ВӦЛЬДІН
Хроникаа историческӧй пасйӧдъяс
Важӧн нин тӧдсаӧсь миянлы Вӧльдін сиктса уджалысь йӧз... Ылӧ кольӧм дзолядырсяысь пуксьӧма паметьӧ казьт: ю йылын томдырся тшӧтш олӧмъяс накӧд — пыжӧн ветлӧмъяс чери кыйигӧн, турун пуктігӧн: тшынас би дорын гожӧмын пукалӧм, юпӧлӧнса вӧр керкаясын тулыс-ар рытпукӧм... Сибыд, сёрниа, авъя войтыр. Сюсьӧсь ва вылын ветлыны пыжӧн-пурйӧн. Сюсьӧсь кыбны азьласӧн да тывъявны гырысь чимиясӧс югыд ваа, изъя пыдӧса Эжваысь, Чер юысь, Волльысь... Дошлӧйӧсь и вугырӧн кыйны комъясӧс.
Тӧдсаӧсь вӧльдінса и «Трипан Вась» оланін кузя, — няньтӧм мужикъяскӧд. Тӧдсаӧсь сэсся кыдзи вӧр фронтвывса пыр ударнӧя да кыпыда, тужа уджалысьяс первойя пятилетка медводдза вояссянь...
Вӧльдін... Кузя, оръясьлӧмӧн пуксьӧма Ыб керӧс горулӧ сикт. Асыв-лунвылӧ банӧн жугыля видзӧдчӧ Эжва ю вылӧ, ю сай гажтӧм оль вылас, и водзӧ — кыпыдджык яг нӧрыс бокшаӧ. Абу зэв гажа, оз зэв мичнас шыбитчы синмад сикт — «Рака»... быттьӧ тай рака плавгысьӧма-пуксьӧма...» — кыдз шуас шуткаысь школаса велӧдысь Трошева-Уляшова ёрт аслас сикт йылысь, сьӧдысла да пемыдысла. — «Нинӧм... справитчам, гажмӧдчам, час», — долыда да кыпыда шуыштас сэтчӧ верӧсыс сылӧн — колхозын юралысь Ӧньӧ Ладим... И збыльысь справитчӧ — вежсьӧ чужӧмыс сиктлӧн. Тӧдӧмысь, пемыд: бокшаыс — сёйӧд, горулыс — трунда, а подувсяньыс пычкӧ ва. Няйт... Важӧн тайӧ сиктыс «славитчыліс» аслас пыдӧстӧм няйтнас, сідзи и нимавліс — «Вӧльдін няйт» пӧ. Кӧть мунӧ вӧлі сикт пырыс мир туй, ыджыд Печӧра тракт, но унаысь вӧлі сибдавлӧны вӧвъяс да телегаяс, зоръясьӧмӧн перйысьласны... (Ӧні, Сӧвет власьт дырйи сикт кузя туйсӧ вольсалӧны чув-лыа кӧжаӧн).
Абу гажа, но муса аслыныс. Муса вӧлӧма местаыс пӧльясныслы, первойсӧ татчӧ овмӧдчысьяслы: ӧтарас — ю, мӧдарас — ыб. Керӧс бок. Шонді водз. Тӧв сай... Сьӧкыд вӧлі важӧнъясӧ овны сьӧд вӧр шӧрад, кузь тӧла-лымъя кӧдзыдінад-муад; омӧлик уджалан кӧлуйнад, жебиник паськӧмнад, кӧдзыд керка-картанад (посни ӧшиньяса, трубатӧм пачьяса). Быть вӧлі лоӧ корсьны тӧв сайтӧ, гож водзтӧ, а ва дортӧ, ю дортӧ, — кыдз медбур ветлан туй да кыйсянін. Позянногъяс да оласногъяс серти и поэзия кывъясныс налӧн артмылӧма:
«...Кодарӧ нӧ видзӧдӧ тэнад керкаыд, керкаыд?
— Лунӧ-банӧ, лунӧ-банӧ...
Кутшӧм нӧ тэнад оланіныд, оланіныд?
— Мича-мича ю дор, ю дор;
Гажа гажа ва дор, ва дор...»
И водзӧ:
«Кӧн нӧ тэнад турун туйыд, турун туйыд?
— Тури чуксан нюр дорын, нюр дорын...
Кӧн нӧ тэнад пес туйыд, пес туйыд?
— Дозмӧр котсян яг дорын, яг дорын...»
Сьӧкыд овны омӧлик уджалан ӧруддьӧӧн: ки лапа пасьта кӧрт зыръясӧн; куим чунь пасьта дорыша черъясӧн; мӧс кок кодь вожа гыжъя гӧръясӧн. «Стрӧитчыныыд вӧлі лоӧ куш чер кежысь — пила ни струж, ни мукӧд инструмент... Кысь нин эськӧ дольнӧй пиласӧ, пӧперешнӧй пилаыс весиг эз вӧв. Пилаясыд эськӧ вӧліны да ньӧбныд нинӧм вылӧ ми воклы вӧлі, дона», — висьталӧ менам важ тӧдса Ӧнь Микит Ёгор. «А кутшӧма овлінныд?» — юалан вӧлі сылысь да сійӧ веськыда висьталас важ йылысь, ышлолавтӧг-жалиттӧг:
— Олӧмыд ӧд оз вӧйп, быть ов вӧлі, — шуас да ёрччыштас сэтчӧ содтӧд. — Бакилӧ-сапӧг ни, чайник-самӧвар ни, ни ӧнія вӧчасян инструментыд некутшӧм миян том дырйи эз вӧв... Со тані (ми лӧня кывтам Ёгоркӧд орчча пыжъясӧн визув Ёльдор косьт бӧжӧд) медводдза сортовка кер лэдзан воясӧ, 1890ʼ воӧ, ми уджавлім куш чер кежысь... А керйыс ӧмӧй кер, кык сывтыръя кыза! Пилаясыд сикт коддьӧмын вӧлі сӧмын морт-мӧдлӧн. Пуръясьлім снасьттӧг, ни пратьтӧг. Да и нинӧм сыӧдз эз вӧв! Мыйкӧ тай сы бӧрын жӧ, асьнымӧс жалиттӧг сортовкатӧ ёна муркӧдлім-уджавлім да, кӧлуйсьӧдчылім-а... Мый бурӧн нин сійӧ важтӧ казьтывлан, эн нин сёрнит! — помалас ассьыс висьталӧмсӧ Ёгор да чигарка пом сорыс сьӧлыштас.
Кывтім ми Ёгоркӧд сэті, кӧні ӧні пӧрӧдчылӧ да кыскасьлӧ налӧн «Вӧр фронт» колхоз, тыртлӧ содтӧд бӧрас содтӧдӧн медбӧръя керъяссӧ. Сэті, кӧні сійӧ ачыс, Ёгорыс, пӧрӧдчывліс ки пасьта дорыша черӧн ветымын во сайын, кӧні ӧні на мыръясыс эмӧсь, кыдзи свидетельяс сулалӧны, — нитшсялӧмаӧсь да ройсялӧмаӧсь, дзорӧсь...
Кывтім ми Ёгоркӧд сэтъясті, кыті Эжва доддявлытӧм чань вӧв моз гӧнитӧ садьтӧг... шкоргӧ-бузгӧ, изйысь изйӧ чеччалӧ косьтъяс вывті... Кыті «керъясыс ю тырнас кывтӧны, клёнӧдчигтыр: тювгысьӧны, тасасьлӧны вомӧнӧн, сувтлӧны сувтса, чегъясьӧны, зырсьӧны — берегас кайӧны... Кӧні сьӧкыдсӧ кылӧдчигӧн тӧдлан, но тшӧтш жӧ и гажъяссӧ аддзылан, кодыр уджыс сьӧлӧмысь артельлӧн мунӧ, кӧні ӧта-мӧд вылӧ видзӧдӧмӧн сьӧлӧмыд босьтчӧ, кыпыда олӧ»...
* * *
Тайӧ сӧмын ӧти морт нэмся висьталӧм на, во 50–60 сайся. Но ми видзӧдлам ылӧджык, туявлам историясӧ да олӧмсӧ Вӧльдінлысь, кытчӧдз судзам.
Вӧльдін сикт ёна нин важ. Но кодыр, кутшӧм воӧ-нэмӧ овмӧдчылӧмаӧсь медводзысьсӧ, сы йылысь некутшӧм гижӧд ни пас абу кольӧма. Да коді нӧ пасъялысьыс, гижысь-сёртысьыс, кыдз шуасны, сэкъясӧ вӧлі?! Кодыр став грамотаыс пӧльяслӧн вӧлӧма сӧмын чипас пас да тшупӧдӧсь пу кыль, календар пыдди. А бокисянь историкъяслы ӧмӧй вӧлі мог кутшӧмкӧ «няйт» сикт йылысь гижны да пасъявны! Ӧд налӧн (сиктсаыслӧн) некутшӧм «герой» ни «святӧй» эз вӧвлы, и нинӧмӧн абу «знаменит», медым сулаліс пасйыны всемирнӧй ли, отечественнӧй ли историяӧ! А прӧстӧй уджалысь йӧз йылысь важ ногӧн «оз вӧлі сулав гижны» — «Нимыд пӧ мисьтӧм... Чужӧмыд сьӧд... Морттуйӧ пуксян, — садьтӧ он тӧд»...
Но история эм быд сиктлӧн, быд йӧз котырлӧн. Сӧмын сійӧ тӧдмавтӧм, корсявтӧм, гижтӧм (сідз жӧ и Вӧльдінлӧн). Кодлӧнкӧ — кузьджык, кодлӧнкӧ — дженьыдджык. И кымын ылынджык, сымын сьӧкыд туявныс...
Вӧвлі Вӧльдінлӧн кольӧм нэмын ӧти «грамотнӧй» морт — сектант (старӧвер) Карп, — кувсьыліс сійӧ революция воддза воясӧ ыджыд пӧрысьӧн, 99 арӧсӧн. Но сійӧ «летописечыд» пасъясьліс сӧмын славянскӧй титлаа букваясӧн; пасъявліс ывла выв вежласьӧмъяс приметитӧм могысь: ва воссьӧм, йи кутӧм, медводдза лым, нянь кынтана чорыд пужъяс вӧвлӧм, а сэсся и нинӧм. Кильчӧ сюръяясас, ӧдзӧс пӧвъясас сылӧн быдлаӧ пурт йылӧн сёртӧма быттьӧ иероглифа гижӧд... Ыб вылын, потшӧс бердын джуджыд сьӧд вуджӧрӧн сулалӧ пемыд лыска, морт нима ӧтка коз — «Карп коз»... Тайӧ оз Карплысь паметьсӧ видз, тайӧ казьтывлӧ Вӧльдінлысь важ гажтӧм, пемыд ӧткӧн-ӧткӧн мужик олӧмъяссӧ — Трипан Васьяслысь, Епим Карпъяслысь.
Вӧвлі Вӧльдінлӧн и мӧд сэтшӧм жӧ «памятник», кывтӧм свидетель: ыб горулас, Микита Ёгор ӧшинь улын сулавліс пӧрысь, кык сывтыръя, кыз-кыз сус; но колян во волігӧн ме сійӧс эг нин аддзы: воддза гожӧмас ыджыд тӧв нырӧн мунысь шера кунӧр пӧрӧдӧма, и водзысь, Чудин ягъясысь, уна пу сэк чегъялӧма да вужнас бертӧма.
Жаль, сідз жӧ, мый абу нин «ловъя» и важ Ермил-керка, коді сулавліс миян дзоля дырйи: «улыс кума», квадрата посни ӧшиньяса, «дыма-вӧлӧка», — пӧрысьысла потласьӧм-жеркалӧм керъяса керка. Эськӧ висьтавліс сійӧ важ олӧм-бытсӧ Вӧльдінлысь, сё во дорсяысь важджык кутшӧм вӧвлі. Но абу нин сійӧ.
Со и ставыс быттьӧ. Ортсысянь кӧ видзӧдлыны тайӧ сикт вылӧ, кӧть нинӧм эн гиж. Но кытшовтлам, корсьысьлам-туясьлам, гашкӧ, мыйкӧ и сюрас, гашкӧ, кыткӧ и воссяс.
Вӧльдін сикт сулалӧ Печӧра вӧлӧкӧ пыран туй вылын — Помӧсдінсянь дас километр катыдын Эжва кузя, куим километр кывтыдын Вӧль ю вомсянь. Вӧль ю визувтӧ-локтӧ рытыв-войвывсянь, и татӧн ӧтлаасьӧ асыв-войсянь локтысь Эжвакӧд. Первойя овмӧдчысьясыс, тыдалӧ, татчӧ и сувтлӧмаӧсь кык ю ӧтлаасянінас, кӧні ӧні Ягкӧдж («Чудь гуаин» шусьӧ). Пӧль пӧльясыс, кӧнкӧ вӧльдінсалӧн найӧ вӧліны. Чудь нима инъясыс тані матігӧгӧрын уна казьтывсьӧ: «Чудин ты», «Чудин лыа», Чудин чурк», «Чудин яг», «Чудь ю», «Чудь ю вад»... Тасянь кыв — «чидйӧ-вадйӧ» волӧм — пикӧ волӧм... Но ми огӧ пондӧй пыдӧсӧ пырны, кутам сёрнитны чудьяс олан нэмысь бӧръяясӧсджык.
Вӧльдін — ёна нин важ, арлыднас ыджыдджык мукӧд матігӧгӧр сиктъяс дорысь — Выльгортысь, Помӧсдінысь, Кырнышысь... Волӧмаӧсь пӧ медводдза олысьясыс татчӧ Мезень ю вылысь. Абу пӧ Эжва кузяыс, а веськыда вӧрӧдыс, ордым кузя, мӧсъясӧн и быдтор... — тадз висьталӧ налӧн преданньӧыс. Но сійӧ, ми ногӧн, абу веськыд висьталӧмыс, — овмӧдчавлісны ӧд юяс кузя, кыдз медся кокни туй. Но мед сійӧ, гашкӧ, и сідз, — бӧрын, туясям да, восьсаджык лоас.
Но кодыр да кыдз сійӧ лолӧма — некод оз тӧд. Висьтавласны сэсся вӧлі во кызь сайын кымын асьныс вӧльдінсаыс мӧд преданньӧ: «вӧлӧма пӧ зэв важ нига: сюрлӧма пӧ сійӧ нигаыс пыдысь трунда пытшкысь и сэтчӧ пӧ «ставсӧ» гижӧма «му пуксьӧмсяньыс», и Вӧльдін йылысь пӧ тшӧтш»... Но код ордын, кытчӧ лоӧма сійӧ нигаыс — пондан туясьны-юасьны да бара жӧ некод оз тӧд. — «А вӧлӧма пӧ» — шуӧны асьныс. (Тайӧ эз вермы лоны сы понда: веськавлі кӧ сэтчӧ, трунда пытшкас, сэтшӧмторйыд — важӧн нин пычалі-сісьмис да ачыс трундаӧ пӧри: мӧд-кӧ, вывті ыджыд арлыда нин лоӧ сійӧ нигаыс, артыштны кӧ, кутшӧм ньӧжйӧ лоӧ-пуксьӧ трундаыс; 50 во чӧжӧн сійӧ пуксьӧ сӧмын 1 см, и ӧти метр джуджда трундалы ковмас 5000 во. Кык метрлы — 10 000 во. Дерт, олысьяс сэкъясӧ тані эз на вӧвны, непӧштӧ нига гижысьяс). Татшӧм висьталӧмъясыс, мойдӧмъясыс налӧн пуксьывлӧма юраныс важысянь нин абутӧм олан «шуд-таланнысӧ» корсьысьӧм под вылын, кыдз Вӧльдіныс ачыс пыр шудтӧм вӧлӧма нянь уджалӧмӧн, сідзкӧ и став олӧм-вылӧмнас. Ыб места — лёк: вой вутшка, кын подъя, васӧд тод; пыр усьӧ да кынмӧ кӧдзаныс; бурмӧдны — гӧрныыс (да сэтчӧ жӧ важ, омӧлик гӧръясӧн) лёк жӧ, некор оз рӧшкаммыв-паритчыв муыс... Сы понда вӧльдінса пырджык няньтӧмӧсь вӧвліны важысянь нин мукӧд сиктсаяс дорысь. Коркӧ тылаӧн уджалӧм помысь жӧ мыйкӧ вӧлі волыштас-а, но тыла уджавны вӧлі лоӧ ыджыд стракӧн-полӧмӧн. Няньысь дзескыдлун понда вӧльдінса ёнджыкасӧ вӧліны вӧр-ва удж вылын, звер-пӧтка да чери кыйӧм вылын; сэсся, кор сортовка вӧр пондісны нуны, — кер лэдзан удж вылын.
Пӧльяслӧн экономика да социально-правӧвӧй олӧм йылысь, ми шуим нин, документъяс ни старина памятникъяс абуӧсь, кодъяс серти эськӧ позис тӧдыштны да восьтыны картина... Гӧгӧр ӧшалӧ кыз кымӧр, весиг югӧртор оз усьышт. Но ми кымынкӧ скуп да кос казеннӧй кывъяс да цифраяс серти смелмӧдчылам сувтӧдны син водзӧ сійӧ важ йывсьыс, кӧть рудіник да, серпастор.
* * *
Медся важ гижӧда документ миянлы сюрис Помӧсдін обществолӧн межӧвӧй план-карта. Межуйтлӧмаӧсь да чертитлӧмаӧсь сійӧс 1787-ӧд воын, а утвердитлӧма 1819ʼ воӧ (абу зэв тэрмасьлӧмаӧсь — 32 во!). Сэні урчитӧма-пасйӧма Вӧльдінӧс, кыдз Помӧсдін общество улын сійӧ вӧлі, и олысь лыдсӧ сэтысь. А олысь сэки, 1787ʼ воас (сё ветымын во сайын), вӧлӧма вель уна нин... «дворов пятьдесят четыре и в нем (Вӧльдін сиктас) черносошных крестьян — мужеска пола сто семьдесят пять, женска сто шестьдесят семь». Ставыс сідзнас 342 морт. Но Вӧльдін тшӧт вылӧ ӧдйӧ быдмӧ орччӧн тшӧтш Бадьёльйыв сикт — 6 километр рытыввылын, кытчӧ водзджык на сыысь, 1760ʼ вояссянь кымын, пыр вочасӧн Вӧльдінсянь мунӧны овмӧдчыны, и кӧні пӧшти ставыс Вӧльдінас моз жӧ Уляшовъяс. Сідз, 1787ʼ воӧ Бадьёль йылас вӧлӧма сӧмын 27 морт на, 1858ʼ воӧ сэні 183 морт нин, а 1926ʼ во кежлӧ 637 морт нин, — ордйӧдӧ Вӧльдінӧс, кӧні сэк кежлӧ вӧлі 566 морт. Вӧльдінысь сы бӧрын (1926ʼ во бӧрас уна нин муніс Расыбӧ, Бадьёль йылысь мунісны унаӧн Печӧраӧ (Тшугӧр ю вылӧ). Кузь кадӧн вӧльдінса овмӧдчавлісны уналаӧ нин: 1834-ӧд воӧ — Кузьмылькйӧ; 1850ʼ воясӧ Вӧльдінса Уляшовъяс Висерса Габовъяскӧд овмӧдісны Изьвайыв; 1860ʼ воясӧ Уляшовъяс кымынӧнкӧ овмӧдчисны Вӧль йылӧ (Югыдты дорӧ) да Чер ю вылӧ (Кузьслудабӧжӧ), 1880ʼ воясӧ — Пузлаӧ... Мунлісны и Сибырӧ — няньтӧм воясӧ...
Кузь «историяа» овмӧдчӧмыс Черйӧ (Кузьслудабӧжӧ) Ӧньӧсь Иванлӧн. Сійӧ мунас аслас семьянас «некодлысь юасьтӧг» (мӧд ногӧн кӧ, власьт разрешиттӧг). Кутшӧм нӧ разрешенньӧ колӧ мужиклы: оз ӧд сійӧ дась овмӧдчӧм вылӧ мун, некод сэті оз владейт-пӧльзуйтчы; шуны кӧ, делӧыс сэтшӧм жӧ, кыдзи ачыс начальствоыс выражайтчӧ: «среди никем незанимаемого пустопорожнего лесу...» Локтіс сэтчӧ Иван да первой лунас весиг бипур местаыс вылӧ весалӧм эрдтор эз вӧв. Овмӧдчас Иван, олас нин уна во. Коркӧ начальство, во кызь бӧрын кымын, казялас-аддзас да Иванӧс и топӧдасны. — «Ак, тэ, сэтшӧм-татшӧм, мый тэ керан?! Кыдз тэ лысьтін?!» и с. в. А Иван збыльысь керис: вӧчис керка, кыйис чери, прӧмышляйтіс ур да вурд... тільсис-пӧрӧдчис, ректысис, лэдзис уна пӧсь — бертіс кызмырдӧн мыр, лэптіс кын подъя му да пӧв дасысь кымын нин кӧдзліс нянь, кӧть нинӧм на эз волыв, быд во кынмывліс ёльк...
Пансяс «делӧ». Пондасны Иванӧс кыскавны расправаӧ: допрос да спрос, суд да рад... Пӧгибӧ воас. Кутас вӧзйысьны бӧр аслас Вӧльдінас, да и ачыс казялас, мый ӧткӧн овны, ылын йӧзсянь-мирсянь, некыдз оз позь; шуны пондас, мый нянь оз во, кынмӧ, и мый вӧльдінсаыс сійӧс лэдзӧны локны бӧр, и видз-му наделсьыс на весиг абу пӧ киритӧмаӧсь... Прошенньӧасяс, гижӧдчас дыр тадзи. Но начальство Иванлы бӧр локны Вӧльдінӧ оз разрешит, оз лэдз — мырдӧн овмӧдас Кузь слуда бӧжас, «наказанньӧ» пыдди. Сідзи и кольӧ тайӧ «делӧыс» мортлысь колантор могмӧдтӧг, гижасян делӧыс кыссяс 1850ʼ восянь 1872ʼ воӧдз... И збыльысь наказанньӧ кодь олӧмыс сэн вӧвлі — нянь да пуктас артмытӧмла, ылын сьӧкыд туйысла, йӧзысь югӧртӧм-юӧртӧм пемыд олӧмысла и мукӧдторъясла. И, гашкӧ, тайӧ гӧль, став судзсьытӧмторъяс кузяыс сэтшӧм «гораа» и нимавліс ӧніӧдз тайӧ ичӧтик сиктторыс уна нимӧн: «Кузьслудабӧжӧн» и, «Ӧньӧсь Иванӧн» и, «Кушкӧджӧн» и, «Кудымкарӧн» и, да нӧшта на мыйӧнкӧ... Сідз жӧ вӧлі гӧль, вермытӧм мортӧс важӧнъястӧ шуасны-окреститасны быдсяма омӧль нимнас: «тӧрас пӧ сылы быдторйыс... эн несчастнӧйӧн му вылӧ чуж»...
Но бӧр косавлам, нӧшта сёрнитыштам тайӧ план кузяыс, интереснӧ кытшовтлыны синнад межа-граничаяссӧ... Пӧшти вежсьывтӧг ӧти пӧлӧс земельнӧй наделӧн населенньӧ олӧма сё ветымын во! (1787ʼ восянь Октябрса революцияӧдз). А ещӧ ӧд план юрас (сарскӧй герб вылас) гырыся гижӧма: «Попечением и милостью императорской»... Бур «попеченньӧ!» Ыджыд милӧсьт тай!.. Отведитӧны крестьяналы му, видз, пӧскӧтина, вӧр (пес вӧр и стрӧйба вӧр), сӧмын мый эм сикт гӧгӧраныс синмӧн судзана дітор; да и синмӧн судзана кӧ, ещӧ мый на: ӧшиньсяньыс тыдалӧ верст сайын, кык сайын яг нӧрыс, но абу сійӧ крестьяналӧн, а «йӧзлӧн». Ыб сайтіныс помасьӧ тіль вӧра пӧскӧтина суӧн, видзныс — муртса сикт весьтіныс ю пӧлӧн бечевник пасьта; а васянь пыдіджыкыс — дзоньнас оль да нюр, кӧні сӧмын пиня эжӧр да тӧзь быдмӧ. А мый видзьяс населенньӧлӧн эмӧсь и водзын, катыдын ю-ёль пӧлӧн, кытысь пуктысьӧны найӧ, и мый уджалысь йӧзыс олӧны оз сӧмын видз-му овмӧсысь, но и кыйӧм-вийӧм (пӧтка-звер-чери) прӧмысӧн тшӧтш; мый налӧн эм и колӧ лоны тшӧтш и вӧр кӧзяйство — чӧс туйяс, вӧр керкаяс, кыйсянінъяс, — сійӧ пыдди оз пуктыссьы, план вылын некӧн нинӧм оз тыдав, а прӧстӧ шусьӧ на ногӧн: «пустопорожний, никем не владеемый лес»... Сідз вӧрӧн пӧльзуйтчыны абу вӧлі урчитӧма, лоӧ вӧлі сійӧс гусьӧн вӧчны...
Тайӧ план сертиыс отведитӧмаӧсь Помӧсдін обществоса крестьяналы (Помӧсдін, Выльгорт, Вӧльдін, Бадьёль), кӧні олысьыс сійӧ нёль сиктас вӧлӧма сэки 1022 морт, гӧран му — 128 десятина, видз — 65 десятина. Но некытчӧ шогмытӧмыс тані лоӧ сійӧ: тайӧ му плӧщадь лыдсьыс, 128 десятинасьыс, сетсьӧ вичколы 33 десятина! А 1022 крестьяна едоклы кольӧ сӧмын 95 десятина! Сідзи и гижӧма... «Из того числа вырезано к состоящей в том селе церкве Николая Чудотворца положенная пропорция церковная земля в одном месте для довольствия священно и церковно-служителей пашни тридцать три десятины... а для рубки (лес) им въезд безвозбранно». Вопиющая несправедливость! — рочӧн кӧ шуны. Со кодъяс йылысь государлӧн вӧлӧма попеченньӧыс, со кодъяслы вӧлӧма милӧсьтыс, а абу крестьяна йылысь. Абу пропорция тайӧ, а порция! И порцияыс абу пӧтмӧн сӧмын, а потмӧн нин морт-мӧдыдлы! А 1022 «черносошнӧй» мортъяслы — 95 десятина! (Ӧні ӧтнаслӧн 515 едока «Вӧр фронт» колхозлӧн муыс — 140 га, а виддзыс — 474 га!) Видзьясыс сійӧ план серти вӧльдінсалӧн помасьӧ сикт катыданыс. А Помӧсдінын сикт весьтыныс крестьяналы мерайттӧдзыс на водзвыв вундӧны казеннӧй палаталы медбур туруна видзьяссӧ — «Зина виддзысь» 15 десятина. (Абу «Зина видз», а «Чина видз».) Бӧрынджык обществоыслы видзьяссӧ содтывлӧмаӧсь водзӧ Эжва катыд Игнас муртӧм ёль дорӧдз... «Игнас муртӧм?» Тайӧ кывйыс лоӧ: «татчӧдз мурталӧма (мерайтӧма) тіянлы, а водзӧ игана, сэті сэсся абу тіян»...
Но кыдз нӧ овлісны сэтшӧм этша видзнас, туруннас? Вӧвліны крестьянаӧн вӧчӧм-весалӧм видзьяс ю йывъясын, ёльясын, но казна босьтіс налысь, кодсӧ аслыс, кодсӧ козьнавліс, кыдзи и вичколы гӧран муяссӧ, сідзи и видзьяссӧ аслас вернӧй служительяслы — лесничӧйяслы да леснӧй стражалы. А найӧ сэсся кӧртмалӧны крестьяналы («синкӧртым» босьтӧны видзьяссӧ «аддзӧмысь» да тшӧт улӧ сюйӧмысь!). Крестьяна мынтӧны оброк асланыс жӧ вӧчлӧм видзьясысь. Выльысь кӧ колӧ вӧчны, бара жӧ ньӧбны видз местасӧ дас кык во кежлӧ, а сійӧ срокыс кольӧ да бӧр казналы вуджӧ...
Сійӧ план сертиыс жӧ лӧсьӧдлӧмаӧсь и су потшӧсъяс. Крестьянскӧй-казеннӧй межа визьтіыс водзын вӧлі потшӧма «су» (мый лоӧ — «сувт»). Ӧні миян вӧр су потшӧсъяслӧн значенньӧыс, кыдз скӧт ылӧ мунӧмысь-ывдӧмысь, вошӧмысь. Но ӧнӧдз на потшӧсъясыс нырвизьсӧ кутӧны пыр важ гранича визь ногыс, кыдзи индӧма тайӧ план вылас, кӧть и ылыстӧма водзӧджык, но век жӧ тӧдчӧ. Су, кыдз гранича, запрет водзӧ казеннӧй межа сайӧ мунӧмысь, скӧтлы кӧть мортлы. Су — значит «сувт!» — «водзӧ эн мун».
Видзӧдан тайӧ план вылӧ да шензян — помтӧм море кодь вӧр пространство вылын крестьянскӧй надел быттьӧ ӧдва дітор, кук йӧр! И сійӧ йӧр! И сійӧ йӧр пытшкас колӧ вӧлӧм овны — став виддзӧн-муӧн, скӧтӧн, и стрӧйба вӧрӧн, кытысь ӧдва потшӧс-майӧг пу шедӧ.
Шуасны, мый войвылын, Комиын, абу вӧлӧма крепостнӧй право, абу вӧлӧмаӧсь помещикъяс, овлӧмаӧсь пӧ «вӧльнӧя»... Да тӧрас ӧмӧй ещӧ кодікӧ татчӧ? Сэні и казеннӧй палата маті медбур видз вылас, и вичко служительяс 33 десятина Ыб шӧрӧ пырӧны, и леснӧй ведомство став ю-ёль видзьяснас да чериа тыяснас владейтӧ... А татчӧ кӧ содтан кулак-купечӧс, быд кӧпейка дон уджӧн сетӧмысь дзонь ур кучик лишнӧй босьтысьӧс, сэки сэсся некытчӧ нин оз тӧр помещикыс! А вӧрыс — пасьтала сарскӧй, ыб сай тіль вӧрысь ӧтдор да ва дор пӧлӧн шор-ёль лолӧд козйысь ӧтдор. Да содтӧд вӧрыс ещӧ особӧ запретнӧй — «заповеднӧй корабельнӧй роща», кыдзи тані пасьтала нийӧдзаинъяс (Помӧс ю пӧлӧн, Эжва — Чер — Вӧль катыд). Крестьяналы асланыс су пытшкӧсысь вӧр, дерт, вӧлі оз судзсьы, да и оз шогмы. Кысь нин стрӧйба вӧр, но и пес вӧрыс омӧль вӧлі. Мый керны? Лоӧ вӧлі «гусясьны». Но...
Миянлы сюрлі документ 1831ʼ вося ӧти ниа пес краж додь кералӧмысь протокол вӧчӧм. Бӧрпомыс сы кузя кутшӧм вӧлӧма — оз тыдав: штраф ли, тюрма ли, гашкӧ, «прӧстӧ» тайӧ мыжсьыс морт вылас вӧлі «учинитӧма расправа» — вирсермунмӧныс розгаалӧма... Но факт, — весиг ӧти додь пескысь вӧлӧм оз весь кольны, мукӧдторйысь кӧ, керйысь ли, тылаысь ли, — мый нин шуан...
А ниа вӧрсӧ, корабельнӧй керсӧ, кыксё во чӧж пыр лэдзалӧмаӧсь — 1700ʼ вояссянь да 1900ʼ воясӧдз (сюравлі документъяс 1830ʼ, 1860ʼ, 1880ʼ воясса). Сӧмын кыдзи уджӧдлӧмаӧсь йӧзсӧ — медӧн-ӧ, натураӧн-ӧ — ог тӧдӧй. А вот кыдз кыскавлӧмаӧсь сьӧкыд ниа керъяссӧ, сійӧ известнӧ миянлы. Ӧти лесопромышленник, англичанин ли, голландеч ли, Газе памилльӧа, корабельнӧй ниа вӧрсӧ Печӧра вӧлӧкысь лэдзӧдлӧма-кыскӧдлӧма си доддьӧн... морт вылын! Кӧнкӧ выгӧднӧджык вӧлі, быд кер дінӧ вӧла туй вӧчӧм дорысь... (Абу на ӧд зэв важӧн сійӧ и вӧлӧма, 1880ʼ воясӧ, сюрины на помнитысь ловъя йӧз.) Нинӧм оз вун! Нинӧм оз вош! Вӧвлӧмторъяс нинӧм он вуштышт, — черӧн ни пуртӧн! Сюрины на тӧдысь йӧз. Ловъяӧсь на и ми, медым татшӧм фактъяссӧ аддзыны да пасйыны историяӧ пыдӧ мӧрччана клеймаӧн!) Да мый нин и шензьыныс сэкся «способ передвиженньӧяс» вылӧ, кодыр губернаторъясыс «вуджлісны» Печӧра вӧлӧксӧ Вӧльдінса да Помӧсдінса мужикъяс пельпом вылын. Ӧд налӧн медся ыджыд достиженньӧыс, мечтаныс вӧвлі — мортӧс пемӧсӧ пӧртны да шоша вылас рӧдтыны.
А ниа керъяс вӧлӧм лэдзӧны кузьӧс: 8 футсянь да 35 футӧдз, кызтаныс 13-сянь да 34 дюймӧдз. Да, великан кодь гырысь ниаяс торжественнӧ сулавлісны Кебӧса вомын слудаяс пӧлӧн важӧн, сотчытӧдзыс. Но и ӧні на эмӧсь, сэні на эмӧсь, сэні кӧ абу — мукӧдлаын.
«Джуджыд изъя слуда йылын
Быдмис ыджыд ниа пу:
Йылыс — кымӧр пӧвстын, вылын,
Вужйыс корсис пыдысь му»... —
сідзи и вӧзйысьӧ морӧсад кыпыда горӧдны-сьывны.
Ниа вӧр мунліс не сӧмын корабельнӧй вӧр пыдди Кардор верфъяс вылӧ Россиялы аслыс... Кымын войвыв Коми муын быдмӧм ниа пу свая нӧйтӧма пыдӧ, Темза ю пӧлӧн Лондон уличьяс кузя гудрона мостӧвӧй улӧ! Кымын ниа балка ӧшинь-ӧдзӧс курич-кӧсякын сёртӧмӧн йӧртӧма двореч-особнякъяс каменнӧй стенаӧ!
Кывзан кӧ, ӧні на кӧнкӧ ружтӧны сэні, кыдз найӧс мужик пельпомъяс кыскисны подӧн... Кымын свинкаа кер куйліс свинеч моз мӧрччӧдчӧмӧн Британия да Голландия канал шлюз пыдӧсъясын, некорсӧ сісьмытӧмӧн ваын, аслас ёнлуннас! Кымын судно-паракод нин шлювгис на вывті!
* * *
Кутшӧма жӧ овсьылӧма тайӧ бӧръя кык — XVІІІ да ХІХ столеттьӧясас? Зэв-ӧ судзсяна, судзсьытӧма, зэв-ӧ долыда-гажаа? XVІІІ нэмса олӧм йывсьыс тайӧ план кындзиыс сэсся некутшӧм, весиг кос казеннӧй гижӧдтор, эз сюр, кысь нин кутшӧмкӧ торъя пасйӧдъяс. ХІХ нэмсасьыс эмӧсь метрика гижӧдъяс — чужӧм, кулӧм, гӧтрасьӧм — сы йылысь эмӧсь 1810ʼ вояссянь. Но лыдпасъяс абу жӧ гажаӧсь. Долыд видзӧдлыны мукӧд вося цифра вылас, чужӧм-содӧм лыд вылас. (Быттьӧкӧ абу ӧткодь миянлы, мый вӧлӧма ли абу сё — сё ветымын во сайын! Но абу веськодь, кодыр ми тайӧторъяс сёрнитіг пыр пӧльяс олӧмӧн лолалам, налысь судьбасӧ туялам, кӧсъям тӧдны налысь пытшкӧс думъяссӧ-мӧвпъяссӧ, — шуны кӧ, став олӧм-вылӧмнысӧ.) Долыд сувтлӧ синмыд мукӧд цифра вылас. Сідз, 1812-ӧд воӧ: чужӧма 56, а кулӧма 24 морт; 1814-ӧд воӧ чужӧма 63, а кулӧма сӧмын 10. Но мӧд воас жӧ — 1815-ӧдас — чужысьыс 30, а кулысьыс 70! И сідз пыр. Чужысьяслӧн лыд воясӧн кайлас, но воас няньтӧм во — и друг усьӧ. Сідз, 1831ʼ воӧ чужӧма 55, а кулӧма 94. Висьӧмъяс дугдывтӧг ветлӧны пыр, пӧрлӧдлӧны (сійӧн и нимыс эпидемия висьӧмлӧн — «пӧрӧс», мый лоӧ — пӧрӧдны, водтӧдны) кок йылысь уна йӧзӧс: биа висьӧм, чахотка, кочӧг, писти. Но и сэтшӧмъяс, кыдзи рӧдимеч (шыблалан висьӧм) — зэв тшӧкыда. Сідз, 1858ʼ воӧ 57 кулысь лыдысь рӧдимеч висьӧмӧн кулӧма 11 морт. (Та серти позьӧ тӧдны, кутшӧм сьӧкыд экономика да правӧвӧй условйӧясын овлӧмаӧсь пӧльяс.)
Кузь нэмаӧсь-ӧ вӧлӧмаӧсь пӧльяс? Шуасны — важӧнтӧ пӧ ӧд йӧзыд вӧлӧмаӧсь ёнӧсь, дыр овлӧмаӧсь... Ми видлалім-туялім сё вочӧжся дорысь дырджык кадся метрикаяс да огӧ сідз шуӧй. Лыдпасъясыс сы йылысь ӧні абу киын, но помнитам ылӧссӧ, сё арӧсӧдз олысь морт эз сюрлы; ӧкмысдас арӧса — морт-мӧд сӧмын; кӧкъямысдасӧдз олысь зэв жӧ этша; кызвыныс — 55-сянь 65-ӧдз...
Медыджыд вопросыс — сійӧ пыр нянь. Во кост мысти пыр неурожай. Нянь вайлӧмаӧсь быдлаысь (сы йылысь эмӧсь документъяс 1850ʼ вояссянь и бӧрӧдз, а важджыксяяс йывсьыс эз сюрны, но бурджыкыс нянь вопросӧн, дерт, кӧнкӧ, эз вӧв, эз кӧ омӧльджык.) Сідз, 1862 тшыг воӧ общество нянь вайлӧма кытысь сӧмын позьлӧма: вайӧны Коммуысь, Кудымкарысь, Воч пыр; вайӧны Ношульысь, Вяткаысь; вайӧны матысьджык — Визинысь, Часысь... Дас пудъясӧн, сё пудъясӧн... 1865ʼ да 1867ʼ воясӧ бара нянь оз во. И пыр сідз — во кост мысьт. Век вӧлӧм оз судзсьы, крестьяна уджйӧзаӧсь асланыс общественнӧй нянь магазеяӧ, быд во недоимка сюрс пудъясӧн кыссьӧ; уджаӧсь и казналы ссудаӧн босьтӧмысь. А вузӧс нянь донъяс зэв ёна вежласьӧны — чеччалӧны. Сідз, 1863ʼ вося ведомосьтысь тыдалӧ (сійӧ — купеч вузасьысьлӧн политика): октябр-декабр тӧлысьясын кӧ куль няньлӧн доныс 6 ш. 95 ур, тулысын — майын, июньын — доныс сійӧ няньлӧн 10 ш. 40 ур!
Няньысь пыр сьӧкыд вӧлӧма. Мукӧд пуктасъяс, нянь дінӧ вӧлӧга пыдди, вӧдитӧм абу вӧлӧма. Сідз, картупель вӧдитны заводитчӧны сӧмын 1860ʼ вояссянь, да и сійӧ зэв этшаникӧн, муртса шыд пиӧ нур пыдди да пӧжалӧмӧн номсасьыштны. Весиг революция бӧрын нин, колхозъяс котыртчан водзвылын, Вӧльдінъясын зэв на этша вӧлі вӧдитӧны. (А ӧні сійӧ жӧ «Вӧр фронт» колхозлӧн картупель улын муыс 15 га.) Вӧлі кӧ эськӧ пӧльяслӧн вӧлӧгаыд, кымын морт лов сійӧ спаситіс тшыг кулӧмысь! Ӧд картупель — сійӧ джын нянь, кыдз асьныс жӧ шуасны. Но абу вӧлӧма. Гашкӧ, сы понда, мый картупель кынмӧ да омӧля вӧдитлісны, а сэтшӧм способъяс, кыдзи водз пуктысьӧм да мукӧд отсӧгъяс, эз тӧдлыны на. Лук, капуста сідз жӧ омӧля. Сӧмын сёркни важӧнсянь нин культивируйтлӧмаӧсь, гырыся вӧлӧм быдтыны кужӧны тыла пӧима под вылын. Пыш-шабді сідз жӧ вӧлі лоӧ вӧдитны аслыд судзсьымӧн мында, ньӧбан дӧра тӧварыд вӧлі дона, донтӧм ситечьясыд, — сэк фабрикаяс этша на вӧліны да, — эзджык на вӧв. Кысь нин ной-трико кӧлуй йылысь думайтны...
* * *
Жеба, гӧля овлісны няня сёянӧн. Омӧля, кӧдзыда овлісны и новлан паськӧмӧн. Тулыс-ар — шабур да лаз. Кокын — кӧті да кыс. Тӧлын — ной чӧрӧса гынкӧм да эжӧдтӧм ыж ку пась. Нывбабалӧн сукман да дубник. Праздникӧ медся мича пыдди — гӧрд кожа гач да кумач дӧрӧм. Нывбабалӧн — лӧз нанка шушун да виж китайка сарапан.
Эз зэв дрӧчитлы олӧмыс и том йӧзӧс, ныв-зонмӧс. Эз зэв чӧсмӧдлы лакомство-сёянӧн — преник-кампетӧн. Перйывлісны лакомствояссӧ ас вӧр-васьыныс: зонъяс — сус коль да коляоз; нывъяслӧн чӧсмасянтор — пожӧм ли да ниа сир, кыдз сьывсьӧ «Ниаын»:
«Кырсьяс костысь шонді гожйӧн
Пычкис сылӧн зарни вый:
Уна-сь сувтліс сійӧ гажйӧн
Тыла ректысь коми ныв»...
Паськӧмыс, вӧччӧмыс том йӧзлӧн сідз жӧ: сійӧ жӧ медмича дӧраясыс — кумач, кожа да нанка-китайка; и зэв нин шоча ыджыд козин пыдди вӧлі лоӧ батьсянь шедлӧм дона звер ку вузавлӧм бӧрын кӧ вичмас нылыслы «аглицкӧй» чышъян вылӧ, а бурлак пиыслы «бобрик» шапка ньӧбас...
Кор ӧні кылан том йӧзлысь кыпыд гора сьылӧм, уна пӧлӧс песня тӧдӧм — и революционнӧй сьыланкывъяс, и бытӧвӧй народнӧй, и мукӧд пӧлӧс — комиӧн и рочӧн, — сэк мӧвп вылад усьлӧ важся олӧмъясыс-вылӧмъясыс, кутшӧмӧс казьтывлім... И бара тӧд вылӧ усьӧ «Шойна» гижӧдысь кывъяс... «Шудтӧм, пемыд гӧль олӧм... Нинӧмӧн тӧдчӧдтӧм, некытчӧ пасйытӧм вылӧ»... — сідз кайтӧ важ салдат, казьтывлӧ ассьыс олӧмсӧ... «Ок, песня, песня! Сьыланкыв, сьылӧм!.. Сьӧлӧм сьылӧм... Мыйяс верман тэ кыпӧдны морт пытшкысь!..» — ышловзьӧ сійӧ жӧ морт, кодыр сьылӧм шы кывзігӧн воссьӧ сылӧн син водзыс, ловзьӧ-сувтӧ син водзас аслас некытчӧ пасйытӧм олӧм вуджӧмыс... И збыльысь: кытчӧ сылысь, уджалысь мортлысь олӧмсӧ пасйывлісны, гижлісны? Олас, олас морт. Олас дзонь нэм. Вуджас дзонь олӧм. Уджалас-керас, мырсяс ветымын во. Сӧмын став гижӧдыс, «литератураыс» сы йылысь эм вӧлӧстнӧй правленньӧ семейнӧй списокын, кӧні сӧмын арлыд да ним-ов, сэсся и нинӧм. А кулас кӧ — вичкоын метрика нигаын пасйӧд: «скончался от горячки»... ли, мый ли, да гортас кольӧ кык кыв — енув джадж пельӧсас свертӧкын «заупокой» лист бокас: «раба божия Василия ли, Иоанна ли»... И некӧн сэсся ӧти кыв уджалысь морт йылысь: кыдз сійӧ овліс, мый керліс-уджавліс; кымын мыр бертліс, кымын ур кыйліс, кымын кер лэдзліс; кутшӧм нуждаяс тӧдлывліс, кутшӧм нимкодьяс аддзывліс; мый думайтліс-мӧвпавліс; шуда-ӧ вӧлі гӧтырӧн, семьяӧн...
И вот, кор кылан ӧні гора, гажа сьылӧм том йӧзлысь, тӧдан, мый найӧ грамотнӧйӧсь, быдмӧны восьса синмӧн, — сэк бара усьлӧ тӧд вылад найӧ пӧльяслӧн олӧм вуджӧмныс, пемыд, кыв восьтыны кужтӧм том кадныс налӧн — сьылӧмныс, искусствоныс. Да, омӧля, омӧля налӧн чужлывліс-артмывліс поэзия кывъясныс сьӧкыд условйӧа оласногъясын. Сьылӧм? Зэв омӧля. Олӧма йӧз, старик-старукаяс, ещӧ на вӧлі сьывласны сур яндӧваа пызан дорын пукаліг. Сьывласны вӧлі Сибырысь, Коммуысь да салдатысь вайӧм сьыланкывъяс, рочӧн-комиӧн сорлалӧм кывъяса, кузя нюжӧдан мотивӧн, либӧ ӧткӧн кӧ — нор речитативӧн. А том йӧз? Зонъяс весиг оз вӧлі сьывлыны, вом оз воссьыв налӧн. Нывъяслӧн вӧлі артмӧджык, но ставыс жӧ гартчӧ асланыс судьба гӧгӧр, синваӧн «бӧрдӧдчан кывъясӧн»: ныв нылалӧм, ассьыс дженьыд када ас вӧляӧн олӧмсӧ, дзоридзалӧмсӧ сравнивайтӧ ывлавыв мичлункӧд — мича быдманторъяскӧд (турун, дзоридз, пуяс), борда сьылысь лэбачьяскӧд, чери ворсӧдчӧм-гыбалӧмкӧд: «кельчи моз тивкъялӧмӧй»... «сын этшӧн садьмӧдчӧмӧй»; артельӧн ныв чукӧркӧд вотчӧмъяс ягъясын, мӧс корсьӧмъяс расъясын, мӧда-мӧдкӧд гажаа-гора чуксасьӧмъяс, а ас кежын кӧ, гулыд ягын прӧстӧ аслас йӧлӧга шытӧлыскӧд ворсӧм, либӧ кӧккӧд воча сёрнитӧм: «Кӧ-кӧ-ӧ-ӧ, чойӧ, кӧкӧ, чойӧ, узь да вӧтась да висьтав — дыр-ӧ нин ме верӧс сайӧ ог му-у-ун!..»
Ставыс сэк налӧн сьылӧмӧ-музыкаӧ пӧрӧ, быд мӧвптор эськӧ стих, быд горӧдчӧм — песня, но... пасйыны кужтӧм вӧсна сэтчӧ жӧ и бӧр кусӧ, кулӧ... И кольлӧ кӧ вӧлі татшӧм сяма творчествосьыс налӧн мыйкӧ, то зэв этша мунліс водзӧсӧ кывйысь кывйӧ висьталӧм помысь. Бӧрдӧдчысь таланта олӧма нывбабаяслӧн (унджыкыс на пӧвстысь дӧваяс да бобыльяс вӧвліны) кольӧма унджык да пуксьӧма-пырӧма общӧй рӧдӧвӧй мечтаясӧ, надеяясӧ. Сідз, шуам:
«Кутшӧм на вӧд нималіс,
Сэтшӧм на вӧд и локтіс:
Войсянь ӧд кыпӧдчӧма
Ручӧн да кӧчӧн;
Асывсянь ӧд кыпӧдчӧма
Низьӧн да мойӧн...
Рытыв-лунсянь кыпӧдчӧма
Утка мича котырӧн,
Эзысь юсь кельӧбӧн,
Сювчӧж зильӧдчан шыӧн;
Рытыв-войсянь кыпӧдчӧма
Кӧрӧн да йӧраӧн...
Но медся уна, дерт, поэзияа торъясыс артмывлісны пӧльяслӧн да пӧчьяслӧн челядькӧд паччӧр дорын тӧвся рытгорув пукаліг: нӧдсян кывъяс, мойдкывъяс, шусьӧг кывъяс, кывбертъяс, лыддьысян кывъяс, примета кывъяс...
Огӧ вермӧй ошйысьны — абу, дерт, озыр коми фольклор. Но мый эм, сійӧс колӧ чукӧртны да кужӧмӧн пӧльзуйтны, медым лӧсьӧдны народнӧй кыв-сёрни под вылын бур выль литература кыв...
Мукӧд сяма искусство (кипом искусство) — дозмукъяс баситӧм, печканъяс серлӧдлӧм, бива-порошнича дозъяс, пуртӧмъяс мастеритӧм, кепысь-чулки серлӧдлӧм — вӧвлӧма и олӧм-бытаныс пырлӧма, коді тыдалӧ сійӧ жӧ бӧрдӧдчан кывъясын:
«Сизим арӧссянь ӧд
Мича серсӧ серлӧдлі
Да куд пыдӧсам пукті...»
* * *
Ми шулім та водзвылын, мый Вӧльдінлӧн и мукӧд сиктъяслӧн-йӧзъяслӧн некутшӧм «геройяс» ни «знаменит» мортъяс эз вӧвлыны важӧн... Да, «вир геройяс», «святӧй ловъяс» эз... Но вӧлӧмаӧсь, тыдалӧ, народнӧй геройяс. Кывлі ме важӧн нин Вӧльдінын кутшӧмкӧ героическӧй поэмалысь тор, речитативӧн шуалан-висьталана, татшӧм кывъяса:
«...Сьӧд кымӧр кыпӧдчӧ...
Сьӧд кымӧр бӧрся
Гым-чард локтӧ.
Гым-чард бӧрся
Кык кырныш лэбӧны...
Керка юрӧ пуксисны —
«Курк... курк!» — вартісны.
— Ой, Педӧр Коранӧй,
Дай бур мортанӧй!
Тэнӧ пӧ вӧд тайӧ
Тадзи корӧны —
Вынкӧд воча,
Гымкӧд паныд...
— Рад пӧ эськӧ кыпӧдча да,
Сизимдас сизим рана
Менам вылысам...
Сизимдассӧ терпиті,
Сизимсӧ нӧ и ог нин...»
Кодыр тайӧ лолӧма-петлӧма, тайӧ сьӧлӧмысь горӧдчан кывъясыс? Кутшӧм сьӧкыд каддырся олӧмъясысь-тышъясысь кольӧма? Гашкӧ, ушкуйникъясдырся эпохаысь, кодыр найӧ оружйӧӧн ветлывлісны юяс кузя да мырддявлісны мирнӧй йӧзлысь прӧмыс — дона куяс? Гашкӧ, ушкуйникъясыс Изьваӧ ветлісны, муніганыс тышлайтчисны вӧльдінсакӧд, ёна нӧйтісны водзсасьысь войтырӧс, Педӧр коддьӧмӧс, и ӧні найӧ бӧр петӧны сэтысь уна пыжаӧсь и оз, дерт, Вӧльдінӧс вӧрзьӧдтӧг кывтны, — бара на сувтласны... Сійӧн и сиктсаыс тревога кыпӧдӧны, тадз чуксалӧны-корӧны бур мортанӧс, водзмӧстчысьӧс кыпӧдчыны да дорйыны рӧзбойясысь...
Ушкуй шайка «походъяс» йылысь, сійӧ кадся олӧмъяс йылысь уна места нимъяс кольӧмаӧсь юяс пӧлӧн. И Вӧльдін матігӧгӧръясын сідз жӧ эмӧсь сэтшӧмъяс, шуам: «Пищаля кӧдж», «Гӧгӧр пышъялан ты», «Ёсь пиня слуда», кӧнъясын мунлывлӧма чорыд стычкаяс-косьяс ветлысь-мунысьяскӧд. А мый збыльысь ветлывлісны ушкуйникъяс и татъясті тшӧтш — сы йылысь висьталӧмъяс вель уна на эмӧсь и русскӧй историяын кыв кост казьтылӧмъяс. Весиг сійӧ вӧвлӧмторъясыс аслыссяма театральнӧй народнӧй ворсӧмӧ пырӧма комилӧн — «Рӧзбойӧн ветлӧм» шусьӧ. Ӧні оз нин сійӧ историческӧй драмасӧ ворслыны, но ми помнитам на, кыдз тані, Выльгортын, вӧлі вӧчласны: верстьӧ йӧз (оз челядь) «вежа дырйи», сідз жӧ и мукӧд праздникъясӧ, эштігъясӧ, пасьтасясны тӧдтӧм паськӧмӧн, чужӧманыс ляскасны сюмӧдысь вӧчӧм маска, ӧшлысясны оружйӧӧн (пищальяс, шыпуртъяс, шыяс) да ветлӧдлӧны повзьӧдчигтырйи чукӧрӧн рытгорув сикт кузя; пыравласны керкаясӧ, юасны-сёясны сэн, мый эм пызан вылын, абу кӧ дасьтӧма да виччысьӧма гӧсьтъясӧс моз — мырдӧн корасны, сэсся водзӧ бара камгӧмӧн мӧдасны... Сідз, збыль вӧвлӧмтор пӧрӧма шутка ворсӧмӧ. Асьныс ворсысьясыс оз нин и тӧдны, кутшӧм ыджыд драмаа шог вӧвлӧма пӧльясныслӧн, кутшӧм стракӧн-полӧмӧн виччысьлісны найӧ ушкуйясӧс, эз ӧд прӧста налӧн петавны татшӧм горӧдчан кывъясыс: «Сьӧд кымӧр пӧ кыпӧдчӧ, сьӧд кымӧр бӧрся гым-чард локтӧ»... Гым-чардыс — биӧн да ыджыд шыӧн лыяна оружйӧ — пищальяс, пушкаяс, кодыр комияслӧн сыӧдзсӧ вӧвлі сӧмын ньӧвъя лыйсянъяс на... Сьӧкыд кадъяс овлӧмаӧсь пӧльяс — беззащитнӧй, праватӧм найӧ вӧвлӧмаӧсь, кӧть Мӧскуаса саръяс-князьяс власьт улын нин вӧліны сэкъясӧ, но дорйысь-тӧждысьысь эз вӧв, вӧлі бесшабашнӧй произвол олӧм. Кӧть и тшыг вӧліны асьныс войвывса йӧз (нянь омӧля воӧмла, ылысь вайӧм понда), но мукӧдлы вӧлі тайӧ странаыс (Заволочйӧ) мырддьысянтор звер ку (пушнина) озырлуныс кузя, а пушнина вӧлі главнӧй петкӧдантор мукӧд государствоясӧ. Сідз дыр мырддьысьлісны Мӧскуаса да Новгород Заволочйӧ край вылын... Пӧкӧритӧм бӧрас чудь йӧзӧс найӧ кутісны петкӧдны (мобилизуйтны) тшӧтш аскӧдныс войнаяс вылӧ мукӧд йӧзкӧд тышкасиг — шведъяскӧд, Литвакӧд, кӧні вӧлі ёна усьӧны... «И полегоша Чуди без числа»... — казьтывлӧ ӧтилаын роч летописеч (лыдтӧм уна пӧ уси Чудьыс)...
Кодыр аддзан ӧні красноармеечӧс, кыдз сійӧ локтӧ гортас во кык ветлӧм бӧрын нӧшта шаньӧнджык, нӧшта ёнӧнджык, мичаӧн, пелькӧн, — огӧ нин шуӧй сійӧ, кутшӧма сылӧн озырмис вежӧрыс, юрыс, сьӧлӧмыс, став кылӧмыс, кутшӧм культура да политика тӧдӧмлун кӧвтыштіс аслыс Рабоче-Крестьянскӧй Краснӧй Армияын регыдик кадӧн... — сэк бара и бара дум вылад, тӧд вылад локтӧ, кыдз мунлывліс да кутшӧмӧн волывліс сё во сайын сылӧн пӧль пӧльыс... Из чорыд, сир курыд режима «николаевскӧй» эпоха йылысь ми кӧсъям казьтыштны, нэм кежлӧ салдат службаӧ нулӧмъяс йылысь.
(Быдтор ми сёрнитім тані кутшӧмкӧ документъяс кузя, кутшӧмкӧ кольӧм творческӧй ли вещественнӧй памятникъяс серти, найӧ подув вылын, мыйкӧ вылӧ мыджсьӧмӧн-ыстысьӧмӧн да асланым сійӧ важторъяс йывсьыс картинасӧ аддзӧмӧн... Гашкӧ, тӧднысӧ позис и унджык та дорысь, гашкӧ, кужим бурджыка висьтавны, йӧз гижӧдъяс кузя кӧ пондім... Но ӧд ми гижам историясӧ сиктлысь, ловъя, эма сиктлысь, сы вылӧ сідзкӧ и мыджсям, мыйяс, кутшӧм документъяс да фактъяс миянлы сюрины, шедіны киӧ...)
Шуим ми — нэм кежлӧ салдатӧ нулӧмъяс... Да, нэм кежлӧ и эм, — кызь вит во кежлад, ловъя вылысь гуӧ сюйӧм кодь! Мунас вӧлі ён, дзоньвидза морт кызь кык арӧсӧн, а локтас гортас — ветымынӧс тыртігӧн (да локтас кӧ бӧр! Унаӧн оз волыны вӧлі); локтас старикӧн, дзоньӧн жугалӧм, куш тшегырыс, песӧмысла, муркӧдӧмысла; ӧд, колӧ кӧрт морт нин сэтчӧ, медым кӧрт дисциплина терпитны, кодыр быд нем абу мыжысь сетлісны сэтшӧм наказанньӧ — «сквозь строй» нуӧдӧм вӧлі шусьӧ, — кытысь мортыс вирсермунӧмӧн петас ӧдва ловъя... Унаӧн оз вӧлі вермыны «дослужитны» помӧдзыс да вӧтласны гортас, унаӧн оз волыны дзикӧдз, кӧть и войнаяс вылын оз усьны. А гортӧ локтасны да овлӧ унаысь сідзи, мый рӧдвужыс нин весиг некод ловъя абу, кысь нин мам-бать. Закон серти сэтшӧмъяссӧ аслас обществоыслы лоӧ овмӧдны кодкӧ дінӧ, рочӧн шусьывліс — «водворяйтны». Сідз, татысь кутшӧмкӧ Уляшев Як Як, «неводворённӧй» салдат, дыр кӧнтыкайтчас инасьтӧм пон моз (миянлы сюрлі гижӧдъяс сы йылысь важ «расправа» архивысь). Служебнӧй списокас сылӧн пасйӧма: «недослужил семь лет»... Сідзнас служитӧма нин сійӧ абу этша, а быдса 18 во! Сы дырнад став сӧзсӧ нин сылысь пычкӧмаӧсь сэні да инвалидӧн вӧтлӧны общество тшӧт вылӧ; а обществолӧн сытӧг уна рӧскодыс (нуӧмыс-мӧдӧдӧмыс, пасьтӧдӧм-кӧмӧдӧм бара жӧ общество средство вылӧ вӧлі)... Сідз вӧлі унджыкыс и коллявлӧны ассьыныс нэм помнысӧ бобыльӧн:
...«Керка ни карта абу,
Ӧти дукӧс овмӧсӧй», —
кыдз сьывсьӧ «Шойданник» песняын; гӧтрасьтӧг-котрасьтӧг, — кутшӧм нин гӧтыр 50 арӧснад! Да и коді мунас уджавны вермытӧм саяд? Да и уджсьыс нин ылысмӧма, кӧдзалӧма... Сэтшӧм катарга службасьыд унаӧн вӧлі пышъявлӧны, дзебсясьӧмӧн олӧны вӧръясын. Сідз, пышъявлӧма дыр татчӧс Выльгортса багатыр кодь ён морт Карманов Семен. Да и мукӧд. Пышъявлӧмаӧсь и сэсянь, салдатсяньыс нин, жестокӧй служба терпитны вермытӧмла; пышъявласны вӧлӧм ӧткӧн-ӧткӧн и чукӧрӧн. Сідз, 1919-ӧд вося тӧлын белӧйяс террорысь-пленысь пышйигӧн ми аддзывлім ылысь, пыді вӧрысь Айвож да Суран юяс йылысь (ӧтиыс Луз юлӧн вож, мӧдыс — Вятка юлӧн) сэтшӧм дзебсянінсӧ дзонь колония. Пышйылӧма сэтчӧ 1830–40ʼ воясӧ николаевскӧй адскӧй салдат режимысь дзонь рота и овлӧмаӧсь дыр, уджавлӧмаӧсь тылаӧн нянь и быдтор (мекӧд вӧлысь ёртъяс, красноармеечьяс, куимӧн — Сернӧсса Сердитовъяс да Ношульса Смолев — петкӧдлісны оланінъяссӧ налысь джуджыд чуркӧс сён пыдӧсысь). Дыр найӧс корсьлӧмаӧсь, но абу аддзӧмаӧсь. Бӧрын сэсся, уна во бӧрын, ӧткӧн-ӧткӧн разӧдчалӧмаӧсь...
(Сідз случай вайӧдлывлӧ мортӧс свидетельӧн сэтшӧминъясӧ, кытчӧ думсьыс нэмнас эз чайтлы волыны. Сідз ылі коста судьба орччаасьлывлӧ олӧмын, мый ас вывтіыд мунас дай тшӧтш тӧдны сійӧтор сюрас, мый вӧлӧма сё во сайын. И, гашкӧ, сӧмын сы понда кежӧдлӧ пыдӧ, медым пасйыны кӧть татшӧм кык кывъя историческӧй фактсӧ...)
* * *
И вот бара сэтчӧ воим, кытысь петлім, шуим бӧръя кыв — 1919-ӧд воӧн: Эжва йывсянь Сыктыв, Вятка, Луз юяс йылӧ, сэсся бӧр Эжваса Вӧльдін сиктӧ... Кӧть век казьтыв-гиж, некор оз помась, ыджыд событтьӧясӧн олӧм чукйӧн тыр!..
Сьӧкыд олӧм вуджисны Вӧльдінса уджалысь йӧз Эжва йылын тшыг воясӧ (1918–1919ʼ вояс), кодыр сэтчӧ тшӧтш ӧтлаасисны гражданскӧй война событтьӧяс. Вӧльдін вӧлі краснӧй часьтъяслӧн передӧвӧй линияӧн белогвардеечьяслы паныд сулалігӧн. А кодыр красноармейскӧй полклы лои мунны Двина кузя зырсьысь бело-английскӧй вынъяслы паныд, — Вӧльдінса да Помӧсдінса уджалысь йӧзлы лои овны ыджыд тревогаа лунъяс белобандитъяслӧн зверствоясысь полӧмла, кодӧс и збыльысь петкӧдлісны найӧ. 1919-ӧд вося ноябр 13-ӧд лунлы паныд петісны найӧ Печӧра вӧлӧкысь Эжва вылӧ да ӧруддьӧясысь пондісны бомбардируйтны безоружнӧй йӧзсӧ Вӧльдінысь, Выльгортысь, Помӧсдінысь... Важ ушкуйникъяс моз уськӧдчисны-пырисны сиктӧ грабитчиг-корсьысигтыр. Кодлы мый кажитчис бурджык кӧлуй — нуисны; кватитісны Педӧр Коранӧс моз да кералісны-виисны Вӧльдінысь медбур водзмӧстчысь, Октябрса революция дор сулалысь мортсӧ, Степан Вась Мишӧс... А сэсся кузь тӧвбыд парсалісны кодалігтыр Эжва йылын да ислалісны трудӧвӧй населенньӧ вӧвъяс вылын кузь Печӧра вӧлӧкӧд...
Содтӧд: Вӧльдін сикт сулалӧ Печӧра вӧлӧкӧ пыран туй вылын. Уна вын мунліс Вӧльдін – Помӧсдін обществоса крестьяналӧн тайӧ туйсӧ писькӧдігӧн-вӧчигӧн. 1845ʼ восянь заводитчӧ да пыр 1880–90ʼ воясӧдз мунӧ 140 километра вӧлӧкӧд туй вӧчӧм... Вӧльдінсянь жӧ кежӧ и мӧд ыджыд туй Изьвайыв вожӧ — вӧла туй дай ю кузя пыжа туй: Эжва Черлӧн да Изьва Черлӧн йывъясыс ӧтлаасьӧны.
* * *
Важ олӧм йылысь гижны история миянлы документъяс сюрлі этша. Но и тайӧ нин тырмымӧн, кутшӧм картина воссьӧ сійӧ важ йывсьыс.
Но мыйӧн жӧ ошйысьны вермасны тайӧ кольӧм столеттьӧясыс? Кутшӧм долыдӧн, нимкодьӧн вермасны гажӧдны лыддьысьӧс? Нинӧмӧн. Сӧмын гӧльлун, пемыдлун, тшыг, кач, висьӧмъяс, стракъяс-полӧмъяс мувывса сила власьт водзын да «мӧдаръюгыд» ен, «олыся»-кулыся водзын.
И гижим кӧ ми, висьталім кӧ пӧльяслысь сійӧ олӧмсӧ, сы понда сӧмын, медым тӧдны. Медым тӧдны том быдмысь йӧзлы, ӧнія пӧкӧленньӧлы; медым бурджыка, важъяссӧ син водзаныс вайӧдлӧмӧн, кужисны донъявны найӧ да радейтны ассьыныс ӧнія лунъяссӧ, мездлунсӧ, ассьыныс великӧй социалистическӧй Рӧдинасӧ, Коммунистическӧй партия веськӧдлӧм улын дзоридзалан Сӧвет странаӧс, кӧні олӧ уна кыла-сёрниа йӧз ӧтув, мирнӧ, дружнӧя стрӧитӧ выль олӧм.
* * *
Ӧні Вӧльдін сикт тэчӧ олӧмыскӧд тшӧтш выль история, славнӧй история. Октябрса революциялӧн событтьӧяс быдтісны выль, социализм вӧсна тышкасьысь йӧзӧс. Колхознӧй стрӧительство кыпӧдіс выль кӧзяйство, кыпӧдіс Вӧльдінӧс уна сё вося нэмнас некорсӧ вӧвлытӧм вылӧдз. Унатор пондіс позьны кӧдзны да быдтыны, мыйяс эз тӧдлыны водзын...
Таво тулыс «Вӧр фронт» колхоз празднуйтіс ассьыс вит вося юбилей, петкӧдліс вермӧмъяссӧ, шедӧдӧмторъяссӧ — скӧт видзӧмын-быдтӧмын, нянь культураяс вӧдитӧмын и вӧр фронт вылын героическӧй уджъяссӧ ассьыс.
Тулыснас 1931-ӧд воӧ, колхознӧй гы вӧрзян ыджыд воӧ, вӧрысь петіс 50 силаа вӧв — трактор... «Вӧр фронтса» колхозникъяс медпервой водзмӧстчисны, ылі вӧрысь (тракторнӧй базаысь) петкӧдісны туй ордымалӧмӧн трактор да сувтӧдісны ыб выланыс.
...Дыр тані, ыб вылас, санӧдчис кокан да сутшкыкасис-паръясис ки лапа пасьта амысьнас ас гӧр: дзуртӧ-гирликтӧ кыдз пу ньӧр йитӧдъяснас; гӧрбыльтчӧмӧн сой йылас кутӧ шеввидзан пельясӧдыс «кыз юра» гӧрсӧ гӧрысь... Зятӧдӧ пиньястӧ изъяинъясті, нетшкӧ сой вуждінъястӧ... «Юр пиньястӧ пӧ перъялас»... — вӧлі пӧслӧвича сы йылысь шуӧ.
...«Орёт в поле ратай, — понукивает.
Сошка у ратая поскрипывает»... —
кыдзи важ древньӧй «Слово о полку Игореве»-ын шусьӧ. Сӧмын «ӧ!»-кайтӧм да дзуртӧм шы ыб вылысь кывліс.
Джуджыд, подмӧм боръясас поздысьліс быдсяма ёг-туруныс, дзоридзыс, лежнӧгыс, йӧнмыс... гагйыс, номырыс, шырыс... Бор бердӧ дзонь агас пасьта он сибав — гыжъялӧ кикарсӧ гӧрысьлысь вирӧдз ёсь йыла емъяса лежнӧг да ӧмидз пу, — гусявліс уна места нянь уджалысьлысь весь. Векньыд, дженьыдик му пластъяс нӧшта нин ёна торкисны — таляссисны ӧти-мӧд гӧрысьӧн му шӧрӧдзыс...
Кӧдзлісны — ид, сю... и — бара ид. А мукӧд дырйи дорвыв кык-куим во — ид. Бӧрынджык (1900ʼ вояссянь) пондісны кӧдзны тшӧтш зӧр. Шобді эз нэммыв.
Нянь — кодыркӧ воліс (ӧтиысь дас во пиас), кодыркӧ — эз. Усьлі, сісьмывліс... Косьмывліс кок йылас. Кынмывліс — «ляс»!.. Тшӧкыда кӧдзлісны: китырӧн-китырӧн койлісны ид кӧть сю...
1905ʼ во татчӧ му вылас вайис пурта гӧр, вятскӧй косуля (земство тӧргуйтліс-разӧдліс крестьяна пӧвстӧ). Майбыр нин сійӧ пу гӧр дінад: лэчыд ёсь амыся, пурта — турун вуж орйӧдлӧ, шабала — ылӧ шыблалӧ мусӧ... Кыдз пу гӧр ньӧр пыдди чаль чунь кыза кӧрт тасъяс, эз нин быд здук да пезьды... Дас вит во сӧмын нэмыс вӧлі косуля гӧрлӧн. Косулясӧ вежис плуг: Октябр вайис кӧрт гӧгыля гӧр. Ас гӧр да косуля кӧ сунки-санки, пырӧ-петӧ, ветлісны да сойяссӧ гӧрысьлысь нетшкылісны, — плуг благодать! Лапаа, руля, гӧгыля, винтъяса — пасьтасьыс кутшӧма босьтны-и, джудждасьыс пыді-ӧ колӧ-и, — ставсӧ позьӧ лӧсьӧдны, кыдзи гажыд петӧ. Муркӧдӧ-сёйӧ мутӧ, вурыштӧ-гартӧ улысас... Добра! А гӧрысьлы сӧмын бӧрсяньыс ветлӧдлы да пӧрӧмсьыс воропӧдыс кутышт, гӧрбыльвидзтӧг ни чатӧр пыркниттӧг... сӧмын бергавны сьӧкыд, но кужысьлӧн и сійӧ кокньыда артмӧ, гӧгыль вылас ветлӧ. Сэтшӧм нин лӧсьыд, дыш весиг бергӧдчыны бӧрсӧ, кӧть век мунан. «Мед пӧ эськӧ кузь-кузь вӧлі муыд: верст, кык, ыб вомӧныс!..» Лои и сійӧ — боръяс вешйисны дзик потшӧс бердӧдзыс. Мечтаа вӧт пӧри вемӧсӧ — сувтіс колхоз... И вот трактор, — некорсӧ кывлытӧм, вӧвлытӧмтор...
«...Оз сьӧд пывсян ломтысь
ыб потшӧс бердын
Макар Петырлӧн.
Оз и тшын чепсась рынышсьыс
Кӧсьта гӧтырлӧн...
Тайӧ тай трактор,
ветымын вӧв вына
ён багатыр,
сувтӧны косявны
сё вося бор...»
Эз повзьыны и ӧнія вӧльдінса, важ пӧльясныс моз, кыдз кольӧм во ыб выланыс вундігӧн юр весьтаныс пондіс жургыны-лэбавны ыджыд пӧтка — аэроплан... Эз садьтӧгныс ӧтарӧ-мӧдарӧ сюв-сяв пышйыны, кыдз вӧлі ӧтчыд (и эз на зэв важӧн, — 1898ʼ воӧ) артельӧн тыла кӧдзигӧн, кодыр аддзисны страшнӧй кутш пӧткалысь изображенньӧсӧ сӧмын, — сарскӧй орёл знак лесник морӧсысь, да вӧвъяснысӧ и став кӧлуйнысӧ эновтісны да пышйисны садьтӧгныс... Тӧдісны ӧнія йӧз, мый тайӧ абу сарскӧй орёл, кокасьысь кутш, кӧть и ыджыд сыысь тушанас сё кымын пӧв, и ёнджык сюрс раз... Эз и юраныс волы мӧвптор ни сьӧлӧманыс страк, мый пӧ тайӧ вот уськӧдчас на вылӧ, пондас би ньӧвъяс шӧтны, гымавны-лыйлыны — кӧдзны смерть... Э-эз. Тӧдісны, мый тайӧ абу и кырныш, лёк произвол...
— Но, мый нӧ та дыра кытшлалӧ, оз пуксьы? — шензьыны нин пондісны «Вӧр фронтса» йӧз, кодыр аэроплан зэв нин уліті лэбалӧ, быттьӧ мыйкӧ видзӧдалігтыр корсьысьӧ.
Пондісны весь нин шенасьны шапкаясӧн да горзыны: «Татчӧ, татчӧ!.. Таті шыльыд! Эн пов!» — збоймӧдісны лётчикӧс думсьыныс. Но сійӧ пуксис аслас корсьӧминӧ — вундӧм идза под вылӧ: эз кӧсйы сӧветскӧй лётчик талявны-лякны коллективлысь весиг керка места пасьта кӧдза тыра му... Ӧд вӧлі сылӧн тыр права, пикӧ воӧм бӧрын, государственнӧй машинаӧн пуксьыны кӧть кытчӧ! Лётчикыс вӧлі воштӧма лэбзян направленньӧсӧ-нырвизьсӧ: вӧлі кыз руа арся лун, да содтӧд рытладор нин, кадыс — рӧмдӧ, а сотаныс (горючӧйыс) вӧлӧма этша, сійӧн невӧляысь и лоӧма му бердӧ увтасмӧдчыны да пуксьыны... Тайӧ шусьӧ удж водзын вежавидзӧм, удж уважайтӧм!
И локтӧ син водзӧ, сувтӧ паметьӧ мӧд «картина» — помещик дырся, барщина кадся: сідз жӧ ар, кыдзи ӧні, вундан кад. Роч крепостнӧй крестьяналӧн ыбъяс, муяс... Нянь идравтӧм на, вундытӧм. (Ни жнейка, ни трактор, ни аэроплан, некӧн нинӧм сэтшӧмтор, дерт, эз дукыс вӧв.) Но вӧвлі произвол.
Укайтӧ-гӧняйтлӧ верзьӧма вӧла, понъяса, егеръяса помещик-пан. Сю муяс, зӧр муяс вывті... крестьянскӧй наделъяс йӧрті... вӧтлысьӧ, «травитӧ» кӧчӧс... Ляксьӧ, водӧ вӧвъяс, понъяс кок улын сю, ид, зӧр... Пӧрласьӧны чумалияс, пазалӧны кольтаяс... А кӧч быттьӧ «нарошнӧ» дзебсясьӧ медтшӧкыд сю пытшкас...
Гашкӧ, норасян, кодлыкӧ жалуйтчан! Кодлы? — Помещик — медыджыд, законсьыс вылын. Судтӧг, ас суднас вермас ыстыны Сибырӧ, вузалас, вежсяс мӧд помещиккӧд понйӧн да мортӧн воча... Нинӧм он кер, нинӧм он вӧч, он лысьт шыасьны, кодыр сійӧ кыйӧ кӧч.
(Тасянь и петӧма «потрава» кыв рочьяслӧн, «травить» — значит талявны, лякны... Но и коми вежӧртасын тайӧ кывйыс «кӧч лякӧдны» эм жӧ, тыдалӧ, коркӧ сэтшӧм забавникъясыс вӧлӧмаӧсь и войвылын — тан.
Кыйӧны и миян вӧльдінса кӧчтӧ, и кыйлісны вексӧ, но оз «для забавы» мӧдлы вред вӧчӧмӧн, а аслыныс да государстволы ыджыд пӧльзаӧн: таво на Вӧльдінса пушторгын агент Савич чукӧртіс бур пушнина урожай — кӧч куӧн, ур куӧн и мукӧд звер куӧн, кыйсьысьяс бара на сетісны Сӧвет страналы зарни валюта уна тысяча дон: а кӧчьяснас вердісны вӧр лэдзысьясӧс; кыйӧны кӧчӧс — капканӧн, лэчкӧн да лыйӧмӧн, а пӧльяс кыйлӧмаӧсь кӧчтӧ «пыльӧм»-ӧн да гуӧн (кодъясны сыв му дырйи арнас гуяс да маскируйтасны, «йиркъясны» вӧсньыдик ньӧръясӧн да лыскӧн, и тӧвбыд сиасясны-кыйсясны); сён бокшаясӧд, нюкысъяс пӧлӧн вӧрӧд пондан мунны да мукӧд дырйи друг гургысян-вӧян, ичӧтик гуыд нитшнас ув сорыс саялӧма-«бурдӧма» да он и казяв. Сутш сувтлан сэтшӧминас, тӧд вылад усьлӧ: абу-ӧ чудьяс «гуасьлӧмаӧсь» татчӧ? Да, чудь пӧльяс кынӧмпӧт перйӧм понда кодйысьлӧмаӧсь, кӧч кыйдӧсъяс вӧчлӧмаӧсь... Няньтӧм олӧмыд ёна заставляйтліс зільны найӧс кыйны-вины не сӧмын звер-пӧтка, чери-яй, но и быдсяма суррогатсӧ вӧлі лоӧ корсьысьны сёйны — качсянь, вотӧссянь да турун быдмӧгъясӧдз: и «кӧккуз», и «гӧни вуж», и «кӧч нянь» турун, и «утка лап», и «азьгум» — быдторйӧн тыртны тшыг кынӧм вытьтӧ...)
1902ʼ воӧ Вӧльдінӧ важ земство восьтыліс первойысь школа; ичӧтик дзескыд крестьянскӧй керкаын кык десятка велӧдчысь челядь вӧлі... Но кулӧм «наука» места вылас и кувсьыліс, — ни ӧти мортӧс эз вермыв тыдовтчӧдны-босьтчӧдны да петкӧдны асланыс сиктысь водзӧ. Сӧмын Октябрса революция бӧрын заводитӧны тыдовтчавны активнӧй культурнӧй йӧз. Но медся ёна босьтчӧны реконструкция кадсянь, первой пятилетка вояссянь. Ӧні уна нин велӧдчӧ-сюсьмӧдчӧ областнӧй да краевӧй каръясын. Унаӧн служитӧны сӧветскӧй учрежденньӧясын район пасьта и обласьтын (а водзын ӧд «эз шогмывны»). Культуралань мунӧны чожа. Петӧны выль сӧветскӧй йӧз. Вӧльдінса уджалысь йӧз пӧвстысь Эжва йылын медводз тыдовтчӧны вӧр фронтвывса удж геройяс, медводз найӧ заводитчӧны перестраивайтчыны индустрияа олӧмӧ: оз прӧста налӧн колхозныс шусьы «Вӧр фронт» нимӧн; кыдз лозунг найӧ сувтӧдісны ас водзаныс сійӧ нимсӧ! Надёжнӧя тувччалӧны найӧ колхознӧй кӧзяйствоӧн судзсяна, культурнӧя олӧмӧ.
Эмӧсь нин Вӧльдінлӧн аслас знатнӧй, почёта йӧз, удж геройяс (шуам найӧс сідз, кыдз шуӧны гортаныс, прӧстӧ коми ног — «вичавтӧг», «овнаавтӧг», сы понда налӧн шедӧдӧм правоыс оз чин): скӧтнича — мӧсъяслӧн, кукъяслӧн тӧждысьысь ань — Иван Парась, кодӧс тӧдӧ обласьт и край, коді аддзывліс Мӧскуа и Кремль; активист-боеч Степан Ӧльӧксей, краснӧй партизан Ӧньӧ Иван; вӧр фронт уджвывса ударникъяс — Мик Иван Вась, Семен Степан, Ёгор Семӧ Ӧльӧксей, Иван Опонь; бригадир Митрӧпан Павел; кыскасьысьяс — збой, авъя нывъяс — Микол Наталь, Ёгор Матрен и мукӧд унаӧн, — дружнӧй колхознӧй семья, ӧтважнӧй войтыр... Энтузиаст сьӧлӧма, культурнӧй морт Ӧньӧ Ладим, большевик вынйӧрӧн веськӧдлӧ наӧн да смела нуӧдӧ «Вӧр фронт» колхозса колхозникъясӧс судзсяна, культурнӧй олӧмӧ...
Вежсьӧ и ортсыыс сикт чужӧмлӧн — выль скӧтнӧй дворъясӧн, колхознӧй выль керкаӧн. Двореч кодь ыджыд да мича сулалӧ сикт шӧрас мыльк йылын выль школа! Сё лыда велӧдчысь челядь — зонпосни, нывъяс — быдмӧны-велӧдчӧны ас, чужан, гӧгӧрвоан кыв вылын. Оз мёртвӧй наука велӧдны. Сӧветскӧй школа олӧмыс кодь жӧ ловъя. Коммунист партиялӧн да Сӧвет власьтлӧн национальнӧй политика посни ас кывъя йӧз дінӧ, важӧн нартитӧм, «весьӧпӧрӧм» йӧз дінӧ, медся нин быдмысь пӧкӧленньӧ дінӧ, найӧс велӧдӧм-воспитайтӧм дінӧ кыдзи бур мамлӧн тӧжд.
«И босьтіс сійӧ кутшӧмкӧ паныдасьысь аньлысь висьлӧс кагасӧ ки вылас, сьӧлӧм бердас топӧдіс небыда-небыда и нуис ки пыдӧс вылас шоныд лов шынас пӧлялігтырйи....»
— Олӧй пӧ, быдмӧй! Ловзьӧй «чудь» пиян!
И олӧны-быдмӧны, велӧдчӧны гажа, кыпыд двореч-керкаясын. Гажа шумӧн-гажӧн тырлӧны гулыд классъяс ворсігъясӧн...
А ыб потшӧс бердын, кулигаӧ тӧдтӧг кольӧмӧн пыр на сулалӧ жугыля пемыд лыска, морт нима пу — «Карп коз». Тайӧ оз Карплысь паметьсӧ видз, пемыд паметьсӧ, тайӧ казьтывлӧ Вӧльдінлысь важ гажтӧм пемыд ӧткӧн-ӧткӧн мужик олӧмъяссӧ — Ӧньӧсь Иванъяслысь, Трипан Васьлысь, Епим Карпъяслысь...
— Ӧтвынӧн, ӧтувйӧн — дружнӧ! — Со ӧнія Вӧльдінса колхознӧй крестьяналӧн лозунг.
* * *
Уна нин кольӧма во, сулалӧ Вӧльдін Эжва ю йылын, ылын. Уна нин воліс гожӧм и тӧв — усьлі, сывлі лым, кынмывліс, воссьывліс Эжва рыӧн. Быд во тулысын Лун саридзсянь — «сювчӧж-котырӧн, юсь-кельӧбӧн» — волывліс вадор пӧтка, мича бордтывъя утка, и горзігтыр, чужан муыскӧд прӧщайтчиг лэбліс бӧр арын. Быд во катліс и кывтліс Вой моресянь гӧрд чигъя чими кульмыны...
И сулаліс сикт. И олісны сиктын йӧз. Уна пӧлӧс инмывліс тӧв, — быгӧдіс лым, пожъяліс зэр, воймӧм керка стынъясӧ, стенъясӧ швачӧдліс шер... Стракӧн повзьыліс пуж водзвылын мужиклӧн сьӧлӧм. Джынвыйӧ весьӧпӧрлі ушкуйникъяс биӧн-гымӧн лыянысь. Сювтчыны-повны лолі унаысь чиновник водзын...
Эз нин этша пӧкӧленньӧ вежсьы Вӧльдінлӧн. Но сэтшӧм этша ми тӧдам, сэтшӧм этша кольӧма памятникыс важ олан нэмъясысь. Ӧнія выль пӧкӧленньӧ сы могысь шудаджык — гижас ӧнія олӧмсӧ и важсӧ тшӧтш бурджыка миянысь...
Вӧльдін, Вӧльдін! Мыйтӧм ме тэ йылысь эг туясь да гиж, но загадкаӧн на колин, сулалан син водзын аслад Чудь ина нимъяснад, овмӧдчылӧмнад... Но ме туяла на тэнӧ! Ката Вӧль юӧд, муна «Мӧскапас» ордым кузя, Оч пармаясӧд рытыв-войвыв... Кывта Мезень юӧд, воа Беломорйӧӧ, Кардорӧ — Двина ю вом дорын сулалысь... — Сэн аддзывлі ме еджгов синъяса, руд пӧим юрсияса чудь потомок нылӧс...
