ да чолӧмалана открытка Людасянь. Но письмӧыс эз нимкодьӧд писательӧс. Люда гижис, кык тӧлысь нин пӧ абу некутшӧм юӧр Сергейсянь. Виталий Кузьмич шыӧдчылӧма райвоенкоматӧ, но и сэні абу вермӧмаӧсь сетны тӧлка вочакывсӧ. Бать-мамыс пӧ ёна полӧны сыысь, мед эськӧ эз жӧ во лёк юӧр либӧ цинкӧвӧй горт. Газетъяс пыр тшӧкыдджыка гижӧны боевикъяс киӧ веськалӧм роч салдатъяс йылысь. Гашкӧ, Сергейыс чеченечьяслӧн кутшӧмкӧ семьяын батракалӧ нин да?

Колӧ вочавидзны Людалы, ловсӧ кыпӧдыштны кага вайны лӧсьӧдчысь том нывбабалысь. Кыдз тайӧс бурджыка вӧчны? Дыр пукаліс Роман Григорьевич юрас кутчысьӧмӧн, но письмӧыс артмис косіник, быттьӧ гижис тыр арлыдтӧм школьницалы. Лист бок джын босьтісны местасӧ нимъяс, кодъяслы тшӧктіс висьтавны ассяньыс ыджыд поклон: Петровичлы, Зосимлы, Никиталы, Прокӧ Митьӧлы, Виталий Кузьмичлы... Бӧрыннас чуймис ачыс: кыдз нӧ Людаыс вевъялас висьтавны та мында поклонсӧ, ӧд декретнӧй отпускын сійӧ. Ладнӧ, гижӧма лои да мед нин. Конвертсӧ дуллявтӧдз мӧвпыштіс: Людаыс кывбуръяс радейтӧ, гашкӧ, печатайтны да мӧдӧдны ӧтиӧс, нӧбасьысь ичмоньлы лӧсяланаыс эм буретш. И босьтчис котшкӧдны машинка вылын.

Авъяник шондіӧн ойдӧма луныс,

Сывъяд кӧть югӧрсӧ керкаӧ пырт.

Нӧбасьысь нывбаба сикт кузя мунӧ

Арыскӧд ӧтлаын радуйтчигтыр.

Думъяснас нёньӧдӧ нывсӧ ли писӧ,

Вежлалӧ рузумсӧ, мед вӧлі кос.

Нывбаба сьӧлӧмын шудлунлӧн биыс

Некор эз ломавлы ӧнія моз.

Тшака да вотӧса тыбокса вӧрным,

Сӧдз баба гожӧмыс — лышкыд да рам.

Весигтӧ ачыс дзор пармаыс ӧні

Быттьӧкӧ тӧждысьысь, нёньӧдчысь мам.

Вой тӧв тэ — ичинь тӧв, скӧрлунтӧ личӧд,

Лун тӧлӧй — мам тӧлӧй, меліа пӧльт:

Аддзан со нӧбасьӧ томиник ичмонь,

Некор эз помасьлы медым морт рӧд.

Лыддис печатайтӧмасӧ и письмӧыскӧд ӧтлаын сюйис конвертӧ. Корис юӧртны, ныв али пиӧс пӧ чужтан; сиис быд бурсӧ выль, 1996 во кежлас, кӧть и лун-мӧд сайын мӧдӧдіс нин бур сиана открытка — мед пӧ тэнад олӧмын лунъясыс лоасны югыд шондіаӧсь, войясыс югыд тӧлысяӧсь, пызан вылыд няня-сола, и мед пӧ Ен сетас шуд да дзоньвидзалун. Клеитӧм, адреса конверттӧ казялӧм бӧрын, век жӧ юаліс Алёшаыс, коді пӧ сійӧ Людмилаыс. И батьыс окотапырысь висьталіс еншорса мича ныв Люда йылысь.

Арнас, картупель керны семьянас кайлігӧн, Люда эз петкӧдчыв, и Алёшалы тайӧ нимыс нинӧм эз висьтав. Нинаыс кывліс ая-пиалысь варовитӧмсӧ, да эз сюйсьыв сёрниас. Рытъяснас триньӧбтывлӧ телефон, нывбаба шыӧдчывлӧ, Ияӧн висьтасьӧ: мен пӧ Алексей Романович колӧ. Либӧ батьыс, либӧ мамыс кӧ босьтасны трубкасӧ, пиыс ӧлӧдас: Ия кӧ, шуӧй, абу пӧ ме.

Воӧн водзджык Ия помавліс мединститутсӧ, карса поликлиникаын ӧні врачалӧ. Гожӧмнас, кор Роман Григорьевич Еншорын вӧлі, сійӧ воліс Алёшаясӧ гортас, аддзыліс мамыс.

— Гашкӧ, невестаыд да? — бӧрыннас юаліс Нина.

— Абу, — керыштіс пиыс. — Тӧдса, ӧтлаын велӧдчим.

— Мый тон абуыс, лӧсьыдик ныв да.

— Абу, мися!

Сійӧ поликлиникаас, кӧні терапевталӧ Ия, Алёша уджаліс жӧ тӧлысь-мӧд. Сы вылӧ и интернатураыс, мед врач босьтіс бурдӧдчан навыкъяс медициналӧн разнӧй юкӧнъясын. Кыдзи важ тӧдсаяс: ӧтиыс — гӧтыртӧм, мӧдыс — верӧстӧм, рытъяснас аддзысьлыны кутісны. Ия ордын некымынысь пукавлісны, ӧтнас ӧд олӧ карса общежитие жыръяс. Том нывбаба, тыдалӧ, чайтіс, мый гӧрддзасяс на костын бур ёртасьӧм, сэсся и мыйкӧ ыджыдджыктор на. Но ыджыдджыктор вылас Алёша эз кут некутшӧм лача. Сійӧ эз на вунӧд, кыдзи институтса нывъяс, тшӧтш и Ия, кырсасисны мукӧд странаясысь воӧм озыр студентъяскӧд. Сыктывкарса землячкаыс кутчысьліс паськыд ус-тошка пакистанечкӧд. Оз, Ия оз вермы лоны Алёшалы невестаӧн. Мед колясны сӧмын бур тӧдсаясӧн, медбӧрти, мусукъясӧн, но гӧтрасьӧм йылысь сёрни оз ло. Оз кӧсйы Алёша, мед сы син водзын нэм чӧжыс сулаліс сьӧд тошка пакистанечлӧн чужӧм-ӧбликыс. Эз кӧ аддзыв да эз тӧдлы нывлысь друг видзӧмсӧ, Ия, дерт жӧ, вермис лоны Ниналы моньӧн, коді эськӧ чужтіс энька-айкаыслы гӧгапиянӧс да гӧганывъясӧс.

Ияыс, видзӧдӧмпыръяысь, ас дінас кыскана, позис шуны весиг мичаӧн, да вот нюмъялігас чорпа водз пинь тыдовтчылӧ, яндысьыштӧ серӧктігас. Кыдзи и Алёша, джынвыйӧ сӧмын коми: батьыс роч, а мамыс Кӧрткерӧс районысь, олӧны вӧр лэдзан посёлокын. Джынвыйӧ комиясыд кӧть и гӧгӧрвоӧны коминас, сёрнитӧны рочӧн. Овлӧ, кор Роман Григорьевич пиыскӧд сёрнитӧ комиӧн, а Алёшаыс сёровно рочӧн вочавидзалӧ. Карын чужлӧм-быдмӧм ныв-пиыд эз пыдди пуктыв, и ӧні оз пыдди пукты коми кывтӧ весиг тырвыйӧ коми мам-батьыслӧн.

Сэк, кор Роман Григорьевич висьталіс Люда йылысь, телефоныс штургыны кутіс. Аппаратыс пӧрччысянінас, трубкасӧ Нина босьтіс, коді кухняас ноксис.

— Бур рыт, Ия, — воча чолӧмасис Нина. — Театрӧ? Мед ветлас. Асьсӧ чукӧстла... Алёша!

Дакайтӧмӧн сёрнитіс Алёшаыс, дышиника. Став сертиыс тӧдчис, оз мун театрас, кӧдзыд вылӧ ыстысис. Збыльысьсӧ кӧдзыд и вӧлі, ныр йывтӧ чеплялӧ мороз-пӧльыс. Гашкӧ-й, гортас на эськӧ кӧсйис корлыны том нывбабаыд, театрӧ шуис-а. Тадзнад, кузь лоӧ субӧта рытыс Иялы.

— Тадз мӧй сёрнитлӧны нывъясыдкӧд? — эз кажитчы пиыслӧн гӧлӧсыс мамыслы. — Батьыд, небось, эз жалитлы мелі кывъястӧ... Ме думысь, радейтӧ тэнӧ Ияыд, меліджыкӧн ло...

— Пасибӧ, мам, бур сӧветсьыд, — пиыс окыштіс мамыслысь бан боксӧ. — А мыйла он юав: радейта-ӧ ме сійӧс? А? Али кӧсъян, мед пиыд гӧтрасис мустӧм нывкӧд?

— Ен мед видзас. Гӧтырыд мед сьӧлӧмтӧ югдӧдысь да гажӧдысь вӧлі; кӧні любов да сӧвет, сэні и быд бурыс.

— Сэтшӧмӧс и корся, мам.

— Мед эськӧ эз жӧ ӧтбрӧсыс тшук-а, сыысь ме пола. Ияыд абу лёк ныв...

— Гожӧмнас Еншорын кутас шойччыны, — пи йывсьыс шуис Роман Григорьевич. Эня-пиалысь сёрнисӧ кылӧм бӧрын сійӧ пырис на дінӧ кухняас. — Вот Еншорын и корсям медшань нывсӧ.

— Еншор нин тэнад лоӧма, — эльтыштіс гӧтырыс.

— Мен кажитчӧ сиктыс, вӧр-ваыс со кутшӧм матын, — батьладорыс сувтӧ пиыс.

— О-о! Ми тэкӧд эгӧ аддзылӧй сэсь гажсӧ. Мамыд на эз аддзыв ни. Чери кутам кыйны, тшак-вотӧсла ветлыны. Тані, карад, еншорса лётчик эм, Москваӧ лэбалӧ, оз сӧмын отпуск дырйиыс, но и шойччан лун кежлас Еншорӧ локтӧ, нопъясьӧма да вӧрӧ ли, ю дорӧ ли котӧртӧ. Пенсия вылас петігкежлӧ стрӧитчыны кӧсйӧ, мам-батьыслӧн керкакӧд орччӧн выль керка лэптыны.

— Кыдз гажныд, ме, наперво, гожӧмнас Карпатӧ ветла-а, чойясысь гажӧй бырӧма. — Нина ар витӧн томджык верӧсыс серти, пелькиник туша-мыгаа, шыльыд бан бокъяса, тӧдтӧм морт кӧ, оз и сет ветымын кык арӧссӧ. Важысянь уджалӧ ӧти министерствоын, веськӧдлӧ отделӧн, вот и видзӧдӧ ас бӧрсяыс. Аддзан кӧ ывлаысь Алёшаыскӧд орччӧн, некыдз он шу, мый найӧ эня-пиа, чоя-вока кодьӧсь.

Ужын бӧрын куимнанныс босьтчисны мичмӧдны Выль вося ёлка.

Коскӧдзыс лым пиын Еншор сикт. Шылялӧмаӧсь ыбъяс, ӧшинь ув йӧръяс, толаяс пиысь чурвидзӧны майӧг помъяс. Дзурыд лымйыс ӧзйыштӧ лыдтӧм дзирдъясӧн шонді югӧр улас. Роман Григорьевичлӧн керка дорын сӧмын пон кок туйяс. Выліс уличадорса чой йывсянь дадьясӧн да лямпаясӧн ислалӧны челядь. Ньӧжйӧник, но нюжалӧны лунъяс, пыр частӧджык мыччысьлӧ ыркыд шонді, пыр вылӧджык каттьысьӧ вӧр-пу весьтас. Узьӧ вӧр-ва: йи шебраса Еншор ю, оз вӧрӧд ассьыс сывъяссӧ Роман Григорьевичлӧн керкадорса пӧрысиник льӧм пу.

Сьӧкыда кольӧны кузь войясыс Виталий Кузьмичлӧн да Ульяналӧн. Ньылыштіс Чечняыд налысь мусаник писӧ — Сергейсӧ. Выль воӧдзыс на воис пӧгибнитӧм йылысь юӧр. Но ни шойсӧ эз мӧдӧдны, ни дзебан местасӧ абу индӧма. Чукӧртісны эськӧ став семьянас деньга да ветліс ыджыдджык чойыс Чечняӧдзыс. Сім сёйӧ кӧрт, а шог-печальыд — мортлысь сьӧлӧмсӧ. Еджыд пужйӧн вевттьысис юрсиыс Ульяналӧн, косьмис синваыс, помӧдз дзормис шочиник юрсиыс и Виталий Кузьмичлӧн.

Быд лун звӧнитӧ райбольничаӧ пельшӧр Агни, юасьӧ, эз-ӧ вайсьы Людаыс. Абу терпенньӧыс Корниллӧн: думсьыс виччысьӧ гӧгапиӧс. Помнитӧ Агни, кутшӧм сьӧкыда чужтіс Людаӧс, больнича пасьтанас горзіс. А сьӧкыда кӧ пӧ чужтан, кагаыдлысь став мученньӧсӧ мамыс ас вылас босьтӧ. Нэм помӧдзыс пӧ кагаыд шуда лоӧ. Мыйла эськӧ Людаыс сэтшӧм шудтӧм — жӧниксӧ воштіс? Али водзын на шудыс? Кага вайӧмыс ӧмӧй абу шуд?!

Январ помнас, кор Люда больничаын на куйліс, сы ним вылӧ воис письмӧ. Агни дыр бергӧдліс конвертсӧ: восьтны-ӧ? Адрессӧ гижӧма мича почеркӧн, письмӧыс Архангельсксянь кутшӧмкӧ Гомзяковсянь. Сэн абу ни рӧдня, ни тӧдса, сідзнад, коді нӧ Гомзяковыс? Век жӧ, косяліс конверт помсӧ, кыскис тетрадь листӧ гижӧм вель кузь письмӧ. «... Гижӧ Сергейыдлӧн армейскӧй ёртыс. Ми служитім сыкӧд ӧтлаын ӧти мотострелковӧй ротаын. Зэв частӧ казьтывліс тіян йылысь... Вӧлі ноябр дасӧд лун, воис батальонлы приказ: вӧтлыны ӧти сиктысь дудаевскӧй бандитъясӧс... Сійӧ адас и пӧгибнитіс Сергейыд... Ранитчӧм Сергей дінад матыстчис миян БМП, но лыйисны гранатомётысь и ыпнитіс БМП-ыд. Мӧдысь лыйӧм бӧрын сы местаӧ колис сӧмын кӧрт чукӧр. А сійӧ местаас, кӧні куйліс Сергейыд, нинӧм эз коль, паськыд воронкаысь ӧтдор. Мыйкӧ кӧ кольліс, то няйтыскӧд ӧтлаын гудраліс асланым техниканым... Воас кӧ цинкӧвӧй горт, эн примитӧй. Сергейыд пӧгибнитіс менам син водзын, эз коль сыысь лы ни кучик... Сійӧ жӧ бояс и ачым ранитчи... Вундісны веськыд кокӧс... Куйла госпитальын... Эг кӧ юӧрт тайӧ збыльторсӧ, эз эськӧ вӧв сӧстӧм сӧвесьтӧй Сергей водзад, сылӧн бать-мам водзын, тіян водзын. Мам-батьыслысь адрессӧ ог тӧд, кора юӧртны и налы тшӧтш. Менам адрес... »

Шӧйӧвошис Агни, мый и вӧчны тайӧ письмӧнас: нӧрӧвитыштлыны-ӧ Людалысь больничаысь петӧмсӧ, али пыр жӧ нуны Ульяналы? Сёрнитісны Корнилкӧд, воисны ӧти кывйӧ: рытгорувнас гозъя ветласны Виталий Кузьмич да Ульяна ордӧ, кодъяскӧд сідз эз и лоны сватъясӧн да сваттяясӧн.

Лун кык мысти Агни пырис гортас бордъяс вылын моз, шыбитчис верӧсыслы морӧс бердас:

— Пи!..

— Пи?!

Аскинас Корнил гозъя лэччисны райцентрӧ видлыны нывсӧ да гӧгаписӧ, лэччӧдіс аслас лайкыд «Москвичӧн» Вячеслав. Вежон мысти сійӧ жӧ и вайис кагаа суседкасӧ пос помӧдзыс.

— Но и нимсӧ мый пуктан? — юаліс Вячеслав.

— Серёжа лоӧ нимыс. Сергей Сергеевич...

— Кага вайӧмыд тэн лӧсялӧма: лоӧмыд ещӧ на мичаджык. Кажитчан тэ меным, Людмила. Эк эськӧ, утёвтны кӧ тэа-меалы карӧ, пышйӧдны ли... Ме кута нажӧвитчыны, тэ кутан нёньӧдчыны...

— Сьмекайтчан?

— Эг на выжывмы. Збыльмытӧм мӧвпъяс тайӧ, а вот думайтсьӧ.

— Пасибӧ вайӧмсьыд.

Машиналы воча петіс Корнил, шоныда тубыртӧм гӧгаписӧ меліа босьтіс нылыслӧн моздорысь.

7

Кос да шондіа вӧлі ӧкмысдас квайтӧд вося мартыс, войяснас ыркмунліс дас вит градусӧдз, лун сьӧмӧсъяснас куим градусӧдз шондӧдліс. Татшӧм поводдя дырйиыд лымйыс сылігмозыс и косьмӧ. Эз вӧв мича апрельыс. Апрель дас нёльӧд лунӧ, кор Енлы став эскысьыс пасйис Христослысь выль пӧв чужӧмсӧ — Ыджыд лун — поводдяыс лунтыр вежласис. Петаліс и лым, и шер сярӧдчис, сэсся зэрмыліс, мыччысьліс шонді. А вежон мысти петіс вой тӧв, усис кык истӧг кӧрӧб судта шолля лым — пыксьӧ-водзсасьӧ тӧлыс, оз сетчы тулысыслы. Дыр лёкалӧм бӧрын, май кыкӧд лунӧ, Еншор ставнас ойдіс шонді югӧръясӧн. Гӧгӧр бузгӧ, сяльгӧ, сьылӧ...

Лунъясыс лэбӧны сэтшӧм ӧдйӧ, быттьӧ лыддян вежӧртӧ гильӧдана книга: воддза лист бокас на ыджыдаліс турӧбъяса кӧдзыд тӧв, а листыштан да, син водзад нин зэвтчӧм морӧса тулыс — лӧз чышъяна, лӧз синъяса, шоныд лов шыа, ключ ва гӧлӧса. Гажаа шыалӧ енэжыс: клювзӧны, клуксьӧны турияс, юсьяс, дзодзӧгъяс, шочиника ӧвтыштлӧны паськыд бордъяснас: выль тулысӧн пӧ, дона землякъяс!

Жытник дорас ноксис Виталий Кузьмич: мыйкӧ лӧсаліс, пилитіс, стружитіс. Гомзяковсянь письмӧсӧ лыддьӧм бӧрын воши став лачаыс, мый Сергей ловъя, мый пиныс коркӧ бергӧдчас Еншорас. И со, виччысис тулыссӧ, медгажа кадсӧ, мед чуксавны пиыслысь ловсӧ чужан вӧр-ва весьтас. Гашкӧ и, тані нин лолыс, эсійӧ туриясыс, кодъяс пуксисны Еншорты нюрӧ, вайисны асланыс бордъяс вылын да. Вот и ноксьӧ Виталий Кузьмич пила-чернас — вӧчӧ пиыслы... крест. Ӧжынӧн кодйис джу, сюйис сэтчӧ пиыслысь фотосӧ, ортсысяньыс джусӧ стеклӧаліс сідз, мед эз веськав сэтчӧ зэр ни лым. Куимнан тассӧ крепитӧм бӧрын, медпаськыд тас вылас, ӧжынӧн вӧлалӧмӧн, тӧдчӧдіс пиыслысь ним-вич-овсӧ, чужан да кувсян вояссӧ. Вӧлисти мавтіс крестсӧ кельыдлӧз краскаӧн. Сувтӧдіс жытник пельӧсас, аскиӧдз косьмас.

Рытгорувнас кӧлесаа потанын Люда вайӧдліс куим тӧлысся Серёжасӧ пӧль-пӧч ордас. Сэки и сёрнитчисны крестсӧ сувтӧдӧм йылысь. Аскинас Виталий Кузьмич босьтіс Зосимлысь нырладорас доддя тракторсӧ, и куимӧн — ачыс, гӧтырыс да Люда мӧдісны кладбищелань. Муяс вомӧн туйыс вӧлі няйт, но эз сибдымӧн. Вуджисны неыджыд вӧр ді и тыдовтчис тшӧтшкӧсін. Буретш эстӧні, видз помас, кольӧм во сулаліс ляпмунӧм турун зорӧд. Пыр и тӧдіс Люда сійӧ местасӧ. Во на и коли сэксянь, а мыйта вежсьӧмыс: абу нин ловъя Сергей, а Люда лоис мамӧн.

Кыр паныд кайыштӧм бӧрын Виталий Кузьмич сувтӧдіс тракторсӧ. Ульяна да Люда додьсьыс мыччисны кӧзяинлы ыджыд да сьӧкыд крестсӧ, гӧгрӧса шыгыртчӧм паськыд сюмӧд, кӧрт зыр да лӧм. Кын на кӧ муыс, лӧмнас и ковмас писькӧдны зыр туйсӧ.

— Со, со эсійӧ пашкыр пожӧм дорас... — кинас индіс медводзын восьлалысь Люда. — Ме помнита сійӧ том пожӧмсӧ, сывъявлім ми сійӧс Серёжкӧд. Уна-уна во мысти пӧ, кор кула, дзебӧй менӧ тайӧ пожӧм бокас...

— Ладнӧ, татчӧ и сувтӧдам, лӧсьыд местаыс, — сӧгласитчис Виталий Кузьмич, видзӧдлассӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ чӧвтлӧм бӧрын.

Ульяналӧн эз и косьмыв ныр бокыс, вӧлӧма на кӧнкӧ синваыс. Чукрӧдліс чужӧмсӧ и ачыс верӧсыс, коді ӧтарӧ лӧньӧдіс гӧтырсӧ: эн пӧ бӧрд. Уджсӧ эштӧдӧм бӧрын Виталий Кузьмич матыстчыліс трактор дінас, кабинасьыс судзӧдіс дӧра сумка. Вылын юра крест бокас сись сувтӧдіс, нянь да сов пуктіс, мед вошйӧ-сибӧдчӧ пиыс. Сэсся водка доз перйис, куим стӧкан да. Крепитчӧ мужик мортыд, но ӧдва жӧ вермис шуны:

— Кулӧм йӧзыд пӧ медъёна оз радейтны синва. А ми вот кутчысьны ог вермӧй, прӧстит, Сергей...

Некод эз ыръянитчы, ставӧн юисны стӧкан джынйӧн. Черинянь коркаӧн кылӧдісны винасӧ. Сэсся мӧдысь на кисьталіс Виталий Кузьмич. Люда сэтшӧма гажмис, нормӧм пыдди сьывны окота вӧлі горӧдны. Татшӧм уна водкасӧ сійӧ юис медводдзаысь. Быттьӧ тӧрыт на-й вӧлі, кор Сергей да Люда волісны кладбище вылас, топӧдлісны этійӧ мичаник пожӧмсӧ, и коддзӧм том нывбабалы ӧніяыс кажитчис вӧтын кодь. Оз весь, вӧлӧмкӧ, еншорсаыд винатӧ юны — курыд зелляыд, вӧлӧмкӧ, отсалӧ мынтӧдчывны шог-печальысь. Шуны эз шу, а тадзи кымын ӧні думайтіс Люда.

Тайӧ шойтӧм крестыс, кодӧс сувтӧдісны том пожӧм бокӧ, кладбищеса эжа вылӧ, Еншорын лои коймӧд. Медводдзасӧ сувтӧдісны нелямын ӧтиӧд воын, война сувттӧдзыс на, ошкӧн сёйӧм мортлы, кодлӧн сюрліс сӧмын шапка пель пӧлыс. Кызь сизим арӧс вӧлӧма сэк сылы. Мӧдсӧ сувтӧдісны во дас сайын — том морт, коді сӧмын на воис армияысь, вошис вӧралігас, сылӧн нинӧм эз сюрлы, весиг пищальыс. Уна лун корсисны став сиктӧн, но весьшӧрӧ, быттьӧ му пырыс мунӧма мортыд.

Да, покониктӧм куим крест сулалӧ еншорса кладбище вылын. Ен праздникъясӧ на водзӧ копыртчывны волӧны вошӧм йӧзлӧн рӧдвужыс, вошйӧдӧны ловнысӧ нянь-сов дорӧ.

Вежон мысти Люда ветліс Ёль посёлокӧ, воча чойыслӧн нимлун вӧлі — кызь вит ар сылы тырис, сэтчӧ и корлісны. Эз эськӧ кӧсйы мунны, да мамыслӧн рӧднӧй вокыс, чожыс асывнас воліс коляскаа мотоциклӧн да нуис. Подӧн кӧ, час кымын ковмӧ шлапиктыны, а мотоциклнад либӧ машинаӧн здук-мӧдӧн и воан. Весь лунас йӧзыс кодалӧ, нимлунад, дерт нин, коддзымӧн юасны. Гажмис да, Люда асьсӧ вежавидзтӧг кутіс, зонъяслы морӧс бердас и лепитчӧ, йӧктыны корӧ. Гашкӧ-й, гажыс нин сьылӧм-йӧктӧмсьыс бырис, нёньпом каганад абу лӧсьыд войтӧ пукны, оз ветлывлы клубас. Сы бӧрын, кор Сергейлы сувтӧдісны крестсӧ, Люда асьсӧ вӧльнӧйджыка кутіс кывны. Ни Агнилы, ни Корниллы кагаыс эз ло вӧдняӧн, мӧдарӧ на, чача кодь лоис. Нывсӧ эз мыжавны мам-батьыс, эльтыштлӧм мода абу ни, мый сэсся вӧчан — вошис зятьпуныс да.

Нылыслӧн нимлун вылын чожыс эз крепитчы, водз пӧрис кок йывсьыс, и бӧрсӧ Людаӧс эз вермы вайны гортӧдзыс. Ачыс, Людаыс, этшаникӧн унаысь жӧ юис, гажа юрнад сэсся эз нин и кӧсйы петны подӧнсӧ, но чожысъяслӧн финскӧй керка дорӧ кыськӧ пемыдгӧрд «Москвич» воис. Да тайӧ жӧ Вячеславлӧн машинаыс! Кабинасьыс петісны нывбаба да мужичӧй — карсянь воӧмаӧсь суседъясыс, керка мӧд джынъяс олӧны. Аддзис Вячеславӧс да тайкӧ оз окав, сэтшӧм нимкодь лоис Людалы.

— Еншорын йӧз сёрни ветлӧ: Прокӧ Мить Машӧлӧн пӧ другыс пышйӧма, а тэ со кӧн... — шензис сійӧ.

Вячеслав и збыльысь лун дас нин эз мыччыв нырсӧ Еншорӧ. Ачыс Машӧыс варов вомнас калькнитӧма кодлыкӧ, вошис пӧ мужикӧй туй ни пом, сэсся и водзӧ паськаліс сёрниыс. Но Машӧӧс синмас некод эз дивит, мам-батьсьыс ӧтдор. Кыдз тон и дивитан: эмӧсь Еншорын семьяяс, кодъяс дыр ӧтув олӧм бӧрын весиг киссисны, медсясӧ гӧтыръясныс мунӧны юысь верӧсъяс дінсьыс.

— Эг ме пышйы, муні ме, — шуис Вячеслав. — Бӧръя лун таксистала, мӧд удж аддзи.

— А Машӧыд? Бӧрдӧ, колӧкӧ...

— Сӧв, шыбита сиктӧдзыд. Оз бӧрд Машӧыд, волӧма райбольничаӧ, чой висьталіс, мыйкӧ пӧ вӧчӧма, мед месянь кага эз вай. Оз ков мен сэтшӧм бабаыд.

Посёлоксянь верст кык ылысмӧм бӧрын Вячеслав кежӧдіс «Москвичсӧ» важ туй вылӧ, водзті кӧ сэті мунлісны машинаяс, вӧлаяс, подаяс, то ӧні тырны нин кутӧма.

— Мыйла нӧ татчӧсӧ? — юаліс Люда.

— Сёрни эм. — Вячеслав аддзис, мый нылыс гажа, перйис бардачоксьыс кузь голиа вина сулея да шоколад кампет. Юыштас кӧ Людаыс, нӧшта гажмас, кокниджык сёрнитнысӧ лоӧ.

— Кутшӧм?

— Корасьны кӧсъя...

— Мый?

— Сэк на любитчи, кор первойысь син улӧ усин. Горт овны кутан, кагаяс чужтыны... Став деньгаӧс тэнад ним вылӧ вуджӧда, гижсям карса загсын, пиыдлы батьӧн лоа... — лыддьӧдліс Вячеслав.

— Зэв тай тэ шань.

— Абу быдӧнлы. Тэ кодьыс ӧти му вылас, — кывнас мавтіс Вячеслав. — Тэнӧ ме нэм чӧж корси. И ачыс Енмыс тэа-меаӧс аддзӧдіс. Юам морт ӧти стопкаӧн.

— Тэн оз позь. И ме ог кӧсйы.

— Татшӧм чӧскыд винасӧ эн на юлы, баба вина, небыдик. Юам. А менӧ некод оз кут, став татчӧс гаишникыс тӧдса. Кутасны кӧ быттьӧ, этійӧс кабыраныс пукта и лэдзасны, — шофёрыд морӧс зепсьыс кыскыліс сё сюрс шайта деньга.

— Озыр тай кылан.

— Абу и гӧль, — эз соссьы Вячеслав. Во чӧжнад карса тӧвартӧ вузалӧмысь эз ӧти миллион босьт барышсӧ. Сідз некод эз и гӧгӧрво Еншорын, кутшӧм водкаӧн да сигаретӧн вузасьӧ лавосник Машӧыс. Апрель помас потребсоюзса ревизор воліс, ошкис: растрататӧг пӧ уджалан, сӧмын пӧ тай выручкаыд джынвыйӧ чиніс. Удждонсӧ пӧ йӧзыслы оз ас кадӧ сетны, вот и чиніс, — вочавидзис лавосникыд.

— Прокӧ Митьӧ киӧ кӧ ӧні веськалан, голятӧ песовтас, — шуис Люда.

— Мыйысь?

— Эн йӧй улӧ сетчы, нывсӧ ылӧдлӧмысь.

— На ордын узьлӧмысь деньга ме коли, куим миллион пукті ен джаджъяс. Босьт, ю. — Капрон стопкаясӧ винасӧ кисьталіс Вячеслав.

Люда мича кокни платтьӧа, вӧсни ковтаа, лип волысъясыс тӧдчӧны, абу кыӧма кӧсасӧ, кузь юрсиыс вӧв бӧж моз павъяліс мыш вылас. Ӧти воӧн ёна вежсис сылӧн олӧмыс: нывбаба-мамӧн лоис, воштіс верӧспусӧ, винатӧ кутіс видлавны. И ӧні юис стопкасьыс пыдӧсӧдзыс.

— Нуан ӧшинь улӧдз? — юаліс шоколад няклялігмоз.

— Карӧ лэччӧда. — Некор оз юлы руль сайын, а ӧні чурскис Вячеслав, збоймӧдчӧм ради, тыдалӧ.

— Еншор карӧ! — збоялыштіс Люда, коді пукаліс шофёркӧд орччӧн и некыдз эз вермы креставны кокъяссӧ.

— Ловъя мойд тэ, Люда, — ӧтарӧ ӧзйисны синъясыс Вячеславлӧн, окота инмӧдчывны ныв бердӧ, сідзи-й лудӧны киясыс. — Часлы, пуклӧстӧ бӧрыньта, а то дзескыд тэн. Петіс кабинасьыс, нывладорсянь восьтліс ӧдзӧссӧ и водтӧдіс пуклӧс мышсӧ. Руль саяс пуксис да, тшӧтш и ассьыс нёрыньтіс. Комната кодь лоис машина пытшкӧсыс.

Люда, тыдалӧ, вунӧдчис, мыджсьыштны кӧсйис пуклӧс мыш бердас, и гатш пӧри, платтьӧ бӧжыс павтыртчис. Вячеслав ку письыс петіс, нывлысь кокъяссӧ малалігтыр кайис чунь помъяснас вылӧджык и вылӧджык, вом доръяснас жмитчыштіс бан бокас. Кор нин зонлӧн чуньясыс воисны трусик вӧньӧдзыс, Людаӧс быттьӧ кӧдзыд ваӧн киськалісны, ӧдйӧ тай очмис.

— Идрав китӧ!

— Ог!

— Идрав, мися! А то сьӧлышта чужӧмад!

— Сьӧлышт!

— Ак тэ, гад! — ком чери моз пескылясис Люда.

— Сёровно тэ менам лоан.

— Т... ть вомад! — еншорса ног мисьтӧма вӧзйис Люда, и син улас усис вина сулеяыс. Шамыртіс сулеясӧ кузь голиӧдыс и колснитіс Вячеславлы юр пыдӧсас.

— ... бпошу мать! — сӧмын и артмис Вячеславлӧн, ӧдйӧ идраліс кисӧ платтьӧ бӧж увсьыс, вошис мортыдлӧн окочлуныс.

Люда веськӧдчис, йӧткыштіс ӧдзӧссӧ и петіс машинаысь.

— Пеж гаг! Радейта пӧ вед! Ме абу йӧй, тӧда, мый тэн колӧ месянь... — увгигтыр да ропкӧдчиг сійӧ восьлаліс асфальта туйлань. Вӧлисти казяліс, кутшӧм пыдӧдз пыртӧма машинасӧ Вячеславыс. Кодджык кӧ вӧлі ачыс Людаыс, эз эськӧ спаситчы, ныръяліс эськӧ татшӧм ён мужичӧйыд.

Воис шор пос, паськыд, шыльыд туйсӧ вомӧналӧ. Лэччис мудӧд горулас, кӧдзыд ванас пожъяліс ӧгралысь чужӧмсӧ. Морӧсыслы деливӧ, асывсяньыс нёньӧдчытӧм, липсӧ, кылӧ, кӧтӧдӧма. Талун оз и сет пельшӧр Агниыд Серёжасӧ нёньӧдны, а то винатӧ юис да вина дука и лоӧ мам йӧлыс. Мичаа лэччӧ шондіыс, туй ӧтар-мӧдарас, козъя-пожӧма вӧрас кайяс чипсӧны. Люда видзӧдліс бӧрвылас: важ туй вылысь Вячеслав петіс асфальта шоссе вылас, талань кутіс тӧвзьыны. Слабог, абу ёна доймӧма. Нывкӧд орччаасьӧм бӧрын восьтіс машина ӧдзӧссӧ, пода ӧдӧн кутіс мунны:

— Прӧстит, Люда... Ме тэнӧ некор ог вунӧд, ме первойысь любитчи... Сӧв, нуа сикт помӧдзыд.

— Тэ бабник, тэ абу шань морт вӧлӧмыд, — вочавидзис Люда, и мед мынтӧдчыны, кежис веськыдвыв ягас.

Вячеслав крута бергӧдіс машинасӧ и регыд саяліс ныв син водзысь.

Прокӧ Мить Машӧ эз жуглы асьсӧ, кӧть и «сыліс» Вячеславыс асъя ру моз. Во олісны, а эз и верӧс кодь вӧв, эз велавны ӧта-мӧд дінас, эз мевмыны. Друг вӧлі — друг и быри. Друг видзӧмыд эз Машӧсянь пансьыв, оз и помась Машӧӧн. Мужикаыс и то унаӧн кырсасьӧны, а Машӧлӧн крӧвать джынйыс тыртӧм вӧлі, вот и примитліс. Дерт, олӧм овны жӧ чайтліс, кор примитіс Вячеславсӧ. Тэрмасис, мый сэсся вӧчан. Оз весь шулыны: тэрмасьлӧны пӧ каньяс сӧмын. Ӧбиднӧ, ой, кутшӧм ӧбиднӧ: Петыр Павелсӧ воштіс.

Век жӧ, абу лӧсьыд Машӧлӧн сьӧлӧм вылас, дільквартӧма, эз вевъяв бӧръя кывсӧ шуны вӧвлӧм мужикыслы да. Позис вед и пышйытӧг, висьтасьӧмӧн, эз эськӧ и кут мунӧмсьыс. Гашкӧ, эз сьӧкты да сы вӧсна эновтіс? Кыдз нӧ сьӧктас, кор маткасӧ спиральӧн томналӧма. А бурсӧ мыйта вӧчис Вячеславыслы: сы мында ящик водка да сигарет вузаліс, став барышсӧ киас сетліс, и некутшӧм вот чукӧртан контора оз тӧд та йылысь. Кыдз сӧмын сэтшӧм горш мортыс, кыдзи Вячеслав, убӧлитӧма кольны ен джаджъяс куим миллионсӧ?

Гашкӧ, лэччылас Машӧыс карӧдзыс, аддзӧдлас Вячеславсӧ да шуас ассьыс бӧръя кывсӧ — сетӧбтас бан бокас и мунас бӧр. Югыдӧсь войясыс, оз узьсьы ӧткӧныдлы паськыд крӧватяс том нывбабалы. Сідзкӧ, жуглӧ асьсӧ, унсӧ кӧ воштіс. Тӧдӧ Машӧыс патерасӧ, кыкысь лэччӧдліс верӧсыс карас. Вунӧдӧма ли, абу аддзӧма ли Вячеславыс, ключыс тув йылын тонӧ ӧшалӧ. Кык дӧрӧм да гач кольӧма, лэччӧдас, шыбитас кок улас.

Локтан шойччан лунас и петіс Машӧ туяс, ылӧдіс мам-батьсӧ: потребсоюзӧ пӧ корисны. Асывнас мунас, рытнас локтас, сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн машинаясыс ветлӧны, он йӧрмы.

...Асывсяньыс зэр тусясис, лун сьӧмӧснас сэсся кӧшысь моз шлявгис. Пырджык кымӧра да зэра вӧлі июнь воддза джынйыс. Но эз торк поводдяыс Машӧлысь карӧ лэччылӧмсӧ. Панель керкаясыд ӧткодьӧсь и мед эськӧ эз жӧ ылав, мыйлакӧ тай ключыс эз восьт томансӧ-а. Личкыштіс звӧнок кизь вылас, триньӧдіс ӧтчыд дай мӧдысь. Нывбаба гӧлӧс кыліс:

— Коді сэн?

— Вячеслав дінӧ ме... — тіран гӧлӧсӧн шыасис Машӧ, вежӧглун ыпнитіс.

— Сійӧ оз нин тан ов, — восьтіс ӧдзӧссӧ лёзь юрсиа, халата нывбаба. — А ті коді лоанныд сылы? — Рочӧн эськӧ сёрнитісны, но явӧ тӧдчис, мый кыкнанныс комияс.

— Тӧдса ме, рӧдня, деревнясянь вои карас бӧра-водз. — Комиӧн сэсся и варовитісны водзӧсӧ.

— Гейдар ньӧбис тайӧ патерасӧ.

— Гейдар? Рынок вылын эз вузасьлы?

— Вузасьліс. Ӧні машинаяс дзоньталанінын уджалӧ, шофёр вед ачыс, Вячеславыд сэні жӧ механикалӧ. Гашкӧ, пыран, чай юам.

— Ог, ог, паседбог. Кӧн нӧ эськӧ Вячеславыс олӧ?

— Патераа гӧтырӧс вайис, а тайӧс вузалісны миянлы. Гейдарлы сідзи и шуи: кытчӧдз, мися, оз ло патера, сэтчӧдз ог пет тэ сайӧ. Вот и ньӧбис. Шань менам Гейдарӧй, мед кӧть и азербайджанеч. Воддза мужикъясӧй комияс вӧліны, некытчӧ путьтӧмӧсь, муні на дінысь. Пыр, чай юам... — Окота вӧлі ошйысьыштны лёзь юрсиа нывбабалы, но Машӧ ыръянитчис, эз пыр.

— Тасянь ылын керкаыс? — Машӧ бара на юаліс Вячеслав йылысь.

— Ог и тӧд, кутшӧм улича вылын олӧны, эг на ме вӧвлы на ордын.

— Ладнӧ, привет Гейдарыдлы. Кольӧм тулыс ме кучик сапӧг сы киысь ньӧблі, зэв мичаӧс. Вячеслав менӧ вайӧдліс сы дінӧ, гашкӧ, помнитӧ. Тайӧ тубрассӧ Гейдарыд мед сетас Вячеславлы, рӧдняыс тай мыйкӧ мӧдӧдіс-а. — Газетӧ гартовтӧм дӧрӧм-гачсӧ Машӧ мыччис кузь халата нывбабалы. Кӧсйис збоймӧдчыны, но джаггӧрӧдасис горшыс, «аддзысьлытӧдз»-сӧ весиг эз вермы шуны, сідзи и муніс.

Рытнас гортас нин, Еншорас, вӧлі. Некод эз и тӧдлы карас лэччылӧмсӧ. Мӧд луннас магазинӧ Инесса воліс ньӧбасьны, петігас чӧвтіс:

— Машук... Павел отпускӧ петіс, вайлін эськӧ батьыс дінӧ Раятӧ. Зэв ёна гажыс бырӧма батьыслӧн. Эн лӧгав Павел вылад, ёна тэнӧ радейтліс... Тэ бӧрти со ӧнӧдз некодкӧд оз кутчысьлы, ӧтарӧ стрӧитчӧ.

Эз, тыдалӧ, виччысь татшӧм кывъяссӧ Инессасянь, забеднӧысла синъясыс вазільмисны Машӧлӧн.

— Мыйла эськӧ сідзсӧ вӧчис, радейтіс кӧ? Менсьым олӧмӧс жугӧдіс... — ӧні нин синваыс петіс, носӧвикнас чышкасьны кутіс.

— Ой, Машук, сыысь сэтшӧма асьсӧ накажитіс... Ӧнӧдз асьсӧ тэ водзын мыжаӧн лыддьӧ... Вунӧдны колӧ став лёксӧ, сідз нин морт олӧмыд дженьыдик. Вайӧдлы, Машук, Раятӧ.

Мӧдыс довкнитіс юрнас: вайӧдла пӧ.

Инессакӧд сёрниыс бара на инсьыс воштіс Машӧӧс. Лун-мӧд мысти ю дорӧ песласьны мӧдіс, Раясӧ тшӧтш босьтіс. Эз веськыда лэччыны, а кежисны туйвежлань, коді Петыр Павел керка ӧшинь увті мунӧ. Ылісянь тыдовтчис кык судта выль керкаыс. Выліс судтаас ӧти ӧшинь дзирйыв восьса, ӧшинь дорас сулаліс кӧзяиныс — Петыр Павел. Киняулас тазъя, Машӧ кок ув мусӧ воштыны кутіс, сэтшӧма сьӧлӧмыс чеччӧ.

— Бур лун, эня-ныла! Пыралін эськӧ, Митрей Машӧ, видзӧдлін менсьым короминасӧ, — водзджык шыасис Павел.

— Бур лун, Пашӧ! Кежалам, примитан кӧ.

— Рая! — казяліс нывкаӧс Инесса, коді ноксис град йӧрас и кыліс тшӧтш пиыслысь и Машӧлысь гӧлӧснысӧ. — Раюк, лок пӧчыскӧд тшай ювам.

Песлалӧм кӧлуй тыра тазсӧ Машӧ колис кильчӧ вылас, ачыс воськовтіс коркӧя мусукыслӧн керка порог вомӧн, кайис мӧд судтаас. Кайис майшасиг. Кайис яндысиг. Кайис полӧмпырысь. Ӧд колисны эз кокни вояс, мед тувччыны тайӧ пос тшупӧд вылас.

Прокӧ Мить Машӧлӧн сьӧкыд рыжӧй юрсиыс, быттьӧ гыалысь би кольта, югзьӧдіс Петыр Павеллысь выль керка пытшкӧссӧ и сьӧлӧмсӧ.

Видзьяс вылын пуритіс сук турун. Лун-мӧд мысти заводитчас страда. Роман Григорьевичлӧн йӧрас туруныс коскӧдзыс — чӧскыд дука да небыд. Ытшкыны кӧ став борсӧ, вель ыджыд юр чукӧрмас. Ковмас корлыны гӧрбушсӧ Петровичлысь, чорзьытӧдзыс ытшкыны колӧ. Мусмис ӧшинь улыс Роман Григорьевичлы — гажа да мича, чигарка помсӧ весиг оз шыбит кок улас, дульсӧ оз сьӧлышт, а сьӧлыштас кӧ, потшӧс саяс. Луннас ӧттор-мӧдтор вӧчӧ керка гӧгӧрыс, а рытнас пуксьӧ машинка сайӧ, печатайтӧ тӧвнас панӧм гижӧдсӧ, колисны медбӧръя лист бокъяс.

Дасьтіс нёль вугыр шатин: аслыс и пиыслы морт кыкӧн. Петровичкӧд ветлывлӧны ботайтчыны, но Роман Григорьевичлӧн сьӧлӧмыс оз бурмы, шедан лунъясӧ кык ведратӧ зэв регыдӧн ботайтӧны да. А гожӧмнад мый вӧчан уна черинад, абу кӧ кӧзӧдыд? Косьтыны оз косьты Роман Григорьевич-а. Вуграсигад, кӧть и этшаник кыян, мый дон сулалӧ ю берегас пукалӧмыс! Жаль, оз сёй гӧтырыс сола черисӧ, быдса бӧчка эськӧ солаліс. Нинаыс отпускын, Карпатас муніс. Сэні джын отпусксӧ коллялас, мӧд джынсӧ Еншорын — чӧд да тшак вотны локтас.

Талун и енэжыс кымӧр чиртӧм, ӧтнас шондіыс сэн вечмасьӧ, и Роман Григорьевичлӧн сьӧлӧм вылын югыд — кольӧм вой помаліс выль повесьтсӧ. Лун-мӧд нин эз аддзыв Людаӧс, а сэтшӧм окота юксьыны аслас радлунӧн — повесьтсӧ помалӧмӧн, тшӧтш и аски Алёшаыс локтӧ. Звӧнитлӧма сельсӧветӧ, мед пӧ батьӧ воча волас райцентрӧдз, автобус сувтланінӧдзыс.

Быттьӧ кылӧма думъяссӧ, Роман Григорьевич дзиръя дорсьыс казяліс Людаӧс — енгаглӧн кодь анькытш сера сарапана, лайкйӧдлӧ кӧлесаа потанас кагасӧ. Петіс воча да отсаліс гӧгыльтны потансӧ кильчӧ дорас, кытчӧ оз инмы яр шондіыс. Серёжа узис, унйывсьыс корсюрӧ чурснитліс резина нёньсӧ.

— Менам праздник талун, помалі выль гижӧд. Пасъям? Кофе юам печенньӧӧн, эстӧні турун юр бокас.

— Мый йылысь нӧ, кыдзи нимыс?

— Кофе юигмоз и лыддям гораа, ӧтлаын лыддям ӧткымын юкӧн, ӧтлаын и нимсӧ думыштам, ӧнія сертиыс мичаджыкӧс. Тэ лоан менам медводдза лыддьысьӧн, и медводдза критикӧн. Сёрнитчим?

— Сёрнитчим.

Кӧзяин индаліс, мый колӧ петкӧдны да вольсавны турун юр бокас. Людалы мыччис ассьыс паськыд лэбъя идзас шляпасӧ, аслыс газетысь кусняліс пилотка. Тайӧ том нывбаба дінас Роман Григорьевич ачыс лоліс челядь кодь.

— Гашкӧ, пунш вӧчам? — вӧзйис сійӧ.

— Огӧ. Жар.

— Ме сідз жӧ чайта. Аски пуншсӧ юам.

— А мый нӧ аскинас?

— Алёша локтӧ, отпускӧ. Волан? Петровичӧс чукӧстла.

— Автобусӧн?

— Райцентрӧдз воча лэччыла. Тэ эн на и сӧвлы менам машинаӧ, босьт Серёжатӧ, тӧвзьылам ӧтлаын.

— Ой, абу лӧсьыд.

— Мыйла?

— Алёшасяньыд абу лӧсьыд. Пола ме. Дивитас менӧ батьтӧм кагасьыд.

— Мед сэсся эг кыв ме татшӧмторсӧ. Ладнӧ?

— Ладнӧ.

— Ю кофесӧ. Ме заводита лыддьыны...

Чӧскыда ӧвтӧ гильӧдчысь турун юрсянь. Зіньгӧны орӧм коска чушканзіяс да укшаль малямушъяс. Сибдӧмаӧсь ӧта-мӧд бердас, лэбалӧны слюда бордъяса юрсигусьяс, ӧти вомысь чирскӧны веж кынӧма чиркъяс. Людалы окота пӧрччыны енгаг рӧма сарапансӧ, да абу лӧсьыд Роман Григорьевичсянь, вермас дивитны, кӧть и ачыс гожйӧдчан гач кежысь.

— Мый, сэсся, сиктсаясыд шуӧны ме йылысь? — жунялӧм кофе ньылыштігмоз юаліс Роман Григорьевич. — Оз-ӧ дивитны татчӧ локтӧмысь?

— Коді дивитас? Оз. Жалитӧны, лун и вой уджалан да. Пӧдлиннӧ, ӧтиысь кывлі, Немеч Вань вӧлі гажа юрнас шмонитӧ: оз кӧ пӧ вӧтлыны карсьыд, деревняӧ он жӧ лок. Сэсся и ме вылын сераліс.

— Мыйысь?

— Да, сідз. Абу лӧсьыд висьтавнысӧ. Али висьтала нин. Тэнад пӧ кагаыд, надейнӧ, абу Сергейсянь, а Роман Григорьевичсянь, — шуис и мӧдарӧ бергӧдчис Люда. — Аддзывлӧны вед, частӧ волывла да.

— А тэ мый вочавидзин?

— Сысянь, мися.

— Молодеч! Та ыджда чесьт меным! Пасибӧ. — Мыш вывсьыс кӧсасӧ шылькнитіс Роман Григорьевич. — Кутас ветлыны кокӧн, пиыдлы велосипед ньӧба, куим кӧлесаа медмича велосипедсӧ. А ӧні водзӧ лыддям...

Вуджӧрсайса потанын, кылӧ, бӧрддзис Серёжа. Исяліс, надейнӧ. Гашкӧ и, нёньӧдны кад. А сідзсӧ абу дрӧчитчысь. Сёрнинад да, этша вевъялісны лыддьыны гижӧдсӧ, Люда рыт кежлас гортас кӧсйис босьтлыны.

— Аски дас кыкын виччысьны кута, — прӧщайтчигас шуис Роман Григорьевич.

... Еджыд платтьӧа, гӧрд туплиа, руд кӧсаыс быттьӧ валъялысь Еншор ю, моздорас кагаа, Люда пуксис платтьӧыс кодь жӧ еджыд «Жигулиӧ».

Кольӧм лунъясӧ Роман Григорьевич чукӧстліс гортас Людалысь батьсӧ, Корнилӧс, юыштісны да, вель дыр варовитісны. Кыкнанныс жалитісны, мый коркӧя ӧтувъя зумыд овмӧсныс ӧні ю шӧрӧ вӧйысь морт кодь: воас-ӧ берегӧдзыс, кор берегсяньыс абу некутшӧм отсӧг. Да, демократъяслӧн реформаясыс эз лоны кивыв коми сиктъяслы, тшӧтш и Еншорлы. Отделениеын лысьтан скӧт бырӧдӧм бӧрын уна нывбаба колис уджтӧг, да и мужичӧйясыс тшӧтш. Дугдасны кӧ тшӧгӧдны куканьясӧс, лишнӧй йӧзӧн лоасны и Зосим, и Никита, и Ульяна, и ачыс отделениеӧн веськӧдлысь. Вот и бергалӧ Виталий Кузьмич вабергачӧ веськалӧм чаг моз, мед кутчысьны, мед паськыд муясыс да видзьясыс и водзӧ на вердісны, кӧмӧдісны-пасьтӧдісны сиктсаясӧс. Сергейӧс воштӧм бӧрын Виталий Кузьмичлӧн кольліс сӧмын шеньӧбыс, ӧні быттьӧкӧ мортъяммыштіс, но бӧръя лолышттӧдзыс дона пиыс кутас сулавны сы синъяс водзын.

Кӧть мый йылысь эз сёрнитны, Корниллӧн кыв йылын век вӧлі нылыс. Жалитіс, мый сідз сьӧдас и кольӧ Людаыслӧн став олӧмыс.

— Шань тэнад нылыд, ыджыд сьӧлӧма. Эм кӧ Енмыс, оз коль ӧбидаӧ, — шуис сэк Роман Григорьевич.

Вячеславлӧн «Москвич» серти «Жигули» кажитчис Людалы кокниӧн, лайкыдӧн, югыдӧн. Ывлаыс пӧжӧ, а машинаын ыркыд, ворсӧ радио. Руль сайын пукалігӧн, нывланьӧ синсӧ чӧвтлігӧн, Роман Григорьевич казяліс: мича еджыд платтьӧыс дзескыд нин лоӧма, вурысъясӧдыс дзездалӧма. Тыдалӧ, школаас на велӧдчигӧн ньӧблӧмаӧсь.

— Мамсьыд ӧприч, кодъяс тані медикъясыс? — кӧть и ставсӧ нин тӧдмавліс Петровичсянь, бара на юаліс Роман Григорьевич.

Люда водзас чеччӧдліс писӧ, коді кайпи моз паськӧдліс пиньтӧм вомсӧ, кекеньяснас судзӧдчис мамыслӧн чужӧмлань. Кагасӧ ышмӧдігмоз и вочавидзаліс.

— Эмилия Власовнаыд веськӧдлӧ медпунктнас. Водзті больничаӧн шусьыліс, кор висьысьяслы куйлан местаяс вӧліны. Ӧні туйыд бур да, куйлынысӧ райбольничаӧ нуӧны. Сэсся мамӧ, сэсся медсестра эм, Эдуард Эдуардовичлӧн гӧтырыс. Вот и ставыс. Эмилия Власовнаыс ачыс век висьӧдчӧ, мужик кулӧм бӧрас ёна омӧльтчис, сэсся и арлыда нин.

«Кыскыны эськӧ татчӧ Алёшаӧс... — бергалӧны мӧвпъяс Роман Григорьевичлӧн. — Кыскыны... А кыдз?..»

Автобус вотӧдз вӧлі на час джын, и Роман Григорьевич веськӧдіс машинасӧ раймаглань.

— Пыралам, — корис Людаӧс.

— Ме тан пукавла.

— Вай мен Серёжатӧ, пырим.

Помсянь помӧдз кытшовтісны магазин пытшкӧссӧ. Сэсся Роман Григорьевич нуӧдіс Людаӧс сэтчӧ, кӧні платтьӧяс вузалӧны.

— Бӧрйы медмича платтьӧсӧ, месянь пӧдарок лоӧ.

— Мый ті, Роман Григорьевич? Ог, ог кӧсйы.

Мӧдыс и кывзыны эз кут, асланьыс синіс:

— Медся мичасӧ, мед сэтшӧмыс весиг Прокӧ Мить Машӧлӧн эз вӧв. Ноко, мерайт этійӧс. — Роман Григорьевич мыччис киӧдзыс югыд чутъяса пемыдлӧз шӧвк платтьӧ.

Люда саймовтчис занавес сайӧ. Роман Григорьевич моздорас кагаӧн матыстчис чачаяс вузаланінӧ.

— Тая мужикыслы кутшӧм чача лӧсялас?

— Тэнад мужиклы, пӧжалуй, ӧти чача на и лӧсялӧ: мам нёньыс, — шмонитана вочавидзис вузасьысь.

— А этатшӧмыс эм, кольчаа резина нёньыс? — чуньнас индіс Серёжалӧн вом вылӧ.

— Кымын колӧ?

— Ог и тӧд. Кымын эськӧ?

— Пинь петігад курччавны кутас.

— Гартыштӧй дасӧс.

— Дасыд дас арӧсӧдз тырмас.

— Сідзкӧ, витӧс. Гартыштӧй, бӧрынджык мынтыся.

Люда вештыштіс занавессӧ, и Роман Григорьевич тайкӧ эз уськӧд кагасӧ: сы водзын сулаліс морӧс вылас кузь кӧсаа ловъя ангел, кодлӧн нимыс Людмила — «Людям милая». Платтьӧыслӧн и кузьтаыс, и коскыс, и морӧсыс — гӧгӧр быттьӧ шӧралӧма да вурӧма тайӧ ангелыслӧн туша-мыга серти.

— Гӧгӧр тэ серти, эн и пӧрччы.

— Каганад чукрасяс. — Нывлӧн нимкодьлуныс эз тӧр Еншорты кодь ыджыд синъясас, чупнитіс Роман Григорьевичлысь бан боксӧ: — Пасибӧ.

Алёша петіс автобусысь киас ыджыд сумкаӧн. Пӧся чолӧмасисны ая-пиа, и матыстчисны асланыс «Жигулилань», код дорын сулаліс Люда. Сулаліс кияссӧ бокъясас люньлэдзӧмӧн, быттьӧ аслас велӧдысь водзын мыжмӧм школьница. Кагаыс узис машинаын бӧръя пуклӧс вылас.

— Тӧдмасьӧй, тайӧ — Люда, — нимкодясис Роман Григорьевич, лэптіс пиыслысь сьӧкыд сумкасӧ багажникас. — Ми тэнӧ, дона пи, куимӧн стречайтам, со, кабинаас, нӧшта ӧти мужик, Серёжа нимыс, мед узьӧ.

— Алексей, — чолӧмасисны нывкӧд ки на ки. — Ми тіянкӧд тӧдсаӧсь нин, сӧмын син сайын-а, батьӧ висьтавліс тіян йылысь.

— А мен тіян йылысь висьтавліс. — Выль мортыдкӧд тӧдмасигӧн Люда гӧрдӧдліс пель йылӧдзыс, но здук-мӧд мысти лӧнис сьӧлӧмыс, бырис майшасьӧмыс. Ачыс эз гӧгӧрво, мыйла ӧтарӧ поліс Алексейкӧд аддзысьӧмысь. И со, сійӧ полӧмыс колис бӧрӧ.

— Пап, гашкӧ, ме нуӧда машинатӧ?

— Нуӧд.

Люда казяліс: Алексейыс джуджыдджык бать сертиыс, паськыд кымӧса, зумыд веськыд ныра, сук сьӧд юрсиа. Воас бать арлыдӧдзыс да, сы кодь кымын жӧ и лоӧ. Машинасӧ новлӧдлыны велӧдчис Ижевскын, помаліс институтсӧ да, батьыс гижис дӧверенносьт, мед любӧй кадӧ Алёшаыс вермис пуксьыны асланыс «Жигулилӧн» руль сайӧ. Ӧнія кодь гажа пӧраас батьыслӧн чужанінӧ Алексей локтӧ медводдзаысь на. Тавоӧдз гожӧмъяснас пырджык веськавліс либӧ мам-батьыскӧд, либӧ сӧмын мамыскӧд Украинаӧ. Сэні, Карпат гӧраясса сиктын, ставыс жӧ мойдын кодь. Ӧтитор эз вӧв сьӧлӧмвыв: сикт горувті, гӧраяс костӧд визувтысь юыс ляпкыд, некӧн уявны ни сунавны. Воас-ӧ сьӧлӧм вылас гожся Еншорыс?

Машинасӧ кежӧдіс Алексей туй бокшаас. Петрович ордӧдз пӧ гӧнитла, сэсся вӧлисти гаражас сувтӧда, — шуис батьыс. Тэнсьыд отпусктӧ пӧ пызан сайын пасйыштны колӧ. Алёшаыс эз мун паныдсӧ, позьӧ пӧ, Люда кӧ пӧ волас.

— Волан? — юаліс Алексей и веськыда видзӧдліс ныв синъясӧ. Кажитчис батьыслы пиыслӧн водзмӧстчӧмыс, ныв пыдди сійӧ и вочавидзис:

— Волас. Людаыд менам медбур другӧй Еншорас. — Сэсся матыстчылӧмӧн шӧпнитіс пеляс: «Мича платтьӧнад лок».

Алёшасӧ нуӧдіс керкаас, индаліс, кӧні мый куйлӧ. Пыді жыръяс бумагаӧн тырӧм пызан, кӧні сулаліс печатайтчан машинка. Ас вӧчӧм пу крӧватяс, весиг паччӧрас, туплясисны газетъяс, книгаяс.

— Повесьттӧ помалін? — юаліс пиыс.

— Помалі. Сеті лыддьыны Людалы.

— Пап, а мыйла сыкӧд локтін меным вочасӧ?

— Нуӧдлі ыркӧдчыны. Шань нылыс, вот и руа ме сы дінӧ. Сылӧн жӧник вӧвлі, Сергей, дзолядырся медбур ёртӧйлӧн пиыс, пӧгибнитӧма... Чечняын.

— Висьтавлін нин, пап.

— Мича да шань нылыдкӧд орччӧн и аслыд кӧсйыссьӧ лоны мичаджыкӧн да шаньджыкӧн. Менам ӧти висьӧм вӧвлі: мичаяс вылад вежӧй петліс. Мамыд кӧ мисьтӧм вӧлі, гӧтраси али мый эськӧ, кыськӧ му помсьыс вайи да? Мыйкӧ, сэсся, тіян ладмӧ оз Ияыдкӧд?

— Оз. Ме важӧн нин эг аддзыв сійӧс.

— Тэнад делӧ. Вод, шойччы, а ме пызан лӧсьӧда.

— Эг мудз ме, ӧтлаын лӧсьӧдам. Окота сиктсӧ видзӧдлыны, тэнсьыд ичӧтик рӧдинатӧ.

— Люда ставсӧ петкӧдлас...

Роман Григорьевич машинанас катыдлань ветліс, бӧрсӧ Петровичкӧд воисны. Ветлігас и сёрнитчисны, мед Петровичыс Алёшасӧ кытчӧкӧ чери кыйны нулас, ботайтчыны шеданаджык местаӧ. Сэсся, бӧрынджык, батьыс нуӧдлас Еншор юӧ вуграсьны. А помӧдзыс кӧ тан кутас отпускавны, чӧд и тшак на удитасны вотны. Вӧр-ванас и кӧсйӧ Роман Григорьевич чужтыны пиыслысь Еншор дінӧ муслунсӧ. Да сӧмын-ӧ вӧр-ванас?

Ывлаас жар, а пу керкаад ыркыд. Петрович моньнас ошйысис Алексейлы, медичка жӧ пӧ, медсестра. Позис нин пызан сайӧ пуксьыны, а Люда век на абу. Ывлаас куритчыны петіс Алексей, йӧрас ӧтарӧ-мӧдарӧ довъялыштіс. Сэки и казяліс выліс уличасянь таланьӧ локтысь нылӧс — шонді водзас югъялысь платтьӧа, вӧсньыдик да стройнӧй, киас плёнка сумкаа. Алексей виччысис еджыд платтьӧа Людаӧс, а тайӧ мӧд кодкӧ, тайӧ абу Люда. И кымын ёнджыка матысмис тӧвру кодь кокни нылыд, сымын ёнджыка кутіс тӧдчыны нывлӧн мыгӧрыс. Люда тай!

— Озырманныд, — шуис Алексей.

— Мый сідз?

— Эг тӧд ме тіянӧс.

— А ме тӧді тіянӧс, ылісянь казялі.

Люда восьлаліс водзынджык, и Алексей синнас нуӧдіс нылӧс юрсянь кокӧдзыс: лайкола коска, кузь да сьӧд кӧсаа, абу, небось, Ия кодь плавкӧс. Эм батьыслӧн нырисыс, кодкӧд другасьнытӧ.

Кымын ичӧтджык пызаныд, сымын озырджыкӧн кажитчӧ пызан вылыд. А ен ув пельӧсын сулалысь пызаныс пелькиник вӧлі. Люда лэптіс сэтчӧ пушыд кӧвдумъяс, пельшӧр Агни мӧдӧдӧма медся банйӧмаяссӧ. Чӧскыда на и сёйисны-юисны. Люда вом дорас сӧмын инмӧдліс коньяк тыра румкасӧ, эз ю. Сэк, кор воча чой ордсьыс локтіс гажа юрӧн, мамыс тайкӧ эз тасмаӧн нӧйт. Алёша кык румка юис, сэсся азыма пӧвсаліс-сёйис, кӧвдумсӧ сӧмын куимӧс муткыляліс. Тшыг вед и вӧлі, асывсяньыс сёйлытӧм. Петрович ёна-й вежаліс Людалӧн платтьӧ вылӧ, чунь помъяснас чеплялӧмӧн видлаліс. Дӧвӧль вӧлі и Роман Григорьевич, татшӧм пӧдарок кужис бӧрйыны да. Тан сӧмын кыкӧн и тӧдісны тайӧ дона козин йывсьыс.

— Люда, петкӧдлін эськӧ Алёшалы Еншортӧ помсянь помӧдз, — вӧзйис Роман Григорьевич. — А ми Петровичкӧд пукалыштам на.

— Петкӧдла.

— Некод оз вежӧгты? — мыйлакӧ юаліс Алексей.

— Абу менӧ вежӧгтысьыс.

— Ю берегад нуӧдлы, важ мельнича дорад. Сэні ёна мичаӧсь местаясыс, — чуйдіс Петрович.

Ныла-зонма мунісны мир туй шӧрӧд. Быд паныдасьысь сувтовкерліс бӧрвывсяньыс: кодӧс нӧ кӧвъялӧма Людаыс? А пӧдругаясыс сувтӧдӧмӧн бергӧдлісны Людаӧс, ошкисны мича платтьӧсӧ, сэсся корлісны: тӧдмӧд пӧ кавалерыдкӧд.

— Алексей, Роман Григорьевичлӧн пиыс, — быдӧнлы ӧтмоза вочавидзліс Люда. Ю кыр йылӧ вотӧдз вель унакӧд лои тӧдмасьӧма. Сьӧлӧм вылас воисны сиктса йӧзыс Алексейлы асланыс прӧстӧйлунӧн да веськыдлунӧн.

Сэсся дыр пукалісны гажа кыр йылын, шӧйтісны берег пӧлӧныс, и янсалісны коркӧ шонді лэччигас. А июнь помнад шондіыд лэччӧ ок кутшӧм сёрӧн!

Тадзи вӧлі аскинас, аскомысьнас, сӧсаскомысьнас...

Лун дас мысти кымын, Еншор ю берегын, кор юас купайтчис рытъя ыджыд шондіыс, Алексей шуис Людалы:

— Кутшӧм мича, кутшӧм гажа вӧлӧма батьлӧн чужан сиктыс! Жаль и муннысӧ лоӧ карас.

— Эн мун дай, — тӧдлытӧгыс артмис Людалӧн, аслыс быдсӧн яндзим лоис.

Зонмыд топӧдыштіс нылӧс векни пельпомӧдыс:

— И тэ он кут тырмыны.

— Карад уна ме кодьыд.

— Тэ кодьыс му вылас дзик ӧти — сӧмын Еншорын.

Найӧ пукалісны веж луд вылын, а кажитчис, быттьӧкӧ пукалісны ӧта-мӧдыслӧн син аканьясын.

— Алёша, ветлам аски кладбище вылӧ.

— Ен праздник али мый?

— Абу. Кӧсъя копыртчывны Сергейлы крест водзын. Кӧсъя прӧща корны.

— Мыж вӧчин?

— Вӧчи.

— Кутшӧмӧс?

— Любитчи... Ветлам?

— Ветлам.

8

1996 вося август 9 лун. Му вылын пуӧ олӧм. Йӧз радейтӧны, вежӧгтӧны, чужтӧны кагаяс. Чечняын изӧны йӧзӧс. Россияса шойнаяс вылӧ сувтӧны поконика да покониктӧм выль крестъяс. Талун Роман Григорьевич пуксис гижны выль повесьт. Гижысьлӧн майшасьӧ сьӧлӧмыс: мыйӧн вот помасясны Алёшалӧн Людакӧд аддзысьлӧмъясыс?

1997 вося март.