ПУРЪЯСЯНІНЫН
Натур серпастор
Вой тӧла. Кӧдзыд. Кымӧра рудіник лун... Ягӧзын слудасянь ю кузя тыдалӧ ылӧдз. Тӧла зэв. Вӧр-пуыс бӧрвылын копрасьӧ, шувгӧ. Водзвылын кок улын буалӧ Эжва, скӧрмӧма кодікӧ вылӧ: гызьӧма, веж быгйӧн тырӧма дзоньӧн...
Водзынджык, катыдын — запань. Помӧма Эжвасӧ вомӧн! Сой кыза гезъясӧн гартлӧма керъяс. Сывтыръя сюръяӧ домавлӧма помъяссӧ, куталӧма слуда бок сулалан пуясӧ — кӧртавлӧма зумыда, медым оз нӧбав. Тронькылӧ-зэвтчӧма снасьт! Керйыс сэн, керйыс сэн мыйта! Тільскӧма-сюйӧма зэв уна вевсьӧн, уна сюрс кер! А водзысь пыр локтӧ и локтӧ... катыдын тыдалӧ уна на: вой тӧвнас ляскӧма кузяла дорас. Оз нин тӧр, чайтан да, кӧть вель паськыд лӧньӧдыс да. Сярвидзӧ мичаа вольӧм пожӧм кер. Сарӧга кырсяӧсь коз пуяс ӧткымын тыдалӧ. Эмӧсь и ниаяс сывтыръя йылаӧсь сэн, — бӧчка кодь кызӧсь... (Вӧлӧма тай кодыркӧ кад талы! Вӧлӧма на кодікӧ пӧрӧдысь, лэдзысь! Вӧлӧма уджалысь-керысь, кӧть оз кажитчы вӧлі да. Эм на, дерт, му вылад — ставыс оз узь. Кодікӧ керӧ жӧ, кертӧг оз артмы. Абу жӧ ставыс помалысь-сёйысь. Эм жӧ тай кодікӧ нуӧдысь водзӧ... Видзӧдлан кер вылӧ дай мӧвпыштан аслыд: со тай код мездас миянӧс пиксьыс, со тай код доръяс абутӧм олӧмсьыс!..)
Посйӧма вомӧныс Эжвасӧ керйӧн. Ветлӧдлӧны-уджалӧны сэн, кос вылын моз (оз бара повны усьӧмысь-вӧйӧмысь!), кер дорын уджалысь войтыр. Кодзувкот мында, кодзувкот вӧраса — зіль, кодзувкот гырся жӧ тыдалӧны вылісянь, жуӧ сэн йӧз! Мырсьӧ сідз коми йӧз, туртӧ. Усьӧны, чеччӧны и... водзӧ нин бара. Доймӧны, кӧтасьӧны, кынмӧны ёна.
Со, тонӧ, кер вывті тюксьӧдӧ-мунӧ пуръясьысь морт. Еджыд ной лазъя, гӧрд кыса кока — оз ӧмӧй пелька зэв восьлав! Керъясыс кок улас ӧтторъя сылӧн, быд воськов бӧрын, тюльскысьлӧ-вӧйлӧ, быттьӧ дзик гудӧкӧн мунігмоз ворсӧ (лапӧдъяс вошавлӧ муртса), клёныштчӧ воча берд ва пиын кер...
Со, тонӧ, мӧд: кер вылын сулалӧ багыра, куталӧ-чукӧртӧ плитаӧ кер. Мукӧдыс шывина кыскӧны ваысь, лӧсьӧдлӧм кер вылӧ вомлала тэчӧны...
Водзынджык, кыр йылас, сюръяяс уна: кытшлалӧ гӧгӧрыс нывбаба ёна. Нывъяс сэн песӧны понӧль... (Аньясӧй, и тіянлы вичмӧма тшӧтш тайӧ уджыс!) Шенасьӧны, кытшовтігмоз ӧтпырйӧн тшӧтш песовтӧны, гартӧны. Пыдзрасьӧ-нюклясьӧ понӧль, гартчӧ змей моз сюръя гӧгӧрыс, нюдз... Кодсюрӧ понӧльыд и чегӧ... Да мед! Бара на эм. Выльысь ӧд босьтам дай. Ставыс оз чегъясь, кодікӧ сетчас жӧ...
Катыдын лӧньтасын мужикъяс вурлӧны керсӧ: кык кузя понӧльӧн керъяссӧ вӧньӧдлӧны ва пиысь, кӧртавлӧны (клячавлӧны) вомлала шывина бердӧ. Зэлӧдӧны зорйӧн. Сюйӧны тув. Камгӧны-тувъялӧны чорыда тӧкмарӧн (зутшкысьӧ зумыда уль пуысь вӧчыштӧм нӧш). Топыда вурыштчас кер бердӧ кер, быттьӧкӧ ӧтлаӧ пузяс. Артмӧ тай! Оз тай ков зэв уна кӧлуй. — Чер да кузь пуа багыр; уль пуысь ӧтпомся воропа кыз юра тӧкмар; пелькиник кивевйӧс зор да кокньыдик, сыв куима зіб — вот тэныд и пуръясян кӧлуй! Мый сэсся? Дерт эськӧ, эм кӧ бурджык кӧлуйыд и лӧсьыд да, кысь сійӧс босьтан? Ӧнісӧ та кежысь овлас...
* * *
Тӧла. — Оз лӧньлы... Чер шы да сёрни шы тӧв сорыс вайӧдлӧ пельӧдз. Слуда бокас тӧв сайын тшыналӧ би. Чом дорын кодсюрӧ пукалӧ, шонтысьӧ уджалігкост. (Матыстчылам, кывзыштам сёрнисӧ уджалысь йӧзлысь, тӧдмалам думъяс.)
Бипур дорын вит-ӧ-квайт морт.
— Шонтысь лок... пуксьы.
— Шонтысьӧм бур. — Ыркыд тай талун...
Локтӧны би дорӧ унджыкӧн. Паськӧмныс, кӧмкотныс быдӧнлӧн ва. Ныр-вомныс кынмӧма, лӧз. Киясныс ва пиын видзӧмла вартчӧма, потласьӧ быдӧн...
Сувталісны, пуксялісны би гӧгӧр: шонтысьӧны, кушенчаяс косьтӧны... Сёрнитӧны пуръясьӧм йылысь, тулыс пом кӧдзыда сулалӧм йылысь...
— Лёк жӧ татшӧмнад ва вылад...
— Кӧдздӧдіс тай, мокасьтыд. Эз кут шондӧдны. Мед нин эськӧ кӧдзыд кӧ, да сэтчӧ жӧ ӧд тӧла: пырыд и ветлӧ. Он зэв дыр татшӧмнад ва вылад ов...
— Бара на важ бӧрын пуръясьны сюри! — шогсьытӧмпырысь шуӧ би дорӧ матыстчысь, ар комына морт.
— Сюрӧ тай... лоӧ тай... Абу эськӧ, гашкӧ, зэв нимкодь да.
— Мый сідз? — бара долыда шыӧдчис пуръясьны окотитчысь морт.
— Мый?! Тэныд, гашкӧ, и нинӧм-а, ми воклы абу зэв нимкодь. Ме тан тулысбыд нин «кольпала» вадорын, — ышловзис ар ветымына мужик. — Гортад уджыд ставыс эндӧма, а тэ тані дур. Абу эськӧ зэв нимкодь тайӧ уджыд да, мый керан — быть...
— Быть, дерт! Кыдз нӧ бытьтӧгыс?
— Бы-ыть?! Мукӧдлы нӧ мыйла абу быть? Мыля нӧ мукӧдсӧ оз коллявны пуръясьныс?.. Тонӧ менам керка тыр челядь, а уджалысь некод. Гӧрыштлытӧм на муӧй, тусь на койыштлытӧм кӧйдысӧй. А кор на ещӧ татысь мынан? Гашкӧ, кылӧдны на тшӧктасны да... Ог кывт, нинӧм вылӧ ог кывт! Тырмас! Ас пай уджалӧма. Шань! Мед мукӧд кывтасны.
— Он кывт?! — Кывтан, он дур. Мед эн гижсьы артеляд. Водзын ӧд лӧсьыд вӧлі кык пӧвста норматӧ босьтавныд, — нерӧ няргысьӧс мӧд мужик.
— Став тулысыс татчӧ кольӧ нин... — шуӧ коймӧд. — Сэсся вот и уджав. Тӧлыс нӧ воас да, мый кутам сёйны? — Пӧрадок.
— Тайӧ ӧмӧй пуръялантор, бур ногӧн кӧ! — шыӧдчис выль морт. — Водзын тай нӧ кыксё сюрсӧдз овлӧ тан керйыс да, ставыс на эштывлӧ, а ӧні этійӧ ӧмӧй пуръялантор, дасӧд юкӧныс ӧдва воддза серти да! Старайтчӧмыс абу. Полӧны труд вошӧмысь. Трудыд эськӧ оз вош да.
— Кыдз нӧ он пов? — шуӧ няргысь. — Колян во тӧвбыд собалім лым пиын да, таво — тӧвбыд да, тулысбыд да, а грӧш ни кӧпейка эгӧ на аддзывлӧй... Мый эськӧ кытчӧкӧ кӧ местаӧ волас, мед нин. Ставыс пӧ ӧд карын да Котласын лыа вылас куйлӧ, весь сісьмӧ медбур вӧрыс, да пес вылӧ сотӧны эсытшӧм мича кер. Весиг Кардорӧдзыс абу волӧма. Кыдз нӧ сэсся он дышмы? Тадзнад ӧд дышӧдас кӧть кодӧс.
— Сійӧ вӧлі водзын, а ӧні оз ло сідз! Медтӧ нӧ воши нин воддза вося трудъясыс, а таво оз вош. Сэк ӧд, тӧдӧмысь, война дырйиыд некытчӧ вӧлі инавныс да: заграничаад туйыс тупкӧса вӧлі да. А ӧні, тӧданныд, — восьса. Англия пӧ корӧ вежсьыны тӧварӧн. Вот, сійӧн Сыктывкарсяньыд и тшӧктӧны ёна старайтчыны, мед пӧ таво тӧвся лэдзӧм керйыс и воддза восяясыс тшӧтш эз эндыны, кылӧдӧма лоӧ...
— Кылӧдасны колӧ кӧ, ме ог кылӧд-а. Сідз нин став уджӧй эндӧма.
— Уджыд ӧд быдӧнлӧн эм, — бара шыӧдчис выль морт. — Менам со керка кер лӧсьӧдӧма, тшупсьыны колӧ и быдтор, а лоӧ тай мунны. Тэ моз ог шу — «ог мун». Муна.
— А тэ эськӧ эн тшупсьы дай, сы мында и эм. Горт уджтӧ керысьыд тай кольӧны на чойясыд. Ещӧ стрӧитчыны ӧнія дырйи дай. Важ керкаас на ӧд овсяс. Кынӧмыд кӧ пӧт да юр сюянін эм — и шань. Гажа керкаяс йывсьыд ӧні вунӧдлыны нин лоӧ, другӧ.
— Кынӧмыд кӧ тай пӧт, и гаж йывсьыд думайтсьӧ кыдзкӧ. Век гажтӧма он ов. Олім нин тай мыйяскӧ. Вӧчим нин тай потш кыза керъяссьыд да сісь секвестра вӧрсьыд керкаястӧ: во-мӧд олас да бара жӧ важ. Страм вӧлі. Сьӧд вӧр шӧрын олам. Весиг муртса керка стрӧитмӧныд вӧртӧ вӧлі оз сетны. Эн нин казьтыв тэ важтӧ. Му пырыс мед мунас сійӧ! Ӧні майбыр и стрӧитчыныс. Кӧть керйыд и дона, да оз кутавны важ моз. Водзын кер пом он лысьт вӧлі вайны ӧшинь улад, пыр и кутасны да ещӧ асьтӧ тюрмаӧ пуксьӧдасны. А ӧні мый, вӧля. Любӧй керсӧ ваян ягсьыд. Небось, татшӧм мича, сись кодь керъяссьыд керкаыд артмас, — чача кодь лоӧ.
— Керкаыд эськӧ лоӧ да, сэтчӧ ӧд пуа кӧлуй кындзиыд унатор на ковмас. Ӧдзӧстӧ нӧ пу дзир йылӧ ӧшӧдан, али ӧшиньтӧ сюмӧдӧн тупъян? Весь и стрӧитчӧмыд ӧні. Нинӧм оз артмы. Коркӧ бара мыйкӧ лолӧ оз нин-а? Кысь нин миян нэмӧн, — шога, надейтчытӧмпырысь ышловзис лябсьысь.
— Лоӧ бара. Вот тайӧ кертӧ заграничаад нуам да, миянлы кӧрта кӧлуйтӧ и стеклӧтӧ сетасны. Ньӧжйӧникӧн быдторйыс лоӧ. Гӧрйыд и, косаыд и... Сійӧн ӧд, другӧ, и колӧ кертӧ кылӧдныд, ӧдйӧджык мед справитчам да овмӧдчам... Выныштчытӧгыд ӧд, другӧ, нинӧм оз ло. Оз ӧд тай енсянь киссьы. Ставыс ас саяным...
Дыр на сідз венласисны-сёрнитісны мужикъяс би дорын шонтысигмоз.
* * *
А тӧлыс оз лӧньлы, пыр ӧтарӧ ёнджыка ӧддзӧ. Зэв ёна зэвтчӧма запаньлӧн сюрӧса гез, тӧв сорыс сэтчӧ содтӧд тшӧтш личкӧ да сюйӧ вевсьӧн-вевсьӧн кер вылӧ кер, пӧльтчӧма быдӧн.
— Орӧдас, кӧнкӧ... Оз терпит сюрӧсыс...
— Разӧдас став керсӧ Эжва ю кузяыс...
— Мун да сэк кутав Вой море пыдӧсысь!
— Орӧ кӧ, мыйта сэк уджъястӧ вӧчас!
— Колӧ домавны мӧд вевся снасьтӧн. Шӧр выяс кутӧд пӧ колӧ...
Кутісны сёрнитны крепитӧм йылысь. Шуисны — вӧчисны! Вунӧдісны вензьӧмсӧ ассьыныс. Босьтчисны кодзувкот моз: кутчысисны — кыскӧны сой кыза сё сывъя снасьт ваямас няйт кузя... Нильӧг... Усьӧны, чеччӧны... И водзӧ нин бара.
Тӧла пыр... Каляяс ю кузя лэбӧны, тӧв паныд ньӧжйӧник чивлӧны. Уджалысь горзӧм шы «н-н-о-о-о...» сорыс нораа кливзӧны найӧяс, юр весьтті лэбзигмоз рувъялан-довъялан кольлӧны...
Слуда йыв вӧр-пуыс шувгӧ да копрасьӧ, муӧдзыс синсьӧ. Кок улын, кыр улас, ызгӧ-буалӧ Эжва: гыясыс мӧдарсьыс лыасӧ пожъялӧ-нюлӧ, таладор зӧм кыркӧтшас сьӧласьӧ быгйӧн...
Кодлы нӧ копрасяд сідзи ті, пуяс? Мыйла нӧ шувганныд сэтшӧм ті нора? Код вылӧ скӧралад сідзи ті, гыяс? Мыйла нӧ сэтшӧма ызганныд гора? Мый йылысь, код йылысь сьыланныд? Кодӧс нӧ вӧйпанныд, гашкӧ нӧ, ошканныд сьӧлӧмнад ті? Кодӧс нӧ? Дерт, кӧнкӧ, найӧӧс, ва вылын уджалысь войтырсӧ, найӧлысь мырсьӧмсӧ сьыланныд! Кӧсъянныд висьтавны мукӧдлы... Кывтӧмӧсь асьныс тай найӧ: олӧны-мырсьӧны чӧлӧсь; оз тӧдны асьнысӧ кутшӧмӧсь эмӧсь... Оз тай кыв найӧӧс некод, оз аддзы уджнысӧ налысь...
Сӧмын ті, вӧр-пуяс, каляяс, лэбигмоз, да Эжвалӧн гыяс, аддзылід, вӧлінныд сэн...
