ЫДЖЫД РЕВОЛЮЦИЯ ФРАНЦИЯЫН
ХVІІІ НЭМЫН
РЕВОЛЮЦИЯ ВОДЗВЫВСЯНЬ ЗАКОНОДАТЕЛЬНӦЙ СОБРАННЬӦӦДЗ
Францияын олӧм революция водзвылын
Кыксё-куимсё во сайын Францияын, кыдзи и став Рытыввыв Европаын, Россияын, медыджыд государствоӧн правитысь класс вӧлі дворяна да духовенство. Францияын быттьӧкӧ видзӧднысӧ правитіс король, но сылӧн власьтыс сӧмын вӧлі видзӧднысӧ кажитчӧ ӧтнаслӧн.
Корольяссӧ найӧ жӧ дворянаыс индалісны-пукталісны. Важысянь корольяс налысь могъяссӧ, коланторъяссӧ дорйисны, на вӧсна пыр тӧждысисны. Вель ыджыд полиция чукӧр, чиновникъяссӧ и салдатъяссӧ видзис король сӧмын сы вӧсна, медым дворянаӧс да духовенствоӧс дорйыны, лӧсьӧдны могъяссӧ налысь на колӧм серти. Став медгырысь чинъясыс государствоын вӧлі дворяна киын. Офицеръяс, генералъяс армияын, корольлӧн телохранительяс — быдсӧн вӧліны дворяна пытшкӧсысь йӧз жӧ. Медся гырысь землевладелеч-помещикъясыс бара жӧ дворянаяс вӧліны. Найӧ олісны, тшӧгисны увса войтыр мышку вын вылын; а медсясӧ нин крестьяна мышку вылын. Крестьяналы сійӧ кадас медсьӧкыд да омӧль вӧлі овнысӧ. Буржуазиялӧн права, вӧляа быдман туй, эз на жӧ вӧв, король сылысь могъяссӧ эз на жӧ могмӧд, кутшӧма найӧлы вӧлі колӧ. Дворянство да духовенство вӧлі Францияын ыджыдалысь классӧн.
Крестьяналӧн олӧм Францияын
Видзӧднысӧ быттьӧкӧ революция водзвылын мужик вӧлі вӧля вылын нин — крепостнӧй праваысь мынӧма. Пыдысяньджык кӧ видзӧдлыны, крепостнӧй права чорыда на пукаліс крестьянин мышку вылын. Барщина удж эз нин дерт вӧв, но барщина бырӧдӧм пыдди коли на став «важ пӧра» дырся повинносьтъясыс, сборъясыс. Вӧліны «серв» нима крестьянаяс, кодъяс и збыльысь на вӧліны крепостнӧй праваысь мынтӧдтӧмӧсь. Францияса крестьянин важысянь пукаліс помещик (сеньор) му вылын. Помещик крестьянинлысь, сы муӧн пӧльзуйтчӧм пыдди, босьтліс быдсяма пӧлӧс сборъяс, повинносьтъяс важысянь, коді шусис «сеньориальнӧй праваӧн».
1. Сеньорлы крестьянин быд во муысь мынтіс «ценз», либӧ деньгаӧн, либӧ нёльӧд юкӧн доходӧн став урожайсьыс. Вӧліны и «половник» нима крестьяна, кодъяс быд во мынтісны помещикъяслы джынсӧ ас урожайсьыс, помещик муӧн пӧльзуйтчӧмысь.
2. Барщинаысь, «сервъясысь» кындзи, вӧлі став крестьянаӧс мынтӧдӧма нин, но быд крестьянинлы во пытшкас нёль лун колӧ на вӧлі барщина пыдди уджавны дон мынтытӧг.
3. Важысянь вӧлі шуӧма, медым крестьянин пӧжасис сеньор пачын, вина вӧчиг сеньор прессӧн пӧльзуйтчис, изӧдчис сеньор мельничаын, ваясті вуджис сеньор посъясӧд, сы паромӧн. Ӧні паром ни посъяс, мельнича ни прессъяс эз нин вӧвны сеньорлӧн, но крестьянинӧс та пыдди деньгаӧн мынтӧдісны. Сідз жӧ туйясті ветлӧмысь, посъяс вуджӧмысь крестьянинлы ковмис мынтысьны деньгаӧн.
4. Став налогсӧ государстволы медсясӧ мынтіс крестьянин. Тайӧ налогыс шусис «тальяӧн». Талья вӧлі став доходсьыс кызьӧд пайсӧ, а мукӧд дырйи 0,15 доход пайсӧ мырддьӧ крестьянинлысь.
5. Урожай босьтӧм бӧрын духовенство уськӧдчис крестьянин вылӧ. Духовенстволы колӧ вӧлі мынтыны быд во став урожайысь дасӧд юкӧнсӧ. Тайӧ шусис «десятина» нима налогӧн.
6. Таысь кындзи вӧліны 50 саяс кымын «косвеннӧй налогъяс», кодӧс бара жӧ мынтіс крестьянин. Медсясӧ сійӧ виӧмӧн-виис «сов налог». Солӧн вузасьӧм вӧлі государство киын. Медым татысь чуктӧдны ыджыдджык барышъяс, государство мырдӧн вузаліс крестьянинлы сов (шуам, крестьянинлы вогӧгӧр кежлӧ колӧ 5 пуд сов, а сылы мырдӧн тшӧктісны ньӧбны 40–50 пудйӧдз). Быд во сов ньӧбны вермытӧмысь, крестьяналысь овмӧссӧ вузавлісны тӧргъяс вылын.
7. Крестьянин эз вермы вӧравны, чери кыйны. Та вылӧ права вӧлі сетӧма сӧмын дворяналы. Со мыйла медсясӧ тайӧ жмитіс крестьянинӧс. Медым зверъяс, лэбачьяс унджык вӧлі вӧравны, помещикъяс вӧдитісны кроликъясӧс, гулюясӧс, сэсся лэдзалісны вӧля вылӧ. Кроликъяс, гулюяс крестьянинлысь сюяс пазӧдісны позьтӧма. Но крестьянин эз лысьт немтор шуны ни вины ас му вылысь кроликъясӧс да гулюясӧс. Весиг кӧинъясӧс скӧт сёйӧмысь, челядьӧс косявлӧмысь эз лысьт лыйны. Быд во тайӧ крестьянинлы 10 миллион ливр * дон убытка вайис.
8. Та кындзи крестьянинлы вӧлі колӧ барщина пыдди, ас вӧлӧн, дон мынтытӧг, вӧдитны чиновникъясӧс, армияӧс, быд во вӧчны-лӧсьӧдны туйяс, посъяс.
Тайӧ быдсяма сикас налогъясыс 2/3 пайсӧ став доходсьыс крестьянинлысь мырддис ас кисьыс. Ас киас крестьянинлы сӧмын коли коймӧд юкӧныс, а мукӧд дырйиыс и сы мындаыс эз коль. Со кутшӧм вӧлі олӧм францияса крестьянинлӧн революция водзын. Татчӧ нӧшта колӧ содтыны, мый ХVІІІ нэмын 100 во пиас — 30 воыс нянь вайтӧм (тшыг) вояс вӧліны. Вот мыйла 1715 воӧ крестьяна пиысь кулі ӧтик вонас 6 000 000 морт. Францияын законъясын вӧлі урчитӧма мед «корысьяс» да «брӧдягаяс» эз вӧвны. 1767 воӧ вӧлі 50 сюрс брӧдягаӧс арестуйтӧма. 1780 воясӧ лыддьыссьыс 1 200 000 брӧдяга да корысь.
Вотъяс перйӧм
Зэв нин аслыссяма вӧлі Францияын вотъяс перйӧм. Корольяслы воысь во зэв уна деньга вӧлі колӧ. Медым деньга вӧлі унджык, зілисны налогъяс во 3–4 водзвылысь чукӧртны. Мед сьӧм тырмытӧм эз вӧв, францияса корольяслӧн важысянь вӧлі мода, удждысьны сьӧм озыр йӧзлысь — ростовщикъяслысь. Ростовщикъяс гырысь прӧчентъяс вылӧ удждісны корольяслы. Сьӧм мынтӧм пыдди, корольяс сетісны права ростовщикъяслы, мед найӧ асьныс, удждӧм сьӧм доныс да сы вылӧ прӧчентыс мый воӧ, чукӧртӧны крестьяна пытшкысь. Став налог перйӧмсӧ медбӧрын корольяс вузалісны ростовщикъяслы. Тайӧ шусис «откупӧн». Ростовщик-откупщик вермис, король индӧдъяс серти, босьтны полиция, салдатъясӧс, да петны ӧктыны крестьяналысь налогъяс, налог мынтыны вермытӧм крестьянинлысь — вузавны овмӧс, скӧт, мый эм вузалантор.
Откупщик вермис сы мында чукӧртны крестьянинлысь деньга, — государстволы удждӧм донсӧ дай кык сы мында лишнӧй босьтны. Налогъяс ӧктіс сымын да, мыйта лолыс лэптіс. Тадзи король деньгаассис, откупщикъяс озырмисны, а крестьянин увлань уси — рӧзӧритчис. Откупщик вермис 2–3 во водзвылысь чукӧртны налогъяс. Крестьянин тэрмасис ӧдйӧнджык мынтысьны, а асьсӧ да челядьсӧ тшыгйӧдіс.
Крестьянинлӧн ещӧ олӧм омӧльтчис
Помещикъяс киын кӧть вӧлі став видз-муыс, сы кындзи ещӧ доза уна «сборъяс», «сеньориальнӧй пошлина» перйыны позис мужиклысь. Но помещикъяс эз кыптыны овмӧсӧн, а увлань усины. Дворяна Францияын овмӧс нуӧдны асьныс эз радейтны, татшӧм сьӧд лёк уджысь дворянстволӧн юрныс яндіс. Помещикъяс ассьыныс муяс сетісны крестьянинлы арендаӧн, либӧ буржуазиялы, сы пыдди уджавтӧг сьӧм локтіс. Дворяна сибӧдчисны корольяс двореч бердӧ, ыджыдджык каръясӧ, но тан ыджыд доходъяс зэв ӧдйӧн визувтісны. Сы вӧсна дворянство мӧдіс вузасьны ас именньӧяснас. Медбӧрын помещикъяс крестьянинлысь пӧскӧтинаяс, скӧтлысь выгонъяс вылӧ уськӧдчисны, шуны мӧдісны, мый тайӧ важӧнсӧ помещикъяслӧн жӧ быттьӧ вӧвлӧма. Сідз жӧ вӧръяс, чериа тыяс, юяс — босьтісны помещикъяс ас кианыс. Мед крестьянин эз вӧв конкурентӧн помещиклы няньӧн вузасиг, крестьянинлы нянь вылӧ вӧлі дон урчитӧма, мый таысь вылӧ вузасьны оз позь, дай няньӧн вузасьны базар вылӧ вермис петны крестьянин тӧлысь бӧрынджык помещик серти.
Крестьянинӧс жмитантор зэв уна вӧлі, а права сылӧн дзик некутшӧм эз вӧв. Та серти позьӧ гӧгӧрвоны, мыйла крестьяна сувтіс паныд власьтлы, дворянстволы, духовенстволы да корольлы. Татшӧм вӧлі крестьянинлӧн олӧм-вылӧм 1789 воӧдз.
Промышленносьтлӧн кыптан условйӧ да буржуазиялӧн могъяс
Англияын ХVІІІ нэм мӧд джынйын промышленносьт мануфактура системасянь вуджис нин фабрикаӧ, кор Аркрайт, Картрайт, Уатт да Стефенсон выль изобретенньӧяс (машинаяс) сетісны промышленносьтлы. Гырысь промышленносьт нин ыджыдаліс мануфактура кадын ремеслӧ да кустар вылын, а кор лои фабрика, дзикӧдз ремесленникӧс да кустарӧс рӧзӧритіс, бырӧдіс.
Неуна мӧдногаджык тор ми аддзам Францияса промышленносьтысь тайӧ кадас. Гырысь промышленносьт ремеслӧ серти да кустар серти тані жебджыка вермис кыпавны, а ыджыдалісны ремесленник да кустар на медсясӧ.
«Домашньӧй система» пыр медсясӧ сиктъясын кустар керкаын промышленносьт кыпаліс. ХVІІІ нэмын кустар уджаліс ас сырьёнас на, ас инструментъясӧн, мукӧддырйиыс ачыс жӧ и вузаліс ассьыс вӧчӧм тӧварсӧ. Но унджыкысьсӧ вӧлі кустаръяс купеч лапа улынӧсь жӧ нин: купеч заказъяс сетіс кустарлы, сырьё ньӧбис, вермис донӧн чиркны, сэсся став тӧварсӧ сійӧ жӧ ньӧбис кустарлысь да вузавны петкӧдіс ньӧбысьлы. Тайӧ шусьӧ, ми ногӧн кӧ, «домашньӧй системаӧн». Купеч тӧвар эз ачыс вӧч, а вузавліс кустар киӧн вӧчӧм тӧваръяс. Медсясӧ та модаа промышленносьт вӧлі Францияын на ХVІІІ нэм джынйын. Мануфактура системаӧ, медым купечлы аслыс стрӧитны помещенньӧ (уджаланін) да сэтчӧ чукӧртны кустаръясӧс, лӧсьӧдны аслыс инструментъяс, уджалан кӧлуй, — эз на вывті пыр францияса купеч сы вылӧ.
Цехӧвӧй ремеслӧ
Англияын моз жӧ каръясын медсясӧ кыпаліс промышленносьт — ремеслӧ. Ремесленникъяс зэв чорыда кутчысисны цехӧвӧй законъясӧ, эз сетны некодлы цехӧ пыртӧг промышленносьт бердӧ босьтчыны: мед ремесленниклы мастерӧдз воны да аслыс мастерскӧй босьтны, колӧ вӧлі ученикын первой пукавны, сэсся подмастерйӧын, сы бӧрын уна во мысьт вӧлисти позис кӧзяин — мастерӧдз воны. Мастерӧ пуксьытӧдз войдӧр, Франция законъяс серти, колӧ вӧлі ыджыд деньга на мынтыны правительстволы мастер чин босьтӧм вылӧ. Сэсся, кыдз нин ми тӧдам англияса цехъяс серти, цехӧвӧй уставын вӧлі урчитӧма, медым эз вӧв конкуренция ремесленникъяс костын, — кутшӧм инструментъясӧн уджавны, кымын подмастерйӧӧс, ученикӧс позьӧ уджӧдны, паськыда-ӧ дӧра, ситеч кыны, кымын во подмастерйӧӧдз, мастерӧдз колӧ велӧдчыны. Ной кыан да ситеч кыан цехъяс уставын вӧлі урчитӧма 317 стаття да индӧд, кыдз колӧ вӧчны, мед эз вӧв цеховӧй устав вуджӧма. Правительство сійӧн чорыда цеховӧй устав бердӧ кутчысис, мый сылы ыджыд доход тась локтіс: быд тӧвар вылӧ печат пуктӧмысь сьӧм босьтіс. Мануфактуралы да фабриклы кыптыны, а сідз жӧ машинаяс лӧсьӧдны промышленносьтӧ, — цеховӧй устав серти вӧлі оз позь. Гырысь промышленниклы каръясын кыпӧдчыны эз вӧв быдман туйыс — цехъяс кутісны, сылысь туйсӧ помисны.
Мануфактура
Гырысьджык промышленносьт (мануфактура модаа) вӧліны медсясӧ татшӧм каръясын: Марсельын, Нантын, Бордоын, Лионын, Аббевильын. Аббевильын вӧлі король дворечлы вылӧ вӧчсьӧ ной «Королевская мануфактура». 1758 воӧ Нантын вӧлі первой восьтӧма ситеч кыан мануфактура. Но гырысь промышленносьтлы быдмыны вӧля эз вӧв вывті.
Пытшкӧс вузасян удж
Промышленносьтлы кӧ бура кыптыны, колӧ мед вӧлі бур условйӧ тӧргуйтан-вузасян уджлы, медым позис тӧвар вузавны нуны инасянджык инъясӧ. Татшӧм колан условйӧыс тӧргӧвечлы эз и вӧв: эз вермы вӧляпырысь ньӧбасьны-вузасьны купеч сы вӧсна, мый Франция, феодализм дырся моз, торйӧн-пельӧн на вӧлі юксьӧма, герцогствояс вылӧ, графствояс, княжествояс вылӧ. Ӧти обласьтысь мӧд обласьтӧ кӧ тӧвар вуджӧдны, ковмис купечлы пошлинаяс мынтыны. Мукӧддырйиыс ӧтик обласьтас вит пошлинаӧдз мынтӧдісны тӧвар вылӧ. Быд пос вуджигӧн, быд обласьт гранича вуджиг тӧвар пошлинаалісны, мукӧд дырйи 10–20 пӧв да унджыкысь на ковмис пошлинаяс мынтыны. Тайӧ ёна кыпӧдіс тӧварлысь донсӧ, дзескӧдіс купечлысь, промышленниклысь быдман туйсӧ. Пошлинаысь сьӧм вӧлі локтӧ либӧ духовенстволы, либӧ дворянстволы зептӧ, код вотчинаті вуджӧдан тӧвар. Сэсся медся барыш ваян тӧварӧн вузасьӧм (нянь, сов) вӧлі сетӧма корольлӧн гырысь откупщикъяслы, ростовщикъяслы, аслас матыс йӧзлы, мукӧд купечьяс тайӧ тӧварӧн эз лысьтны вузасьны. Купечьяс вермисны кыпавны сӧмын Франция граничаяс бердса местаясын, мукӧд государствокӧд тӧргуйтӧмӧн, а пытшкӧса вузасьӧм удж вӧлі дзикӧдз дзескӧдӧма Францияын. Татшӧм уна пошлинаяс дон кыпӧдісны медся колан тӧваръяс вылас (нянь вылӧ). Тайӧ инмис медъёна карса ремесленниклы да рабочӧйлы.
Капиталистическӧй промышленносьтлы кыптыны унатор зэв торкис: 1) вывті на чорыда цехъяс мешайтчисны, 2) тӧргуйтны эз вӧв прамӧй вӧля пытшкӧс рынок вылын пошлинаяс вӧсна, 3) медся барыш ваян тӧваръясӧн вузасьны вӧлі сетӧма корольӧн аслас матыс йӧзлы.
Та кындзи пытшкӧс рынок вӧлі зэв жеб, унджык тӧвар ньӧбасьысь крестьянин вӧлі быдсяма ногыс важ пӧрадокнас дзескӧдӧма, налогъясӧн да повинносьтъясӧн пӧдтӧма, сы вӧсна сійӧ эз вермы лоны буржуазиялысь тӧвар ньӧбысьӧн. Колӧ вӧлі мужикӧс мынтӧдны духовенствоысь да дворянствоысь дзикӧдз.
Дворянство да духовенство, — ыджыдалысь классъяс королькӧд Францияын, 1789 воясӧдз эз сетны прамӧй вӧля купечлы, промышленниклы. Буржуазиялы лоис аслыс колана торсӧ, ассьыс могъяссӧ силаӧн чуктӧдны дворянскӧй корольлысь, революция пыр. Вот мыйла буржуазия вӧлі Францияын революционнӧй сійӧ кадас.
Дворяна
Уна дворяна-помещикъяс эновтісны ассьыныс овмӧсъяс, овмӧдчисны король двор гӧгӧрын. Крестьянинлысь пычкӧм сьӧм муніс на зептӧ карын олігӧн. Найӧ чегисны ыджыд жалӧванньӧяс король дворечын. Уджыс налӧн дзик ковтӧм вӧлі, босьтны кӧть со татшӧмтор: медбӧръя король Людовик ХVІ-лӧн вӧлі кык саредвореч, корольлысь судно весалысь-чиститысь чиновникъяс пыдди. Кыкнаныс найӧ босьтісны жалӧванньӧ 20 сюрс ливрӧн во морт вылӧ. Либӧ ӧти король ныв дорас, ачыс на ещӧ сӧмын вӧлі ӧтик тӧлысся, видзисны нин 80 придворнӧйӧс. Став дворянаыс вӧлі 140 сюрс кымын.
Дерт тайӧясӧс ставнысӧ король двор пытшкӧ некытчӧ вӧлі воштыны, сійӧн офицер, полковник, генерал чинъяссӧ сідз жӧ вӧлі сетӧма дворянстволы, медым найӧлы вӧлі нажӧтка. Король двореч гӧгӧрын олысь дворянаяс грабитӧмӧн грабитісны государстволысь казнасӧ, лысьтан мӧскӧс моз лысьтісны. Витӧд юкӧн сьӧмыс казнаысь муніс дворянство вылӧ, налы зептас пырис. 26 миллион ливр * быд во пырис жалованньӧ пыдди дворяна зептӧ, 31 миллион ливр быд во мынтіс пенсия дворянстволы, 46 миллион ливр муніс 12 сюрс офицерлы жалованньӧ вылӧ — тайӧ бара жӧ дворянство зептӧ пырис. Вот мыйла дворянство радейтіс татшӧм пӧрадок. Та вылӧ веж петіс, завидь босьтіс сэтшӧм дворяналӧн, кодъяс олісны деревняын, король дворечӧ эз сибавны. Озырджык промышленникъяс, купечьяс, ростовщикъяс дворянство ним ньӧбны ыджыд деньга тэрмасисны чуктӧдны. Дворянство налог эз мынты некутшӧмӧс, сійӧ дзикӧдз вӧлі налогъясысь мездӧма.
Духовенство
Францияын 1789 воясӧдз эз кольччы озырлунӧн да праваӧн духовенство. Вичко князьяс: епископъяс, кардиналъяс доход босьтісны во гӧгӧрнас 400 сюрс ливр дон. Кардинал Де Роганлӧн ӧтик паськӧмыс вӧлі сулалӧ 100 сюрс ливр дон. Вичкояслӧн, манастыръяслӧн вӧліны гырысь вотчинаяс, кодъяс зэв гырысь доходъяс сетісны. Та кындзи духовенство быд во перйис «десятина» налог — дасӧд юкӧнсӧ крестьянин во гӧгӧръя доходысь. 1789 воӧ духовенстволӧн вӧлі доход 2 992 538 000 ливр дон. Дерт вӧліны деревняса попъяс, кодъяс зэв гӧля олісны, эз вермыны вӧтчыны епископъяс озырлун бӧрся. Духовенствоӧс налог мынтӧмысь вӧлі, дворянство моз жӧ, дзикӧдз мездӧма.
Сословйӧяс Францияын
Став олысь-вылысь Францияын вӧлі юксьӧма права серти да власьт серти куим пельӧ, куим сословйӧ вылӧ.
Воддза сословйӧын вӧлі духовенство, мӧд сословйӧын — дворянство, а коймӧд сословйӧӧ пырисны зэв уна сикас йӧз: капиталист, купеч, крестьянин, ремесленник, рабочӧй и дзоньнасӧн интеллигенцияыс. Воддза кык сословйӧыс бергӧдлісны став власьтӧн. Законъяс государствоын вӧлі лӧсьӧдӧма на могъяс серти, налог мынтӧмысь вӧлі мездӧма найӧс дзикӧдз. Министръясӧ, чиновникъясӧ, армияын генералъясӧ, офицеръясӧ вермӧны вӧлі дворянство пиысь сӧмын пуксьыны. Унджык видз-муыс вӧлі первой кык сословйӧ киын жӧ. Первой кык сословйӧ лыддьыссисны «благороднӧй сословйӧӧн». ІІІ сословйӧысь йӧз эз вермыны некытчӧ государственнӧй служба вылӧ пуксьыны, государство уджын индӧдъяс сетавны. Коймӧд сословйӧлы права эз вӧв та вылӧ. Став налогъяссӧ мынтіс государстволы ІІІ сословйӧ. Овмӧс вын серти ІІІ сословйӧын йӧз дерт эз вӧвны ӧткодьӧсь, шуам, купеч либӧ крестьянин, фабрикант либӧ кустар, а права серти вӧлі ставныс ӧткодьӧсь, некодлӧн права эз вӧв. Вот мыйла сословйӧяс костын муніс венсьӧм: коймӧд сословйӧӧс первой кык сословйӧыс жмитісны, нартитісны, став правасӧ ІІІ сословйӧлысь венісны. Коймӧд сословйӧлы лои петны революция туй вылӧ, аслыс права судзӧдны революция пыр, мырддьыны кык первой сословйӧлысь власьт, бырӧдны найӧлысь ыджыдалӧмсӧ. Дерт могъяс торъялісны ІІІ сословйӧ пытшкын, купечлӧн вӧлі ӧтик мог, промышленниклӧн мӧд, крестьянинлӧн коймӧд.
Государственнӧй власьт важ пӧрадок дырйи
Неыджыд чукӧр дворяна да духовенстволӧн ыджыдалӧм вывті чорыда дзескӧдіс став олӧм вылӧмсӧ дзоньнас ІІІ сословйӧлысь.
Дворянстволӧн, духовенстволӧн могъясыс, корольлӧн вежмасьӧм — дзоньнас законсӧ бергӧдісны государствоӧн, вевттисны став могъяссӧ ІІІ сословйӧлысь, медся нин буржуазиялы тайӧ эз во сьӧлӧм вылас.
Став суд и рад вӧлі корольлӧн да сы чиновникъяслӧн кыв. Корольяс сідзи и тӧлкуйтісны, мый некутшӧм законъяс оз ковны, кор король эм. Ӧтик кыв, либӧ гижӧд корольлӧн вӧлі став закон пыдди, медым уськӧдны мортӧс помӧдз, шыбитны нем кежлас тюрмаӧ — Бастилияӧ. Татшӧм указъяс-гижӧдъяс ним-овтӧг король водзвылысь сеталіс аслас матыс йӧзлы. Найӧ, кор окота, вермисны гижны сэтчӧ ним, ов, код вылӧ лӧгныс петіс, да сюйны мортӧс Бастилияӧ либӧ лов босьтны сылысь.
Дерт татшӧма увтыртӧм да жмитӧм эз во сьӧлӧм вылас буржуазиялы. Сылы сідз жӧ вӧлі колӧ политика дінӧ вӧля, дай вӧляпырысьджык вӧрӧшитчыны ас озырлуннас, медым немтор эз дзуг сылы кыпавны ёнмыны, ыдждӧдны капиталъяссӧ. Буржуазия мӧвпаліс контролируйтны правительствоӧс, медсясӧ сьӧмӧн вӧрӧшитчӧм удж да вот перйӧм-пукталӧм удж сылысь. Сідз жӧ и суд-рад мед вӧлі сы могъяс серти тшӧтш лӧсьӧдӧма. Буржуазиялы вӧлі колӧ зэв унатор вежны важ пӧрадокысь. Важ пӧрадок быдладорсянь дзескӧдіс вузасян удж, промышленносьтлысь бырӧдіс пытшкӧсса рынок, крестьянинӧс рӧзӧритӧмӧн. Дерт овмӧсассӧ буржуазия нин вӧлі кӧзяин пыдди Францияын, но сылы колӧ вӧлі власьт бердын тшӧтш кӧзяин чин. Дворянстволысь да духовенстволысь ыджыдалӧм король оз мӧвпышт дзольдӧдны, буржуазиялы уступка вылӧ эз мун. Права босьтны ӧні сылы коли ӧтик туй — мырддьыны чорыд тышӧн, силаӧн, вермасьӧмӧн.
Кодъяс сувтісны правительстволы паныд сиктын и карын буржуазия кындзи
Вермасьны петны королькӧд буржуазия эз вӧв ӧтнасӧн, сылӧн вӧліны уна союзникъяс. Сыкӧд ӧтвылысь, вермасьны петны кось вылӧ вӧлі гӧтов нартитӧм крестьянин тшӧтш. Пӧгибӧ воӧм крестьянинӧс эз ков велӧдны кось нуӧдны, сійӧ сідз нин гӧтов вӧлі уськӧдчыны дворянство, духовенство вылӧ, чиновникъяс вылӧ, налог перйысь откупщикъяс вылӧ.
Бунтъяс крестьяна пӧвстын сэкся Францияын — вӧлі быдлунъя тор, а революция водзвылын нин нӧшта ёнджыка: помещикъяслысь домъяс сотісны, манастыръяс грабитісны, чиновникъясӧс да откупщикъясӧс виялісны. Татшӧм жӧ вӧлі олӧм Парижын и мукӧд каръясын бедноталӧн. Тшыг вояс кыпӧдісны нянь вылӧ дон. Корольлӧн матыс йӧзъяс босьтісны ас киӧ няньӧн вузасьӧм, да лунысь-лун кыпӧдісны донсӧ, барышъяс ыдждӧдӧм могысь. Сідз нин донсялӧм нянь каръясӧ пыртігӧн ыджыд пошлинаӧн на ещӧ пошлинаалісны, медым крестьянин карын няньӧн вузасьӧмӧн эз вен откупщикъясӧс.
Сы вӧсна каръясын революция водзвылын унаысь рабочӧйяс да ремесленникъяс пазӧдлісны нянь магазинъяс да аснаукӧн юклісны. Ӧти карын бунтуйтчӧм йӧз мырдӧн босьтісны нянь складъяс скупщикъяслысь, пазӧдлісны став керка пытшкӧсысь кӧлуйсӧ, жугӧдлісны мельничаяс. Сідз жӧ тшыгъялысь йӧз уськӧдчисны Парижын да сотісны булки пӧжаланінъяс. Мукӧд провинцияын крестьяна уськӧдчывлісны суд нотариусъяс, прокуроръяс вылӧ, косявлывлісны став делаяссӧ, мый серти найӧс вӧлі мыждӧны да судитӧны.
Дерт эз сӧмын сиктын вӧвны бунтуйтчысьяс, а медсясӧ Парижын да мукӧд каръясын бунтуйтчисны йӧзыс.
Ремесленникъяслӧн кыпӧдчӧм
Цехъясын кӧзяева вӧліны мастеръяс. Гырысь фабрик-заводъяс позьӧ шуны эз на вӧвны. Мастер кӧзяинлӧн вӧлі некымын либӧ дзик ӧтик подмастерйӧ. Важӧнсӧ подмастерйӧ вӧлі вермӧ воны мастерӧдз, уджалӧма кӧ нин тырмымӧн подмастерйӧын цех устав серти. Мастерӧдз воӧм надеяӧн, подмастерйӧ водзджыксӧ терпитіс кӧзяинлысь нартитӧм.
Но ӧні, медым воны мастерӧдз, ковмис мынтыны правительстволы уна сьӧм. Мынтысьны вермисны сӧмын зэв этша йӧз, медсясӧ, дерт, мастеръяслӧн жӧ челядьыс. Сӧмын найӧ вермисны мастерӧдз воны, а мукӧд подмастерйӧяс нем кежлӧ колисны прӧстӧй уджалысьӧн. Подмастерйӧяс, сідз жӧ и ученикъяс олісны кӧзяин ордын, кӧзяин кабыр улын, весиг юасьтӧг-висьтасьтӧг эз лысьтны гӧтрасьны.
Но и мастеръяслӧн олӧм эз вӧв вывті ошкана да долыд. На вылӧ водіс сідз жӧ вотъяс, кыдзи и крестьянин вылӧ, дзикӧдз сійӧс «куштіс». Вот мый вӧсна ремеслӧ гӧгӧр уджалысь йӧз вӧліны революционнӧйӧсь зэв.
Корольлӧн власьт, законъяс карса олысьлы, ремесленниклы подмастерйӧлы чорыда йиджис.
Рабочӧйяслӧн оланног
Кар сайын, предместьӧясын, кӧні эз дзескӧд цехӧвӧй правилӧяс, кыпалісны мануфактураяс, гырысь промышленнӧй предприяттьӧяс. Татшӧм мануфактураяс, кӧть этша зэв, но вӧліны жӧ нин, лӧсьӧдіс тайӧясӧс либӧ ачыс правительство, либӧ купечьяс. Мануфактураын эз на вӧвны некутшӧм машинаяс, уджалісны сӧмын кипомысь. Но олӧмыс уджалысьяслӧн вӧлі дзик катаргаын кодь жӧ. Уджалісны пемыдсянь мӧд пемыдӧдз весигтӧ шойччыны эз вӧв вӧля удж дырйи, сӧмын час джын шойччан кад вӧлі урчитӧма. Сідзжӧ рабочӧйӧс быд воськов гырысь штрапъясӧн виисны. Штрапуйтісны весиг мастерскӧйӧд мунӧмысь, либӧ ӧти жырйысь мӧд жырйӧ удж дырйи вуджӧмысь. Мануфактураын пӧрадок эз нин вӧв ремесленник ордын моз лӧсьӧдӧма, ӧні весигтӧ гортса олӧмӧ кӧзяин мӧдіс сюйсьыны уджалысьлы: колӧ вӧлі быть ветлывны вичкоӧ, бура овны, кӧзяинлысь кыв не вуджны.
Сідз жӧ удждон вӧлі зэв ичӧт, эз кыпты, а увлань уси воысь воӧ. Удж вылӧ медасьысьяс уна. Сиктса олысьяс ичӧт дон вылӧ пырисны, этшаник нажӧтка вылӧ вӧліны радӧсь. Сійӧн карса мануфактураясын уджалысьяслӧн удждон увлань кыскыссьыс воысь воӧ, а эз вывлань кай. Олӧм мӧдарӧ вывті донсяліс. Колан тӧвар, нянь да мукӧд сёян донсялісны революция воясӧ. Правительство да купечьяс лыбӧдісны тӧварлысь дон, быдсяма пӧлӧс пошлинаясӧн. Дерт абу дивӧ, мый карса гӧля олысьясӧс да рабочӧйясӧс повзьӧдліс медсясӧ нянь дон лыбӧм, тшыгъялӧм, — бунтъяс вылӧ йӧткис. Муртса кӧ донсялас сёян тӧвар, бара виччысь восстанньӧяс. Тулысын 1789 воӧ вӧлі восстанньӧ. Рабочӧйяс грабитісны, разисны мануфактураяс, мукӧд орчча заводъяс и керкаяс Равельон промышленниклысь да мукӧд предпринимательяслысь, сы вӧсна, мый Равельон кӧсйис чинтыны удждон 15 суӧдз лунъя уджысь. Пыр жӧ чукӧртчисны рабочӧйяс, жугӧдлісны ставсӧ. Войтыр кык лун чӧж гыисны. Салдатъяс, правительство приказ серти, виччысьтӧг лыйлісны бунтуйтчысьясӧс. Куим мортӧс ӧшӧдісны судитӧм бӧрын. Дерт эз вӧв рабочӧйлӧн ошйысяна олӧм. Та серти рабочӧйясӧс революция вылӧ петкӧдны вӧлі зэв кокньыд.
Интеллигенциялӧн оланног
Тшыгъялысь ремесленник да рабочӧй кындзи Парижын вӧлі уна гӧль интеллигенция. Найӧ ас сюсьлуннас да сямнаныс эз вермыны некытчӧ инасьны служба вылӧ сійӧн, мый эз вӧвны высшӧй сословйӧысь. Адвокатъяс, писательяс, журналистъяс, профессоръяс, учительяс, врачьяс, пельшӧръяс — ставыс вӧлі праватӧм йӧз. Босьтны кӧть сэтшӧм тор, мый писатель Вольтерӧс, коді быд государствоын нималіс, лёкысь нӧйтісны ӧти дворянинлӧн лакейясыс кутшӧмкӧ шуткаысь. Сійӧ жӧ Вольтерӧс шыбитісны тюрмаӧ корольлы паныд кывбур гижӧмысь. Интеллигенция чорыда писькӧдчис чуктӧдны аслыс права, сы вӧсна сувтіс паныд корольлы, важ пӧрадоклы, эз во сылы сьӧлӧм вылас дворянстволӧн да духовенстволӧн ыджыдалӧм. Интеллигенция пиысь петісны революция дырйи вождьяс, юрнуӧдысьяс. Вот мый ыджта сила кыпӧдчис Францияын важ пӧрадоклы паныд. Коймӧд сословйӧ дзоньнас кыпӧдчис медводдза кык сословйӧ вылӧ революцияӧн.
Революция заводитчӧ
1789 воясӧ Францияын революциялы быть вӧлі колӧ лоны. «Важ пӧрадок» сісьмис вуж вылас. Дворянство-духовенстволӧн да корольлӧн ыджыдалӧм, налӧн гажаа олӧм, деньга казнаысь ӧтарӧ-мӧдарӧ коялӧм — воштісны медбӧрын сэтчӧдз, мый казна пыр жебмис, налогъясӧн да пошлинаясӧн рӧзӧритӧм крестьянинлысь немтор лои сэсся босьтны водзӧ: налог откупщикъяс ки пыр во 3–4 водзӧ чукӧртӧма. Медсясӧ эз ло быдман туй купечьяслы, промышленникъяслы, да деньгаа тузъяслы.
«Генеральнӧй штатъяс» чукӧртӧм да корольлысь власьт дзольдӧдӧм
ХVІІІ нэм помын Францияын олӧм помӧдз омӧльтчис. Вотӧн дзикӧдз рӧзӧритісны крестьянинӧс, Франция сэтчӧ жӧ заводитіс воюйтны Англиякӧд. Воюйтны ковмис уна сьӧм, Францияын сьӧмысь сідз нин вӧлі дзескыд. Доход серти рӧскодыс лои ыджыдджык. Весиг ростовщикъяс, кодъяс водзджыксӧ векджык правительстволы удждавлісны сьӧм, мӧдісны виччысьны, повны, мед эськӧн удждӧм сьӧм да прӧчентъяс эз жӧ вош, быри надея, мый правительство вермас коркӧ мынтысьны. Ӧні нин ростовщикъяс тшӧтш мӧд ног мӧдісны мӧвпавны, эз нин ӧтвывтчыны, а правительстволы паныд бергӧдчисны, син гугӧн видзӧдісны, кыдзи король да дворяна ӧтвылысь чашйисны государстволысь казнасӧ. Бюджет-финанс подув исковтӧм эз во найӧлы сьӧлӧм выланыс. А дзикӧдз увтыртӧм войтыр бунтуйтчисны, быдса каръяс босьтлывлісны ас кианыс, вот перйысьяслы да чиновникъяслы сувтісны паныд.
1788–89 воясӧ нянь эз во. Омӧль урожай вӧсна, олӧм вывті донсяліс. Нянь воддза серти лои нёль пӧръя донаджык. Тыри уджавтӧм войтырӧн (безработнӧйясӧн). Кыксё сюрс бердӧ вӧлі уджтӧм войтырыс. Правительстволы нинӧмӧн лои вевттьыны рӧскодъяссӧ, та серти дугдіс мынтыны прӧчент ростовщикъяслы. Лои сэтшӧм кад, кор ставӧн ӧтвылысь мӧдісны мӧвпавны — шыбитны корольӧс, власьт вежны. Медсясӧ пещитчис буржуазия.
Король Людовик ХVІ-лы колӧ вӧлі, медым деньга кыськӧ судзӧдны: выль налогъяс лӧсьӧдны, либӧ кыськӧ удждысьны. Позьӧ вӧлі дерт отсӧгла могмӧдчыны дворянство да духовенство дінӧ. Людовик ХVІ шыӧдчыліс отсӧгла, но дворянство да духовенство шуисны, мый «ми важсянь налог эг мынтывлӧ и ӧні ог мынтӧ». Найӧ эз мӧвпавны сетны, а кыйӧдісны босьтны деньга король киысь асьныс. Ӧти туй коли ӧні Людовик ХVІ — ІІІ сословйӧ зептӧ могмӧдчыны: налогъяс ыдждӧдыштны, а медсясӧ удждысьны ростовщикъяслысь сьӧм. Водзджыксӧ кӧ некор ІІІ сословйӧ дінӧ эз шыӧдчывны, ни ӧтпыр эз чукӧстлывны сылысь представительясӧс, — ӧні Людовик ХVІ мӧвпаліс быд сословйӧлысь представительясӧс чукӧртлыны да государственнӧй казнаӧ деньга корсьӧм йылысь сёрнитны.
Татшӧм став сословйӧса представительяслӧн собранньӧ шусис «Генеральнӧй штатӧн». Медым первӧй кык сословйӧӧс повзьӧдыштны налогысь ӧткажитчӧмысь, король нарошнӧ тшӧктіс ІІІ сословйӧысь унджык представительясӧс корны. (ІІІ сословйӧысь — 600 мортӧс, І сословйӧысь — 300, мӧд сословйӧысь 300-ӧс жӧ). Король сословйӧясӧс чукӧртіс сӧмын деньга йылысь сёрнитны, а кор местаяс вылын бӧрйисны депутатъясӧс, ІІІ сословйӧсянь лӧсьӧдчисны власьт босьтны, законъяс вежны, налогъяс чинтыны, права перйыны.
Май 5 лунӧ 1789 воӧ воссис Версаль карын собранньӧ «Генеральнӧй штатъяс». Король зэв сьӧлӧмсяньыс висьталіс кутшӧм тшыгӧм лои деньгаысь, сэсся тшӧктіс юксьыны сословйӧ серти куим пельӧ да тӧлкуйтны, кыдзи мый тась петнысӧ.
Но ІІІ сословйӧса делегатъяс мӧдісны пыксьыны юксьӧмысь. Тӧлкуйтісны сідз, мый коринныд кӧ государственнӧй могъяс йылысь сёрнитны народлысь представительясӧс, — мед лоӧ Народнӧй (национальнӧй) собранньӧ, а эз сословйӧяслӧн собранньӧ, мый сословйӧяс вылӧ тырмас юксьыны. Король мӧдіс силаӧн повзьӧдчыны, грӧзитчис вӧтлыны «Генеральнӧй штатъясӧс». Но ІІІ сословйӧ аснаукӧн асьсӧ явитіс «Национальнӧй собранньӧӧн» да эз торйӧдчы. Мукӧд сословйӧысь представительяс унджыкыс ӧтувтчисны ІІІ сословйӧ дор жӧ. Король силаӧн вӧтлыны эз лысьт, поліс мый Парижса ремесленникъяс, рабочӧйяс да беднота сувтас отсасьны ІІІ сословйӧлы. Корольлы лои миритчыны, но юрысь сылӧн эз петав татшӧм мӧвпъяс, чукӧртны армия да Национальнӧй собранньӧӧс вӧтлыны. Сідзи и лӧсьӧдчис. Но Национальнӧй собранньӧ зэв зіля кутчысис власьт бердӧ; первӧй лунсянь жӧ шуис, мый король оз вермы некутшӧм закон Национальнӧй собранньӧ тшӧктытӧг лэдзны. Король эз и тӧдлы, кыдзи сылысь власьт дзольдӧдыштіс Национальнӧй собранньӧ», корольӧс ас бердас кӧрталіс. Национальнӧй собранньӧ сійӧн смелмис — Парижса беднота вылӧ зэв ыджыд надея вӧлі, мый мӧдас кӧ король кыпӧдчыны салдатъясӧн, отсалас сылы беднота. Корольлы лои быть кывзыны Национальнӧй собранньӧлысь. Но важ пӧрадок эз на быр, корольлӧн сила вӧлі дзоньнасӧн на ас киас.
Народлӧн кыпӧдчӧм. Бастилия пазӧдлӧм
Корольлы лои быть кывзыны Национальнӧй собранньӧлысь, уджавны первойсяньыс собранньӧ тшӧктӧм серти. Собранньӧ повзьӧдліс корольӧс, кывзытӧмысь народӧс кыпӧдны кӧсйис сы вылӧ. Вот мыйла Людовик ХVІ быттьӧкӧ раммыштіс. Но корольлӧн эз вош надея, мый коркӧ да удайтчас жӧ вӧтлыны тайӧ Национальнӧй собранньӧсӧ да «важ пӧрадок» бӧр лӧсьӧдны. Дворяна да духовенство ызйӧдісны корольӧс, медым Национальнӧй собранньӧкӧд ӧдйӧнджык «эштӧдны». Король кӧсйысис дворянстволы, мый Национальнӧй собранньӧ лоӧ вӧтлӧма, революция — помалӧма. Та серти первой лунсянь аддзам, мый король зэв частӧ вуджис кыв, индӧдъяс Национальнӧй собранньӧлысь, мукӧд законъяссӧ сылысь оз кырымав. Национальнӧй собранньӧлы лои зэв ёна видзӧдны король бӧрся, кор король быдторсӧ вермис вӧчны, ас киӧн власьт кутігӧн. Чорыдджыка чирыштны корольӧс Национальнӧй собранньӧ эз на вермы. Став веныс собранньӧ да король костын муніс ӧнӧдз Национальнӧй собранньӧ пыр.
Король видзӧднысӧ быттьӧкӧ вӧлі домалӧма Национальнӧй собранньӧ бердӧ, а збыльысь эз на вӧв некытчӧ домалӧма: став власьтыс, армияыс сы киын на вӧлі. Та серти зэв лӧсьыд вӧлі корольлы вӧчны загӧвӧръяс Парижса массаысь гусьӧн: ачыссӧ корольыс оліс эз Парижын, а Версальын. Юль 1789 воӧ король вайӧдіс 30 сюрс войска Париж бердӧ, медым массаысь мездысьны. Сэсся босьтіс да буржуазиялысь нырнуӧдысь — министр Неккерӧс чӧвтіс. Национальнӧй собранньӧ мӧдіс протестуйтны войска вайӧдӧмысь, Неккерӧс вӧтлӧмысь. Сійӧ гӧгӧрвоис, мый король армия силаӧн кӧсйысьӧ вӧтлыны Национальнӧй собранньӧӧс. Король збоймис, ӧтвет видзис Национальнӧй собранньӧлы, мый «ачыс сійӧ тӧдӧ, мыйла войска вайӧдіс». Лои буржуазиялы революция дорйӧм могысь народлысь сила кыпӧдлыны.
Тшыгъялӧм рабочӧй да ремесленникъяс, водзджыксӧ виччисисны, мый Национальнӧй собранньӧ сетас нянь йылысь закон, донтӧммӧдас нянь, тшыглун бырӧдас. Но виччысьӧм лои дзик прӧста: Национальнӧй собранньӧ та серти немтор эз вӧч. Тшыглун омӧльтчӧдіс олӧм бедноталысь Парижын. Версальын вузасисны еджыд няньӧн, манастыр складъясын няньяс «ружтісны», но нянь сэсь эз вузавлыны, а виччисисны нянь дон кыптӧм — донсялӧм. Татшӧм тшыг кадас сэтчӧ ещӧ кывсис, мый король Неккерӧс чӧвтӧма, войска чукӧртӧма кӧсйысьӧ бырӧдны Национальнӧй собранньӧӧс. Ремесленникъяс да рабочӧйяс, уськӧдчисны ас вӧчӧм шыясӧн ӧружйӧ видзан складъяс, магазинъяс пазӧдлыны юль 13 лунӧ. Грабитісны манастыръясысь нянь складъяс, пазӧдлісны таможня, кӧн Парижӧ вайӧм нянь вылӧ пошлина пукталісны. Юль 14 лунӧ 1789 воӧ уськӧдчисны тюрма Бастилия вылӧ, кӧні вӧлі корольяс важысянь сісьтӧны политикаысь мыждӧм йӧзӧс. Бура тай вӧлі Бастилия нималӧ босьтны позьтӧм крепосьтӧн, революционнӧй масса чорыд кось бӧрын, босьтісны Бастилия, — ставсӧ разисны, стенъяс муыскӧд рӧвняйтісны. Вӧлисти король Бастилия пазӧдлӧм бӧрын повзис да раммыштіс. Учредительнӧй собранньӧ (вежис ассьыс нимсӧ юль 9 лунӧ Национальнӧй собранньӧ) ӧні чорыдджыка вермис кӧртавны корольӧс. Корольлӧн воддза власьт вын вӧлисти чегис.
Увсянь революция кыпӧдчӧ. Буржуазия повзьӧ
Бастилия усьӧм бӧрын революция вожалӧ кык пельӧ. Увсянь кыпӧдчӧ — ыджыдавны заводитӧ вооружённӧй гӧль йӧз. Водз кӧ вӧлі национальнӧй собранньӧ пыр буржуазия колан законъяс чуктӧдӧ, выль пӧрадокъяс лӧсьӧдӧ, ӧні выль пӧрадокъяс чуктӧдісны вооружённӧй сила пыр массаыс. Парижын революциялӧн сила лои Парижса рабочӧй, ремесленник да посни буржуазия киын. Бастилия пазӧдлӧм бӧрын, революция ӧзйис мукӧд каръясын, деревняясын тшӧтш. Мукӧд карса буржуазия бырӧдісны власьт король чиновникъяслысь да вӧчисны «городскӧй думаяс», кытчӧ бӧрйисны веськӧдлыны, важ чиновникъяс пыдди, буржуазия да купеч дор сулалысь йӧзӧс.
Сідз жӧ деревняясын кыптіс крестьянаяслӧн восстанньӧяс 14 юль бӧрын. Национальнӧй собранньӧ крестьяна йылысь муяс, налогъяс йылысь — немтор эз вӧч. Крестьяналы кор юӧр воис, мый Бастилия жугӧдлӧмаӧсь Парижын, корольӧс вермӧмаӧсь, — мӧдісны сэк дворяналы важ водзӧсъяс косӧдавны, домъяс (замокъяс) налысь сотавны, видз-муяс мырддявны да юклыны ас костын. Буржуазия да учредительнӧй собранньӧ повзисны, мый народ кыпӧдчис карын и деревняясын, революция вывті пыдысянь босьтчис, вермас став завоеванньӧяссӧ буржуазиялысь муткыртны мӧдар бок вылас. Буржуазия ӧні увса революцияысь ёнджыка поліс, король переворот дорысь на ёнджыка, быд ногыс зілис увса кыптан революцияӧс сувтӧдны, мед эськӧн бедноталӧн, революция эз жӧ имит, эз жӧ вӧрзьӧд буржуазиялысь собственносьтсӧ. Та вӧсна буржуазия организуйтіс, ас пиысь «национальнӧй гвардия» собственносьт, ассьыс завоеванньӧяссӧ видзӧм могысь, кытчӧ босьтісны сӧмын буржуазия дор сулалысь йӧзӧс, медым аснаукӧн крестьяна видз-му эз юклыны, учредительнӧй собранньӧ август 3 лун 1789 воӧ лэдзис закон, мый аснаукӧн му-видз мырддялӧм крестьяналӧн мунӧ законъяслы паныд, водзӧ кӧ крестьяна мӧдасны аснаукасьны, — военнӧй силаӧн лоӧ восстанньӧ дугӧдӧма. Но тайӧ закон ёнджыка ӧзтіс революциясӧ: крестьяналӧн восстанньӧяс медбӧрын сэтшӧма паськавны мӧдіс, сэтшӧма повзьӧдіс правительствоӧс, мый учредительнӧй собранньӧлы лои тэрмасьны крестьяна йылысь да муяс йылысь выль закон гижны. Август 11 лунӧ 1789 воӧ петіс сэтшӧм закон, мый крестьянин вермас мынтӧдчыны жмитан повинносьтъясысь, десятинаысь, петны ас вӧля вылӧ, сӧмын колӧ деньгаӧн мынтысьны тайӧ повинносьтъясысь.
Учредительнӧй собранньӧ чорыдджыка увса революция вылӧ уськӧдчыны эз на лысьт, кор дворянакӧд король грӧзитчис лунысь-лун. Сентябр тӧлысьын, кор корольлы вайисны кырымавны феодальнӧй повинносьтъяс бырӧдӧм йылысь закон, король шуис: «ог кӧсйы рӧзӧритны ассьым дворянство да духовенствоӧс». Закон эз кырымав Учредительнӧй собранньӧлысь.
Октябр 1 лунӧ король бара чукӧртіс войска Учредительнӧй собранньӧӧс вӧтлӧм могысь да Парижса беднотаӧс «раммӧдыштны камандуйтӧмысь». Учредительнӧй собранньӧ — власьт гырысь буржуазиялӧн, бара отсӧг вылӧ корис Парижса массаӧс. Октябр 5 лунӧ 1789 воӧ, кор кывсис массалы корольлӧн мӧвпъяс да войскаӧн Учредительнӧй собранньӧ вылӧ грӧзитчӧм, парижса беднота нывбабаяскӧд ӧтвылысь уськӧдчисны Версальӧ, босьтісны сэтысь корольӧс семьянас и национальнӧй собранньӧӧс тшӧтш да вуджӧдісны силаӧн Парижӧ. Версальӧ кольӧмӧн король быдторсӧ вермис вӧчны масса контролируйттӧг. Сійӧн Людовикӧс вуджӧдісны Парижӧ, мед эз вермы гусьӧн немтор вӧчны, мед став уджыс сылӧн вӧлі масса син водзын.
Буржуазиялӧн права да власьт
Буржуазия, власьт бердӧ воӧм бӧрти, гижис ассьыс права. Тайӧ вӧлі гижӧма «Декларация прав человека и гражданина» нима буржуазнӧй манифестын. Декларация петкӧдлӧ выль буржуазнӧй государстволысь принципъяс: «Свобода, равенство и братство». «Быдсӧн свободнӧй йӧзӧн чужӧ му вылӧ, сійӧ свобода некод оз вермы мырддьыны», «Государство власьт вермас лоны народлӧн ас киас сӧмын, король дӧвереннӧй морт — народлӧн пуктӧм». «Народлысь свобода личкӧмысь народ вермӧ кыпӧдчыны». Тайӧ декларацияын «свобода, равенство, братство» — буржуазнӧй обществолы, буржуазия собственносьтлы туй восьтіс сӧмын, а эз рабочӧйлы да гӧль крестьянинлы.
1791 воӧ Учредительнӧй собранньӧ лӧсьӧдіс буржуазнӧй конституция. Тайӧ конституцияӧн бырӧдіс «важ пӧрадоксӧ», дворянстволысь да духовенстволысь ыджыдалан правасӧ чинтіс, лӧсьӧдіс государственнӧй власьт, государственнӧй строй буржуазия могъяс серти.
Тайӧ конституция серти:
1. Воддза пӧрадок дырся торйӧ-пельӧ графствояс вылӧ да герцогствояс вылӧ юксьӧм вӧлі бырӧдӧма. Сідз жӧ пытшкӧсса таможняяс обласьтъяс костын, буржуазиялы вузасьны-тӧргуйтны мешайтчысь тор — вӧлі бырӧдӧма. Та пыдди Франция вӧлі пӧртӧма ӧтик государствоӧ да юклӧма олысь лыд серти 83 департамент (губерня, ми ног кӧ) вылӧ. Быд департаментын власьт бӧрйыссьӧм (буржуазия пӧвстысь дерт).
2. Суддяяс ставыс лоины бӧрйӧм йӧз.
3. Сословйӧяс бырӧдӧма вӧлі.
4. Власьт-закон лӧсьӧдӧм урчитӧма бӧрйыссьӧм парламентлы. Король эз вермы вуджны парламентлысь кыв.
5. Цеховӧй законъяс, кодъяс соралісны буржуазнӧй промышленносьтлы, лои тшӧтш бырӧдӧма.
6. Бӧрйысьны вермисны сӧмын сэтшӧм йӧз, код мынтӧ налог куим лунъя уджалан дон мында. «Городскӧй думаӧ» вермис бӧрйыссьыны сэтшӧм йӧз, код мынтӧ налог 10 уджалан лунъя нажӧтка дон мында. Национальнӧй собранньӧӧ конституция серти вермисны веськавны сэтшӧм йӧз, кодлӧн эм видз-му собственносьт да мынтӧ налог 54 франкысь не этшаджык. Та серти позьӧ гӧгӧрвоны, коді вермис бӧрйыны да бӧрйыссьыны департаментъясӧ да Учредительнӧй собранньӧӧ 91 вося конституция серти. Тайӧ жӧ конституцияыс петкӧдлӧ, кутшӧм «свобода, равенство да братство» сетіс буржуазия рабочӧйлы, ремесленникъяслы да гӧль крестьянинлы.
Ньӧти абу дивӧ, мый Учредительнӧй собранньӧӧ веськалісны сӧмын буржуазиялӧн представительяс, а сідз жӧ став 83 департаментъясас дзоньнасӧн вӧліны буржуазиялӧн представительяс.
УЧРЕДИТЕЛЬНӦЙ СОБРАННЬӦЛӦН УДЖ.
Мый сетіс Учредительнӧй собранньӧ крестьянинлы
Ми нин водзджык висьталім, мый Учредительнӧй собранньӧ пыр власьт шеді промышленнӧй буржуазиялы, гырысь купечьяслы. Первой воськовсяньыс Учредительнӧй собранньӧ мӧдіс нуӧдны сэтшӧм политика: 1) медым ассьыс завоеванньӧяс видзны, 2) бырӧдны контрреволюциялысь (дворянстволысь, духовенстволысь) сила, 3) видзны увсянь (беднота) революция кыптӧмысь. Тайӧ куим мог гӧгӧрыс став уджыс кыссис Учредительнӧй собранньӧлӧн.
Сеньориальнӧй повинносьтъяс вӧлі колӧ бырӧдны, медым дворянстволысь вын тайӧн чегны, но Учредительнӧй собранньӧ тадз тӧлкуйтіс, мый тайӧн вын чегӧ аслас буржуазиялӧн тшӧтш, сы вӧсна, мый рӧзӧритчысь помещикъяс сеньориальнӧй правасӧ унджыкыс вузавны вевъялісны буржуазиялы аслыс. Ӧні тайӧ инмис буржуазия зептӧ. Учредительнӧй собранньӧ лэдзис декрет сэтшӧмӧс, мый крестьянин вермас мынтӧдчыны повинносьтъясысь, деньгаӧн кӧ ставсьыс мынтысяс повинносьтъяс пыддиыс, ладмӧдчыны та йылысь крестьяналы помещикъяскӧд ас костаныс. Общиннӧй, мырддьӧм муяс йылысь Учредительнӧй собранньӧ урчитіс, медым крестьяна аснаукӧн эз босьтавны, а документ ваясны, мый налӧн вӧвлӧма да судӧн босьтӧны. Сідз помещиклӧн мырддьӧм общиннӧй муяс эз шедны бӧр крестьяналы Учредительнӧй собранньӧ дырйи. Крестьянинлы му-видз сетӧм пыдди, Учредительнӧй собранньӧ сувтіс помещикъяс дор.
Дон вылӧ эз вермыны мынтӧдчыны крестьяна феодальнӧй повинносьтъясысь, колӧ вӧлі ӧтпырйысьӧн ставсьыс мынтысьны. Общиннӧй му-видз (вӧр, пӧскӧтина) коли помещик киын на. Со мыйла крестьянаяслӧн бунтъяс эз дугдыны Учредительнӧй собранньӧ дырйи. Крестьяна мӧдісны аснаукӧн, силаӧн босьтавны видз-муяс, помещиклысь мырддявны. 1790–91 воясӧ Учредительнӧй собранньӧ быд муниципалитетӧ сетіс приказ «крестьяна кӧ беспӧрадок мӧдасны вӧчны, му-видз аснаукӧн босьтавны, — вооружённӧй силаӧн лӧсьӧдны законнӧй пӧрадок». Вот кыдз Учредительнӧй собранньӧ крестьянинлысь олӧм «бурмӧдіс» да «кокньӧдіс». Унджык налогыс вӧлі важ моз кольӧма крестьянин мыш вылӧ бара.
Кутшӧма Учредительнӧй собранньӧ рабочӧйяслысь олӧм «бурмӧдіс»
1791 воӧ плӧтникъяс да каменщикъяс вӧчисны стачка. Учредительнӧй собранньӧӧс зэв ёна чуймӧдіс тайӧ «организованнӧй стачка». Стачкаяс рабочӧйлӧн инмисны буржуазиялы зептӧ, барышъясӧ. Учредительнӧй собранньӧ ыстіс ассьыс депутат Ле Шапельеӧс тайӧ делӧ кузьта тӧдмасьны. Шапелье доклад кузьта учредительнӧй собранньӧ гижис закон, медым некутшӧм стачкаяс, собранньӧяс, союзъяс рабочӧйяс эз лысьтны вӧчны. Стачкаясысь, рабочӧй организацияясысь, чорыда судитны урчитіс выль закон. Тайӧ законсӧ рабочӧйяс нимтісны «Ле Шапелье законӧн». Ле Шапелье закон петкӧдлӧ, кыдзи учредительнӧй собранньӧ бурмӧдіс олӧм рабочӧйяслысь.
Духовенстволы паныд законъяс
1. Медым духовенстволысь, кыдз важ пӧрадок дор сулалысь класслысь, вын кыдзкӧ чегны, — учредительнӧй собранньӧ август 12 лунӧ 1789 воӧ бырӧдіс «десятина» нима налог, кодӧс вичкояс босьтлісны быд во — дасӧд пайсӧ крестьянин урожайсьыс.
2. Кыдз нин водз вӧлі висьталӧма, мый государственнӧй казнаын доходъяс эз тырмыны, медым доход буржуазнӧй учредительнӧй собранньӧлы казнаӧ ыдждӧдны, а мӧд кӧ ногӧн контрреволюционнӧй духовенстволысь эбӧс бырӧдны — учредительнӧй собранньӧ декабр 2 лунӧ 1789 воӧ лэдзис закон — мырддьыны вичкояслысь, духовенстволысь видз-муяс. Тайӧ видз-муяссӧ учредительнӧй собранньӧ вузавліс, мый позьӧ донӧнджык. Унджык тайӧ муясыс веськалісны буржуазия да озыр йӧз киӧ, а эз гӧль крестьянин киӧ, кодлы ньӧбны лои немтор вылӧ.
3. Водзӧ кежлӧ собранньӧ урчитіс, мед попъясӧс приходъяс асьныс бӧрйисны. Вотчинаяс да «десятина» пыдди, попъясӧс вӧлі пуксьӧдӧма жалӧванньӧ вылӧ.
4. Гырысь духовнӧй чинъяслысь (епископъяслысь да кардиналъяслысь) дзонь губерня ыджда вотчинаяс и став важ правасӧ веськӧдлыны, судитны ас приходъясӧн — вӧлі мырддьӧма жӧ. Налысь вотчинаяс вӧлі сюйӧма 83 департамента юклӧм системаӧ. Тадзи буржуазия вын чегис контрреволюционнӧй духовенстволысь.
Контрреволюциялӧн уджалӧм да корольлӧн пышйӧм
Тадзи буржуазиялӧн власьт — учредительнӧй собранньӧ — жугӧдіс «важ пӧрадок» Францияысь, вештіс воддза сословйӧясӧс власьт дорысь да буржуазия могъяс серти законъяс лӧсьӧдіс. Но такӧд тшӧтш некор эз вермы вунӧдны, мый увсянь (бедноталӧн, посни буржуазиялӧн) вермас революция кыпавны, таысь ковмис мездысьны. Вывті ыджыд революционносьт учредительнӧй собранньӧ ассьыс эз петкӧдлы.
Дворянство да духовенство, кодлы эз во сьӧлӧм вылӧ выль пӧрадокыс, пышйисны заграничаӧ да чукӧртчисны гранича гӧгӧрӧ, медым силаӧн кыпӧдчыны да важ 1789 воясӧдз кодь жӧ пӧрадок бӧр лӧсьӧдны. Сідз жӧ мӧвпаліс король, кыйӧдны бурджык кад да войска силаӧн бырӧдны выль пӧрадок, конституция. 1789 воӧ гожӧмын семьянас и быдсӧн пышйис Людовик ХVІ Парижысь войвыв гранича дорлань, кӧні вӧлі чукӧртӧма дворяналӧн войска. Но корольлысь пышйӧм казялісны, туй вывсяньыс бӧр косӧдісны сійӧс.
Кор Парижса бедноталы кывсис корольлӧн измена да пышйыны мӧдӧдчылӧм, бара кыптісны восстанньӧяс.
Но Учредительнӧй собранньӧ корольӧс эз сет народлы, явитіс, мый сійӧс мырдӧн пышйӧдны мӧдлӧмаӧсь, а абу ас вӧлясьыс. Парижса масса эз веритчы та вылӧ. Юль 17 лунӧ 1791 воын зэв ыджыд демонстрация чукӧртчис Марсово поле вылын Парижын, корольӧс судӧ сетӧм йылысь прошенньӧ кырымавны. Буржуазиялӧн «национальнӧй гвардия», Учредительнӧй собранньӧ тшӧктӧм серти, лыйлӧмӧн демонстрация разӧдіс. Тайӧ — медводдза люкасьӧм революционнӧй массалӧн Учредительнӧй собранньӧкӧд. Увсянь революция ӧзтысьяслы, посни буржуазиялы да беднота нырнуӧдысьяслы: Маратлы да Дантонлы лои дзебсясьӧмӧн овны Парижын. Сэтшӧм туй вылӧ медбӧрын петіс учредительнӧй собранньӧ.
Партияяс Учредительнӧй собранньӧ дырйи
Учредительнӧй собранньӧын партияяс вылӧ торъялӧм ёна эз тӧдчы. Депутатъяс радейтісны ошйысьны, мый найӧ некутшӧм партия дор оз сулавны. Но партияяс вӧліны. Налӧн уджыс медсясӧ муніс клубъяс пыр.
1. Медвеськыдвыв кыскысь, король дор сулалысь партия, «важ пӧрадоклань» кыскысь — шусис сійӧ «Фельянъясӧн». Налӧн вӧлі асланыс клуб — «Фельянъяс».
2. Шӧр партия «конституционалистъяс-монархистъяс» окотитіс лӧсьӧдны Францияӧ конституцияӧн домӧм монархия. Тайӧяс жӧ гижисны «1791 вося конституция». Налӧн бара жӧ асланыс вӧлі торъя клуб — «клуб 1789 во» нима. Тайӧ вӧлі гырысь буржуазиялӧн клуб.
3. Корольтӧм власьт вӧсна вермасьысьяс республика дор сулалысь йӧз, чукӧртчисны «якобинскӧй клуб» гӧгӧр. Тайӧ вӧлі медыджыд. Ёнмыны заводитчис король пышйылӧм бӧрын медсясӧ. 1791 воӧ нин Якобинскӧй клублӧн вӧлі 406 отделенньӧ мукӧд каръясын. Татчӧ медсясӧ кыскаліс посни буржуазия.
4. Парижын жӧ, ещӧ чорыда шуйгавыв кыскысь революционнӧй массалӧн, вӧлі асланыс клуб — «Кордельеръяс». Татчӧ медсясӧ организуйтчисны: рабочӧйяс, рӧзӧритчӧм ремесленникъяс, пӧгибӧ, тшыгӧмӧ воӧм йӧзъяс. Но тайӧ клуб Учредительнӧй собранньӧ дырйи эз на вӧв вывті вына.
Тайӧ клубъяс гӧгӧр муніс массалӧн, партияяслӧн политика йылысь, восстанньӧяс йылысь сёрнияс. Тані жӧ, тайӧ клубъяс пырыс, партияяс нырнуӧдісны масса выступайтӧмъясӧн, переворотъясӧн Парижын.
ЮАСЯНЪЯС:
1. Коді вӧлі ыджыдалысь класс Францияын 1789 воясӧдз?
2. Кыдзи вӧлі пукталӧма налогъяс 1789 воӧдз и кыдзи налогъяс перйисны?
3. Кутшӧм вӧлі крестьянинлӧн олӧм-вылӧм. Мый жмитіс крестьянинӧс медсясӧ?
4. Кутшӧм нога вӧлі промышленносьт, мыйла ХVІІІ нэм джынйын промышленносьт бӧрӧ колис Англия серти?
5. Мый дзугис промышленниклы да купечлы быдмыны 1789 воӧдз?
6. Кутшӧм вӧлі олӧм-вылӧм духовенстволӧн да дворянстволӧн 1789 воӧдз и кысь налы локтіс докодъяс?
7. Кыдз вермис крестьянинлӧн омӧль олӧм кутны промышленносьт кыптӧмысь?
8. Кыдз колӧ гӧгӧрвоны сословйӧяс вылӧ юксьӧм?
9. Кутшӧм вӧлі ӧткодь могъяс и кутшӧм торъя могъяс ІІІ сословйӧса группаяслӧн?
10. Кыдзи вӧлі организуйтӧма власьт Францияын 1789 воӧдз. Мыйла буржуазиялы тайӧ власьт эз шогмы, кутшӧм сы ног колӧ вӧлі власьт?
11. Кыдзи некымын кылӧн висьтавны, мый сэтшӧмыс важ пӧрадокыс?
12. Кутшӧм вӧлі олӧм-вылӧм карса ремесленникъяслӧн, рабочӧйяслӧн да интеллигенциялӧн. Мыйла найӧ Революция бердӧ кутчысисны?
13. Мыйла революция артмӧм 1789 воӧ лои быть?
14. Мыйла король некор эз чукӧстлыв ІІІ сословйӧӧс водзджыксӧ, а 1789 воӧ ачыс чукӧртіс?
15. Кыдзи видзӧдісны король дворянствокӧд «Генеральнӧй штатъяс» вылӧ; кыдз мӧвпалісны депутатъяс ІІІ сословйӧысь та вылӧ?
16. Мыйла сэтшӧм повтӧма ІІІ сословйӧса депутатъяс сёрнитісны да корольлысь власьт дзольдӧдны лӧсьӧдчисны?
17. Кыдзи артмис Генеральнӧй Штатъясысь «Национальнӧй», а сэсся «Учредительнӧй собранньӧыс?»
18. Кутшӧм помкаяс вӧліны Бастилия пазӧдлыны да корольӧс Версальысь силаӧн Парижӧ вайӧдӧмлы. Код тайӧ революция вӧчис?
19. Мый вӧчис Учредительнӧй собранньӧ духовенстволысь да корольлысь вын чегӧм серти?
20. Кыдз колӧ гӧгӧрвоны и кодлы пӧльзасӧ вайис «Декларация прав» да «91 вося конституция?»
21. Ёна-ӧ тӧждысис «Учредительнӧй собранньӧ» крестьяна вӧсна да рабочӧй вӧсна?
22. Кутшӧм вӧлі корольлӧн дворянствокӧд планъяс?
23. Сӧмын-ӧ корольлӧн переворот вӧчӧм повзьӧдліс буржуазияӧс?
24. Кутшӧм партияяс, клубъяс вӧвліны Учредительнӧй собранньӧ дырйи?
25. Кыдзи колӧ гӧгӧрвоны «Марсово поле» вылын демонстрация лыйлӧм. Коді кодӧс лыйліс?
ЗАКОНОДАТЕЛЬНӦЙ СОБРАННЬӦСЯНЬ ДИРЕКТОРИЯӦДЗ
Законодательнӧй собранньӧ
1789 восянь 1791 воӧдз Францияын государствоӧн правитіс Национальнӧй да Учредительнӧй собранньӧ. 1791 воӧ Учредительнӧй собранньӧ примитіс буржуазнӧй государстволы конституция да бӧрйис ас пыддиыс Законодательнӧй собранньӧ. Учредительнӧй собранньӧ бӧр шуис кольны корольӧ Людовик ХVІ-ӧс, но неуна важ власьтсӧ сылысь чинтіс выль конституциянас. Король кӧсйис тайӧ конституция сертиыс правитны, буржуазия могъяс вӧсна сулавны. Учредительнӧй собранньӧ корольлысь удж контролируйтӧм могысь бӧрйис выборнӧй представительяс пиысь «Законодательнӧй собранньӧ», кодлы вӧлі урчитӧма буржуазнӧй законъяс вӧчны, буржуазиялысь революция завоеванньӧяс видзны дворянство да духовенство кыпӧдчӧмысь. Корольлы Учредительнӧй собранньӧ урчитіс, мед сійӧ уджаліс, законъяс гижис Законодательнӧй собранньӧ тшӧктӧм серти. Корольӧс лои подчинитӧма Законодательнӧй собранньӧлы. Выль законъяс гижны, налогъяс ӧктыны король вермис сӧмын Законодательнӧй собранньӧ тшӧктӧм серти. Тадзи Францияын артмис буржуазнӧй конституция подула монархия. Законодательнӧй собранньӧын пукалісны представительяс медгырысь промышленникъяслӧн да медгырысь купечьяслӧн, гижисны-лӧсьӧдісны ас ногныс колан законъяс. Тайӧ Законодательнӧй собранньӧас веськалісны сӧмын 3 депутат крестьянасянь да 4 ремесленникъяссянь. Та вӧсна посни буржуазиялӧн вӧлі ичӧт сила Законодательнӧй собранньӧын. Законодательнӧй собранньӧын нырнуӧдісны медсясӧ кык гырысьджык партия. Жирондистъяс, кодъяс вӧліны промышленникъяслӧн да гырысь купечьяслӧн партия, нырнуӧдісны сідзи, мед вӧлі буржуазиялы сетӧма быдмыны ыджыд вӧля, монархия пыдди мед вӧлі буржуазнӧй республика, медым война пыр ыдждӧдны Франциялысь граничасӧ да промышленник, купеч тӧварлы паськыдджык туй восьтны. Мӧд партиялӧн ним вӧлі «Фельянъяс». Найӧ сулалісны банкиръяс дор, няньӧн вузасьысь гырысь купечьяс дор да спекулянтъяс дор. Фельянъяс полісны республикаысь, кыскысисны быд ног, мед бӧр лоис Францияын монархия формаа власьт (король).
Мелкӧй буржуазиялӧн партияысь нырнуӧдысьяс эз веськавны Законодательнӧй собранньӧӧ. Но и посни буржуазиялӧн зэв ёна нималісны нин веськӧдлысьяс (вождьяс), сӧмын найӧ правительство бердын эз пукавны, а веськӧдлісны Якобинскӧй клубсянь.
Мелкӧй буржуазия первой лунъяссянь гӧгӧрвоис, мый Законодательнӧй собранньӧ пыр гырысь буржуазия власьт бердӧ вужъясис, посни буржуазиялы революцияысь немтор эз сюр.
Каръясын мӧдісны кыпавны бара восстанньӧяс тшыгла да дона нянь вӧсна. Няньӧн вузасьысьяс «чегисны» гырысь донъяс нянь вылӧ, лунысь-лун нянь дон лэптісны. Тайӧ дерт медся чорыда инмис карса гӧль войтырлы. Крестьяна сідз жӧ заводитісны бунтуйтчыны, кор муяс эз шед на киӧ, а налогъяс ёнджыка ыдждісны. Крестьянин петіс помещиклы паныд, скӧраліс сідз жӧ Законодательнӧй собранньӧӧ сюйсьӧм буржуазия вылӧ. Та вӧсна революция, Законодательнӧй собранньӧӧ бӧрйысьӧм мысти, эз помась, а водзлань пырис. Гырысь буржуазиялы кӧ власьт сюри ас киӧ да революция помасис сылӧн, посни буржуазия тайӧ революция пыр эз вермы на немтор чуктӧдны. Сылӧн революция вӧлисти на мӧдіс заводитчыны.
Война заводитчӧм
Олӧм посни буржуазиялӧн и Парижса бедноталӧн лунысь-лун омӧльтчис. Законодательнӧй собранньӧ немтор эз вермы сетны бедноталы. Массалӧн мӧдіс кыптыны революционнӧй мӧвпъяс — Законодательнӧй собранньӧӧс вӧтлыны да власьт босьтны ас киас, медся нин ёна революционнӧй массаӧс татшӧмтор вылӧ чуймӧдісны Якобинскӧй клубсянь Марат, Робеспьер да Дантон. Законодательнӧй собранньӧ мырсис, медым массаӧс пӧръявны, соравны революция вӧчӧмысь, мӧд туй вылӧ веськӧдны революциялысь вын: война мӧвпаліс панны мукӧд государствояскӧд, медым увсянь кыптан революциялысь вын чегны дай кутшӧмсюрӧ выль рынокъяс кыськӧ сӧрвитны буржуазиялы вылӧ. Тадзи тӧлкуйтісны жирондистъяс Законодательнӧй собранньӧын.
Король Людовик ХVІ да монархистъяслӧн партия, фельянъяс, мӧвпалісны война пыр чегны революциялысь сила, важ пӧрадок бӧр лӧсьӧдны Францияын, кутшӧм вӧлі 1789 воясӧдз. Король зэв чорыда мӧвпаліс, мый тайӧ войнаын Европаса государствояс отсаласны революция пӧдтыны, сэк позяс вӧтлыны Законодательнӧй собранньӧсӧ, став воштӧм власьтсӧ бӧр ас киӧ босьтны Людовик ХVІ-лы. Тайӧ войнаӧ лӧсьӧдчисны медсясӧ правительствосянь. Тан вӧлі кык партиялӧн торъя могъяс пуктӧма, но кыкнан могыс ӧтмоз войнаӧдз вайӧдіс Францияӧс.
Революция воясӧ Францияысь заграничаӧ пышйӧм дворянство да духовенство мӧдісны быд ног кыпӧдны Европаса государствоысь саръясӧс да корольясӧс войскаӧн Франция вылӧ. — Тайӧ революция позйыс зэв чорыда повзьӧдліс мукӧд государствоса европаса саръясӧс, эз жӧ мед эськӧн революция позйысь лэбзьы мукӧд государствоясӧ тшӧтш. Вот мыйла став Европаса саръяслӧн лӧгныс петіс Францияса революция вылӧ.
1792 воӧ медвойдӧр кыпӧдчис войнаӧн Франция вылӧ Австрия. Вывті нин чорыда дворянство да духовенство зыньгисны Австрияса императорлы войнаӧн кыпӧдчыны. Законодательнӧй собранньӧ водзджык ачыс война вылӧ петіс Австриякӧд. Но тайӧ войнаӧ некутшӧма эз вӧв водзвыв лӧсьӧдчӧма. Став армияыс вӧлі важ генералъяс киын, кодъяс сулалісны король дор. Главнокомандующӧяс вӧлі пуктӧма король дор сулалысьӧс жӧ генерал Лафаетӧс. Австрияса войска ӧтувтчисны Францияысь пышйӧм дворянствокӧд да зэв яра мӧдіс пырны Францияӧ. Армия Франциялысь некымынысь вермисны. Король дор сулалысь генералъяс дзонь армияӧн сетчисны тыштӧг Австриялы. Лунысь-лун, лёкысь-лёк юӧръяс вайисны фронт вылысь. Король радліс, мый Франциялысь армия вермӧны — ёнджыка смелмис, Законодательнӧй собранньӧлысь дзикӧдз эз мӧд кывзыны. Кор Законодательнӧй собранньӧ лӧсьӧдіс закон, мый колӧ 20 сюрс лыда доброволеч армия лӧсьӧдны Парижса йӧзысь да судӧ сетны став духовенствоӧс, кодъяс революция законъяс эз признайтны, король татшӧм закон эз кырымав, а косявліс. Та бӧрти босьтіс да ставсӧ жирондистъяс пӧвстысь бӧрйӧм министръясӧс вӧтліс да «фельянъяс» пӧвстысь пукталіс министръясӧс.
Парижса революция дор сулалысь беднота гӧгӧрвоны мӧдіс, да и Законодательнӧй собранньӧын зэв бура гӧгӧрвоисны, мый король кӧсйӧ переворот вӧчны.
Главнокомандующӧй Лафает грӧзитіс Законодательнӧй собранньӧлы армияӧн: мӧдӧдчыліс армияӧн Париж вылӧ, но эз удайтчы сӧмын.
Выль революция кыптӧм
Париж вӧлі юклӧма ещӧ водзджык на 48 избирательнӧй округъясӧ. Найӧ, мӧд ногӧн кӧ, шусисны «секцияясӧн». Секцияяс комитет пыр нырнуӧдісны ремесленникъяс, рабочӧйяс. Тайӧ секцияяслӧн вӧлі зэв ыджыд революционнӧй значенньӧ, унджык восстанньӧыс секцияяс вынӧн артмисны. Секцияясӧ бӧрйӧм комиссаръяс (веськӧдлысьяс) зэв ыджыд авторитетаӧсь вӧліны революционнӧй масса водзын. Кор король мӧвпыштіс переворот вӧчны да Законодательнӧй собранньӧӧс вӧтлыны, став Парижса секцияяс ыджыд демонстрация вӧчисны король двореч дорын. Позис дерт жирондист партиялы тайӧ демонстрация дырйи корольӧс прамӧйджыка чирыштны, но найӧ асьныс водзджык повзисны демонстрацияысь, мый тась вермас революция кыптыны, и мӧдісны ӧлӧдны массаӧс демонстрацияысь. Демонстрация эз удайтчы. Король нӧшта на смелмис да переворот вылӧ лӧсьӧдчис, выльысь-выль заговоръяс вӧчаліс да мукӧд государствоясӧс отсӧг вылӧ чуксаліс. 1791 воын нин король семьянас мӧдӧдчыліс пышйыны заграничаӧ, кӧн вӧлі контрреволюционнӧй армия лӧсьӧдӧма. 1792 воын корольлӧн йӧзасис став мукӧд государствокӧд письмӧасьӧмыс да революция вузалан политикаыс. Парижса секцияяс мӧдісны ёнджыка революционизируйтчыны. Якобинскӧй клубын нырнуӧдысьяс: Марат, Дантон, Робеспьер корисны кыпӧдчыны силаӧн Законодательнӧй собранньӧ вылӧ да король вылӧ. Август заводитчигӧн 30 парижса секция гижисны Законодательнӧй собранньӧлы, «медым пырысь-пыр корольӧс чӧвтны да мыждыны, кыдз контрреволюционерӧс». Секцияяс грӧзитчисны, оз кӧ тадз вӧч Законодательнӧй собранньӧ, революция кыпӧдны Законодательнӧй собранньӧса депутатъяс, корольӧс мыждӧм пыдди, видзисны сійӧ, а король лунысь-лун измена измена вылӧ вӧчис.
Август 9–10-ӧд лунся революция (1792 воын)
Тайӧ кадӧ Париж пыр прӧйдитісны зэв уна доброволечьяс, кодъяс ас вӧляӧн мунісны война вылӧ, революция мездыны врагъясысь, найӧ шусисны «федератъясӧн».
Август 9-ӧд лунӧ 1792 воын 2 сюрс федератъяс Парижса 38 секциякӧд кыпӧдчисны. Босьтісны Парижысь «городскӧй дума» да организуйтісны сы пыдди «Парижса коммуна» секцияса комиссаръясысь. Август 10-ӧд лунӧ вооружитчӧм Парижса секцияяс да федератъяс уськӧдчисны король двореч дорӧ. Заводитчис тыш 5000 морт уси ӧтар-мӧдарсяньыс. Король пышйис да дзебсис Законодательнӧй собранньӧ борд улӧ. Революционнӧй масса повзьӧдіс медбӧрын Законодательнӧй собранньӧӧс. Парижса коммуна корис бырӧдны: 1) 1791 вося буржуазнӧй конституция; 2) корольӧс чӧвтны да судитны; 3) Законодательнӧй собранньӧ пыдди Конвент нима власьт лӧсьӧдны, медым быдӧн вермисны бӧрйысьны, а эз сӧмын медгырысь буржуазия воддза моз командуйт. Парижса коммунаӧ, кодӧс организуйтісны август 9-ӧд лунӧ, пырисны 90 комиссар — Парижса секцияясысь представительяс. Татчӧ тшӧтш веськалісны посни буржуазиялӧн вождьяс и Робеспьер, татчӧ жӧ веськалі и Марат тшӧтш. Кор кывсис тайӧ переворот йылысь армияӧдз, сылӧн революционнӧй настроенньӧ ёна кыптіс, мый контрреволюциялысь войска бӧрыньтны мӧдіс.
Август 10-ӧд лунся восстанньӧ массалӧн помӧдз чегсьӧдіс Законодательнӧй собранньӧӧс. Людовикӧс лои чӧвтны корольысь. Собранньӧ мӧд лунас жӧ лэдзис закон, мый «национальнӧй гвардияӧ» быдӧнлы позьӧ гижсьыны. Сентябр 21-ӧд лунын мунісны выборъяс. Законодательнӧй собранньӧ пыдди бӧрйисны выль власьт — «Конвент. Но Конвентӧ бара веськалісны медсясӧ жирондистъяс. Унджык министръясыс лоины жирондист партияысь.
Кутшӧм партияяс пукалісны Конвентын
Конвентын медводдза лунсяньыс бергӧдлісны куим партия: «Жиронда», «Монтань» — найӧ жӧ и «монтаньяр-якобинечьясӧн» шусисны, и коймӧд — «Нюр». Жирондистъяс йылысь нин водз вӧлі висьталӧма, мый найӧ нырнуӧдісны медся гырысь буржуазиясянь. Законъяс перйисны гырысь капиталистъяслы кивыв. «Монтань» либӧ «монтаньяр-якобинечьясӧн» вӧлі партия посни буржуазиялӧн: ремесленникъяслӧн, лавочникъяслӧн, посниджык сорт тӧргӧвечьяслӧн.
«Нюрын» пукалісны война воясӧ кыптӧм, озырмӧм йӧз. Первойсяньыс «Нюрлӧн» аслас нырвизь эз сэтшӧма чеччы синмӧ: либӧ жирондистъяслань, либӧ «Монтаньлань» катласисны, кодарас ыджыдджык силаыс вӧлі, сэтчань «Нюр» ассьыс гӧлӧс сетіс.
Монтаньяръяс партияӧн веськӧдлісны Марат, Робеспьер да Дантон. Налӧн агитация нуӧданіныс вӧлі «Якобинскӧй клубын». Татшӧм якобинскӧй клубъяс вӧліны эз сӧмын Парижын, но и мукӧд каръясын тшӧтш. Медводдза воськовъяссянь жӧ «Монтань» да «Жиронда» костын лои гырысь споръяс да эз и вермы лоны некыдз спортӧг да разноглассьӧтӧг. Кык класслӧн партияяс, дерт, эз вермыны некыдз ӧти кывйӧ воны. «Монтаньлӧн» представительяс корисны Конвентлысь судитны да казнитны король Людовик ХVІ-ӧс кыдз изменникӧс. Жирондистъяс пыксисны быд ног, мӧвпалісны видзны корольысь юр. Медым кыдзкӧ кадсӧ нюжӧдны, жирондист депутатъяс шуисны, мый король йылысь колӧ народлысь юавны, мый масса шуас.
Тадз мӧвпалісны жирондистъяс корольӧс казнитӧмысь видзны, но эз удайтчы. Марат, Робеспьер, Дантон — Монтаньлӧн веськӧдлысьяс — мӧдісны Конвентын грӧмитны, мый «изменник корольӧс» жирондистъяс ас борд уланыс сюйӧны, грӧзитісны кыпӧдны вооружённӧй восстанньӧ. Лои медбӧрын Якобинскӧй клубъяс пыр Парижскӧй секцияяс бара Парижскӧй коммуна кыпӧдлыны. Жирондистъяслы повзьӧмла лои гӧлӧсъяс лэптыны корольӧс казнитӧм вылӧ. Тадзи жирондист сяма Конвентлы медбӧрын лои жӧ корольӧс казнитны. Январ 21 лунӧ 1793 воӧ корольлысь юр керыштісны гильотина * вылын. Жирондистъяс гӧгӧрвоисны, мый Парижын вооружитчӧм посни буржуазия быд воськолын пӧгибӧ воштыны мӧдас Якобинскӧй клуб да Парижса коммуна агитация серти, кӧсйысис мездыны асьсӧ, лӧсьӧдны Конвент видзны нарошнӧй вооружённӧй охрана, но Якобинскӧй клубын гӧгӧрвоисны жирондист сяма Конвентлысь мӧвпъяссӧ да эз сетны вӧля. Жирондистъяс нӧшта на босьтчылісны революционнӧй масса диктуйтӧмысь асьсӧ мездыны, кӧсйыліс Париж вӧчны прӧстӧй провинцияӧ, а Конвент вуджӧдны мӧд карӧ. Но бара жӧ якобинскӧй клуб да Парижса коммуна эз сетны вӧля.
* Гильотина — нарошнӧ юр кералан машина. Доктор Гильотин революция воясӧ изобретитіс.
Социальнӧй политика жирондист сяма Конвентлӧн
1792 воӧ омӧльтор Францияын, а медсясӧ Париж кодь каръясын, вӧлі сёян-юан тӧвар тырмытӧмын. Тайӧ гӧгӧрвоны позьӧ зэв кокньыда, мый революция воясӧ нянь да мукӧд сёян тӧвар мукӧд государствоясысь эз вермы воны. Сэсся деньга дон лишнӧй кабала деньга лэдзӧмысь уси. Став сёян тӧварыс зэв чорыда донсяліс. Тайӧ медсясӧ инмис карса йӧзлы да Парижлы. Рабочӧй вермис луннас нажӧвитны 30 су дон, а 400 грамм нянь вылӧ ковмис мынтыны 8 су. Купеч да вузасьысь йӧз лавкаясын няньяс «ружтісны», но лавочникъяс виччысисны ещӧ на нянь донсялӧм, либӧ зэв ыджыд дон вылӧ вузалісны гусьӧн. Татшӧм тшыкӧминысь жирондист сяма Конвент эз вермы петкӧдны тшыгъялысь йӧзӧс.
«Дурмӧмъяслӧн» жирондистъяскӧд венсьӧм
Татшӧм тшыгӧм кадӧ парижса рабочӧйяс, ремесленникъяс пӧвстын лоины татшӧм планъяс, мый тшыглун бырӧдны колӧ Конвент пыр нянь дон лӧсьӧдӧмӧн. Парижса беднота мӧдіс корны Конвентлысь, мед вӧлі урчитӧма законӧн нянь вузалан дон, кодысь вылӧ мед ни ӧти вузасьысь эз вермы лэптыны тӧвар дон (дон максимум).
Но жирондистъяс — гырысь промышленникъяслӧн, купечьяслӧн да озыр крестьяналӧн нырнуӧдысьяс, кодъяс озырмисны дона няньысь, — некыдз эз вермыны лэдзны закон нянь дон йылысь. Та вылӧ, жирондистъяс моз жӧ, повзьӧмӧн видзӧдісны первойсӧ Конвентын «Монтань» да сылӧн вождь Робеспьер, сы вӧсна мый посни тӧргӧвеч-лавочниклы «нянь такса» сідзжӧ зептӧ инмис. Но нянь дон урчитан закон мӧдіс корны гӧль войтыр Парижса секцияяс пыр. Регыд кыптіны гӧльяс пӧвстысь асланыс нырщикъяс: Варле, Жак Ру, кодъяс зэв чорыд агитация нуӧдісны, медым Конвент пыр нянь дон урчитӧма вӧлі. Жирондистъяс тайӧясӧс нимтісны «дурмӧмъясӧн».
Конвент, кӧні медся ыджыд вын вӧлі жирондист-депутатъяслӧн, нянь донтӧммӧдӧм закон пыдди лэдзис 1792 воӧ «Вузасьны вӧля йылысь» закон, код серти важ моз вӧляпырысь позис няньӧн вузасьны. Некутшӧм такса лӧсьӧдӧм эз ло. Конвентӧс 1793 во заводитчигӧн ӧтарсянь и мӧдарсянь тыртісны гӧль йӧз жалӧбаясӧн, мый нянь дон колӧ урчитны, спекулянтъяс-тӧргӧвечьяслы законъясӧн колӧ горшлуннысӧ чинтыштны.
Война Франциялӧн Европакӧд
Революция воддза помсяньыс Европаса государствояс грӧзитчисны Франция вылӧ силаӧн пӧдтыны революция. Война пансьӧм Европаса государствояскӧд лоис быть виччысьны. Конвентса партия «Монтань» да сылӧн веськӧдлысьяс тӧлкуйтісны, мый Франциялы война колӧ нуӧдны, медым мездысьны врагъясысь (оборонительнӧй война). Жирондистъяс тӧлкуйтісны, мый колӧ нуӧдны наступательнӧй воина: революция колӧ нуны революционнӧй армия штык йылын став европаса государствоясӧ, медым Францияын модаа революция быд государствоӧ пыртны. Дерт жирондистъяслӧн медсясӧ вӧлі могыс, медым паськӧдны рынок капиталистическӧй Франциялы. Та вӧсна жирондистъяс медводдза воськовсянь война вылӧ пырисны. 1792 во помын удайтчис вӧтлыны став врагӧс Франция пытшкысь. Франциялӧн армия вуджис ассьыс гранича, медбӧрын да мукӧд государстволысь муяс мырддявны мӧдіс. Удайтчис босьтны Австриялысь, Германиялысь, Италиялысь обласьтъяс, пӧкӧритны. Бельгияӧс. Пырны мӧдіс Франциялӧн армия Голландияӧ, Испаниялысь мыйсюрӧ мырддьыны удайтчис. Конвент 1792 воӧ ноябр 19-ӧд да декабр 15-ӧд лунӧ лэдзис декрет: быд пӧкӧритӧм обласьтысь бырӧдны «важ пӧрадок», саръясӧс чӧвтны да республика формаа власьт лӧсьӧдны. Водзджыксӧ кӧ Европаса государствояс ӧтсӧгласӧн эз вермыны, ас кост споръяс вӧсна, Франция вылӧ наступленньӧ вӧчны, ӧні став Европаса саръясӧс чегсьӧдіс 1793 воын король Людовиклысь юр керыштӧм. Медся нин Англияӧс повзьӧдіс Франциялӧн войскаӧн Голландияӧ пырӧм да медся бур тӧвар ваян портъяссӧ босьталӧм. Англия тэрмасьӧм сорӧн ӧтувтны мӧдіс став Европаса государствоясӧс, медым сувтны Франциялы паныд да революция пӧдтыны. Апрель тӧлысьын 1793 воӧ Франция вылӧ ӧтувтчисны войнаӧн Англия, Австрия, Пруссия, Россия, Голландия, Германияса княжествояс, Сардиния, Неапольса король да Испания. Францияӧс мӧдісны гӧгӧрбок кӧрт-би кытшӧн топӧдны ӧтар-мӧдарсянь.
Войска Франциялӧн 1793 воӧдз вӧлі сэтшӧм-татшӧм. Кор Франция пытшкысь врагӧс 92 воӧ ковмис вӧтлыны, зэв уна ас окотаысь локтісны армияӧ. Зэв сьӧлӧмсяньыс воюйтісны доброволечьяс, но кор Франция мӧдіс Бельгияӧ да Голландияӧ пырны, революционнӧй армиялӧн дух уси. Армияын тӧлкуйтісны, мый Францияысь врагӧс вӧтлӧма, а йӧз государствоын воюйтны нинӧмла. Сійӧ жӧ доброволеч армияяс мӧдісны сывны. 1791 воӧ на вӧлі пехота 401 сюрс, 93 во заводитчигӧн коли сӧмын 228 сюрс морт. Сэсся война нуӧдігӧн крестьяналысь силаӧн нянь босьтӧм (реквизиция) армияӧс вердӧм вылӧ йӧткис крестьянаӧс революцияысь. Пӧкӧритӧм Бельгияса крестьяна дӧзмисны реквизицияысь да бунтъяс кыпӧдісны. Лои Францияса армиялы бӧр эновтны Бельгияӧс. Сэтшӧм жӧ крестьянскӧй восстанньӧ кыпті аслас Франция пытшкын, лунвыв пельӧсын. «Вандея» нима обласьт дзоньнас кыпӧдчис Париж вылӧ. Вандеяса восстанньӧ бердӧ сибӧдчисны дворянство, духовенство да сувтӧдісны мог — бӧр пуксьӧдны корольӧс Францияӧ.
Жирондист сяма Конвент, медым бура организуйтны армия та ыджта опасносьт дырйи, революция мездӧм пыдди кось нуӧдіс Парижса коммунакӧд, кыйӧдіс арестуйтны Маратӧс да мукӧд вождьясӧс бедноталысь. Март тӧлысьын 93 воӧ генерал Дюмурье (жирондист) измена вӧчис, сетчис армиянас Австриялы, став комиссарсӧ коммуналысь армиялысь лыйлӧдіс. Революция мездыны жирондистъяс эз вермыны. Ковмис революция мездыны кутчысьны «Монтаньлы» да Парижса бедноталы. Перво на перво ковмис жирондистъясӧс вӧтлыны Конвентысь.
Кось «Монтань» да «Жиронда» костын
Апрель 1793 воӧ «дурмӧмъяслӧн» вождьяс: Варле да Жак-Ру Парижса беднотакӧд бара мӧдісны Конвентӧс петицияясӧн тыртны да демонстрацияяс вылӧ беднотаӧс кыпӧдны, корисны, медым Конвент став няньсӧ лыд вылӧ босьтіс спекулянтъяслысь, збыльысь лӧсьӧдіс нянь дон, мед ӧти лавочник эз вермы донӧнджык продуктаяс вузавны. Конвентын жирондистъяс татшӧм закон йылысь дерт на эз мӧвпыштлыны, но и «Монтаньлӧн» веськӧдлысь Робеспьер тшӧтш пыксис таысь, мый нянь дон лэдзӧм инмас оз гырысь купечлы, а посни тӧргӧвечьяс да крестьяналы. «Монтань» вӧлі буретш посни буржуазиялӧн партия, сы вӧсна и пыксис таысь.
«Дурмӧмъяслы» медводз отсӧг сетіс Парижса коммуна да секцияяс. Парижса коммуна явитіс «военнӧй положенньӧ», кытчӧдз нянь вылӧ оз ло такса лӧсьӧдӧма. Медбӧрын «Монтань» гӧгӧрвоис, мый тшыглунысь кыдзкӧ колӧ петны. Сувтӧдісны Конвентын «нянь такса» йылысь. Но жирондистъяс пыксисны важ моз на. 93 воын май 1-ӧд лунӧ Парижса коммуна «дурмӧмъяскӧд» да беднотакӧд вӧчис вооружённӧй демонстрация Конвент керка водзын. Вӧлисти май 4-ӧд лунӧ Конвентын «нянь такса» йылысь гӧлӧсуйтны мӧдісны. «Монтань», а сідз жӧ и «Нюр» революцияысь повзьӧмла гӧлӧсуйтісны нянь вылӧ такса лӧсьӧдны. Май 20-ӧд лунӧ «дурмӧмъяс» тшӧктӧм серти лои: 1) лӧсьӧдны буржуазия доход вылӧ прогрессивнӧй налог; 2) буржуазиялы бырӧдӧма льгота салдатысь деньгаӧн мынтӧдчыны. Буржуазия «пузис», жирондистъяс грӧзитісны революционнӧй Париж дзикӧдз бырӧдны, мӧдасны кӧ дырджык Якобинскӧй клуб да Парижса секцияяс камандуйтны. Став мыжсӧ таысь «Жиронда» пуктіс Робеспьер, Марат, Дантон, Варле да Жак Ру вылӧ. Жирондистъяс ӧні нин тупкысьтӧг петісны реакция туй вылӧ. Сетісны судӧ Маратӧс, лэдзисны приказ арестуйтны бедноталысь вождьясӧс Варлеӧс да Коммунаысь прокурор Геберӧс. Монтань ӧтувтчис «дурмӧмъяскӧд», медым бурджыка вермасьны жирондистъяскӧд.
Жирондистъяс медбӧръя чорыд воськов вӧчисны: Конвент пыр бӧрйисны комиссия 12 мортысь, кодлы сетісны порученньӧ — Парижса коммуналысь удж видлыны да судӧ сетны сэсь нырщикъяссӧ. Парижса коммуна эз мӧд виччысьны арестуйтӧм, воча лӧсьӧдчис. Май 31 лунӧ Марат звӧнӧн юӧртіс став секцияясӧ, петкӧдіс восстанньӧ вылӧ. Конвент кытшӧ босьтісны вооружитчӧм отрадъяс, 48 секцияясысь йӧз. Конвентлы пырысь-пыр жӧ тшӧктісны бырӧдны «нарошнӧ 12 мортысь бӧрйӧм комиссияӧс», а сідз жӧ корисны 29 депутат жирондистъяслысь да кык министрӧс арестуйтны Конвентысь. Конвент повзис да пыр жӧ бырӧдіс «12 морта комиссия», но жирондистъясӧс эз на сэт арестуйтны. Юнь 2 лунӧ 1793 воын Марат Парижса коммуна пыр мӧдысь кыпӧдіс восстанньӧ вылӧ Парижса секцияясӧс. Пушкаясӧн кытшӧ босьтісны Конвент, арестуйтісны 2 министрӧс да 29 жирондист нырнуӧдысь депутатъясӧс, судитӧм бӧрын казнитісны найӧс.
Тадзи быри Конвентысь «Жиронда» — партия гырысь буржуазиялӧн. Власьт на киысь воши, вуджис якобинечьяслы («Монтаньлы»). Власьт ӧні лои посни буржуазия киын.
Социально-экономическӧй политика якобинечьяслӧн
Кор масса юнь 2 лунӧ вӧчис революция да сетіс власьт якобинечьяслы, сэк якобинечьяслӧн власьт вӧлі зэв слаб: гӧгӧр врагъяс, армия киссис, враг наступайтіс, став няня лунвыв местаяс бунтуйтчисны, Парижын беднота тшыгъяліс. Став Франция вӧлі юклӧма 83 департаментӧ, а 60 департаментыс бунтуйтчис, кыпӧдчис Париж вылӧ. Гранича сайсянь мукӧд государствояс войскаӧн жмитісны, пытшкӧссянь, Конвентысь жирондаӧс вӧтлӧм бӧрын, жирондистъяс кыпӧдалісны восстанньӧяс. Жирондистъяс, кыдз вермисны, бырӧдалісны революциялысь веськӧдлысьясӧс. Жирондистка Шарлотта Корде юль 1793 воын жиронда индӧд серти сутшкис кинжалӧн Маратӧс. Ӧні лои Конвентлы посйысьны кык врагкӧд: 1) дворянство-духовенствокӧд — важ пӧрадоккӧд и 2) гырысь буржуазиякӧд (жирондистъяскӧд).
Медым бурджыка революцияӧс мездыны пӧдтӧмысь, мед посни буржуазияӧс ас бердӧ матыстны, якобинечьяслӧн Конвент лэдзис выль нога законъяс:
1) 1793 воӧ лӧсьӧдіс выль конституция, код серти быд 21 арӧдз воӧм морт вермис бӧрйыны и бӧрйысьны, став законъяссӧ конституция серти вынсьӧдны сӧмын вермис ачыс народыс. Позис политическӧй обществояс восьтавны, жалӧбаяс Конвентӧ мыччыны.
2) Лӧсьӧдісны буржуазия доход вылӧ, 1000 ливрысь кӧ вылӧ, подоходнӧй налог. 10000 ливрысь кӧ унджык, доход лоӧ босьтӧма государстволы пӧльза вылӧ.
3) Лӧсьӧдӧма вӧлі закон: 60 арысь вылӧ старикъяслы пенсия сетны — пособйӧ, нывбабаяслы сьӧкыд дырйи сідз жӧ сетісны пособйӧ, гӧль семьяяслы, кӧн кык челядьысь унджык семьяын, сідз жӧ пособйӧ, но тайӧ закон эз лолы пӧртӧма олӧмӧ, коли кӧсйысьӧмнас.
4) Медым удждон эз вош, быд рабочӧйлы Парижса секцияын заседанньӧын уджалысьлы мынтыны дон: 40 су (75 ур кымын).
5) Купеч-тӧргӧвечьяслы, кодъяс зілисны тӧвар вузавны эзысь деньга вылӧджык, а донтӧмман кабала деньгаысь пыксисны, быть вузавны кабала деньга вылӧ.
6) Вӧлі лӧсьӧдӧма такса не сӧмын нянь вылӧ да сёян торъяс вылӧ, но и быд колана тӧвар вылӧ, сырьё вылӧ.
7) Законодательнӧй собранньӧ крестьянаӧс лэдзліс вӧля вылӧ, сӧмын мед вӧля вылӧ петтӧдз войдӧр сійӧ став воддза повинносьтъяссӧ деньгаӧн мынтас дворяналы. Конвент лэдзис крестьянаӧс вӧля вылӧ деньга мынтытӧг (выкуптӧг).
А став «важ пӧрадок» дырся документъяссӧ крестьянаӧс крепитан повинносьтъяс йылысь Конвент тшӧктіс сотны.
Вӧлисти Конвент дырйи крестьяна вермисны петны вӧля вылӧ помещик кипод улысь. Сідз жӧ Конвент тшӧктіс юклыны крестьяна кост общиннӧй видз-муяс, кодӧс помещикъяс важӧнсӧ мырддьывлісны, да едок серти юклыны.
8) Но якобинечьяс важ моз жӧ дворяналысь конфискуйтӧм видз-муясӧн мӧдісны вузасьны, медым Конвентлысь казна ёнмӧдны. Тайӧ муяс дерт эз вермыны ньӧбны крестьяна, а воис промышленнӧй капиталистъяс да купечьяс киӧ. Но тайӧ муясысь неунасӧ лои сетӧма льготнӧй донысь бобыльяслы 15 во кежлӧ рассрочкаӧн. Тадзи дорйис якобинскӧй Конвент посни буржуазияӧс — ас бердас матыстіс, организуйтіс сійӧс ас бердас контрреволюциякӧд кось нуӧдны.
Власьт форма якобинечьяслӧн
1793 воын юнь 2 лунся переворот бӧрти вӧлі лӧсьӧдӧма выль конституция, но кор гӧгӧр ӧзйис гражданскӧй война, ковмис вуджны тайӧ конституция да власьт лӧсьӧдны военнӧй диктатура формаӧн.
Став политикаӧн, государственнӧй делаӧн закон сертиыс быттьӧкӧ бергӧдліс Конвент, но война кадӧ Конвент пиысь торйӧн вӧлі бӧрйӧма «Йӧз пӧвст бурлун кузя комитет», код киын став власьтыс вӧлі.
Контрреволюция бӧрся видзӧдны да врагъясӧс кыйӧдны вӧлі лӧсьӧдӧма «Ӧтувъя зумыдлун видзан комитет». А контрреволюционеръясӧс да изменникъясӧс судитны вӧлі лӧсьӧдӧма «Революционнӧй трибунал», код вермис 24 часӧн приговор вӧчны да обжалуйттӧг казнитны. Мыждан мера сійӧ кадӧ — гильотина вылын юр кералӧм. Провинцияяскӧд связь мед вӧлі бурджык, Конвент мӧдӧдаліс сэтчӧ ассьыс комиссаръясӧс. Найӧ уджалісны местаяс вылын ӧтсӧглас якобинскӧй клубъяскӧд. Став клубыс Франция пасьтала вӧлі 44 сюрс кымын. Тайӧ 44 сюрс «народнӧй обществояс», кыдзи найӧ мӧд ногӧн шусисны, подчиняйтчисны ставныс парижса Якобинскӧй клублы, коді вӧлі политическӧй центр пыдди Францияын.
Террор
Кор гӧгӧр Францияын пуис заговоръяс жирондистъяссянь, дворянство-духовенствосянь, иностраннӧй государствояс войска силаӧн кытшӧ босьтісны, — медбур способ вӧлі власьт кутны — террорӧн. Лэдзӧма вӧлі чорыд военнӧй законъяс Конвентлӧн, да «Йӧз пӧвст бурлун кузя комитет» индіс контрреволюционнӧй духовенстволы, дворянстволы, изменник-генералъяслы, сановникъяслы, ставыслы, кодъяс, кажитчис, революциялы вред вермисны вӧчны, ӧти туй — 24 час мысьт революционнӧй трибунал пыр гильотина пурт улӧ. Тадзи Конвент мынтӧдчис врагъясысь.
Армия бурмӧдӧм кузьта Конвент комиссаръяс пыр чӧвталіс контрреволюционнӧй генералъясӧс, офицеръясӧс армияысь. Лӧсьӧдіс сідз, мед асьныс салдатъяс бӧрйисны, ас пӧвстысь камандиръясӧс. Став военнӧй специалистъяс бӧрся видзӧдны вӧлі пуктӧма комиссаръясӧс, кодъяс судтӧг вермисны лыйлыны контрреволюционнӧй генерал-офицеръясӧс.
Тадзик якобинечьяс да Конвент вермисны пазӧдны первой кадӧ врагъясӧс, повзьӧдны контрреволюцияӧс кыпӧдчӧмысь, чегны бокса наступайтысь врагъяслы вынсӧ.
Тшыгӧмин якобинскӧй политикаын
Кажитчис, быттьӧкӧ якобинскӧй Конвент став коланторсӧ сетіс гӧль йӧзлы, мый водзӧ крестьянинлы, ремесленниклы, рабочӧйлы сэсся немтор нин вӧлі корны. Тшыглун, тырмытӧм воысь-во содісны военнӧй разрухаӧн. Якобинечьяс кӧсйисны ставлысь могъяс могмӧдны собственносьт вӧрзьӧдтӧг, собственникӧс дойдтӧг. Якобинскӧй Конвент, посни буржуазиялӧн нырнуӧдысь, эз вермы вӧчны мӧд ногӧн, посни буржуазия собственносьтлы паныд сувтны. Кор вӧлі Конвентлӧн лӧсьӧдӧма спекулянтъяслы паныд «нянь такса» да мукӧд тӧваръяс вылӧ, тшӧтш сэк жӧ вӧлі урчитӧма такса рабочӧйлы уджалан дон вылӧ. Но уджалан дон тӧвар дон серти вӧлі зэв улын. Сы вӧсна нянь вылӧ такса лӧсьӧдӧм эз во сьӧлӧм вылас бедноталы. Купечьяс, лавочникъяс быд воськов кытшовтісны тайӧ «таксаяс», тӧвар гусьӧн вузавлісны донысь-донӧн, унджык тӧварсӧ саймовтісны — эз вузавны донтӧмман кабала деньга вылӧ. 1793 воӧ колан тӧваръяс зэв чорыда донсялісны, либӧ дзик эз мӧдны вузассьыны. Мукӧд государствоса тӧвар, кодъясӧс ньӧбтӧг эз позь овны, война вӧсна эз вермыны воны Францияӧ. Удждон рабочӧйяслысь 1793 во серти вӧлі лыбӧдӧма 1½ раза, а сёян тӧварлӧн дон лыби — 4 раз. Такса лӧсьӧдӧмӧн рабочӧйлӧн олӧм эз бурмы, а ёнджыка омӧльтчис.
Национальнӧй собранньӧ дырся закон Шапелье, кӧн вӧлі гижӧма, мый рабочӧйяслы скодъяс, союзъяс, организацияяс лӧсьӧдны оз позь, колис и Конвент дырйи на.
Сиктын крестьяна пӧвстын сідз жӧ кыпті недовольство Конвент вылӧ, сы вӧсна, мый пышйӧм дворяналысь, духовенстволысь муяс эз сетны крестьяналы, а вузалісны, мый позьӧ донӧн, медым унджык деньга босьтны Конвент казнаӧ.
Тайӧ муяс веськалісны карса буржуазиялы да деревняса кулакъяслы, а эз гӧль йӧзлы. Кор деревняса кулаклы шеді му, сылы сэсся революцияысь лои скӧнь немтор. Ӧні сылы коліс, мед революция ӧдйӧджык помасис, мый водзӧ кӧ тадз мӧдас революция кыптыны, вермас видз-муяс вошны бӧр. Крестьянин революциялы и Конвентлы сувтны мӧдіс пыныд, сы вӧсна, мый нянь такса лӧсьӧдӧм да быдлунъя мырдӧн нянь босьтӧм (реквизиция) армияӧс да каръясӧс вердӧм вылӧ, дойдіс медсясӧ крестьянствоӧс, а эз дворянствоӧс.
Вот кытчӧ дзугсис Конвент политика нырвизь нуӧдіг. Якобинечьяс вӧліны — партия уна пӧлӧс, уна сяма общественнӧй группаяслӧн нырнуӧдысьяс, а эз кутшӧмкӧ ӧтик класслӧн. Тайӧ группаяслысь ӧти аршынӧн могъяс муртавны некыдз эз позь. Группаяслӧн могъясыс олӧмӧ пӧртігӧн мӧда-мӧдыслы дзугисны, сорисны. Якобинечьяс вермисны ас политикаӧн могмӧдны сӧмын посни лавочник, ремесленникъяс группаяслысь могъяс. Водзӧ якобинскӧй власьт мӧдіс пыкны, сорны революция. Ковмис сійӧ асьсӧ медбӧрын силаӧн бырӧдны.
«Дурмӧмъясӧс» помалӧм
Парижса беднота пӧвстын зэв ыджыд авторитетаӧсь вӧліны Варле, Жак Ру. 2 юньса революцияӧдз на унаысь «бешенӧйяс» Конвентлы грӧзитчисны «нянь такса» лӧсьӧдӧм йылысь. Кор якобинечьяс киӧ власьт сюри, парижса бедноталӧн олӧм-вылӧм омӧльтчис да сэтшӧм жӧ коли, важ моз жӧ спекуляция муніс. «Дурмӧмъяс» якобинскӧй Конвентлы мӧдісны грӧзитны восстанньӧӧн, оз кӧ прамӧйджык беднотаӧс доръян закон ло сетӧма.
«Дурмӧмъяс» корисны:
1. Став дворяналысь мырддьӧм видз-му юклыны крестьяна костын, а не вузавлыны.
2. Медым вӧлі бырӧдӧма вын гырысь капиталист-купечьяслысь, гырысь налогъяс пуктӧмӧн да имуществонысӧ мырддьӧмӧн.
3. Медым вӧлі гырысь собственникъяслы пыдди вӧля сетӧма ремесленникъяслы, подмастерйӧяслы мастерскӧйяс восьтавны, государство казнаысь деньга удждӧмӧн.
4. Медым дзикӧдз бырӧдны спекуляция посни и гырысь купечьяслысь, казнитны быдсӧнӧс урчитӧм тӧвар такса вуджӧмысь.
Дерт прамӧй социалистъясӧн «дурмӧмъяслысь» руководительясӧс — Варлеӧс да Жак Руӧс — эз позь шуны. Найӧ собственносьт бырӧдӧм пыдди лӧсьӧдісны посни собственникъясӧс. Дерт уна торъялӧм якобинечьяс да «дурмӧмъяс» кост эз вӧв, но «дурмӧмъяс» неуна водзӧджык воськовтісны.
Якобинечьяс эз вермыны сідз вӧчны, мед посни буржуазиялы паныд мунны.
Водзджыксӧ, кор жирондистъяс вӧліны медся ыджыд врагъясӧн лыддьыссьӧны на, якобинечьяс ӧтувтчылісны «дурмӧмъяскӧд», но кор лои мездысьӧма жирондистъясысь, Робеспьер сувтӧдіс Конвентын, медым мездысьны регыдджык «дурмӧмъясысь».
«Дурмӧмъяс» собственносьт кӧсйисны вӧрзьӧдны, а якобинечьяс посни собственносьтӧ пиньӧн и гыжйӧн кутчысисны. Якобинскӧй клуб Конвенткӧд став посни буржуазиясӧ кыпӧдісны «дурмӧмъяс» вылӧ. «Дурмӧмъяс» эз кужны организуйтны массаӧс восстанньӧ вылӧ. Робеспьер смелджыка кутчысис: Конвент пыр приказ сетіс арестуйтны «дурмӧмъяслысь» нырщикъясӧс — Варлеӧс да Жак Руӧс. Недыр мысьт суд бӧрын «дурмӧмъяслысь» став нырнуӧдысьясӧс казнитісны.
Гебертистъясӧс бырӧдӧм
«Дурмӧмъясӧс» бырӧдӧм бӧрын споръяс нӧшта чорыда ӧзйисны конвентын. Партия «Монтань» эз вӧв ставыс ӧтисяма. Якобинечьясӧн партия юксис мӧвпъяс серти куим пельӧ.
1. Шуйгавывджык кыскысьяс якобинечьяс пӧвстысь торйӧдчисны: Гебер, Паш да Шомет гӧгӧр, шусисны — гебертистъясӧн.
2. Шӧрса партия якобинечьяслӧн котыртчис Робеспьер, Сен-Жюст да Кутон гӧгӧр, шусисны якобинечьясӧн. Тайӧ группа вӧлі медыджыд.
3. Коймӧд группаыс веськыдвыв кыскис, матысьмис политикаӧн серти Жирондалань. Котыртчисны Дантон да Демулен гӧгӧр, шусисны дантонистъясӧн.
Тайӧ куим группаыс могъяс нуӧдісны уна сикаса общество группаяслысь. Та вӧсна споръяс чорыда ӧзйисны. Гебертистъяс дорйисны медсясӧ, «дурмӧмъяс» моз, беднотаӧс. На киын дзоньнас вӧлі Парижса коммунаыс водзджыксӧ. Гебертистъяс корисны Конвент пыр:
1. Ыджыд подоходнӧй налогӧн налогавны спекулянтъясӧс, гырысь купечьясӧс, промышленникъясӧс.
2. Уджтӧм йӧз бырӧдӧм могысь, лӧсьӧдны Конвентлы общественнӧй ужъяс, медым быдсӧн вермисны нажӧтка корсьны.
3. Мырддялӧм имущество дворянстволысь юклыны гӧль йӧз костын.
4. Чорыда мыждыны спекулянтъясӧс да ростовщикъясӧс.
5. Сетны гӧль йӧзлы донтӧм нянь, рӧскодсӧ босьтны государство щӧт вылӧ.
6. Медым вӧлі лӧсьӧдӧма государство щӧт вылӧ больничаяс, приютъяс, нетрудоспособнӧйяслы пособйӧяс, гӧль йӧзлысь челядьӧс велӧдны школаяс.
Та вылӧ ковмис лӧсьӧдны налогъяс буржуазия вылӧ. Гырысьджык капиталистъяс Парижын вӧлі этша, ковмис налогавны посни буржуазияӧс та серти. Вот мыйла Робеспьерлӧн и Дантонлӧн партия ӧтвылысь сувтісны гебертистъяслы паныд, Гебертистъяс посни собственникъяслы собственносьтӧ метитчисны Робеспьер тӧлкуйтӧм серти. Робеспьерлӧн партия пуктіс мог — бырӧдны гебертистъясӧс, быд ногыс мӧдіс уськӧдны авторитет Гебертлысь, Шометлысь, Пашлысь, мый найӧ Англиялӧн шпионъяс, революция Англиялы вузалӧны. Сідзик жӧ грӧмитіс гебертистъясӧс Дантон. Первой удайтчис Робеспьерлы Парижса коммунаысь вӧтлыны Шометӧс, Пашӧс да Геберӧс. Март 1794 воын гебертистъяс кыпӧдны мӧдлісны восстанньӧ «Кольдельер клуб» пыр, но революционнӧй масса эз гӧгӧрво налысь лозунгъяссӧ, эз кыпӧдчы.
Тайӧ удайтчытӧм кыпӧдчӧмӧн тӧлк сюри Робеспьерлы босьтны ас киӧ коммуна да уськӧдны Гебертистъясӧс. «Йӧз пӧвст бурлун кузя комитет», код вӧлі дзоньнас Робеспьер киын, арестуйтіс 9 нырнуӧдысьӧс гебертистъяслысь. Тайӧ 9 морт пиын вӧліны: Геберт, Шомет и Паш. Март 24 лунӧ став гебертистъясӧс судитісны, кыдз контрреволюционеръясӧс, ставнысӧ казнитісны. Робеспьер террор пыр «чеччӧдіс» Парижса коммуналысь юр — гебертистъясӧс. Та бӧрти коммуна лои Конвент киын дзоньнас. Тадзик Робеспьер мынтӧдчис «дурмӧмъясысь», гебертистъясысь, но такӧд тшӧтш эз тӧдлы, кыдз керыштіс ас увсьыс увсӧ, код вылын вӧлі ачыс пукалӧ якобинечьяскӧд.
Дантонистъясӧс бырӧдӧм
Гебертистъясӧс бырӧдӧм бӧрти кыптіс кось дантонистъяс костын да «Робеспьер партия» костын. Дантон 1794 воясын веськыдвыв кежис. Сійӧ лыддис, мый революция эштӧма нин, врагъясӧс Францияысь вӧтлӧма, — колӧ бырӧдны террор, да вуджны 1793 вося конституция серти правитны. Дантон ӧні пыксьыс Конвентса «Нюр» вылӧ, нырнуӧдны мӧдіс революция воясӧ озырмӧм буржуазиясянь, да буржуазия интеллигенциясянь, матысмис политикаӧн Жирондистъяслань. Дантон уна пӧръя Конвентлы, Робеспьерлы выступайтны мӧдіс паныд. Сідз жӧ Дантон усьласис, чорыд кывъясӧн «грӧмитіс» гебертистъясӧс, Парижскӧй коммунаса нырнуӧдысьясӧс. Та вӧсна вошис авторитет Дантонлӧн беднота водзын, коммуна да секцияяс эз вермыны сувтны дорйыны Дантонӧс колан кадӧ. Робеспьерлӧн партия вермис кокньыдджыка жугӧдны вынсӧ дантонистъяслысь. Март 31 лунӧ 1794 воын «Йӧз пӧвст бурлун кузя комитет» Робеспьер тшӧктӧм серти арестуйтіс став дантонистъяссӧ. Апрель 5 лунӧ Дантонӧс ёртъясыскӧд казнитісны.
Буржуазиялӧн переворот да якобинечьяслӧн усьӧм
Кажитчӧ, «дурмӧмъясӧс», гебертистъясӧс да дантонистъясӧс казнитӧм бӧрти немтор нин эз дзуг якобинскӧй правительстволы. Конвент ещӧ чорыда кутчысис террор бердӧ. Но ӧні террор уси не сӧмын дворянстволы, духовенстволы да жирондистъяслы юр вылӧ, гильотина вылын юръяс чеччыштісны гебертистъяслӧн, «дурмӧмъяслӧн». Гильотина грӧзитіс и гӧльлы, и озырлы, коді паныд кыв шуны лысьтіс якобинскӧй Конвентлы. Якобинскӧй диктатура дырйи 2750 казнитӧм морт пиысь, сӧмын 650-ыс вӧлі озыр знатнӧй йӧз пиысь, а 2100 мортыс вӧлі казнитӧма гӧль йӧз пӧвстысь.
Та вӧсна Робеспьерлы паныд сувтісны не сӧмын дворянство, но и буржуазия, и гӧль йӧзыс тшӧтш. Якобинскӧй Конвент эз вермы надейтчыны крестьяна вылӧ: гӧль крестьянин видз-му эз вермы ньӧбны. Кулакъяслы да середнякъяслы мыйӧн шеді ньӧбны видз-муяс, водзӧ эз тӧждысьны революция йылысь, да и дӧзмисны нин реквизицияясысь, нянь таксаысь да няньӧн вузасьны дугӧдӧмысь.
Карса рабочӧйяслӧн да ремесленникъяслӧн тайӧ тшыг кадас воши надея тӧвар такса вылӧ, а сідз жӧ и якобинскӧй Конвент вылӧ, кор нянь пыдди, да гӧль йӧзӧс доръян законъяс пыдди, террорӧн мӧдісны «вердны». Медся нин дӧзмис беднота, кор Робеспьер казнитіс «дурмӧмъясӧс», гебертистъясӧс да Коммунаӧс «грӧмитіс». Ӧні мукӧд карын и Парижын посни буржуазия и рабочӧйяс сувтісны паныд якобинечьяслы, а эз нин отсасьны налы воддза моз. Медся дерт лӧг петіс якобинскӧй Конвент вылӧ да Робеспьер вылӧ гырысь буржуазиялӧн, кодъяс тайӧ вит революция воясас зэв вӧляпырысь спекуляция вылын озырмисны. Повзьӧдліс ӧні найӧс 1) гырысь подоходнӧй налогъяс, 2) тӧвар вылӧ лӧсьӧдӧм такса, 3) мукӧд жмитан, дзуган законъяс, кодъяс пыкисны кыпӧдны капиталистлы, купечлы ассьыс овмӧссӧ, 4) мед эськӧн эз кыпты крестьянскӧй революция да эз ло видз-му юклӧм. Буржуазия водз терпитіс Робеспьерӧс, кор сійӧ кось нуӧдіс гебертистъяскӧд да «дурмӧмъяскӧд», и отсасис тшӧтш. Гебертистъяс да «дурмӧмъяс» Робеспьер партияысь на ёнджыка повзьӧдісны буржуазияӧс. Ӧні буржуазиялӧн лои ӧти мог — бырӧдны террор, дугӧдны посни буржуазиялысь «командуйтӧм», вештыны власьт бердысь Робеспьерӧс, лӧсьӧдны «бур пӧрадок». Буржуазия зэв бура гӧгӧрвоис, мый Робеспьер дор сулалысь этша. Тадзик тӧлкуйтысь буржуазиялӧн нырнуӧдысь партияыс, сійӧ вӧлі зэв матын власьт бердас, Конвентас и пукаліс — «Нюр» скамьяяс вылын. «Нюр» водзджыксӧ дыр чӧв оліс Конвентын, видзӧдіс, кыдзи якобинечьяс костын кось ӧзйис. Но кор эбӧс якобинечьяслӧн дзольдіс, сэки лэптіс юрсӧ, босьтіс инициатива ас киас, медым Робеспьерӧс уськӧдны. Робеспьер мӧвпаліс, гебертистъяс вылӧ да дантонистъяс вылӧ моз жӧ уськӧдчывны «Нюр» вылӧ, Конвентысь вӧтлыны найӧс. Но «Нюр» водзджык вевъяліс. 1794 воын термидор 9 лунӧ (ми ногӧн юль 2-ӧд лунӧ) «Нюр» организуйтіс буржуазиялысь вооружённӧй отрадъяс да конвентын гӧлӧсуйтіс Робеспьерӧс арестуйтны. Робеспьер кӧсйысис, воддзамоз жӧ, Парижса коммуна пыр кыпӧдны Парижса секцияясӧс «Нюр» вылӧ. Парижса коммуна чукӧртіс секцияясӧс восстанньӧ вылӧ, Робеспьерӧс мездыны. Но секцияясысь беднота да рабочӧйяс эз кыпӧдчыны Робеспьерӧс дорйыны — водзӧс косӧдісны сылы «дурмӧмъясӧс», гебертистъясӧс казнитӧмысь да коммунаӧс «грӧмитӧмысь». Парижскӧй секцияяс унджыкыс сувтісны «Нюр» дор. Термидор 9-ӧд лунӧ 1791 воӧ Робеспьерӧс, Сен-Жюстӧс, Кутонӧс и ещӧ 19 мортӧс на котырысь арестуйтісны. Мӧд луннас жӧ ставныслысь гильотина вылын юрнысӧ керыштісны. Робеспьеркӧд тшӧтш уси власьт посни буржуазиялӧн. Власьт бердӧ воисны бӧр гырысь капиталистъяс.
Мӧд луннас жӧ Робеспьерӧс казнитӧм бӧрын казнитісны 70 мортӧс — Парижса коммунаысь нырнуӧдысьяссӧ. Ещӧ лун мысти — бара 12 мортӧс, Робеспьерлысь ёртъяссӧ.
Буржуазиялӧн водзӧс косӧдӧм посни буржуазиялы (реакция)
Робеспьерӧс ёртъяскӧдыс уськӧдӧм бӧрын, посни буржуазия киысь власьт вуджис гырысь буржуазия киӧ. Буржуазия первой воськовсянь уськӧдчис водзӧс косӧдны якобинечьяслы. Сылӧн вооружитчӧм отрадъяс (зарни томулов) судтӧг бырӧдаліс ковтӧм войтырӧс: собранньӧяс вылын, театръясын, общественнӧй местаясын начкалісны якобинечьясӧс. Конвент термидор 9-ӧд лунсянь 95 воӧдз на колис, но тайӧ Конвентыс нин вӧлі мӧдсяма, гырысь буржуазия тані бергӧдліс. Буржуазия бырӧдіс законъяс якобинскӧй Конвентлысь.
1. Став Конвентса комиссаръяссӧ, кодъясӧс вӧлі ыстӧма местаясӧ, армияӧ аслас жӧ конвентлӧн, термидор 9-ӧд лун бӧрын арестуйталісны да казнитісны, конвент тшӧк серти
2. Бырӧдіс «нянь такса», а сідз жӧ «такса» мукӧд тӧваръяс вылӧ.
3. Тупкаліс став якобинскӧй клубъяс, кодъяс вӧліны Франция пасьталаыс.
4. Общиннӧй муяс, кодӧс вӧлі сетӧма крестьяналы водзджыксӧ, мырддялісны да бӧр сетісны важ кӧзяинъясыслы.
5. Парижса секцияяс бырӧдісны да юклісны выль ног, 12 пельӧ (муниципалитетъяс вылӧ).
6. Бырӧдісны революционнӧй трибунал.
7. Бырӧдісны Парижса коммуна, став нырнуӧдысьсӧ казнитісны.
8. Лэдзисны вӧля вылӧ жирондист депутатъясӧс да бӧр конвентӧ найӧс пуксьӧдісны.
9. 1793 вося конституция серти якобинечьяс сетлісны быдсӧнлы бӧрйысян права, термидор 9-ӧд лун бӧрын лои лэдзӧма законын, мый вермасны бӧрйысьны сӧмын сэтшӧм йӧз, кодлӧн эм имущество да озырлун 150–200 уджалан дон мында.
10. Национальнӧй гвардияысь став революционнӧй элементъяссӧ вӧтлісны да буржуазия дор сулалысь йӧзӧн содтісны.
Ставсӧ, кутшӧм законъяс лӧсьӧдліс якобинскӧй власьт, гырысь буржуазия мӧдарӧ путкыльтіс. Мелкӧй буржуазия вождьяслысь портретъяс, памятникъяс бырӧдіс, соталіс. Весигтӧ Маратлысь шойсӧ кыскисны гусьыс да, туй вылын бура тешитчӧм бӧрын, помӧй кисьталан гуӧ шыбитісны. Тадз буржуазия водзӧс косӧдіс. Термидор 9-ӧд лунсянь революция мӧдіс кусны, увлань усьны.
Кыдзи Ленин донъяліс революция удж якобинечьяслысь
Буржуазиялӧн историкъяс дерт бурӧс эз гижны якобинечьяс йылысь, быд ногыс найӧ позоритісны якобинечьясӧс, мый найӧ рӧзбойникъяс, вир кисьтысьяс, мыжалысь и мыжтӧмлысь юр керавлісны, коді кипод улӧ налы сюри. Збыльысь-ӧ татшӧм? Збыль-ӧ висьталӧны буржуазнӧй историкъяс? Владимир Иллич Ленин медся бур, медся веськыд оценка сетіс якобинечьяс йылысь.
«Буржуазиялӧн историкъяс немтор бурторсӧ эз аддзыны якобинечьяс революция диктатурасьыс. Найӧ якобинечьяслысь революция туй донъялісны, кыдз увлань усян туй революциялысь.
Пролетариат класслӧн историкъясыс, дерт, мӧд ногӧн донъялӧны удж якобинечьяслысь. Мый найӧ ас примерӧн медся ыджыд подъём революциялысь петкӧдлісны, нуӧдісны классӧвӧй тыш нартитӧм классъясӧс мездӧм вӧсна. Ас уджын якобинечьяс петкӧдлісны демократическӧй революция вӧчан ног да монархическӧй государствоса контрреволюциякӧд вермасян ног ас примернаныс. Дзикӧдз вермыны, социализм лӧсьӧдны — якобинечьяс эз вермыны сы вӧсна, мый сійӧ кадас Францияын да сы гӧгӧрся государствоясын вывті на вӧлі отсталӧйӧсь (овмӧсӧн да техникаӧн), эз вӧв на материальнӧй подув социализм стрӧитны — эз вӧвны сэк банкъяс, синдикатъяс, машиннӧй индустрия, кӧрт туяс.
Директория
1795 воӧ Конвент бырӧдісны да сы пыдди лӧсьӧдісны «директория» нима власьт, Францияӧн правитісны 5 бӧрйӧм директор. Директоръяс нин асьныс бӧрйисны министръясӧс. Законъяс лӧсьӧдны да директоръяс бӧрся видзӧдны вӧлі лӧсьӧдӧма «законодательнӧй корпус» кык палатаысь: 1) Пӧрысьджык котыр, 2) Витсёлӧн котыр. Бӧрйыссисны палатаясӧ ӧтмоз. Бӧрйыны вермисны сӧмын сэтшӧм йӧз, кодлӧн эм овмӧс 200 уджалан дон мында. Директория пыр законӧн бергӧдліс гырысь буржуазия. Якобинечьясӧс вермӧм бӧрын, буржуазия сэтшӧма нимкодясис, муртса Людовик Бурбонлӧн партияыс переворот эз вӧч.
Мелкӧй буржуазиялысь революция бырӧдӧм бӧрын, буржуазия лӧсьӧдіс буржуазнӧй диктатура — чорыд вооружённӧй власьт.
Рабочӧйяслӧн сійӧ кадӧ эз на тырмы классӧвӧй сознанньӧ — эз на вермы вӧчны ассьыс диктатура власьт. Сылы ёна на ковмис быдмыны, уна битва пыр петны, медым ас могъясыс вӧсна нуӧдны классӧвӧй тыш. ХVІІІ нэм помын Францияса рабочӧй класс эз на сяммы торйӧн, аслас могъяс вӧснаыс, кось нуӧдны, а революция чӧж отсасьыс буржуазиялы духовенствокӧд-дворянствокӧд косясьны. Тайӧ кось нуӧдіг кисьтіс ассьыс вир медсясӧ буржуазия могъяс вӧсна.
Бабёфлӧн восстанньӧ
Директория дырйи рабочӧйлӧн олӧм нӧшта на омӧльтчис. Донъяс сёян-юан тӧвар вылӧ 1790 во серти кыптісны 34 раз.
Рабочӧй удждон вермис босьтны луннас 120–350 ливр. 400 гр. нянь сулаліс 50 ливр, 400 гр. яй 120 ливр. Та серти позьӧ рабочӧй олӧм-вылӧм йылысь тӧлкуйтны. Татшӧм тшыгӧм олӧм вӧлі Парижса и мукӧд карса бедноталӧн.
Лёк олӧмла директория дырйи кыпӧдчыны мӧдліс выль восстанньӧ, Бабёфлӧн.
Тайӧ кыпӧдчӧм эз нин вӧв буржуазия могъяс вӧсна, а уджалысь йӧз могъяс вӧсна да коммунизм вӧсна. Бабёф ас ёртъясыскӧд мӧдліс кыпӧдны восстанньӧ «Ӧткодьяслӧн загӧвӧр» нима, бырӧдны директория, лӧсьӧдны уджалысь йӧз могъяс серти власьт, лӧсьӧдны коммунизм формаа строй, мед эз вӧв частнӧй собственносьт да эксплуатация. План Бабёфлӧн вӧлі со кутшӧм:
1. Колӧ бырӧдны дзикӧдз частнӧй собственносьт, кысянь став омӧльторйыс и эксплуатацияыс артмӧ.
2. Мед став оруддьӧясыс, му-видз, фабрик-заводъяс вӧліны общество киын.
3. Удж юкны войтыр сям серти, способносьтъяс серти, мед ни ӧтик морт уджтӧм эз вӧв. Сьӧкыд удж мед переменаӧн быдсӧн уджалісны.
4. Тӧваръяс, прӧдуктаяс эштӧм бӧрын общественнӧй магазинӧ пуктыны, а сэсянь юклыны йӧз колӧм серти.
5. Медым татшӧм коммунизм нога строй лӧсьӧдны, колӧ вӧчны революция, капиталистическӧй строй бырӧдны.
6. Революция вӧчасны бура гӧгӧрвоӧмысь, смел войтыр — заговорщикъяс. Бабёф эз мӧвпав массакӧд вӧчны революция, а заговорщик котыркӧд. Масса, сы мӧвпъяс серти, революция бӧрын кутчысяс революциялы отсавны.
7. Революция бӧрын лӧсьӧдны революционнӧй диктаторскӧй власьт. Став важ ыджыдалысь классъяслысь мырддьыны бӧрйысян гӧлӧс, общественнӧй удж бердӧ не сибӧдны найӧс. Мед власьт вӧлі уджалысь йӧз киын. Но «уджалысь» Бабёфлӧн зэв гӧгӧрвотӧм кыв.
8. Переворот бӧрын став нянь магазинъяс мырддявны. Гӧль йӧзлы сетавны нянь деньгатӧг, государство щӧт вылӧ. Озыръяслысь керкаяс мырддявны да голь йӧзӧс сэтчӧ овмӧдны. Став кӧлуйсӧ ломбардъясысь бӧр сетавны гӧль йӧзлы.
9. Бабёф гӧгӧрвоис, мый первой лунсянь революция бӧрын оз позь бырӧдны посни собственносьт. Колӧ вӧчны ӧтувъя овмӧс — «Национальнӧй коммуна». Тайӧ вӧчӧм могысь мырддьыны гырысь буржуазиялысь фабрик-заводъяс, духовенство-дворянстволысь му-видзьяс. Код оз окотит пырны коммунаӧ, мед кольччӧ ас овмӧсас. Бабёф мӧвпаліс, мый пыртӧм войтыр регыд гӧгӧрвоасны да пырасны коммунаӧ. А медым регыдджык пырисны найӧ, став налогъяссӧ пуктавны коммунаӧ пыртӧм войтыр вылӧ. Татшӧм вӧлі революция план да коммунизмӧ вуджан план Бабёфлӧн.
Но переворот кыпӧдчытӧдз водз Бабёфӧс провокатор выдайтіс. Март 27 лунӧ 1797 воӧ Бабёфӧс ёртъяскӧд казнитісны.
Бабёфлӧн «Ӧткодьяслӧн загӧвӧр» эз удайтчы. Народнӧй масса эз гӧгӧрво: рабочӧй класс вӧлі том на, медым революцияӧн нырнуӧдны. Крестьяна пӧвстӧ Бабёфлӧн мӧвпъяс зэв омӧля имитісны. Бабёф ыджыд надея кутіс армия вылӧ, но армия сійӧ кадас ёна торъяліс масса могъясысь, эз нин вӧв якобинечьяс дырся армияыд сэк. Бабёф первой морт петіс сійӧ кадӧ, коді прамӧйджыка гӧгӧрвоис революциялысь туйвизь. Бабёф мӧвпъясысь уна тор ковмис велӧдчыны ХІХ нэмса революционеръяслы. Дерт уна тор Бабёф эз вермы гӧгӧрвоны, кыдз ми ӧні гӧгӧрвоам, уна торйӧн и сорасис на сійӧ.
Революциялӧн значенньӧ
Буржуазнӧй революция помасис. Тайӧ революциялӧн мог вӧлі сувтӧдӧма — буржуазнӧй промышленносьтлы кыптан туй сетны, дворянстволысь да духовенстволысь, кыдз ыджыдалысь классъяслысь, вын чегны. Сідзжӧ став «важ пӧрадоксӧ», став дзугысь, мешайтысь торъяссӧ промышленносьт кыпалӧмлы бырӧдіс. Буржуазия киын ӧні лои власьт, став законъясыс. Туй промышленнӧй капитализмлы воссис зэв паськыда. 1799 воӧ кӧть Наполеон Бонапарт (та йылысь водзын на лоӧ) республика формаа власьт пыдди монархия бӧр лӧсьӧдіс, директорияӧс бырӧдіс, но тайӧн немтор эз вежсьы. Наполеон дырйи капитализм эз чин, а ещӧ чорыда кыптіс. Францияса буржуазиялӧн революция жугӧдіс «важ пӧрадок» Францияысь и мукӧд европаса государствоясысь тшӧтш. Та серти Маркс индіс, мый Францияса революция оз ков Францияса революцияӧн сӧмын лыддьыны, а Европаса революцияӧн.
Маркслӧн да Ленинлӧн Францияса революция йылысь выводъяс
Кыдзи гӧгӧрвоны ХVІІІ нэм помса Францияса революция, сылысь законъяссӧ да значенньӧсӧ, медбур, медвеськыд индӧдъяс сетісны Маркс да Ленин.
Маркс тадзӧн донъяліс тайӧ Революция:
«1789 воӧ (великӧй французскӧй революция дырйи) буржуазия ӧтувтчис народкӧд, медым бурджыка сувтны паныд король власьтлы да дворянство-духовенство ыджыдалӧмлы. Революция дырйи буржуазия петіс юрнуӧдысь классӧн.
Пролетариат да мукӧд обществоса группаяс, кодъяс эз вӧвны буржуазия классын, эз на кужны торйӧднысӧ ассьыныс классӧвӧй могъяссӧ буржуазия могъясысь, эз на вӧвны организуйтчӧмаӧсь общественнӧй классӧ.
Та серти, кӧн найӧ (пролетариат да мукӧд увтыртӧм общественнӧй группаяс) и кымынысь эз кыпӧдчывны, сідз шуны, кӧть босьтам 1793–94 вося революция Францияысь, — быд кыпӧдчылӧм налӧн пӧри вермасьӧмӧ буржуазия класс могъяс вӧсна, а эз ас могъясыс вӧсна.
Францияса революция дырся террор системаыс вӧлі увтыртӧм общественнӧй классъяслӧн медбур вермасян ног, медым чегны, пазӧдны дзескӧданторъяссӧ буржуазия класс быдман туй вылысь, — дворянскӧй корольлысь власьт, феодализмсӧ дзоньнас, посни буржуазияӧс». К. Маркс.
Татшӧм жӧ оценка Маркслӧн вӧлі сетӧма «Коммунистическӧй манифестын».
«Татшӧм кадӧ (стадияӧ) массӧвӧй рабочӧй выступленньӧ зільӧ кыпӧдны буржуазия ачыс. Кыпӧдчӧм рабочӧй кось нуӧдӧ оз ас врагыскӧд, а вермасьӧ, мӧдарӧ, ас враг врагыскӧд — отсалӧ буржуазиялы политическӧй власьт мырддьыны феодальнӧй классъяс киысь».
«Воськов водзлань, кык воськов бӧрлань» нигаын Ленин гижис Францияса революция йылысь:
«Францияса революция йылысь тӧлкуйтігӧн быдсӧн ыстысьӧны, кутшӧм 1793–94 воясӧ французъяс петкӧдлісны ассьыныс военнӧй доблесьтъяс да нуӧдісны героическӧй тыш, ассьыныс страна врагысь мездӧм могысь.
Но тайӧ жӧ сикас йӧзыс, ыджыд доблесьтъяс йылысь сёрнитігӧн, вунӧдӧны дзикӧдз сійӧ кадса историческӧй, экономическӧй условйӧяссӧ Франциялысь. Вот тайӧ сӧмын вермис вӧчны татшӧм доблесьтъяссӧ, татшӧм чудесаяссӧ олӧмӧ пӧртны Францияын. Збыльысь феодализм пӧрадоккӧд революционнӧй вермасьӧмыс, выль производство ногъяс лӧсьӧдӧм вӧсна, крестьянинӧс феодализмысь мездӧм вӧсна да сы овмӧслы вӧля сетӧм вӧсна, — кыпӧдіс зэв ыджыд энергияӧн, вынӧн тайӧ косьсӧ. Вот кӧні историческӧй, экономическӧй помкаыс тайӧ революцияыслӧн, коді видзис Францияӧс киссьӧмысь, пуктіс сылы выль способа овмӧс подув, сісьмӧм феодализм подув пыдди.
ХVІІІ нэм помса революция дырйи, овмӧс подув выльмӧдігӧн, вежсис тшӧтш воддза политическӧй, духовнӧй культураыс. Францияын вӧлі лӧсьӧдӧма диктатура власьт революция дор сулалысь демократиялӧн да революционнӧй пролетариатлӧн (демократия сэк эз на вӧв торъялӧма ас могъяснас да революция уджнас пролетариатысь), став «важ пӧрадокыслы», реакция дор сулалысь классъяслы вӧлі объявитӧма зэв чорыд война. Став народыс, медсясӧ нартитӧм, увтыртӧм классъяс, революционнӧй энтузиазмӧн ӧзйисны, мый война — тайӧ революция мездан война, сійӧс зэв чорыда, сьӧлӧмсянь колӧ нуӧдны. Збыльысь сійӧ сідзик и вӧлі.
Франция революция кадӧ нуӧдіс классӧвӧй (обороняйтчан) война, медым мездысьны реакционнӧй, монархическӧй Европа наступленньӧысь.
1792–93 вояс бӧрти, кор лоис Францияын контрреволюционнӧй диктатура Наполеон Бонапартлӧн, сэк нин эз вӧв революционнӧй (обороняйтчан) война, а йӧзлысь муяс мырддялан (наступательнӧй) война».
ЮАСЯНЪЯС
1. Кутшӧм классъяс киын вӧлі законодательнӧй собранньӧ, кодъяс государственнӧй власьтӧн сэк бергӧдлісны?
2. Кутшӧм законъяс сетіс законодательнӧй собранньӧ, кодлы сійӧ отсаліс, кодӧс жмитіс?
3. Мыйла буржуазия бӧр кусӧдӧ революция, кор эз на вермы революция помӧдз эштыны.
4. Кыдзи жирондистъяс видзӧдісны мукӧд государствокӧд война нуӧдӧм вылӧ, а сідз жӧ и якобинечьяс и король. Кутшӧм торъя могъяс вӧлі войнаын тайӧ куим сикаса йӧзыслӧн?
5. Кыдзи артмисны Парижса секцияяс. Кутшӧм классъяс секцияяс пыр выступайтісны?
6. Мый медсясӧ революция туй вылӧ йӧткис парижса массаӧс?
7. Кутшӧм помка вӧлі 1792 вося август 10-ӧд лунся революциялы? Кутшӧм классъяс сійӧ вӧчисны? Мый выльтор сетіс тайӧ революцияыс?
8. Кыдзи артмис конвент? Кутшӧм партияяс вӧліны конвентын?
9. Кыдзи артмис «Парижса коммуна»? Мыйла жирондист сяма конвентлӧн лыби первой воськовсянь кось коммунакӧд?
10. Мыйла конвент дырйи Парижса беднота частӧджык мӧдіс кыпӧдчыны воддза серти?
11. Кутшӧм политическӧй вопросъяс гӧгӧр медсясӧ торъялісны «Монтань» да «Жиронда»?
12. Кутшӧм помкаясысь артмис май 31-ӧд лунся да юнь 2-ӧд лунся 1793 воас революция? Кодъяс сійӧ вӧчисны?
13. Кутшӧм законъяс лэдзис якобинскӧй конвент гӧль йӧзлысь олӧм бурмӧдӧм серти да республика видзӧм серти? Мыйла татшӧм законъясыс вӧлі колӧны?
14. Кыдзи якобинечьяс крестьяна видз-му йылысь урчитісны? Мыйӧн торъялӧ видз-му закон конвентлӧн да учредительнӧй собранньӧлӧн?
15. Мыйла якобинечьяс карса беднотакӧд союз вӧчлісны?
16. Кыдзи якобинечьяслӧн власьт вӧлі организуйтӧма? Мыйла 1793 вося конституция эз вӧв олӧмӧ пӧртӧма?
17. Код сэтшӧм «дурмӧмъясыс», мыйла накӧд якобинечьяс эз ладмыны?
18. Мыйла карса бедноталӧн да якобинечьяслӧн союз киссис?
19. Мыйла крестьяна изменитісны якобинечьяслы?
20. Кутшӧм группаяс артмисны якобинскӧй конвентын, и мыйӧн торъялісны мода-мӧдсьыныс?
21. Мыйла революция дырйи вӧлі пуктӧма классӧвӧй кось вуж бердӧ террор?
22. Кутшӧм помка серти кыпті переворот термидор 9-ӧд лунӧ 1794 воын? Код сійӧ вӧчис, кодъяс вӧліны нырнуӧдысь пыддиыс сэні?
23. Кутшӧм туйӧ веськаліс революция термидор 9-ӧд лун бӧрын. Мыйӧн петкӧдлыны позьӧ, мый гырысь буржуазия бӧр власьт дорӧ воис?
24. Кутшӧм помка лои Бабёфлы кыпӧдчывны?
25. Кутшӧм вӧлі Бабёфлӧн социальнӧй программа, мыйла сылы эз удайтчы сійӧ?
26. Мый вайис Франциялы да мукӧд государствояслы «Ыджыд Революция»?
27. Кутшӧм тайӧ революцияас удж францияса пролетариатлӧн?
28. Кыдзи донъялісны тайӧ революциясӧ Маркс да Ленин?
