ВӦР-ПУЛЫ СЬЫЛАНКЫВ
«Вӧр-пу» книгаысь кывъяс
...Тыр морӧсӧн лолаліс вӧр. Шувгис-сьыліс вына, кыпыд сьыланкыв... Тулыс, гожӧм и ар. (Тӧвъясын пу вылӧ кыза ӧшйывліс тукта.) Вермасис тӧвкӧд, лымкӧд, зэркӧд... И бара — гожӧм и тӧв. И сідзи уна, уна пӧв.
Вӧр-пу пӧвстті, гора храмын моз, котраліс звер. Жбыръяліс-лэбаліс пӧтка. Тургывліс тулысын шонді петігӧн тар. Нораа-сӧдза чипсасьліс сьӧла. Пуысь пуӧ, увйысь увйӧ пелька чеччавліс ур...
...Ичӧтик, муртса тӧдчана, рудіник тусьсянь чужис да быдмис великан пу. Воысь воӧ, вочасӧн, тэрмасьтӧг быд тулыс петліс тутуйыв, кыссис шонділань, нюжалі вылӧ. Топыда тэчаліс пу слӧйяссӧ пожӧм, ниа, коз... (Кымынысь му сярыс шонді гӧгӧр бергӧдчис, сы мындаысь и пу пытшкӧссӧ тӧдчӧдіс лыд. Ем вомлӧсӧн быд во.)
...Вермасис. Ӧтмӧда-мӧдыскӧд вежа-веж котрасисны-ордйысисны тушаӧн пуяс. Унаӧн быдмигкост дзескыдла косьмисны кок йылас. Но кымын дзескыда сӧвъяммис — сымын топыда сӧнъяссӧ тэчаліс...
Сідзи вӧсньыдик, нэриник ньӧрсянь кызіс и кызіс сывтыръя, веськыд пучӧръя колонна-сюръяӧ. Тэрмасьтӧг, быд нёль-вит во бӧрын, пожӧм-ӧ-коз кисьтіс-вежлаліс лыс. Морт дзорман кадӧ-арлыдӧ дзоридзаліс коляоз дзоридзӧн; кисьмис колльын кургов-шома вотӧсӧн-тусьӧн, кӧдзис кӧйдыс — выль пӧкӧленньӧ чужтіс...
Му сетіс вужъяс пыр пуыслы вем. Шонділысь вынсӧ лысъяснас сынӧдысь куталіс да ас пытшкас тэчис. И чӧжсис запас. Дась.
И шуис сэки природа-мам:
— На тэныд, морт! Босьт! Тайӧ эм мулӧн да шонділӧн тор... Пӧльзуйтчы, куж! Да выльтор таысь тэ чужт!
«Уу-п-п-п...» — пӧри лым пиӧ пу. Пӧді. Эштіс олӧмыс. Помасис сьылӧмыс. Эз! Выль горӧн-шыӧн мӧдас ошкыны-сьывны киподсӧ, сюсьлунсӧ мортлысь — славитны-трубитны труд. Мыйӧн? Кыдзи? Кӧні? Быдлаын! Быдторйӧн! — Сынӧдын, му вылын, керкаын, ва вылын... Ылын и матын.
Сьылӧ Казахстан степ вылын, уна сё верст кузя нюжвидзан телеграф линия сюръяын. Сюрс верстъясӧн вольсасьӧ шпалъясӧн рельс улӧ, тіралӧ-мургӧ поезд улын — «бы-р-р-р... ррр!»
«Ы-ынь-нь-нь... ыннь...» — кӧнкӧ кымӧр бердас вылын жуньгӧ-лэбӧ аэроплан. А аэропланыс ачыс вӧр вомӧн лэбзьӧ — асьсӧ сьылӧ. Вуджӧ океан... Кытчӧ? Повзьӧдны кодӧскӧ? О-оз. Кусӧдны вӧр. Саранча кымӧр степ вылысь вины. Киськавны ыбъяс. Вӧр-пу кӧдзны. Пространствоӧс вермыны — сюрс верста вӧлӧкъяс часъясӧн мунны... Победа! Победа!
Сьылӧ радиоаппарат ящикын. Сьылӧ рояль пытшкӧсын, сигудӧк гыркйын... Струнаыс сьылӧ, везйыс. Пуыс. Сӧдз сиа-слӧя ньыв пуысь, коз пуысь вӧчӧм йӧрышыс-кышыс...
Пӧри... Сатшкис вӧр лэдзысь мырйӧ чер. Тшӧтшӧдіс пилаӧн йывсӧ. Кырссис-волис. Кыпӧдіс ут вылӧ. Лои кер. Видзӧдліс вундас пом — конӧд, ён: болонь — муртса пурт тыш вомлӧс кызта, сьӧмӧсыс — шонді чӧлан, дон. Печиктіс помас: «трооннь...» — стальнӧй камертон гор сетіс кер.
И водзӧ... Брунӧдчас-кывтас, молльӧн-ӧ кыдз, Эжва ю кузя... Петас. Двина ю двинитас водзӧ. Кардорын лебёдка (абу беда) гуркнитас коскӧдыс керсӧ лесовоз трюмӧ... Оз вош! Бӧр локтас миянӧ, социализм странаӧ кутшӧмкӧ коланаторйӧн.
Мукӧдыс кӧрт туй вылӧ веськӧдчас-сӧлас да разалӧ став Союз пасьтала. Кытчӧ оз ин, мыйыс оз вӧчсьы пуысь? Быдторйыс! Сувтӧ мича выль стрӧйбаӧн-керкаӧн степъясӧ, лыаа пустыняӧ, вӧр-путӧм кӧдзыд тундраӧ. Видзӧ мортӧс кӧдзыдысь, вывті жар сотӧмысь, бусысь, тӧлысь. Кокни да кивевйӧс пуа кӧлуй вӧдитны — позьӧ шыбитны-нуны ылӧ дась тшупӧм-вӧчӧм (стандартнӧй) керкаясӧн лун-мӧдӧн. Мунӧ — тьӧсъясӧн, брусъясӧн, тасъясӧн, бӧчкаӧн, ящикӧн, быдсяма дозмукнас; дась вӧчӧм мебельӧн, быдсяма сикаса кӧлуйнас...
Муртса кежся пипу кельыд истӧг тувсянь да мрамор чорыд ниа сваяясӧн пыдӧ мӧрччалӧ уна вояс кежлӧ муӧ, ва улӧ...
Сідз мунӧ-инӧ пулӧн чигйыс, коді сетчӧ вӧчны черӧн, пуртӧн, ӧжынӧн, пилаӧн, стружӧн: топыд, тувкыд, лӧшкыд, ляльӧг, нюдз, ратш — кутшӧм сорт кытчӧ туйӧ, колӧ.
Тэськӧдӧмӧн пуысь виялӧ, петӧны быдсяма маслӧяс, мазьяс, спирт, сир, дьӧгӧдь, канифоль, скипидар, вар... Артмӧ бумага, шӧвк, майтӧг...
Сійӧ жӧ пу пӧртсьӧ, уна ногӧн чорзьӧдсьӧ кӧрт кодьӧдз, из кодьӧдз воӧдсьӧ ёнлуннас; сісьмӧмысь кислотаясӧн йиджтӧны, уль ру босьтӧмысь — би кутчысьтӧмӧдз (сотчытӧмӧдз) воштӧны.
Но кӧні ещӧ абу пу? Кӧрт туйын? Нимыс нин кӧрт сылӧн. Но дзоньнас-ӧ кӧрт? Мыйта сэні кӧртыс? Мыйта пуыс? Джынвыйӧ, унджыкыс пу! Шпалъясыс вомлала вольсассьӧ быд весьт кост бӧрын. (Ӧти километр вылас, лыддьыны кӧ, кымын шпал, кымын кубометр вӧр.) Вагонъясыс пуысь жӧ. Пытшкӧсас — вежӧсъяс, пуклӧсъяс, пызанъяс.
Кӧрт туй пӧлӧныс телеграф сюръяяс лыдтӧм, стӧрӧж будкаяс, станция керкаяс, складъяс, мукӧдтор. Мудӧд пӧлӧныс ӧтмӧдар дорӧдыс лым толаӧн тыртӧмысь тшӧкыд коз понӧля сад.
Чайтан нин, мый абу сынӧдын сӧмын. Эм! «Брынь... жриннь» — сьылӧ, ылӧ кылӧ. Коді сьылӧ? Уна пӧвстӧн-вежӧн пуысь вӧчӧм пропеллер жбырганыс аэропланлӧн. Сьылӧ уджалысь мортлысь победасӧ, уджъяс вылын вермӧмъяссӧ... Вӧр лэдзысьӧй! Тайӧ тэнсьыд тшӧтш уджтӧ-мырктӧ ошкӧ-сьылӧ. Кыйсьысьӧй! Он чайт, мый и тэнад эм сэтӧні пай? Ур, ичӧтик звер, кодӧс быдтіс вӧр-пу пӧвстын парма да корсин, кыйин тэ, пасьтӧдӧ кокни шоныд кунас вылыс кӧдзыд сынӧдын герой-пилотӧс...
Лыдтӧм, помтӧм пулӧн, вӧрлӧн коланлуныс, вӧчны артманторйыс!
Важӧн, кодыр ёна на улын вӧлі техника, и морт эз кужлы вӧчны пуысь нинӧм, пескӧн ломтӧм кындзи да аслыс юр сюянін вӧчӧм кындзи, — сэки мисьтӧм, донтӧм вӧлі ним: «пу добра», «пуа кӧлуй», «черӧн вӧчӧм», «деревяннӧй», «лапотнӧй», шуны кӧ рочӧн. Сідз улӧ вӧлі донъялӧны пу. Да и революцияӧдз сарскӧй Россия эз зэв унатор кужлыв вӧчны да сетны уджалысь йӧзлы бурджыктор, революционеръясӧс ӧшлан рель сюръяяс сувтӧдалӧм кындзи да тюрьма гӧгӧр ёсь йыла сюръяа крепӧсьтысь ӧтдор. А сиктъясӧ, гӧль крестьяналы — сюмӧд мыссян доз да пу бипеш вор...
Важӧн пу да кӧрт вӧліны спорынӧсь, венын. Мый омӧль — сійӧ и пу вылӧ сӧлӧ, пышйӧ сы вылӧ кыв: «кӧть пӧ эз вӧв». Мый бур, сійӧ, значит, кӧрт. Дерт, омӧль, гӧрйыд кӧ пуысь, нырыс оз мӧрччы. «Мед пӧ дзоньнасӧн гӧрйыд вӧлі кӧртысь!» — вӧлі крестьянинлӧн войдӧр мечта. Да сідзи и эм ӧні сійӧ. Тӧдӧмысь, омӧль олӧмыд куш пуа кӧлуй кежсьыд, некутшӧм кӧрта кӧлуй кӧ абу.
Но мустӧм и кӧрт, кодыр сійӧ капитализмлы служба вылын, капитализм системаа олӧмын — пушкаяс, танкъяс, бронепоездъяс, гильотинаяс... И пу мустӧм сэки, кодыр сы могысь жӧ служитӧ вӧлі сарскӧй Россияын — релльӧ ӧшлан сюръяяс, нинкӧмӧн воюйтӧм, война поле вылын пожӧм пу крестъяс...
Бур кӧртыд мирнӧй удж вылын: ыб вылын-ӧ, нюр вылын-ӧ, вӧрын-ӧ, кодыр сійӧ уджалӧ удж, кокньӧдӧ мортлысь труд: комбайнъяс, экскаваторъяс, тракторъяс, плугъяс, черъяс...
Бур кӧртыд миян страналысь дорйысян вынсӧ ёнмӧдӧмын. Миян страналысь — уджалысь йӧз страналысь, социализм страналысь. Бур Гӧрд Армиялы, миян Гӧрд Армиялы.
Пу и кӧрт — кыкнаныс миян служитӧны социализмлы, некорсӧ вӧвлытӧм выль олӧм му вылын тэчӧмлы — удж кокньӧдӧмлы, мортӧс мортӧн пыдди пуктӧмлы, судзсяна да культурнӧй долыд олӧм дорӧмлы, да медым пӧ мирас вӧлі тыр мир...
Тыр морӧсӧн лолаліс вӧр... Шувгис-сьыліс кыпыд сьыланкыв. Сьыліс, корис ас дінас, вӧзйысис мортлы культурнӧя, бырлытӧма асьсӧ используйтны кужны.
И быд вӧчӧмторйын, быд артмӧм коланторйын кыліс ошкана кыв уджалысь морт йылысь — сылӧн сюсьлун йылысь, мывкыдлун йылысь.
