ЭЖВА КАТЧӦС
Туйвывса пасйӧдъяс
...Чизыр уль руӧн ӧвтыштіс войсянь... (Кӧдзыд лов шыа север тай матысмӧ). Чӧскыд лыска пу, пожӧм-коз сир дукӧн, арся шуймӧм пу коръя воздухӧн, тшак дукӧн лэчыда ыргӧ нырбордад...
Сьӧкыда, зумыша кымӧртчӧ енэж водзынджык, паськыд уйта Двина ю весьтын. (Ме-ед!)
Войвылӧй, вой муӧй! Чужан-быдман инӧй. Тӧдса кӧръяс кылӧм уськӧдӧ-вайӧдӧ тӧд вылӧ.
Ылысь и матысь куралӧ. Важсяӧс и выльсяӧс кыпӧдӧ. Гыа ваӧн ойдлӧ сьӧлӧм, нюмырмунлӧ казьтыштӧм...
...Кызь час чӧж шердйис-муніс сувтлытӧг пемыд коз вӧра инті поезд. Пӧсь-буса, шун-няйта Вяткасянь, пыр ыркыд вой тӧла Котласӧдз лэбӧдіс ӧти войколӧн. Тӧрыт на ми вӧлім сэн, талун нӧ тан.
Некӧн оз чувствуйтчы-тӧдчы сэтшӧма коланлуныс кӧрт туйлӧн, сюсьлуныс паровозлӧн, кыдз дорвыв вӧра инті, овтӧм местаясті. Он ылӧсас, а збыльысь кылан сэк став вир-яйнад и ловнад мортлысь природасӧ, стихияяс вылын вевтырлунсӧ... Увгӧ, горзӧ, шкувгӧ яг пасьта победнӧй гимныс сылӧн. — Г-го-о-о! — кыпыда, кузя разалӧ йӧлӧга ягті, кор горӧдас мунігмозыс паровоз, тшӧктас кодӧскӧ туй шӧрысь кежны. — Шк-у-у-у! — бӧрвывтіыс ызгысяс йӧлӧга шы, пыдӧ пармаӧ ыджыд тӧв нырӧн разалӧ пырас либӧ сы нога море прибой ызӧбӧн... Пуяс йылын нетшыштчас лестукӧн тшын, чепӧсъяс и... «с-саяррр...» син водзтіыд вӧр пуыс туй боксьыс оравлытӧг кольӧ, быттьӧ паныдӧн гӧнитӧны поездлы... Кымын морт воськов, кымын пу колас вӧчас часъясӧн поезд! И вӧзйысьӧ морӧсад войвыв уджалысь йӧзлы ас сьӧрсьыд вайӧм бур кӧсйӧм:
«...Кымын пу колас мунін, сымын мед и шог колин...»
...Комын нёль во нин гӧняйтлӧ таті «Воронко» вӧв. Сюрс ӧкмысӧд сё (1900) во. Во, кодыр первойысь воис да Вяткасянь кежис рельс туй кык паськыд ю ӧтлаасянінӧ, Двинаа-Эжваа устьӧӧ.
«Великая будущность» — кыдзи вӧлі пророчитӧны-туналӧны сэки тайӧ туйлы. Но капитализм система эз вермы босьтчӧдны промышленносьт ни культурносьт крайлысь: ыджыд ва туй вожъяс — ӧтарӧ Устюг — Вӧлӧгда, мӧдарӧ — Кардор да водзӧ загранича, коймӧдлаӧ — Эжва вож, Сыктывкар, — вӧліны во джынсӧ йи улын, кынӧсь, и кӧрт туй уджаліс джын нагрузкаӧн. Вӧр заводъяс эз паськавны, вӧчтӧм вӧр вывті дона сувтӧ, ветлысь-мунысь (пассажир) вӧлі этша, вывті нин этша тӧвся пӧраӧ.
Октябрса революцияӧдз Котлас эз босьтчыв, эз быдмы. 1907-ӧд во, медводдзаысь волан во тайӧс пасъялысьлӧн. Сэтшӧм жӧ, кыдзи и кӧрт туй воссьытӧдзыс, ичӧтик сикт — комын-нелямын керка, вокзал, вит-ӧ-квайт баржа пристаньяс пыдди паракод кутысьяслӧн (Варакинлӧн, Козловлӧн, Севпаракод обществолӧн); кыр йылын — чом кодь посньыдик няйт лабазъяс, вузасянінъяс. И лӧнь, лӧнь... Сэтшӧм жӧ на чужӧмыс Котласлӧн вӧлі и 1915-ӧд воӧ война вылӧ мунігӧн. Он сравнит ӧнія жуӧмкӧд, йӧз лыд бергӧдчӧмкӧд, ветлысь-муныськӧд. Со, локтіс Эжваысь паракод. Тшем йӧз!
Петӧны, тэрмасьӧны... Мунӧны-локтӧны... Коді? Кытчӧ? Мыйла? — Велӧдчыны, служитны, курортӧ, командировкаӧ — коми уджалысь йӧзлӧн пиян; вузӧ, втузӧ, техникумӧ; Кардорӧ, Москваӧ, Ленинградӧ... Наука, техника вермыны, культура шедӧдны... А водзті кодъяс ветлывлісны? Кӧні вӧлі коми уджалысь йӧз кыдзи нация? Эз. — «Зырянин-зверанин...» «Звер», «зыр» нимыс вӧлі сылӧн...
— Мунӧй жӧ, ветлӧй, коми уджалысь пиян! Перйӧй, шедӧдӧй тӧдӧмлун, культура да рабочӧй класслысь сюсь-збой революционнӧй вын. Сюсьмӧдчӧй да локтӧй войвывсӧ выльмӧдны.
(Сідз колльӧді думӧн том йӧзӧс лунвылӧ. «Ветлӧй. ...А ме — «тӧвйывлӧм пӧтка» — тӧвзя асыв-войвывса муӧ...»)
Котлас. Важ ногӧн — Пырас. Мӧвпала: «Пырас менӧ Эжваӧ пыртас?!» Паськыд уйта кык ыджыд ю ӧтлаасьӧ. Лӧзалӧ ва, синнад он судз — море...
Совдор. Ылысь куралӧ, сё воясӧн сывъялӧ мӧвп. История. Мертмӧм важторъяссӧ, ройсялӧм древносьтсӧ кыпӧдӧ: ушкуйникъяс, Строганов графъяс, Устюгса дяк пи Степан Храп... Ветлӧны Эжва кузя, дона звер куяс чукӧртӧны-грабитӧны, пыртӧны мырдӧн роч вераӧ, асланыс ыжъясӧ пыртӧны... А бӧрынджык купеч-капиталистъяс, сиктса прасолъяс пондісны вузасьӧм-ньӧбасьӧм нуӧдны.
...Кузя визувтӧ Эжва. Чукльӧдлӧ-мукльӧдлӧ, ылӧ асыв-войвылӧ Урал изъяслань кайӧ.
...Важӧн ветлысян туйяс сӧмын вӧліны юяс. Судноыс — пыж: паруса, гребъя зібъя да кыскасян гезъя. Пар сила пыдди — бурлаклӧн пельпом вын.
Паракодъяс Эжва кузя пондісны ветлыны миян нэмын на сӧмын, 90-ӧд вояссянь. Сэтчӧдз — каюк, тӧвар груз кыскалан ыджыд пыж.
«Выдь на Волгу весной...
Чей стон раздается порой?
То бурлаки бечевой...»
Кыдз мӧвпыштан тайӧ сьыланкывсӧ, сувтӧ син водзад «Бурлаки» нима картина Волга вывса бурлакъяс катарга удж йылысь... Либӧ:
«...Уна кывлывлі ме
Сьыланкывъяслысь ног, —
Мыйдӧм шогыс да лӧгыс
Сэн кылӧ».
Вӧвліны и миян тан Эжваын сэтшӧм бурлакъясыс. Со син водзӧ сувтӧ ӧти тип, ас сиктса морт, каюк кыскалысь, лямка волыс оръялысь. Ӧг Максим орд. Латшкӧс тушаа, ыджыд пельпомъяса, би гӧрд тошка морт. Багатыр... Тӧда, Эжва йылын, Помӧс ю бокын сулавліс коркӧ сылӧн керкаыс.
Керка — Украинаса ичӧтик мазанка-хата модаа, сюн сёйӧн мавтӧм пазъяса. Стынтӧм ни нинӧм, сӧмын вежӧстор пытшкас кум пыдди эм. (Бӧрын, пӧрысьладорыс, Максим тшупыштіс керка бердас гид, кор ас кинас вӧчыштіс выль видзтор маті ольысь да видзис ӧти мӧс.) Олісны нач гозъя, Степан Парась пӧрысь рам анькӧд. Максим нэмыс каюк кыскаліс, гӧтырыс «шӧрт печкис», Пушкин мойдын моз... Со, ӧні на син водзын сулалӧ керкаыс налӧн, кӧть нелямын во нин абу, изъя пыдӧса йир кӧтшас ю чукыль кыр йылын, кытысь ми, 5–6 арӧса челядь, вугравлывлім мыкъясӧс да ком пиянӧс. Аддза, кыдз лэччӧ Парась пельпом вылас карнана аслас ӧзынас вала. (Ӧні на сійӧ ӧзыныс — «Парась дін» шусьӧ.) Максимыс Парасьлӧн Зуд кум дорын грузитӧ каюкӧ зуд...
Сӧвтасны тулысын кырйысь ва усьӧм мысти Кӧйнасол прасол каюкӧ зуд из — гӧгыль кодь тӧчилаяс, чӧлӧс лэчтанъяс, нёль гранъя брусъяс. (Тӧчиласӧ вайӧны вӧлі тӧвнас вӧлӧн Печӧраса Воя гӧраысь, мукӧд туй петкӧдны сэсся эз вӧв.) Сьӧкыда пуксьӧ зуд пыж пыдӧсӧ, дзуртӧны греб потшъяс. И — Эжва йывсянь да устьӧӧдзыс, Двина кузя — Устюгӧдз. Устюгын ректасны зуд, сӧвтасны каюк тӧваръясӧн — пуля-порокӧн, свинеч пластъясӧн, нелямын ведраа гырысь вина бӧчкаясӧн. (Вина вӧлі инӧ: Помӧсдінын, ичӧтик сиктын, вӧлі, эз уна ни этша, а вит кабак!) Сӧвтасны и бӧр Эжва кузя каттьӧны сюрс верст саяс, кыскӧны бечева гез йылын пыж. (Бечевник визьяс найӧ и ордымавлӧмаӧсь вӧлӧкъясті да талялӧмаӧсь кокнанжей. Казна пӧльзуйтчас сійӧн — оброкалас да кӧртмалӧ крестьяналы.)
Ёна и юліс Максим — вузавліс пыдӧстӧм вынсӧ ассьыс прасол купечлы. Нимавліс Максим багатыр кодь ёнӧн. Коддзас да кабак ӧдзӧстӧ дзирнас-куричнас нетшыштас, оз кӧ восьтыны вӧлі. Ёна тышкасьліс ветлігас рочьяскӧд и комияскӧд. Ёна и нӧйтлісны асьсӧ. Уна инмавліс Максимлы гӧрбас да кок пыдӧсас пуд джынъя гира да нӧш.
Эжва тэ, Эжва! Уна жӧ ва тэ кылӧдан-нуан. Кымын ю вожысь чукӧртан-юан! Да ладтӧма тай визувтан-разалан, лыаӧн тыран, кыдз Ӧг Максим багатырлӧн вошӧ весь тэнад пыдӧстӧм выныд, — кос...
Паракод лыа питі мус вылас мунӧ, зурасьӧ лӧптӧ, изъясӧ; кер пуръяс ӧшйӧны кольӧны ді вылӧ, пырӧны куръяӧ, тырӧны лыаӧн.
(Дыр таво нюжаліс Эжваті кылӧдчӧм. Коляс кер пыр на кывтӧ и кывтӧ. Кывтӧны пуръяс, локтӧны ӧтка керкаяс. Лыа дорӧ унаӧс ляскӧма. Воймӧмаӧсь. Абу и дивӧ — ар нин ӧд лолалӧ, коли тулыс и гожӧм, кыдз ылі юяс йывсянь кузь туй кывтӧны найӧ. Со пожӧм кер ён кыр бердӧма, ляскӧма пӧ тайӧ? Воймӧма, чашъяссьӧма. Кытысь нӧ тайӧ? Гашкӧ, ме ачым тайӧс моль петіг-йӧткигӧн тулыснас Ягӧзын слуда улысь кузь зібйӧн йӧткыштлі жуйгӧдчӧминысь: «Мун, — шуи, — ӧдйӧ кывт, вокъястӧ вӧтӧд!» И кыдзи сійӧ катласиг торжественнӧ, мича да выль, кывтіс, а ме муса синъясӧн прӧщайтчи-колльӧді ылі туйӧ чужан-быдманінсьыс).
Паракод боритчӧ-вермасьӧ, кер пӧвстті катӧ. «Г-и-иррр...» «гууррр...» «зутш!» — тойыштас, зутшыштас кер паракод нырӧ; нырсяньыс да бӧжӧдзыс гирӧдас быглясяс паракод пыдӧсті кер; доймалӧ паракод, гартчӧны керъяс, чегъясьӧны кӧлеса бордъяс, ранитчӧ-розясьӧ бок... Но оз сетчы «Бородино» — ударнӧя боритчӧ, команда примитӧ бой, — оз узьлы, кок йылас лун и вой. Сідзи требуйтӧ олӧмлӧн ӧд! Кольӧм во на тэ вӧлін медбӧрын «сира гез йылын» кыссян, таво нӧ медводзын мунан. Социалистическӧй ордйысьӧмлӧн гы кыпӧдіс тэнӧ дзиб йылас!
Кывтӧны пуръяс, кывтӧны колясъяс. Лӧньтасын пуръялӧны медбӧръя поромъяс. Мырсьӧны-вермасьӧны ударникъяс, пӧсялӧны бригадиръяс, пессьӧны парторгъяс; пӧрччысьлытӧг, пывсьывтӧг гожӧмбыд мырсьӧны, позорысь, янӧгысь петкӧдӧны Коми Сӧвет муӧс. Медым жӧ ставлы налӧн примерыс имитас-инмас! Тіянлы, тіянлы, кольччысьяс, рабочӧй класслысь энтузиазмсӧ, — сьӧлӧмсӧ, тіянлы сиам!
Кос, эбӧстӧм ӧні Эжва. Но энлы, часлы! Регыд тэнӧ доддялас большевик морт. Сувтасны кӧрт бетон башняа дамбаяс, — тасаласны, кӧртвомаласны, дорасны шлюзъясӧн... Шлювгыны-исковтны мӧдасны пыді пукалан суднояс. Ӧтлаасясны Печора Эжвакӧд, Эжва Волгакӧд, — морӧсысь морӧсӧ веськыда ветлыны мӧдасны...
