ВИДЗЧЫСЬӦЙ ДА БУРДӦДЧӦЙ ЛЁКВИСЬӦМЫСЬ
Лёквисьӧмысь йӧзлы уна омӧль.
Лёквисьӧм зэв омӧль, зэв пеж висьӧм. Ӧти йӧз оланін му вылын абу, кӧні сійӧ оз сісьты йӧзӧс. Роч муын сійӧ паськалӧма важӧн нин. Вывті ёна разӧдчис медбӧръя косьяс бӧрын — немецкӧй да гражданскӧй войнаяс бӧрын. Куш ӧти Мӧскуаын 1922-ӧд воын лёквисьӧмӧн висьӧмаӧсь 38000 морт.
А мыйта татшӧм висьысьыс став Сӧвет республикаясас! Тамбовса, Саратовса, Пензаса, Воронежса губерняясын эмӧсь быдса уездъяс лёквисьӧмӧн висьӧны йӧзыс. Тайӧ губерняясас эмӧсь вӧлӧсьтъяс, кӧні ӧти морттӧг, пузчужӧм кагасянь китӧм-коктӧм пӧчӧдз, ставныс лёквисьӧмӧн висьӧны. Сэтшӧм вӧлӧсьтъяссӧ нимтӧны «Чангыльныр сиктӧн» (деревня «Курноска»). Сійӧ сы вӧсна, мый лёквисьӧмаяслӧн ныр гӧчыс сісьмӧ, нырыс чангыльтчӧ. Лёквисьӧмӧн висьӧны оз сӧмын миян муын, висьӧны и мукӧд государствоясын, нӧшта ёнджыка миянын дорысь. Францияын дасӧд юкӧн йӧзыс висьӧ лёквисьӧмӧн. Нӧшта сэні быд сё морт пытшкысь нелямыныс кулӧ сьӧлӧм висьӧмысь, юр вем висьӧмысь, ты-мус висьӧмысь да вӧрк висьӧмысь. Став тайӧ висьӧмыс лёквисьӧмӧн висьӧм помысь. Немеч столичаын, Берлин карын, быд сё морт мужчина пытшкысь кызьыс лёквисьӧма. Бельгияын сідз жӧ: 1922-ӧд воын лёквисьӧмӧн висьысь сэні вӧлӧма миллион джын морт, а Бельгияыс ӧд ачыс зэв ичӧтик государство. Та серти со ми аддзам, кутшӧм ёна паськалӧма лёквисьӧм быдлаын.
Миянын, Коми муын, зэв жӧ ёна сійӧ паськалӧма. Колӧ сійӧс бырӧдны. Тайӧ нигаас гижӧма, кутшӧм уна лёктор мортлы лёквисьӧмыс вӧчӧ. Тшӧтш тані гижӧма, кыдзи колӧ сыысь видзчысьны. Тайӧ нигасӧ колӧ быд коми мортлы лыддьыны. Кор мортыс гӧгӧрвоас став лёксӧ лёквисьӧмысь, кутас сыысь видзчысьны.
* * *
Лёквисьӧм зэв вуджысь. Быд вуджана висьӧм лоӧ зэв поснидик гагъяссянь. Лёквисьӧм сэтшӧм жӧ посньыдик гагъяссянь паськалӧ.
Лёквисьӧм гаг кӧ веськалас морт яйӧ — рӧдмас, паськӧдчас сэтчӧ, лэдзас зэв ён яд. Сійӧ ядыс и сісьтӧ морттӧ.
Лёквисьӧм гагъясӧс позьӧ аддзыны висьысь морт орысь, дулльысь, сітысь. Сӧмын найӧ сэтшӧм поснидикӧсь, куш синмӧн, ыдждӧдан стеклӧ пыр видзӧдтӧг, он аддзы. Сэтшӧм ыдждӧдан стеклӧяссӧ лӧсьӧдӧма ыргӧн трубкаясӧ, ставнас шусьӧны микроскопӧн. Ыдждӧдан стеклӧясыс видзӧдантортӧ вермӧны ыдждӧдны сюрс пӧв, дас сюрс пӧв. Лёквисьӧмалысь кӧ босьтан вир войтсӧ, мавтан сійӧн торъя стеклӧтор, косьтан сійӧс, сэсся мичӧдан (краситан) аслыспӧлӧс краскаӧн да пондан видзӧдны микроскопӧн, аддзан: стеклӧтор вылас лоӧны винт модаа либӧ пробка перъялан штопор модаа вӧсньыдик сунис пом кодьяс. Сійӧ сунис пом кодьясыс и эм лёквисьӧм гагъясыс. Винт кодь модаысла найӧс шуӧны спирохетаӧн.
Татшӧм вывті посни гагъяссӧ шуӧны микробъясӧн. Найӧ бус чирысь на ичӧтӧсь. Бус чиръясыд шонді югӧр водзын тыдалӧны, а микробыд оз. Ыджыд-ӧ либӧ ва войт, а сэтчӧ уна миллион микроб тӧрӧ, сэтшӧм найӧ посниӧсь. Микробъяс олӧны быд ваын, муын, сынӧдын, морт тушаын, сёян-юанын, морт шойясын, скӧт вылын, быд сикас кӧдза быдтас вылын. Сӧмын ми, вывті посньыдысла, ог аддзӧй найӧс, ог аддзӧй налысь лёк вӧчӧмсӧ.
Веськаласны микробъясыд морт пытшкӧ дай висьмӧдасны сійӧс. Тадзи висьмӧны: биависьӧмӧн, колераӧн, пистиӧн, чакоткаӧн.
Эмӧсь и колан микробъяс, шузьӧдчыны. Рокӧсын да гущаын найӧ тырыс. Натӧг эськӧ няньтӧ немторйӧн лои шузьӧдны, шомйӧвтӧ вӧчны.
Эмӧсь му куйӧдалысь микробъяс. Сӧмын тайӧ нигаас колан микробъяс йылысь ми ог кутӧй сёрнитны. Висьталамӧ сӧмын лёквисьӧм микробъяс йылысь, спирохетаяс йылысь.
Лёквисьӧм гаг — микроб — олӧ морт вирын, дулльын, ньылӧмын (пӧсьын), кыдзи шуасны, морт сӧкын,
Лёквисьӧма морт паськӧмыс, тасьті-паньысь да мукӧдысь колӧ повны, ляксьӧмаӧсь кӧ найӧ сійӧ уль вирӧн, орӧн либӧ дулльӧн. Косьмӧмаӧсь кӧ нин найӧ — шуам, сутки бӧрын найӧн вӧдитчӧм мысти — сэки повны наысь немтор: сэки гагъясыс тшӧтш жӧ нин косьмӧмаӧсь. Мортыд висьмӧ сӧмын сэки, кор сы вылӧ либӧ сы пытшкӧ веськалас ловъя гаг. Кокниа лёквисьӧмыд вуджӧ окасигӧн либӧ лёквисьӧмалысь паськӧмсӧ да тасьті-паньсӧ мыськигӧн.
Чакоткалӧн, пистилӧн, скарлатиналӧн, ляті висьӧмлӧн (кор) гагъясыс олӧны весиг сынӧдын. Сы вӧсна найӧ вермӧны пырны морт пытшкӧ вомӧдыс, лолалігас; вермӧны пуксьыны сы вылӧ ветлӧдлігас. Мортыс кӧ висьлӧс, либӧ кӧнкӧ кӧ сылӧн гыжна эм, сійӧ сэки висьмас нин.
Лёквисьӧм гагъяс сынӧдын абуӧсь, оз вермыны найӧ сэні овны: косьмӧны бус пытшкас. Сы вӧсна сынӧдысь найӧ оз вермыны шедны.
Лёквисьӧм миянлы шедӧ гыж туйясӧд, вундысьӧминъясӧд, лудік-тӧрӧкан курччӧминъясӧд. Вундысьӧм, курччалӧм, гыжна туйяс миян оз быравлы. Пыр найӧ эмӧсь кокын, вом пытшкӧсын, кынӧмын чорыд сёянъяс бӧрын.
Видзӧдламӧ ӧні, кыдзи йӧз висьмӧны лёквисьӧмӧн.
Лёквисьӧмӧн висьмӧмъяс йылысь.
Кыдзи эськӧ лёквисьӧмыс дзоньвидза мортыслы шедӧ? Лёквисьӧм гаглы морт пытшкӧ пырӧмысь дон мынтыны оз ков. Сійӧ пырӧ сэтчӧ быд ногыс. Мед кокниа сюрӧ гозъя моз узьлігӧн. Тадзи висьӧмыс лоӧ яндзимсянь. Висьысь морт яндзим дойысь гагйыс вуджӧ дзоньвидза морт яндзимӧ. Дзоньвидза мортыслӧн кӧ яндзимас гыжнаяс эмӧсь, гагйыс веськалӧ сэтчӧ, овмӧдчӧ сэні. Вежон кык куим мысти лёквисьӧм гаг вуджӧм бӧртиыс гыжнаын лоӧ чорыд гӧрӧд кодь, анькытш ыджда кымын. Сэсся гӧрӧд вывсьыс кучикыс шлювӧ, кольӧ чорыд доргӧгӧра, чорыд пыдӧса гӧрдоват дой (язва), шусьӧ чорыд шанкрӧн (твердый шанкр).Тайӧ дойыс унджыкысьсӧ оз доймы ни оз луд. Унаысь висьысьясыс оз и казявлыны висьмӧмнысӧ. Сы бӧрын сэсся регыд мортыслы пакъясас лэдзалӧ доймытӧм нерӧдъяс. Посньыдик, небыдик нерӧдъясыд эськӧ быд мортлӧн эм да, дзоньвидза мортыдлӧн кучик пытштіыс ки улад найӧ оз тӧдчыны.
Висьмӧм дой пыдӧссьыс кӧ вундыштан ичӧтик кучик кодь тор, видзӧдлан сы вылӧ ыдждӧдан стеклӧ пыр, аддзан лёквисьӧм гагъясӧс. Сідзкӧ вежон кык-куим висьмӧм мысти лёквисьӧм гагъяслӧн позйыс лоӧ дойыд. Вежон кык-куим лёквисьӧм, дойын кындзи, туша кузьтаын некытӧні абу. Висьысь, кыдзи шуим нин водзын, оз тӧд ассьыс висьӧмсӧ: уджалӧ, сёйӧ-юӧ воддза моз жӧ.
Лёквисьӧм оз сӧмын гозъя моз узьлігӧн шед. Сійӧ кӧвъясьӧ мортлы уна ногӧн. Кокньыда вуджӧ окасигӧн. Сэки чорыд шанкрыс паръяд лоӧ. Вуджӧ тасьтісянь, паньсянь, висьысь бӧрын пуан ваӧн мыськавтӧг кӧ вӧдитчан найӧн. Сэки чорыд шанкрыс вермас лоны вом пытшкӧсад, парйын, кыв йылын, пинь анын. Вермас висьӧмыд кӧласьны пывсигӧн либӧ асмогасигӧн, пукалӧма кӧ сійӧ местаас висьысь да войтӧдӧма сэтчӧ ас дойсьыс орсӧ. Верман висьмыны шырсигӧн, шырансяньыс, оз кӧ шырысьыс чышкы сійӧс косӧдз лёквисьӧмаӧс шырӧм бӧрын. Вуджӧ ӧти тасьтіысь висьыськӧд сёйигӧн, ӧти кузьчышъянӧ чышкысигӧн, ӧти вольпасьын узьлігӧн, ӧти чигарка куритігӧн. Пузчужӧм кагасянь висьӧм вермӧ вуджны сійӧс нёньӧдысьыслы. Чорыд шанкрыс сэки лоӧ сійӧ нёнь юръясын. Докторъяслы лёквисьӧмаяслысь дойсӧ видлалігӧн висьӧмыс вуджлывлӧ, бабкаяслы — лёквисьӧма бабаяскӧд вӧдитчигӧн; вурсьысьяслы — емъяссянь, булавкаяссянь. Найӧ мукӧддырйиыс ӧтпырйӧ уна ем либӧ булавка вомас босьтӧны, сэсся, кор эштас уджыс, бӧр пуктасны найӧс ӧтчукӧрӧ. Дзоньвидза вурсьысь кӧ висьысь бӧрын босьтас вомас булавкатӧ, лоӧ сэні чорыд шанкр. Лёквисьӧма мам-батьсянь лёквисьӧма кага чужӧ. Висьысь челядьяс зэв ӧдйӧ да кокниа разӧдӧны висьӧмъястӧ: чачаясӧн, ворсігӧн. Унаысь пӧрысь йӧз кыв йывнаныс синмысь ёг перъявлывлӧны. А он ӧд тӧд, кутшӧм сійӧ морт: дзоньвидза али абу. Ёг перйысьыд зэв кокниа кывнас вермас сюйны синмад лёквисьӧм гаг, быттьӧ дерт ачыс кӧ сійӧ лёквисьӧма. Сылы ёг перйӧмысь ыджыд аттьӧ шуасны, а оз тӧдны, кутшӧм ыджыд лёк вӧчис: гагйыд зэв ичӧт да дойдтӧмысла синмад веськалӧмыс оз кыв. Пемыд деревняясад пӧшти пыр кага бӧрдігӧн вомас сюйӧны курччалӧм рудзӧг нянь рузум пытшкын. Уна кӧзяева ӧд оз тӧдны дзоньвидза абу налӧн кага видзысьыс. Лёквисьӧма кӧ сійӧ, рузум нёньыскӧд тшӧтш аслас дульнас вермас сюйны кагаыслы ассьыс лёквисьӧмсӧ. Нӧшта ӧбраз окалігӧн унаысь вуджлывлӧ лёквисьӧмыд. Вичкоад йӧзыд уна волӧ, быдсяма сикасыс: дзоньвидзаыс и висьысьыс. Висьысьыд окыштас ӧбразтӧ либӧ кресттӧ, коляс сэтчӧ лёквисьӧм гагсӧ. Сы бӧрын сэсся сійӧ жӧ места окыштас дзоньвидза морт дай висьмас. Нӧшта на уна ногӧн вермӧ вуджны лёквисьӧмыд, ставсӧ татчӧ гижны он вермы, оз тӧр нигаас.
Кӧть кутшӧм ногӧн мортыд висьмас лёквисьӧмӧн, лёквисьӧм дойыс лоӧ войдӧр сэтчӧ, кытчӧ вуджас лёквисьӧм гагйыс.
Лёквисьӧмаяс зэв уна быдлаын. Быдлаӧ найӧ разӧдӧны ассьыныс висьӧмнысӧ. Лёквисьӧм вуджӧмысь ми огӧ кутӧ сэтшӧма повны, кутам кӧ тӧдны, кыдзи сійӧ вуджӧ. Сэки ми асьным кутам сыысь видзчысьны. Ми ӧні унатор на ог тӧдӧ, сы вӧсна унаысь сюрлывлам капканӧ, унаысь аслыным асьным корсям висьӧмсӧ.
Унаӧн шуӧны, лёквисьӧм пӧ лоӧ сӧмын гозйӧн узьлігӧн. Сійӧ абу дзик сідзи. Водзынджык миян гижӧма нин лои кымын ногӧн сійӧ вермӧ вуджны. Деревняясын лёквисьӧмыд гозйӧдчӧм помысь шоч. Сэтчӧ вайӧны сійӧс сӧмын карын уджалысьяс да салдатъяс. Висьысьясыд узясны гортаныс гӧтырыскӧд либӧ нывъяскӧд, — висьмӧдасны найӧс. Насянь сэсся висьӧмыд водзӧ пондас паськавны: киасигӧн (здоровайтчигӧн), ӧтлаысь сёйиг-юигӧн, ӧтлаын олігӧн. Гозъя моз узигӧн висьмӧм деревняын дас висьмӧмын сӧмын ӧти, мукӧдыс — ӧкмысыс — мукӧд ногӧн висьмӧм (абу гозйӧдчылӧмысь). Гырысь каръясын кыз висьмӧмыс лоӧ гозйӧн узьлӧмысь, медся ёна публичнӧй керкаясын.
Лёквисьӧмӧн висьӧм.
Кыдзи нӧ лёквисьӧмыс висьӧдӧ?
Лёквисьӧмӧн висьӧм быдӧнлӧн мунӧ ӧтмоза. Висьмӧм мысти пыр жӧ позьӧ висьтавны, мый лоӧ висьыськӧд (оз кӧ дерт бурдӧдчы) водзӧ.
Квайт кӧкъямыс вежон мысти висьмӧм бӧрын лёквисьӧм гагъяс петӧны позсьыныс (дойысь — чорыд шанкрысь) морт вирӧ. Сійӧ сэсся разӧдӧ найӧс став туша кузяыс. Висьӧмыс ӧні оз нин ло сӧмын ӧтилаын, а радӧм, туша кузьтаас. Шуӧны, висьӧмыс пӧ мӧд ногаса нин. (Дояс олӧмыс лоӧ первой ногас.) Висьмӧм сэки тӧдчыны нин пондас: висьысь оз вермӧдчы — сылӧн юрыс висьӧ, пыр быттьӧ мудзӧма, кокньыдика кынтыштӧ — йирмӧг, гӧлӧсыс сибдӧ. Уналӧн юрсиыс усьӧ. Вом пытшкӧсас, кывъяс, яндзимас да тушаас кисьтӧ. Мышкуас, морӧсас, ки-кокас да чужӧмас кисьтӧмыс овлывлӧ уна пӧлӧс: мукӧддырйиыс зэв поснидик алӧй чутъяс, мукӧддырйиыс ора, угри кодь, либӧ лӧм кодьяс. Сійӧ кисьтӧмыс оз луд ни оз доймы. Чорыд шанкртӧ моз жӧ уна висьысь оз и тӧдлы сійӧс, либӧ кӧть и тӧдласны, шуасны сійӧс пӧрӧс висьӧмӧн дай ставыс. Тадзи со лёквисьӧмыд, ылӧдлігмоз, босьтӧ морттӧ ас кипод улас.
Тайӧ кисьтӧмъяскӧд тшӧтш лоалӧны улялан кисьтӧдъяс. Вом пытшкӧсын, яндзимын, нёнь увъясын, пакын да кыняувъясын посньыдик ва больяс кодь лоӧны.
Татшӧм улялан кисьтӧдсяньыс висьӧмыс медъёна вуджӧ.
Зэв кокниа вуджӧ лёквисьӧм еджыд чут кодьясысь. Найӧ петӧны ӧтпырйӧ улялан кисьтӧдкӧд. Еджыд чутъяс лоалӧны парйын, пинь анын, вом пытшкӧсын да горшын. Сэки висьыськӧд нинӧм вылӧ оз ков ӧти тасьті-паньысь сёйны. Ӧти дозйысь юны. Он кӧ сэки кут видзчысьны, висьӧмыс пырысь-пыр вуджас тэныд.
Вежон 3–4 мысти лёквисьӧм кисьтӧд бырӧ. Висьысь кӧ эновтчас, оз кут бурдӧдчыны, кымынкӧ тӧлысь мысти сійӧс выльысь кисьтас, да зэв чорыда. Мӧдысь кисьтӧмыд зэв дыр олӧ: во кык, куим, мукӧддырйиыс нӧшта дырджык.
Сійӧ кадын висьысьлӧн унаысь горшыс висьлӧ, гӧлӧсыс сибдӧ, мукӧддырйиыс дзикӧдз сійӧ бырӧ. Юрсиыс усьӧ, юрыс кушмӧ. Чорыд насмука дыр кежлӧ босьтӧ. Синмыс висьмӧ.
Мый жӧ лоӧ висьыськӧд водзӧ?
Водзӧ висьӧм лоӧ ас саяд. Лёквисьӧмысь позьӧ дзикӧдз бурдӧдчыны: эм сыысь зэв бур, ён лекарствояс. Висьысьлы кӧ колӧ дзоньвидзалун, да бурдӧдчыны кӧ пондас сійӧ доктор ордын — бурдас. Нимвидзысьяс ордын да тӧдысьяс ордын бурдны сійӧ оз вермы. Найӧ сӧмын ылӧдласны висьысьтӧ, пӧрйӧдласны сылысь унджык сьӧм да козинъяс, а дзоньвидзалунсӧ ёнджыка торкасны. Кымын водз висьысьыд кутчысяс доктор дінӧ, сымын ӧдйӧ бурдас сійӧ.
Сӧмын сійӧ и ыджыд матыс: оз быдӧн регыдӧн заводитны бурдӧдчыны. Ӧтилы пыр некор — кутшӧмкӧ уджъяс торкӧны; мӧдлы висьӧмыс веськодь, мед висьӧ кӧ; коймӧдлы — яндзим: кутшӧм нин доктор дінӧ мунӧм, мед нин сӧмын висьӧмсӧ некод оз тӧд-а. Эмӧсь и сэтшӧм висьысьяс, кодъяс шуӧны: ен пӧ сетіс, ен и босьтас; докторъясыдлы бурдӧдчӧма нин.
Висьысьяс полӧны бурдӧдчыны, код вылӧ кӧ надейтчӧны, а висьӧмыс найӧс оз виччысь, вӧчӧ ассьыс уджсӧ, жугӧдӧ мортсӧ.
Во нёль-вит мысьт и висьӧм водзӧ чеччыштӧ, коймӧд ногасӧн, медчорыда, медсьӧкыда заводитӧ висьӧдны.
Висьӧмыс ӧні зэв нин пыдӧдз пырӧ, сісьтӧ морттӧ. Весиг ӧд лыяссӧ сылысь сісьтӧ. Орйӧдлӧ сёйӧ мортыдлысь став пытшкӧссӧ: муссӧ, рушку пытшкӧссӧ, сьӧлӧмсӧ, вӧрксӧ, вир сӧнъяссӧ, юр вемсӧ. Быдлаын индӧм инъясас лоалӧны чипан кольк гырся кымын пыкӧсъяс. Став пыкӧсас тырыс лёквисьӧм гагъяс.
Войдӧрсӧ пыкӧсъясыс чорыдӧсь, сэсся небзьӧны, разалыштӧны. На местаӧ воссялӧны дойяс, — дыр сэсся найӧ оз бурдны. Сэтшӧм дойясыс унджыкысьсӧ овлывлӧны кокчӧръясын, юрын, кывйын, пинь анын да ныр гӧчын.
Лыяс висьмӧм бӧрын мортыдлы зэв нин сьӧкыд да делӧ овны: быдлаті зэв ёна юкалӧ, медся нин войясын. Ныр гӧчӧ кутчысьӧм мысти сійӧс орӧдӧ — нырыд вӧйӧ. Сэки нинӧм нин думайтны мичлун йылысь: ныртӧм лоан. Пыкӧсыс кӧ быдмас вом пытшкӧсӧ, недыр мысти сэті воссяс, вомыс ӧтлаасяс ныркӧд. Сэки кизьӧр сёян сёйигӧн сійӧ кутас веськавны нырӧ. Мортыс пондас сёрнитны ныр пырыс, кыдз шуасны, назгыны. Лёквисьӧм дойыс кӧ лоӧ горшас, сэки сёрнитны зэв сьӧкыд, сёрнитанінъясыс сісьмаласны да. Гӧлӧсыд сибдӧ, сёрнитігӧн ӧдва вишкӧ. Сэтшӧмыдлы и лолавныс тшӧтш сьӧкыд. Мукӧддырйиыс горшса пыкӧсыс ямигас тшупӧдӧн-тшупӧдӧн бурдӧ, чукыртӧ, кӧрӧ лолаланінсӧ. Сэки мортыс лолавныс дзик нин оз вермы, пӧдтӧ сійӧс. Сэтшӧмъяслысь гырысь каръясын горшсӧ ортсысяньыс розьӧдӧны, сюйӧны сэтчӧ укладысь вӧчӧм трубка. Сы пыр сэсся и лолалӧ мортыс. Пыкӧсыс кӧ лоӧ сьӧлӧмын, мускын, вӧркын, сэки морттӧ он нин бурдӧд. Сэки сійӧ либӧ кулӧ, либӧ кулӧма нисьӧ ловйӧн кольӧ: уджавны ни овны прамӧя оз нин кут вермыны. Лёквисьӧмыс кӧ синмӧ шыбитчас, мортыд сэки синтӧммӧ. Медся омӧль, лёквисьӧм гагъяс кӧ веськалӧны юр вемӧ либӧ сюрса лы вемӧ. Аслас бурдӧдчытӧмысла мортыслӧн войдӧр ки-кокыс косьмӧ, сэсся кулӧ сійӧ. Тайӧ мый на, страсьтыс со кӧні: висьӧмыс морттӧ оз другӧн косьты, а вочасӧн: войдӧр ӧтилаті, сэсся мӧдлаті — туша кузяыс сійӧ паськалас. Мортыд сыысь оз кув, дыр мучитчас, нӧшта йӧймас.
Ёна омӧль да полана лёквисьӧмыд нӧшта сы вӧсна, мый вуджӧ сійӧ мам-батьсяньыс челядьыслы. Кагаыд мамсяньыс мам кынӧмас на ещӧ висьмӧ, чужӧмсяньыс нин сійӧ лёквисьӧма лоӧ. Сӧмын сійӧ бур, лёквисьӧма нывбабаясыд шоча вайӧны ловъя челядьсӧ: унджыкысьсӧ найӧ шоймӧны, кадысь водз вайӧны кагасӧ. Да кӧть сэтшӧм висьысьыдлӧн и чужӧ ловъя кагаыс, чужӧ сійӧ дзик пӧрысь морт кодьӧн: чукыра чужӧма, руш кучика, ваболльӧн либӧ чутъясӧн моз кисьтӧм тушаа. Вомас кӧ сылӧн кисьтӧдыс, зэв ӧдйӧ висьмӧдас нёньӧдысьсӧ. Лёквисьӧма кагаяс унджыкысьсӧ чужӧны синтӧмӧн, пельтӧмӧн, йӧйӧн. Уна на пиысь гырысь юраӧсь (юр лы пытшкас налӧн ва чукӧрмӧ), рӧдимечаӧсь. Сыктывкарын неважӧн вӧвлі синтӧм Мишка. Сылы сэтшӧм дзоньвидзалунсӧ мам-батьыс казьтыланпом кольлӧмаӧсь: чужлӧма лёквисьӧма мам-батьсянь.
Лёквисьӧма бать-мамлӧн шочиника чужлӧны жӧ кисьттӧм челядьыс, сӧстӧм яяӧсь — оз весиг тӧдчы лёквисьӧмаӧсь абу найӧ. Но та вӧсна оз на позь шуны, мый найӧ дзик дзоньвидзаӧсь. Быдмыштасны ар дас, дас кыкӧдз — висьӧмыс кутас тӧдчыны. Мортыд кутас висьыштавны, омӧльтчыны. Лыясыс да куснясянінъясыс кутасны юкавны. Синмыс да нырыс висьмасны. Кутас вошласьны тӧлк вывсьыс, сэсся дзикӧдз йӧймас.
Со ӧд кутшӧм полана да лёк лёквисьӧмыд. Оз сійӧ жалит, код дінӧ кутчысяс: войдӧр сійӧс нинӧмӧ воштас, сэсся виас. Оз жалит и висьысьыслысь рӧдсӧ, рӧдвужсӧ. Кагаястӧ, коньӧръясӧс, мам кынӧмас на ещӧ висьмӧдӧ, сісьтӧ нем мыжтӧмъясӧс. Гырысьяссянь лёквисьӧм вуджӧ челядьлы, челядьсянь ӧдйӧ паськалӧ, разалӧ сійӧ мукӧд челядь костын да гырысьяслы.
Лёквисьӧмӧн висьмӧны быдса семьяяс, дзоньвидза котыр пӧрӧны некытчӧ туйтӧм йӧзӧ — инвалидъясӧ. Сідзкӧ, лёквисьӧмыд вайӧ зэв ыджыд лёк и быдса государстволы. Лёквисьӧм вӧсна ёна чинӧ йӧз содӧм (челядясьысьяс шоймӧны) да нем пӧратӧм-пӧраӧ кулӧ уна гырысь да посни йӧз. Лёквисьӧмыд оз сӧмын морт лыдсӧ ну, нуӧ тшӧтш налысь сюсьлунсӧ: кӧні лёквисьӧмыд ёна паськалӧма, сэні йӧзыс абу мукӧдлаын кодь сюсьӧсь. Сэні выльысь чужысьясыс пыр ӧтарӧ омӧльджыкӧсь да омӧльджыкӧсь лоӧны, сэсся и бырӧны дзикӧдз. Со ӧд кутшӧм ыджыд лёк лёквисьӧмысь став йӧзыслы.
Кутшӧм ногӧн видзны лёквисьӧмысь асьтӧ.
Кыдзи нӧ эськӧ лёквисьӧмысь видзчысьны? Сійӧ ытва моз тыртӧ аснас став му пасьтасӧ, сідз жӧ миянлысь мунымӧс. Позьӧ-ӧ сваяяс сувтӧдны паныд йӧз сісьтысь торйыслы?
Тайӧ юаланыс быд вежӧра морт юрын. Позьӧ дерт водзсасьны лёквисьӧмыдкӧд, позьӧ сійӧс дзикӧдз бырӧдны. Велӧдчӧм йӧз да нигаяс велӧдӧны миянӧс, кыдзи колӧ видзчысьны лёквисьӧмысь. Кор кутам ми тӧдны, кыдзи вуджӧ лёквисьӧмыс, кутам тӧдны, кыдзи сыысь видзчысьны.
Узьлігӧн лёквисьӧмӧн висьмӧмысь зэв кокни видзчысьны: он кӧ тӧд дзоньвидза абу мортыс, эн узь сыкӧд дай, эн ов гӧтыркӧд моз. Мужикъяслы висьӧм вуджӧ унджыкысьсӧ гулящӧй нывъяссянь. Мукӧд зонъяс зэв томысянь олӧны нывбабакӧд, ньӧти оз кутны асьнысӧ кыдз сюрӧ олӧмысь. Найӧ шуӧны: нывбабатӧгыс овны пӧ оз позь — висьман. Збыльсӧ, коді сідзи мӧвпалӧ, зэв ёна асьсӧ ылӧдлӧ. Мортыд кӧ томдырйиыс видзчысьӧ кыдз сюрӧ олӧмысь, зэв ыджыд бур аслыс вӧчӧ. Сэтшӧм йӧзыд дзоньвидзаӧсь, вынаӧсьджык мукӧдысь дай сюсьлуныс налӧн бур.
Сьӧкыдджык видзчысьны лёквисьӧмӧн висьмӧмысь мукӧд ногӧн (оз узьлігӧн). Коми шулывлӧ: вермытӧмтор пӧ нинӧм абу. Сідзкӧ и таысь колӧ видзчысьны. Колӧ сӧмын тӧдны, кутшӧм ногӧн ещӧ, узьлӧмысь ӧприч, висьӧм вермӧ вуджны мукӧдлы.
Оз ков вунӧдны, лёквисьӧм шедӧ лёквисьӧм дой дінӧ либӧ дояс инмӧдлӧм кӧлуй дінӧ инмӧдчылӧмысь, кор лёквисьӧм гагъяс вермасны вуджны дзоньвидза мортлы. Сы вӧсна, пӧсь ваӧн мыськытӧм да косӧдз чышкытӧм йӧз тасьті-паньӧн оз ков сёйны-юны, оз ков тӧдтӧм морт вомысь чигарка босьтны. Челядьлы йӧз челядь вомысь чачаяс оз ков сетны. Оз ков окасьны тӧдтӧм йӧзкӧд, кыдзи вӧчӧны ыджыдлун дырйи быд паныдасьыськӧд. Оз ков нёньӧдны йӧз, тӧдтӧм кагаясӧс. Пыр колӧ тӧд вылад кутны, мый миян гӧгӧрын висьысь зэв уна, висьмыны зэв регыд. Колӧ овны ёна видзчысьӧмӧн. Мукӧддырйиыс ӧд висьысьыдлӧн висьӧмыс оз тӧдчы, ветлӧдлӧ сійӧ дзоньвидза йӧз пӧвстті, разӧдӧ висьӧмсӧ. Медкокниа лёквисьӧмыд вуджӧ медводдза да мӧд ногаса висьӧдігас. Коймӧд ногаса висьӧдігӧн оз нин сэтшӧм ёна вудж. Унаӧн дажӧ чайтӧны, коймӧд ногӧн висьӧдігас пӧ сійӧ некутшӧма нин оз вудж. Сійӧ абу сідз. Вуджӧ и сэки, сӧмын висьӧм нуӧдӧм сертиыс-а. Коймӧд ногӧн висьӧдігӧн кӧ лёквисьӧмыс пытшкын, мортыслӧн пытшкӧсыс висьӧ, а эж вылас некутшӧм дой абу, сэки висьӧмыс вуджны мукӧдлы, шуам, ӧтлаын олысьяслы, оз вермы. Лёквисьӧм гагъясыс сэтшӧм висьысьяслӧн эмӧсь вирас. Сы вӧсна, чужӧ кӧ налӧн кага, лёквисьӧма сійӧ лоӧ. Коймӧд ногӧн висьысьлӧн кӧ дойыс кӧнкӧ эж вылын — кокчӧръяс ли, юр лыас ли, кыв йылас ли — сэки висьӧмыд зэв жӧ кокниа вуджӧ, медводдза кык ногса мозыс жӧ.
Кутшӧмкӧ ногӧн кӧ висьман лёквисьӧмӧн, пырысьтӧм-пыр колӧ босьтчыны бурдӧдчыны. Мукӧд висьӧмъясӧн тай больничаӧ мунам, лёк висьӧмнад сідз жӧ колӧ вӧчны: лёквисьӧмыд ӧд сійӧ жӧ висьӧм. Сыысь яндысьны нинӧм. Сійӧ абу мыж, а шудтӧмлун, кодӧс колӧ веськӧдны. Кымын морт ӧд аслас яндысьӧм вӧснаыс дзикӧдз сісьмӧ! Оз весь миян коми йӧз шуны тайӧ висьӧмсӧ лёквисьӧмӧн. Деревнясаяс эськӧ дзеблалӧны нин висьӧмнысӧ, да ӧд карсаяс сэтшӧмӧсь жӧ: яндысьӧны, мед эськӧ некод оз тӧдлы. Полӧны найӧ йӧз серамысь, оз бурдӧдчыны, а висьӧмыс сэккості ӧтарӧ паськалӧ водзӧ. Нӧшта омӧля вӧчӧны унаӧн: доктор дінӧ пыдди мунӧны бурдӧдчыны нимвидзысьяс ордӧ. Сэні сійӧс юкталӧны ӧдзӧс калич мыськалӧм ваӧн да мукӧд пӧлӧс сэтшӧм «лекарствоясӧн». Сэки няйт васьыд висьӧмыс ёнджыка ӧддзӧ. Висьӧмысла да яндзимысла уна том йӧз джагӧдчылӧны. Медъёна дерт яндысьӧны сы вӧсна, чайтӧны, висьӧмыс пӧ вуджис налы гозйӧн узьлігӧн да сійӧн. Сійӧ эськӧ дзик абу сідзи. Миян Роч муын джынсьыс унджык висьысьыс висьмӧны узьлытӧг. Лёквисьӧмысь яндысьны нинӧм. Сійӧ ӧд чакотка да, малярия да, писти да, мукӧд сьӧкыда нуӧдана висьӧмъяс кодь висьӧм жӧ.
Мыйӧн казялан лёквисьӧмӧн висьмӧм, пыр жӧ колӧ зільны бурдӧдчыны. Сӧмын оз ков мунны нимвидзысь ордӧ, либӧ ен вылӧ надейтчыны. Колӧ мунны доктор ордӧ. Докторыс кӧ абу, пельшӧрыс пӧшти быд вӧлӧсьтын нин эм. Лёквисьӧмысь докторъяслӧн эм зэв бур лекарствояс, позьӧ регыдӧн бурдны. Кымын ӧдйӧ висьысь босьтчас бурдӧдчыны, сымын ӧдйӧ сійӧ вермас мынны сыысь. Медводдза да мӧд ногса висьӧдӧмысь позьӧ дзикӧдз бурдны. Коймӧд ногсаысь, оз кӧ вывті чорыда нуӧд, позьӧ жӧ. Сӧмын сійӧ кӧ кутчысьӧма нин мортыслы юр вемас, мускас, либӧ сьӧлӧмас, сэки он нин бурд. Но бурдӧдчыны и сэки колӧ: висьысьлы лоӧ кокниджык дай вермас видзны сійӧс йӧймӧмысь да ки-кок косьмӧмысь.
Лёквисьӧмысь бурдӧдчыны колӧ оз сӧмын ас вӧснаыд, колӧ думыштны челядь вӧснаыд. Лёквисьӧмысь бурдӧдчытӧм бать-мамсянь висьӧмыс вуджӧ челядьыслы. Сійӧс некор оз ков вунӧдны. Челядьыс ни государство дзоньнас оз ошкыны сэтшӧм мам-батьӧс, кодъяс асланыс бурдӧдчытӧмысла паськӧдӧны висьлӧс рӧд.
Кыдзи нӧ эськӧ тӧдмавны, дзикӧдз бурдӧма абу мортыс лёквисьӧмысь? Позьӧ оз шуны мортӧс дзикӧдз бурдӧмӧн, сылӧн кӧ некӧн некутшӧм дой ни кисьтӧм абу? — Оз. Висьӧмыс сылӧн вермас лоны пытшкас, лёквисьӧм гагъясыс кольны вирас. Висьысьлӧн кӧ тыдаланінын некутшӧм дойяс ни кисьтӧм абуӧсь, бурдӧма абу сійӧ дзикӧдз вермас тӧдны сӧмын доктор, вирсӧ видлалӧмӧн. Видлалӧны куим-нёль пӧрйӧ. Гагъяс кӧ вирысь оз сюрны, морт, инӧ, бурдӧма. Позьӧ сылы гӧтрасьны либӧ верӧс сайӧ мунны. Гӧтырыс да челядьыс сылӧн лоӧны дзоньвидзаӧсь.
Кыдзи артельӧн, ӧтувтчӧмӧн став йӧзыслы водзсасьны лёквисьӧмӧн.
Лёквисьӧмысь омӧльыс абу сӧмын висьысьыслы, а став йӧзыслы. Медым бырӧдны омӧльтор, колӧ сійӧс нетшыштны вужнас. Вужйыс кӧ кольӧ, сійӧ выльысь быдмас. Сідз жӧ и лёквисьӧмтӧ: колӧ нетшыштны вужнас, дзикӧдз сійӧс бырӧдны. Ми ӧнӧдз пыр на сёрнитім, кыдзи колӧ видзчысьны да водзсасьны лёквисьӧмкӧд ӧтка мортлы. Оз на позь шуны лёквисьӧмлы пом, кык-куим морт кӧ бурдас. Ӧтка йӧз бурдӧдчӧмӧн лёквисьӧм оз помась, он нетшышт сійӧс вужнас. Колӧ сідзи вӧчны, мед некод оз кут висьны, лёквисьӧмыслы вуджны мед некысь лоӧ. Ӧти морт кӧ ӧд кыдзкӧ висьмас, сысянь сійӧ бара уналы вуджас. Вуж перйыны заводиттӧдз колӧ войдӧр тӧдмавны, кӧні сійӧ вужйыс. Сідз жӧ и лёквисьӧм бырӧдігӧн: колӧ войдӧр тӧдмавны, кысянь сійӧ паськалӧ, кыдзи ёнджыка паськалӧ.
Ми висьталім нин, мый деревняясын лёк висьӧмӧн висьмӧны медъёнасӧ оз гозйӧн узьлігӧн, а мукӧд ногӧн. Сэні, ӧти-кӧ, оз тӧдны, мыйысь лоӧ висьӧмыс, мӧд-кӧ, оз тӧдны, кыдзи сійӧ вуджӧ мӧда-мӧдлы. Семья котыр (Комиын и Рочын), озыр кӧть гӧль, сёйӧны ӧти тасьтіысь, чышкысьӧны ӧти кузьчышъянӧ, узьлӧны ставныс ӧтлаын. Коми да роч крестьяна абу на велалӧмаӧсь овны лючки, кыдзи олӧны англичана да немеч медгӧль крестьянаыс либӧ пабрик заводса уджалысьяс. Сэні быдӧн нин торъя тасьтіысь сёйӧны, торъя кичышкӧдӧ чышкысьӧны, торйӧн узьлӧны. Колӧ эськӧ и миянлы сідзи вӧчны, оз дона сувт, да кыдзкӧ пыр нюжӧдчам. Весиг ӧд миянын карсаяс оз сідзи овны. Сы вӧсна и унаӧн висьмӧны лёквисьӧмӧн, гозйӧн узьлӧмысь ӧприч.
Неважӧн Кашира карын, сё верст сайын Мӧскуасянь (абу сьӧд вӧр шӧр деревняын) вӧлӧма со кутшӧм тор. Воӧма сэтчӧ уджавны Ёгор нима зон деревняысь, овмӧдчӧма Яков вок ордас. Яковыс войдӧр нин кывлӧма, мый Ёгорыс лёквисьӧма, тӧдӧ, мый гӧлӧсыс сылӧн сы вӧсна сибдӧма, аддзӧ парсьыс еджыд вабольяс, а овны семьяас век лэдзӧ, оз видзчысь сыысь. Регыд Яковлӧн гӧтырыс кулӧ. Кольӧ сылӧн куим посни челядь. Яковыс ачыс уджалӧ кӧрт туй вылын, пыр ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлӧ вагонъясын. Гӧтырыс кулӧм бӧрын челядьсӧ пондіс кольны видзны Ёгорыслы. Ёгорыслӧн сійӧ кадын буретш вӧлӧма мӧд ногаса, медвуджысь лёквисьӧмыс. Сійӧ челядьтӧ вердӧ-юкталӧ ӧти тасьтіысь аскӧдыс, ворсӧдӧ найӧс, дуригмозыс чигарка помсӧ воманыс сюйӧ да с. в. Сідзи олігӧн недыр мысти медыджыд кагаыслӧн вом дорас чорыд шанкр лои. Сы бӧрын сэсся висьмисны и кык посниыс. Арланьыс Яков выльысь гӧтрасис. Ёгорыс тшӧтш жӧ. Вайис сійӧ дӧва Аннаӧс, лёквисьӧма аньӧс. Кыкнан гозъяыс овмӧдчисны ӧти вежӧсӧ. Вежон кык-куим мысти Яковлӧн гӧтырыс — Ӧксиння — висьмис лёквисьӧмӧн. Сы бӧрын сэсся Яковыс ачыс. Челядьыс важӧн нин висьӧны, омӧльтчӧны, ки-кок налӧн вӧснялӧ. Яков повзис. Босьтіс сійӧ гӧтырсӧ да челядьсӧ да мунісны петкӧдчывны докторлы. Доктор видлаліс найӧс, шуис: ставныд пӧ ті висянныд лёквисьӧмӧн.
Гыжйыштіс эськӧ Яковыд балябӧжсӧ да, сёр нин.
Яков Ёгор гозъяӧс ыстіс гортсьыс. Ёгор гӧтырыскӧд овмӧдчисны чой ордас, Ӧдя нима чой сылӧн сэні вӧлӧма. Ӧдяыс вӧлӧм мужикыскӧд да нёль челядькӧд олӧны ӧти вежӧсын. Ёгор гозъя сэні жӧ овмӧдчасны. Оласны найӧ куим вежон. Сійӧ куим вежоннас Ӧдя ордса ставныс лёквисьӧмӧн висьмасны. Висьмас тшӧтш Ӧдялӧн пӧдругаыс, челядьыскӧд: найӧ Ӧдя ордӧ пукавны волывлӧмаӧсь. Ӧдя ордсянь Ёгор мунас овны мӧд вок ордас — Микулай ордӧ. Сэні бара жӧ ставныс ӧтлаӧ овмӧдчасны, ӧти тасьті-паньысь кутасны сёйны-юны, ӧти кузьчышъянӧ чышкысьны, ӧтилаын пывсьыны, джоджын ӧтчукӧрын узьлыны. Ёгор гӧтыр — Анна, Микулайлысь кагасӧ, кор мамыс абу, вердӧ курччалӧм сӧсулькиӧн. Регыд кагаыслӧн пинь анас лоӧ дой. Куим вежон мысти сы бӧрын Микулай гӧтырлӧн нёнь юрас лоӧ чорыд шанкр. Висьмасны тшӧтш Микулайыс ачыс да мукӧд челядьыс. Тайӧ мый на, тайӧн став лёкыс оз на помась. Ёгор гӧтыр челядясяс, костті ваяс кага. Вом дорас сылӧн еджыд чут кодьяс, кокас ваболь кодь кисьтӧд. Петкӧдласны докторлы. Лёк висьӧма пӧ тайӧ тіян, шуас сійӧ.
Тайӧ мойдкыв кодь висьтсьыс (абу мойд, збыльысь вӧлӧма неважӧн) ми аддзам, кутшӧм регыдӧн паськалӧ-разалӧ лёквисьӧм. Ӧти мортсянь вуджӧма сійӧ кызьлы! Коньӧръяс, асланыс пемыдлунныс понда да кужтӧм олӧмысла эз кужны видзчысьны лёквисьӧмысь. Дерт сэні ставныс мӧда-мӧдыскӧд гозъя моз эз узьлыны. Вуджис налы висьӧмыс тасьті-паньсянь, чачаяссянь, окасигӧн, чигаркапомъяссянь, сӧсулькисянь, висьысь кагаӧс нёньӧдігӧн да м. ногӧн. Ми этшаысь кывлывлам татшӧм торъястӧ, докторъяс уна тӧдӧны, унаӧс ас синнаныс аддзылӧны. Деревняясын та ногӧн ӧти мортсянь разалӧ лёквисьӧмыд оз сӧмын ӧти семья пытшкын либӧ рӧдвужын, разалӧ сійӧ быдса сиктъясӧ. Кыдзи тай град выв пуктас костӧ нявда быдмӧ; сідзи жӧ паськалӧ йӧз костын лёквисьӧм. Некутшӧм торъя гозйӧн узьлӧм оз ков. Став омӧльыс миян пемыдлунным понда, нинӧм тӧдтӧм понда. Велӧдчӧмджык государствоясын сэтшӧмыс абу нин. Тайӧ лёквисьӧмыс индӧ миянлы туйсӧ, кӧні уна омӧльторлӧн вужйыс, кыті колӧ орӧдны сійӧс. Миянлы колӧ велӧдчыны, колӧ нигаяс лыддьыны. Нигаясын гижӧма, кыдзи колӧ бурджыка овны. Нигаясыс абу донаӧсь, ньӧбны найӧс крестьяналы оз ло сьӧкыд. Колӧ кывзыны велӧдчӧм йӧзлысь висьталӧмъяс да овны на серти. Мый сюрӧ вылӧ найӧ оз велӧдны.
Сар дырйи ёна полісны йӧз велӧдчӧмысь, йӧз сюсьмӧмысь, зілисны видзны найӧс пемыдӧн, велӧдчытӧг. Революцияӧдз эз лэдзлыны налы сёрнитны олӧм лӧсьӧдӧм йылысь, дзоньвидзалун кутӧм йылысь да. Миян сарлы, коклябӧр гыжъялысьясыскӧд, колӧ вӧлі крестьянатӧ сьӧд вӧр шӧрын моз видзны. Кодкӧ кӧ вӧлі вомсӧ ассьыс калькнитас олӧм бурмӧдӧм йылысь, зэв ӧдйӧ весаласны, весиг кокыс муас оз инмыв. Ӧні Сӧвет власьт йӧз дзоньвидзалун понда уна нин вӧчис и вӧчӧ. Велӧдчӧмджык йӧз прӧст пӧраясӧ висьтавлӧны велӧдчытӧмъяслы висьӧмъяс йылысь, тӧдмӧдӧны найӧс кыдзи висьӧмъясысь видзчысьны, кыдзи наысь бурдӧдчыны. Уна донтӧм нигаяс нин висьӧмъяс йылысь эмӧсь. Лӧсьӧдалӧма выставкаяс, кӧні петкӧдлӧны кыдзи дзоньвидзалун кутны. Каръясын эмӧсь лёквисьӧмысь, трипперысь да мукӧд сэтшӧм висьӧмысь бурдӧдчыны торъя больничаяс — диспансеръяс. Сэні видлалӧны быд висьысьӧс, бурдӧдӧны найӧс некутшӧм дон босьттӧг, велӧдӧны водзӧ кыдзи овны, мед ӧдйӧджык бурдан, гортын мед висьӧмыс мукӧдлы оз вудж. Тӧдмалӧны висьысьлысь гортса олӧмсӧ, видлалӧны гортсӧ, гортсаяссӧ. Ыджыд каръясын сэтшӧм больничаясыс уна нин эм. Деревняясад дерт на этшаджык. Сэтӧні важ больничаяссӧ паськӧдӧны, ыдждӧдалӧны, мед эськӧ унджык куйлысь пондас тӧрны. Лёквисьӧмаяслы торъя вежӧсъяс сэтчӧ лӧсьӧдалӧны.
Кӧть кыдзи Сӧвет власьт оз кут зільны отсавны йӧзлы бырӧдны лёквисьӧмтӧ, асьныс кӧ йӧзыс оз кутчысьны тшӧтш сійӧ уджӧ, нинӧмтор он вермы вӧчны. Лёквисьӧмыд бур коса моз йӧзтӧ ытшкӧ. Уджалысь йӧзлы колӧ дзоньвидзалун йывсьыс аслыныс мӧвпавны. Ми ӧнӧдз зэв на пемыдӧсь, велӧдчытӧмӧсь вӧлім. Ӧні юраным уналы нин югыд югӧръяс пырӧмаӧсь. Медбӧръя война да революция бӧрын уналаӧ миян йӧзыс велаліс, унатор вылӧ сылӧн синмыс воссис. Йӧзыс садьмыны кутісны. Карса уджалысьяс крестьянакӧд ассьыныс олӧмсӧ выль ногӧн кутісны лӧсьӧдны. Оз нин ӧні найӧ воддза моз ен вылӧ лэдзчысьны. Сюсьджык крестьянин ӧні оз нин шу, лёквисьӧмыд пӧ ен сетӧм тор. Унаӧн нин ӧні оз яндысьны сыысь, бурдӧдчӧны доктор ордын. Найӧ шуӧны, лёквисьӧмыс пӧ йӧз кост висьӧм, колӧ пӧ сылы паныд сувтны, сійӧс бырӧдны.
Ми пыр на гижим, мый крестьяна висьӧны лёк висьӧмӧн ас пемыдлун кузьтаыс, оз кужны сыысь видзчысьны да сійӧн. Ӧні эмӧсь нин бурджык юӧръяс. 1923-ӧд вося апрель тӧлысьын, Воронеж губерня увса, Павлов кар увса Гороховка вӧлӧсьтын чукӧртчӧмаӧсь 1500 морт скод вылӧ сёрнитны лёквисьӧм йылысь. Висьысь вӧлӧсьтын зэв уна вӧлӧма, лунысь лунӧ выльяс содӧны. Висьӧмаӧсь верстьӧ йӧз и челядь. Скод шуӧма: миянлы пӧ лёквисьӧма йӧзыс оз ковны; колӧ пӧ вӧлӧсьтысь висьӧмсӧ бырӧдны. Сы бӧрын сэсся вӧлӧсьткодьнас босьтчасны водзсасьны лёквисьӧмӧн.
Татшӧмтор жӧ вӧлӧма Киев губерня улын: Краснополка вӧлӧсьтын скод вылын шуӧмаӧсь докторӧс корны вӧлӧсьтас, мед пӧ сійӧ ӧтитӧг ставнымӧс видлалас да, коді висьӧ, бурдӧдас.
Миян Коми муын кӧ скодъяс вылад унджыкысь кутасны сёрнитны висьӧмъяс йывсьыд, йӧзыс кӧ тшӧтш кутасны отсасьны лёквисьӧмтӧ бырӧдны, дерт жӧ этшаджык лоӧ сійӧ, весиг дзикӧдз бырӧ.
Кымын ёна йӧзыс босьтчас асьсӧ ачыс видзны, кымын ёна кутас ачыс ас йывсьыс мӧвпавны, сымын лёквисьӧмыд ӧдйӧ дзикӧдз бырӧ. Дзоньвидзалунсӧ уджалысь мортыдлы колӧ аслыс кутны. Тайӧс некор оз ков вунӧдны, коді кӧсйӧ лёквисьӧмысь мынтӧдчыны.
Кыдзи водзсасьны лёк ногӧн олӧм вӧсна лёквисьӧм паськалӧмӧн.
Медым мездысьны лёквисьӧмысь деревняясын, деревняса йӧзӧс колӧ велӧдны сӧстӧмджыка овны, велӧдны видзны ассьыныс дзоньвидзалуннысӧ. Кор найӧ велаласны сідзи овны, лёквисьӧм шочмас. Карсаяслы лёквисьӧмысь мездысьны колӧ мӧд ногӧн нин. Сэні унджыкысьсӧ шедӧ сійӧ узьлігӧн, медся ёна гулящӧй нывъяссянь. Рочӧн найӧс шуӧны проституткаясӧн. Найӧ кызыс лёквисьӧмаӧсь. Татшӧм нывъясыс войяснас асьнысӧ вӧзйӧны мужикъяслы сьӧм вылӧ, висьмӧдӧны найӧс. Накӧд узьлысь мужикъясыс сэсся гортсаяссӧ висьмӧдӧны. Тадзинад сэсся зэв бара ӧдйӧ лёквисьӧмыд паськалӧ. Колӧ кыдзкӧ зільны дугӧдны нывъясӧс аснас вузасьӧмысь, мужикъясӧс — на дінӧ ветлӧмысь дай. Кор сійӧ лоӧ, сэки карын вӧлисти лёквисьӧмыс шочмас, коркӧ сэсся и бырӧ.
Нывбабаяслӧн аснас вузасьӧмыс зэв нин важысянь кыссьӧ: вӧвлӧма нин сійӧ сюрс кык-куим во сайын. Войдӧр вӧлӧм нарошнӧ керкаяс медалӧны сэтшӧм нывъяссӧ видзны. Мужикъяс сэсся сэтчӧ локтасны дай ньӧбӧны найӧс узьны аскӧдныс. Керка медалысьыслы вӧлӧм зэв барышнӧ сэтшӧм нывъяссӧ видзны: волысь гӧсьтъяссянь сьӧм локтӧ уна, нажӧтка шедӧ кокниа, оз ков пес керавны. Ӧні мукӧд государствоясын эмӧсь на сэтшӧм вузасян керкаясыс. Кӧні власьт бердын озыр йӧз, кодъяс вермӧны уджӧдны гӧль йӧзӧс донтӧм донысь, сэні быдлаын зэв уна аснас вузасьысьыс. Вывті ёна паськалӧма сэтшӧм вузасьӧмыс во сё сайын кымын. Быд сарлы колӧ вӧлі, мед сылӧн йӧзыс оз сюсьмыны, оз нигаяс вылӧ усьласьны. Бурджык пӧ лоӧ, мунасны кӧ найӧ нывъясӧн вузасян керкаясӧ да сэн прӧст пӧрасӧ колляласны. Поп-дякъяс татшӧм керкаяс видзӧмысь государствоӧс эз вӧйпны, эз мыждыны, а мӧдарӧ — тшӧтш отсасисны: закон серти пӧ тайӧ, сідзи и колӧ. Татшӧм торъясыс эз сӧмын миянын, Роч муын, вӧвны, вӧліны и мукӧдлаын: Америкаын, Англияын. Миян сарскӧй власьтыд ачыс тӧждысьлӧма лӧсьӧдны салдатъяслы да ӧпичеръяслы гулящӧй нывъястӧ. Вӧлӧм весиг нигаясӧ пасъялӧны, кодлы кор кутшӧм нывъясӧн вузасян керкаӧ мунны.
Кымын уна нывъясӧн вузасян керкаыс, сымын уна дерт гулящӧй йӧзыс. Кымын уна гулящӧй йӧзыс, сымын ёна паськалӧ лёквисьӧм. Лёквисьӧмысь омӧльтчӧны, жебмӧны, кулалӧны йӧзыс, — омӧльтчӧ государство.
Государство вӧлі мыждӧ таысь нывбабаясӧс, быттьӧ сӧмын найӧ висьӧмсӧ паськӧдысьясыс. Найӧ оз кӧсйыны гӧгӧрвоны, мый эм кӧ вузасянінъяс, тӧдӧмысь, колӧ лоны и ньӧбасьысьяслы. Сідзкӧ абу сӧмын нывъяс мыжаӧсь висьӧм паськӧдӧмысь, мыжаӧсь тшӧтш ньӧбасьысь мужикъяс. Сэтшӧм публичнӧй керкаяссӧ унаысь видлавлӧмаӧсь докторъяс. Найӧ пасъялӧмъяс серти ми аддзамӧ, мыйӧн нывъяс вӧлӧм веськалӧны публичнӧй керкаӧ, унджыкыс на пиысь (¾) медводдза вонас жӧ висьмӧны лёквисьӧмӧн. Кыдзи налы лёквисьӧмыс сюрӧ? Тӧдӧмысь, мужикъяссянь. Ӧти лёк нога олысь мужикыс ӧд кымынкӧд вермас узьлыны. Кӧвъясяс сылы лёквисьӧмыд, сэсся разӧдӧ дзоньвидзаяслы, семьяыслы тшӧтш и. Мый вӧсна нӧ эськӧ лёк нога олӧмысь мыждылісны сӧмын нывбабаясӧс, мужчинаясӧс эз? Сы вӧсна, мый йӧзсӧ ылӧдлісны. Вӧлі шуӧны: мужикъясыд пӧ нывбабаястӧгыс овныс оз вермыны, нинӧмӧ пӧ воӧны. Сы вӧсна весиг мамъясыс пиянсӧ асьныс вӧлі ыстӧны гулящӧй нывъяс дінас, полӧны, мед эськӧ пияныс оз нинӧмӧ воны гӧтыртӧг олігас. Со ӧд кытчӧдз ылӧдлӧмыд воӧдӧ! Велӧдчӧм йӧз дзик мӧдтор шуӧны. На ногӧн, томысянь нывбабакӧд овны оз ков. Сійӧ омӧльтчӧдӧ морттӧ, кыскӧ сылысь вынйӧрсӧ. Эмӧсь сэтшӧм йӧз: ӧти вой узяс ӧтикӧд, мӧд вой — мӧдкӧд, коймӧдӧс — коймӧдкӧд нин, с. в. Сідз оз позь. Сэтшӧм йӧзыс — тшыкӧм йӧз. Найӧ ньӧти оз кутны асьнысӧ.
Озыръяс вӧлі войдӧр шуӧны, гулящӧй олӧмтӧгыс пӧ оз позь овнысӧ, публичнӧй керкаяссӧ пӧ быть лоӧ видзны. Гулящӧй олӧмыслӧн пӧ вужйыс зэв пыдын, нетшыштны сійӧс он вермы: нывъяс асьнысӧ вузавтӧгыс овны оз вермыны, а мужикъяс — натӧг. Нӧшта кодсюрӧ со кыдзи на ещӧ вӧлі шуӧны: позьӧ пӧ йӧзыслысь гӧльлунсӧ бырӧдны, салдатъясӧс гортас лэдзавны, став йӧзсӧ велӧдны, став йӧзсӧ гӧтравны, олӧмсӧ бурджыка лӧсьӧдны налысь, кокньӧдны — ставсӧ пӧ тайӧс позьӧ вӧчны, сӧмын нывъяскӧд узьлӧм-олӧм некыдзи он бырӧд: нывбабаяс пыр кутасны аснаныс вузасьны.
Со ӧд кыдзи вӧлі войдӧр ылӧдлӧны ми вок коддьӧмтӧ.
Озыръяс ногыд, аснад вузасьӧмтӧ некыдзи оз позь дугӧдны. Колӧ пӧ сӧмын видлавлыны нывъяссӧ — оз-ӧ висьны найӧ. Сы вӧсна став гулящӧй нылыслы колӧ вӧлі гижсьыны пӧличаын, босьтны сэсь кольквиж рӧма (нарошнӧ вӧлі наяслы лӧсьӧдӧма) пашпорт, кӧсйысьны овны да вузасьны аснаныс сӧмын публичнӧй керкаясын. Сэні найӧс урчитӧм кадъясын видлавлӧмаӧсь докторъяс, висьысьяссӧ мырдӧн бурдӧдавлӧмаӧсь больничаясын. Бокын, гусьӧн аснас вузасьысьясӧс закон серти чорыда мыждылӧмаӧсь.
Пӧличаын гижсьӧм гулящӧй нывъяслӧн чинтіс эз асӧн вузасьӧм да лёквисьӧм паськалӧм? — Эз. Пӧличаад вӧлӧм зэв этшаӧн гижсьӧны.
1910ʼ воын Роч муын гижсьӧм, виж пашпорта нылыс вӧлӧма сӧмын 25000 морт. Зэв ыджыд карын, Одессаын, сӧмын 46 морт, Мӧскуа губерня улын — 80. Збыльсӧ дерт таысь ёна уна вӧліны, сӧмын абу гижсьылӧмаӧсь-а. Гижсьытӧм гулящӧй нывсӧ арталӧны 10, 15, 20 пӧв унджык гижсьӧмсьыс.
1914-ӧд воын, войнаӧдз, ӧти гусьӧн аснас вузасьысь нывбаба вӧлӧм воӧ:
Берлинын (немеч столичаын) 20 нывбаба вылӧ
Венаын (Австрия столичаын) 22 “ “
Парижын (Франция “) 14 “ “
Лондонын (Англия “) 9 “ “
Варшаваын (Польша *) 13 “ “
Питирын (Роч му “) 20 “ “
Тайӧ пасйӧгысь со ми аддзам: Питирын ӧти гулящӧй вӧлӧма быд кызь нывбаба пиын, Парижын — быд дас нёль пиын, Лондонын — быд ӧкмыс пиын нин. Тайӧ пасйӧгыс висьталӧ, мый гулящӧй нывъясӧс гижсьӧдалӧм пӧличаын некутшӧм бур оз вермы вайны: ӧти-кӧ, гижалӧм улас оз став нылыс сюр; мӧд-кӧ, на дінӧ волысь гулящӧй мужикъясыс вӧля вылын олӧны, медъёна висьӧмсӧ разӧдӧны. Гулящӧй мужикъяс надейтчисны докторъяс вылӧ, чайтісны, некутшӧм висьӧм публичнӧй керкаясысь оз вермы сюрны, волывлісны сэтчӧ долыдапырысь. Эськӧ гулящӧй нывъяссӧ видлалӧмыс эз пыр лючки вӧв. Унаӧн мукӧддырйиыс видлавтӧг кольлывлісны. Нӧшта, видлалісны найӧс шоча, видлалӧм костас вермӧны вӧлі висьмыны дай уналы разӧдны сійӧс водзӧ. Сідзкӧ гулящӧй нывъястӧ гижалӧмысь бур пыдди вӧлі воӧ зэв уна лёк.
Войдӧр миян власьтыд кӧсйӧ вӧлі сісь пуяс выльысь сувтӧдны да быдтыны, а ми шуам: сійӧ оз шогмы. Гулящӧй олӧмтӧ кӧсйӧны вӧлі лӧсьӧдны, мед сыысь бур лоас, а кысь нин сісьмӧмтортӧ бурмӧдан.
Озыр гижысьяс ног, гулящӧй олӧмтӧг олӧм оз вермы лоны: нывбабаяс пыр кутасны аснаныс вузасьны. Гулящӧй олӧмысь пыр мыждӧны найӧ нывбабаӧс. Мыждыны ӧд быдӧнӧс зэв кокни. Видзӧдламӧ, збыль-ӧ сэтшӧм олӧмысь сӧмын нывбабаяс мыжаӧсь, мый вӧсна найӧ петӧны гулящӧй олӧм вылӧ? 1889-ӧд вося август 1-а лунӧ видлалӧмаӧсь Россияын 17000 виж пашпорта нылӧс. Тайӧ видлалӧмыс петкӧдлӧ миянлы зэв унатор, унатор вылӧ синнымӧс восьтӧ.
17000 пытшсьыс кӧкъямысдас куим прӧчент нылыс (унджык ⅘ юкӧнсьыс) петӧмаӧсь гулящӧй олӧмӧ зэв гӧль семьяысь. На пиысь бать-мамкӧд овлӧмаӧсь сӧмын кызь кык прӧчент. Мукӧдыс бать-мамсӧ ни рӧдвужсӧ абу тӧдлӧмаӧсь. Унаӧн на пиысь локтӧмаӧсь ыджыд каръясӧ кынӧмпӧтсӧ корсьны. Нелямын прӧчентыс на пиысь карса слугаяс. Сы мында кымын жӧ посни жалӧванньӧ вылын служащӧйяс да пабрик заводъясын уджалысьяс. Мукӧдыс сэсся быдсяма пӧлӧс йӧзыс. Слугаясыд вӧлі войдӧр тойтӧны кок йылас лун-лун, донтӧм донысь, куш кынӧмпӧт вылас. Купечьяс вӧлі мынтӧны прикащичаяслы зэв жӧ этша, а пасьтасьны тшӧктӧны мичаа: омӧля кӧ прикащичаыс пасьтасьӧма, ньӧбасьысьыс омӧля локтӧ сы ордӧ. Зэв донтӧг вӧлі уджалӧны нывбабаяс и пабрик заводъясын. Сэсся олӧмныс? Эз ӧд найӧ торъя горничаясын овны, олісны пельӧсъясын, уна йӧзкӧд ӧтчукӧрын. На синводзын матькисны, понъясисны, юисны, косясисны, быдторсӧ вӧчисны. Со мый вӧсна нывъяс петӧны вӧлі гулящӧй олӧмӧ, вузасьӧны аснас. Налы ставыс нин веськодь, водзӧ мунны сэсся некытчӧ. Татшӧм омӧль олӧм пондаыс жӧ гулящӧй нывъяс лоӧмаӧсь и мукӧд государствоясын.
Ми ӧні гӧгӧрвоим, мый вӧсна нывъяс сетчӧны лёк олӧмӧ. Ӧтарын — озыр йӧз: найӧ кокниа да бура олӧны, бура сёйӧны-юӧны. Мӧдарын — гӧльяс: налы нинӧм сёйны, некӧн овны. Найӧ — ёрӧм йӧз. Сідзкӧ гӧль олӧмыс да колӧмыс воштыліс уна нылӧс.
Кыдзи ӧні миянын, Сӧвет Россияын, эм абу гулящӧй олӧмыс? — Эм. Оз ков вунӧдны, кыдзи ми олім война заводитчӧмсянь. Войдӧр война немечкӧд, сэсся революция. Гӧгӧр киссьӧ, жугавлӧ. Мукӧд государствояс йӧртӧны миянӧс, нинӧм оз вузавны. Ми гӧльмим, ми кутім тшыгъявны, неуна корысьӧдз ставным эг воӧй. Фронтъяс гӧгӧрысь йӧзыс вӧлі пышйӧны пытшлань, — найӧс вӧлі колӧ видзны, вердны. Быд улич гырысь каръясын лун и вой йӧзӧн тыр вӧлі. Татшӧм олігӧн гулящӧй олӧмыс дерт эз вермы чинны, сійӧ содіс. Ӧні Сӧвет власьт зэв ёна пессьӧ гулящӧй олӧм бырӧдны, уна сьӧм видзӧ сы вылӧ. Миян моз та понда некод на ещӧ эз пессьыв дай ӧні на мукӧд государствоясын оз шогсьыны. Сар власьтыд вӧлі бырӧдӧ гулящӧй олӧмтӧ. Ӧні сійӧ жӧ вӧчӧны. Сӧмын налӧн сэтчӧ мунан туйыс абу ӧткодь. Сарскӧй власьт кӧсйӧ вӧлі сісь путӧ выльысь сувтӧдны, здоровмӧдны сійӧс: гулящӧй нывъяслы виж пашпорт сеталіс, торъя керкаясӧ найӧс сюяліс. Ӧні мӧд ног сыкӧд вермасьӧны: гулящӧй олӧмыслысь перйӧны вужсӧ, олӧмсӧ выль ногӧн лӧсьӧдӧны.
Мед ӧдйӧнджык гулящӧй олӧмсӧ бырӧдны, ӧні со мый вӧчӧны:
1. Нем уджтӧм нывбабаяслы отсалӧны корсьны удж, мед нянь кусӧк понда оз ков налы асьсӧ вузавны. Восьталӧны ӧтчукӧра уджаланінъяс, мастерскӧйяс, школаяс, кӧні велӧдӧны найӧс быдсяма ки кост удж вылӧ. Пабрик-заводъясын да уджаланінъясын служащӧйясӧс чинтігӧн, кагаа нывбабаясӧс да ӧтка нывбабаясӧс шуӧма ыстыны удж вылысь медбӧръяӧн. Женотделъяс да профсоюзъяс пессьӧны бурджыка велӧдны нывбабаӧс быд удж вылӧ.
2. Видзӧны-дӧзьӧритӧны быдтысьысь мамъясӧс да посни челядьӧс. Нӧбасьысь нывбабалы кага вайтӧдзыс дай вайӧм бӧрас войдӧрсӧ овны зэв сьӧкыд. Сы вӧсна нывбабаӧс кык тӧлысь войдӧр челядясьтӧдзыс мездӧны быд уджысь, челядясьӧм бӧрас бара кык тӧлысь оз уджӧдны. Нёльнан тӧлыссьыс жалӧванньӧсӧ сетӧны сылы сымында жӧ, мыйта вӧлі босьтӧ уджалігас. Нёньӧдысь мамъяслы сетӧны отсӧг кагасӧ вердны. Восьталӧны яслияс, челядь видзанінъяс, челядьӧс видлаланінъяс (докторъяс видлалӧны — оз-ӧ вись кагаыд). Кага батьыслысь, оз кӧ сійӧ мамсӧ да кагасӧ ас дінас видз да оз кӧ бурӧн отсав налы, судӧн перйӧны сьӧм кагасӧ быдтыны. Оз артасьны, гижсьӧмаӧсь али абу гозъя.
3. Челядьлы велӧдчигас олӧм йылысь збыльсӧ висьталӧны ставсӧ. Висьталӧны гозъя кост узьлӧм-олӧм йылысь, висьмӧмъяс йылысь, мед найӧ, кор быдмасны, лёк ногӧн оз кутны овны, кутасны видзчысьны висьӧмъясысь. Лекцияяс лыддьӧны, кыдзи бура овны. Том йӧз кутасны тӧдны лючки гозъя кост узьлӧм-олӧмтӧ, сы вӧсна висьмӧмъястӧ — пондасны сы йылысь висьтавлыны мукӧдлы, видзны найӧс висьмӧмъясысь да лёк ногӧн олӧмысь. Сӧвет власьт разӧдалӧ гӧгӧрвоана нигаяс висьӧмъяс йылысь, собранньӧяс вылын сы йылысь тшӧктӧ сёрнитны; представленньӧяс, судъяс вӧчавны, петкӧдлыны сэні, кыдз гулящӧй нывсянь лёк висьӧмыс разалӧ йӧз костын — судитны нывсӧ.
4. Сӧвет закон нывбаба дор сувтӧ, кодкӧ кӧ сійӧс гулящӧй олӧмӧ ылӧдас. Уголовнӧй кодекс 155-ӧд ст. серти, коді лёквисьӧмӧн висьмӧдас мӧд мортӧс, мыждӧны висьмӧдӧмсьыс куим воӧдз. 167-ӧд ст. серти тыр-бур мортӧдз вотӧдз гозъя моз узьлӧмысь узьлысьяссӧ (ныв кӧть зон ӧткодь) мыждӧны во кежлӧ. 169-ӧд ст. серти, служащӧйӧс либӧ уджйӧза нывбабаӧс кӧ уджӧдысьясыс либӧ сьӧм удждысьыс пондасны мырдӧн тшӧктыны сыкӧд узьлыны, сэки сэтшӧм тшӧктысьсӧ мыждӧны куим во кежлӧ. Сэсся эм уна закон мыждыны свӧдничайтӧмысь, гулящӧй йӧзӧс видзӧмысь да мукӧдысь.
Став уджсӧ та туйӧд Сӧвет власьт нуӧдӧ мыйта вермӧ, мыйта выныс да сьӧмыс судзсьӧ. Дерт лёк нога гулящӧй олӧм ӧти лунӧн он бырӧд. Сы вылӧ ковмас уна во, уна сьӧм да вын. Кымын ми озырмам, бурмас миян олӧмным, сымын ёна кутам вермасьны гулящӧй олӧмӧн. Колӧ став йӧзыслы босьтчыны сійӧ уджӧ — вермасьны гулящӧй олӧмӧн. Сэки сійӧ регыдджык бырӧ, а тшӧтш сыкӧд бырӧ и лёквисьӧм.
* * *
Мый жӧ ми тӧдмалім лёквисьӧм йылысь тайӧ нига сертиыс? Со мый: лёквисьӧм паськалӧ йӧз костын, ю вожъяс моз, кыкласянь. Венласьны сыкӧд кыкнанласяньыс и колӧ. Кӧні паськалӧ лёквисьӧмыс узьлытӧг, сэні колӧ йӧзсӧ велӧдны, югдӧдны налысь син водзсӧ, мед гораньӧн ворсӧм моз синсӧ кӧрталӧмӧн оз овны. Сэтшӧм йӧзыслы колӧ бур олӧмсӧ петкӧдлыны, колӧ уналаӧ индавны. Кӧн лёквисьӧмыс паськалӧ узьлӧмӧн, сэні колӧ венласьны гулящӧй олӧмӧн. Гулящӧй морткӧд узьлігӧн лёквисьӧмыс медъёна вуджӧ. Тайӧ гулящӧй олӧмыс да пемыдлуныс кыз йӧзыслӧн миянлы казьтыланпом кольӧма важ олӧмысь. Кытчӧдз ми важ нога олӧмсӧ ог вунӧдӧй, выль нога олӧм огӧ лӧсьӧдӧй, сэтчӧдз лёквисьӧмыд миянӧс пыр кутас сісьтыны. Кыкнан юыс ӧтлаӧ воӧны: вермасьны бур олӧм вӧсна, коммунизм вӧсна.
Лёк нога гулящӧй олӧмыс кӧ капитализмлӧн быдтас, коммунизмыд лоӧ сылы джуджыд гуӧн — бырӧдас сійӧс.
