ВИДЗЧЫСЬ ЛЁКВИСЬӦМЫСЬ
Гижыссянь.
Миян, коми йӧз костын, асланым пемыдлун вӧсна, бӧрӧ кольӧм вӧсна да сьӧкыд олӧм вӧсна век на эм эскӧмъяс: васалы, вӧрсалы, тӧдысьяслы и с. в.
Омӧль олӧмсям вӧсна висьӧмъясӧн: лёквисьӧмӧн, тракомаӧн, чакоткаӧн, лудӧмӧн и с. в. — быд во кулӧны, висьмӧны, торксьӧны сёӧн, сюрсӧн йӧзыд. Ӧні коми йӧзлӧн овмӧсыс заводитчӧ кыптыны, олӧмыс бурмӧ, ёна пондім велӧдчыны сюсьмыны — ӧні воис кад шыбитны важся лёк ногӧн олӧмсӧ.
Кад нин босьтчыны велӧдны коми йӧзӧс, медым найӧ лоӧны ёнӧсь, дзоньвидзаӧсь, вежӧраӧсь, тӧдысьӧсь. Тайӧ менам медводдза коми нига. Чайта, — тайӧ нигасӧ лыддьысьяс сюрӧны: медводз — медперсонал пиысь, сэсся учительяс пиысь, лыддьысян керкаын удж нуӧдысьяс пиысь, пропагандистъяс пиысь, велӧдчӧм да водзмӧстчысь тӧлка крестьяна пиысь. Тайӧ нига серти позьӧ вӧчны беседаяс, позьӧ лыддьыны крестьяналы лыддьысян керкаын, школаын, гӧрд пельӧсъясын и с. в.
Висьтала ыджыд аттьӧ Сӧвет партия уджӧ велӧданінын велӧдчысьяслы: Н. Г. Кызъюровлы да И. И. Коноваловлы — найӧ отсалісны меным тайӧ нигасӧ комиӧн лӧсьӧдны.
И. С. Коканин.
Кыдзи да мыйӧн бурдӧдӧны тӧдысьяс, попъяс да докторъяс.
Миян коми йӧз ӧнӧдз на эскӧны быд нинӧм абуӧ: вӧрсаӧ, васаӧ, еретникъясӧ, тшыкӧдчысьясӧ да мукӧд сэтшӧм торйӧ. Попъяс шуӧны: висьӧмъястӧ пӧ ен сетӧ миян грек вӧсна.
Быд вӧлӧсьтын миян сюрӧны «тӧдысьяс». «Тӧдысьяс» дзик быдтор тӧдӧны, вермӧны мездыны быдсяма пикӧ воӧмысь, вермасны быдторйысь веськӧдны-бурдӧдны. Шуам, коми морт мӧвпалӧм серти, «тӧдысьяс» вермасны индыны: кытчӧ воши либӧ коді нуис скӧтӧс, коді гусяліс сьӧм, кодлӧн кутшӧм висьӧм эм, мыйӧн висьӧ кага. «Тӧдысьяс» весиг вермӧны «смилитны» зонмӧс ныв бердӧ. Уна на миян эмӧсь пемыд йӧз, «тӧдысьясӧ» эскысьяс. Воасны кӧ найӧ кутшӧмкӧ пикӧ, — котӧртӧны тӧдысь дінӧ, кыскӧны сылы быдсяма козинсӧ: сьӧмӧн либӧ кутшӧмкӧ кӧлуйӧн-эмбурӧн.
Видзӧдламӧ, кыдзи бурдӧдӧны «тӧдысьяс». Уна ногӧн найӧ бурдӧдӧны. Ӧти — шуалӧмъясӧн. Мӧд — юкталӧ «керӧм» ваӧн, биа из би пыр вежӧдӧм ваӧн. Коймӧд — вомгорулас сӧрӧмӧн да «пӧльыштӧмӧн-сьӧлыштӧмӧн». Нёльӧд — куш ваӧн. Витӧд бурдӧдӧ морт либӧ скӧт кудзӧн, нянь пиӧ пӧжалӧм тойӧн, порокӧн, табакӧн, наука видлавтӧм турунъясӧн сулӧдӧм ваӧн. Квайтӧд юкталӧ лекарствоясӧн, мукӧддырйиыс яда лекарствоясӧн (вӧвлы мында, шуам, сетӧны сулема, мышьяк да мукӧдтор).
Попъяс йӧзӧс бурдӧдӧны молитваӧн, молибенъясӧн, чудесаясӧн да мукӧдторйӧн. Поп-дяклӧн да быд сикас «веськӧдчысьяслӧн» лечитӧмыс медъёна сюрӧ миян челядьлы-кагаяслы. «Тӧдысь-бабитчысь» тшӧктӧм серти кагалы чужан мӧд лунас нин сюйӧны вомас рузумӧ гаровтӧмӧн рудзӧг нянь нямыль сакарӧн. Сыысь дзугыльтчӧ кынӧмыс (гырк пытшкӧсыс) кагалӧн, сійӧ лун и вой равзӧ. Мыйӧн нӧ сэки сійӧс лечитӧны? Бара жӧ сетӧны юны «вежӧдӧм» ваяс (гашкӧ нин вит вося,) кӧрталӧны топыда кынӧмсӧ, юктӧдӧны быдсяма турунӧн сулӧдӧм ваясӧн. Кагаыд сэтшӧм «лекарствоястӧ» юӧмысь оз нин понды бӧрдны, лоӧ зэв «узьысь» — унджыкысьсӧ регыд кулӧ.
Сы вӧсна миян СССР-ын быд 100 кага пиысь во тыртӧдзыс кулӧ 25 кага. Миян, Коми Обласьтын, во тыртӧдзыс кулӧ быд 100 кага пиысь 36 кага. Еретникъяс, тшыкӧдчысьяс да попъяс ас лечитӧмнас оз сӧмын на тшыкӧдлыны йӧзсӧ. Найӧ сідзжӧ новлӧдлӧны-разӧдӧны йӧз пиӧ быдсяма кӧласян-вуджан висьӧмъяс. Шуам, воліс кутшӧмкӧ «тӧдысь» дінӧ лёквисьӧмӧн (сифилисӧн) висьысь морт. «Тӧдысь» юктӧдіс сійӧс «керӧм ваӧн». Юигас висьысь мортыслӧн дулльыс кольӧ дозъяс, сэсся «тӧдысь» сійӧ дозсьыс жӧ юкталас мӧдӧс, коймӧдӧс, — ставныслы налы сійӧ дозсьыс вермас сюрны тайӧ висьӧмыс.
Попъяс вичкоын даръялӧмӧн, крестӧн окӧдӧмӧн, кырым окӧдӧмӧн да сідзжӧ разӧдӧны йӧзлы кӧласян висьӧмъяссӧ.
Уна сюрс мортлы сюрӧ лёквисьӧм (сифилис), чакотка да мукӧд сикас висьӧм уна войтыркӧд ӧтпырйӧ ӧти паньӧн даръясигӧн, ыджыдлунӧ тӧдтӧм войтыркӧд «кристос воскресеасигӧн» (окасигӧн), крест да мощи окалігӧн.
«Вежа» ваясын купайтчигӧн, ӧти дозйын кага пыртігӧн, мироӧн плешъяс мавтігӧн — сідзжӧ вуджӧ уна вуджан висьӧмъяс.
Ӧні ми аддзам, кутшӧм уна лёк вайӧны «тӧдысьяс» да быд нинӧм абуӧ эскӧмыд. Сійӧ ставыс ми бердӧ овмӧдчӧ миян тӧдтӧмла да велӧдчытӧмла, абу миян сиктъясын больничаяс, докторъяс да.
Мыйӧн ми висям, кыдз сійӧ висьӧмыс шедӧ, кыдз сыысь бурдӧдчыны — медся бура вермасны висьтавны-отсавны миян докторъяс.
Ми тӧдам: уна висьӧмъяс вуджӧны висьысьяссянь мукӧдлы. Шуам, семьяын челядь пиын кодкӧ ӧти висьмис «кокачӧн» (оспаӧн, пистиӧн) либӧ лудӧмӧн — бӧрнас унджыкысьсӧ мукӧд челядьыс ставыс тшӧтш висьмӧны сійӧ висьӧмъяснас.
Татшӧмторъяссӧ миян олӧмысь позьӧ уна аддзыны. Тӧдам на ставным ми 1918–21-ӧд воястӧ. Сійӧ воясас Россия пасьтала ветліс «сыпнӧй тип» висьӧм. Сійӧ висьӧмыс вольсаліс-гуаліс уна сё сюрс мортӧс. 1914ʼ воын Россияын «сыпнӧй типӧн» висьысьяс вӧлӧма 115 857 морт. Татысь ми аддзам: тайӧ висьӧмӧн висьӧны уна йӧз, тайӧ висьӧмыс вуджӧ мӧда-мӧдлы, тайӧ — кӧласян-вуджан висьӧм.
Велӧдчӧм йӧз тӧдмалӧмаӧсь: тайӧ висьӧмсӧ пӧ вуджӧдлӧны-разӧдӧны тойяс. Тойыд, висьысь мортлысь вир юӧм бӧрын, дзоньвидза мортӧс курччигас вермас кольны сылы висьӧмсӧ.
Татшӧм висьӧмъясыс шусьӧны кӧласян-вуджан висьӧмъясӧн. Велӧдчӧм йӧз (докторъяс) тӧдмалісны да аддзисны: сійӧ висьӧмъяснас висьмӧдӧны зэв посньыдик, синмӧн аддзытӧм гагъяс, шусьӧны найӧ микробъясӧн. Сюрасны кӧ найӧ мортлы вирас, — морт висьмӧ. Аддзыны сійӧ микробъяссӧ позьӧ сӧмын микроскоп пыр *. Микроскоп вермӧ ыдждӧдны сё пӧв, сюрс пӧв куш синмӧн аддзытӧм олысьястӧ. Видзӧдны кӧ микробъясӧс микроскоп пыр миян вирысь, орысь, дулльысь, да мукӧдлаысь, — ми аддзам сэтысь быдсяма пӧлӧс микробсӧ.
Эмӧсь сю тусь кодьӧсь, кок кодьӧсь, крука бедь кодьӧсь, чеп кодьӧсь и с. в. — кутшӧм висьӧм, сэтшӧм и микроб.
Микробъясыд эмӧсь быдлаын: муын, ваын, сынӧдын (воздух), морт вир яйын, скӧтын да уна мукӧдлаын.
Микроб морт вирӧ веськалӧм бӧрын зэв ӧдйӧ сӧвмӧ-паськалӧ. Ӧти микробысь ӧти часӧн (бура кӧ пуксяс-овмӧдчас) вермас лоны миллион джын выль микроб, а 36 часӧн лоас сымында — 40 ведраа бӧчка позяс тыртны выль микробъяснас.
Мыйяссянь да кыдзи вермас сюрны висьӧм мортлы, скӧтлы да?
Окасигӧн вермӧ сюрны лёквисьӧм, дифтерит, инфлюенция да с. в.
Дозъяс пыр да мукӧдтор пыр, кытчӧ кутчысьлӧма висьысь мортыс, вуджӧ тракома (син висьӧм), скарлатина, кор, кокач (оспа).
Вос пыр, дуль пыр да кудз пыр висьысь мортсянь вуджӧ колера, брюшнӧй тип, вира мыт, чакотка.
Тойяс разӧдӧны сыпнӧй тип; пытшъяс разӧдӧны кокач (оспа), чума; гутъяс разӧдӧны колера, брюшнӧй тип, вира мыт; номъяс разӧдӧны лихорадка и с. в.
Ми аддзылім, кыдзи да мыйӧн лечитӧны «тӧдысьяс» попъяс да мукӧд. Тӧдам, коді новлӧдлӧ висьӧмъяс. Тӧдам: медбура висьӧмтӧ вермасны тӧдмавны да лечитны велӧдчӧм йӧз, докторъяс.
Кад нин шыбитны ассьыныд важ олӧмсямтӧ, кад нин мездысьны быдсяма лёк йӧз кабыр улысь, босьтчыны лӧсьӧдны аслыныд олӧмсӧ выль ног, югдӧдны вежӧртӧ.
Венерическӧй висьӧмъяс.
Венерическӧй висьӧмъясӧн шусьӧны: лёквисьӧм, триппер (гонорея) да небыд шанкр.
Быд венерическӧй висьӧмлӧн эм аслыссяма микробъяс; найӧ и висьмӧдӧны мортъясӧс — сідзкӧ венерическӧй висьӧмъяс кӧласьӧны, вуджӧны ӧти мортсянь мӧдлы.
Лёквисьӧмӧн висьӧдысь.
Водзын ми шуим нин: венерическӧй висьӧмъяс — вуджан висьӧмъяс. Лёквисьӧм висьысь мортсянь вуджӧ дзоньвидза мортлы. Лёквисьӧмлӧн сідзжӧ эм аслыспӧлӧс микробъяс.
Лёквисьӧмлысь микробсӧ казяліс 1905ʼ воын ӧти немеч, ёна велӧдчӧм морт.
Сійӧ велӧдчӧм мортыс лёквисьӧмлысь микробсӧ-заразасӧ шуис «кельыд спирохетаӧн». Найӧс позьӧ аддзыны сӧмын микроскоп пыр видзӧдӧмӧн. Микроскоп пыр «кельыд спирохета» тыдалӧ зэв вӧсни, винт ногӧн нюклясьӧма сунис кодь. Воддза серпасас петкӧдлӧма лёквисьӧмлысь заразасӧ — кельыд спирохетасӧ.
Мыйысь да кыдзи шедӧ йӧзлы лёквисьӧм.
Дзоньвидза мортлы лёквисьӧм вермӧ шедны висьысь морткӧд окасигӧн: вом дорад кӧ эм зэв ичӧтик дой, — сэтчӧ вермас сюрны спирохета.
Вермас вуджны унаӧн ӧти тасьті-паньӧн сёйигӧн, мӧда-мӧдлысь чигарка помъяс куритігӧн. Эм кӧ дойяс мукӧдлаын, да сэтчӧ инмӧдчылас висьысь морт либӧ сылӧн кӧлуйыс — вермас жӧ висьӧмыд шедны.
Мужчина да нывбаба кӧ олӧны гозъя моз да кодныскӧ кӧ висьӧны лёквисьӧмӧн — вермас жӧ висьӧмыс вуджны мӧдыслы.
Ывлавылысь, сынӧдысь лёквисьӧм оз шед — сынӧд пыр сійӧ оз вудж.
Мыйла олӧмсям вӧсна шедӧ лёквисьӧм.
Ми воддза сёрниысь тӧдам: лёквисьӧм вермӧ сюрны оз сӧмын гозъя моз олӧмӧн — сійӧ вермас сюрны и мӧда-мӧдкӧд овтӧг. Тӧдам: висьӧм вермӧ вуджны окасьӧмӧн, ӧти тасьті-паньӧн сёйӧмӧн и с. в.
Видзӧдлам кӧ: кымын морт, тӧдтӧмкӧд и тӧдсакӧд, окасьӧны ыджыдлун дырйи.
Том войтыр, ныв-зон войпукъясын кымынысь кодкӧд сюрӧ окасьлӧны ворсіг-керигӧн.
Уналаын на миян ныв-зонлӧн эм «узьлӧм» мода — сэк сідзжӧ кодкӧд сюрӧ окасьӧны.
Нывъяс печкана рытъясын войпукъясын ӧти кудельысь печкӧны кыкӧн-куимӧн, кудельсӧ дуллялӧны, — сэки вермас жӧ шедны лёквисьӧм.
Ныв сетігъясын (девишник дырйи) кымын быдсикас йӧзкӧд окасьлӧны!
Сиктъясын крестьяна сёйӧны-юӧны ӧти дозъясысь ӧтик паньӧн, кодсюрӧ вердӧны ӧтлаын аскӧдныс ветлысь-мунысьӧс, странникъясӧс, корысьясӧс — тадзнад сідзжӧ вермас вуджны висьысьяссянь дзоньвидза мортлы висьӧмыд.
Ставным на ми помнитам тшыгъялан воястӧ, война воястӧ, унатор сэк миян эз тырмывлы, эз вӧв весиг табакыд; сійӧ воясас уна сюрс куритчысь бӧрдігтырйи корӧ вӧлі чигаркапомъяс; ӧні на уна йӧзлӧн эм мода босьтны йӧз вомысь чигаркапом, дерт босьтан кӧ чигаркапомтӧ висьысь мортлысь, — бара жӧ вермас сюрны лёквисьӧм (он ӧд тӧд, коді висьӧ да коді оз).
Вартігӧн да кыдзкӧ мукӧд ногӧн веськавлӧ синмӧ ёгъяс. Сиктъясын ёгъяссӧ сійӧ перйӧны пӧчӧяс кывъялӧмӧн, — тадзнад дерт бара вермас сюрны лёквисьӧм.
Унаысь мамъяс аслас кагаяслы сетӧны йӧз кагалысь сюр няк, — висьӧ кӧ ӧти кагаыс, вермас и мӧдсӧ заразитны.
Челядь гожӧмын унджыкысьсӧ ворсӧны унаӧн ӧтлаын, ворсігас чачаяссӧ пыр босьтӧны воманыс, чачаяснас сідз жӧ мӧда-мӧдлы вермӧ вуджны висьӧмыс.
Уна сюрс кагаӧс мамъяс нуӧны вичкоӧ дарйӧдны. Попъяс ставсӧ паньӧдӧны «дариӧн» ӧти паньӧн. Ӧти кагаӧс, шуам паньӧдіс, а сійӧ кагаыслӧн вомас эм лёквисьӧм дой; сы бӧрти сійӧ жӧ паньсьыс дарйӧдісны дас кымын кагаӧс, — налы ставныслы вермас вуджны лёквисьӧмыд.
Пернаяс, енъяс, мощияс да поплысь кырым окалӧмӧн бара жӧ сюрӧ лёквисьӧмыд уна сюрс мортлы. (Кресттӧ да енъястӧ ӧд окалӧны уна сё морт, а уна пиад быдсяма висьысьыс эм).
Мастерскӧйясын, — сапӧг вуранінын, кышан вуранінын да с. в., — уджалысьяс ставыс ӧти дозйысь босьталӧны, кӧрт тув, емъяс да мукӧдтор; унджыкыс босьтлӧ вомас, оз кӧ сылы шогмы, пуктӧ вомсьыс бӧр дозъяс. Шуам, висьысь морт босьтліс да бӧр пуктіс кӧрт тувсӧ либӧ емсӧ. Кӧрт тувъяс либӧ емас вермис кольны дулльыскӧд тшӧтш лёквисьӧмлӧн заразаыс. Мӧд морт заразасӧ нин бара босьтас вомас.
Тадзи уджалан кӧлуй пыр сюрӧ мортлы лёквисьӧм. Миян унаысь сиктъясын страда дырйи да вӧрын уджалігъяс дырйи мамъяс кольлӧны ассьыныс кагаяссӧ видзны-някӧдны (нёньӧдны) мукӧд нывбабаяслы. Кага видзысь нывбабаыс кӧ висьӧ, ассьыс висьӧмсӧ вермас кольӧдны кагаыслы — висьӧ кӧ кагаыс, нёньӧдігас вермас вуджны сылӧн висьӧмыс нёньӧдысьлы.
Уна йӧз волывлан инъясын да керкаясын: лыддьысян керкаын, школаын, народнӧй домъясын, пристаньясын да с. в. — ва доз дорын лӧсьӧдӧма ӧти юан доз. Тайӧ юан дознас юӧны быд сикас йӧзыс: дзоньвидзаыс и висьысьыс. Висьысьяссянь юан дозъясӧн бара жӧ вермас сюрны дзоньвидза войтырлы лёквисьӧмыд.
Уна сиктъясын крестьяна медавлывлӧны ӧтувъя скӧт видзысьясӧс (пастукӧс). Найӧс вердӧны быд керкаын лунӧн-лунӧн. Вермас лоны, — скӧт видзысь висьӧ лёквисьӧмӧн, либӧ кыськӧ ветлӧдлӧмнад да ӧтлаын кодкӧд сюрӧ сёйиг-юигад сылы сюри висьӧмыс. Ветлӧдлігад сійӧ вермас и водзӧ разӧдны лёквисьӧмсӧ. Ӧти кузьчышъянӧ (кичышкӧдӧ) чышкысьӧмӧн, ӧтувъя новлан да узьлан кӧлуйӧн вӧдитчӧмӧн сідзжӧ вермӧ кутчысьны да разавны лёквисьӧм йӧз пиӧ. Тайӧ кольӧм сёрнияссьыс тӧдлім — лёквисьӧм вермас шедны мортлы и гозъя моз овтӧг. Тадзи вуджан да паськалан лёквисьӧмыс шусьӧ «олӧмсяма лёквисьӧмӧн» (бытӧвӧй сифилис).
Олӧмсяма лёквисьӧм медъёнасӧ лоӧ пемыдлун вӧсна да велӧдчытӧм вӧсна. Мукӧд государствоясын йӧзыс миян дорысь велӧдчӧмаӧсьджык. Сэні олӧмсям вӧсна лёквисьӧмнас висьӧны сӧмын 10%-ыс тайӧ висьӧмнас висьысь письыс. Миян СССР-ын олӧмсяма лёквисьӧмыс паськалӧма дзонь 70% став лёквисьӧм письыс. Миян сиктъясын ёнджыкасӧ паськалӧ лёквисьӧмыд йӧз олӧмсям вӧсна.
Уна нин ми сёрнитлім, кыдз олӧмсям вӧсна вермӧ шедны лёквисьӧм. Со нӧшта ӧтитор сы йылысь ас Коми обласьтысь:
Сыктывдінкарса Венерологическӧй диспансерӧ локтісны куим семья ӧти сиктысь, лечитчыны лёквисьӧмысь.
Медводдза семьяыс висьмӧма со кыдз: медводз висьӧмыс сюрӧма кык арӧса нывкалы, Натальлы, кага видзыссяньыс (кага видзысьыс вӧлӧма мӧд сиктысь). Кага видзысьыс вӧлӧма висьӧ да кагатӧ окалігъясад, вӧдитчигад заразитӧма. Сэсся кагаыслӧн вуджӧма мамыслы Педӧссялы. Мамыссянь — мӧд, нёль тӧлысся, Машук нима нёньпом кагаыслы.
Мӧд семьяыс сійӧ сиктысь жӧ, воддза семьяыслы лоӧ орчча керкаса суседка, Клавди нима олӧма ань. Клавдилӧн мужикыс лоӧ Педӧсьлӧн вок. Вӧлӧма сылӧн кага жӧ, арӧн-джынйӧна Сашук. Тайӧ семьяас медвойдӧр сюрӧма висьӧмыс арӧн-джынйӧна Сашуклы, вуджӧма воддза семьяса кагасяньыс, кык арӧса Натальсянь, ӧтлаын ворсігӧн чачаяс пыр (челядьыд ӧд ворсантортӧ унаысь вомас сюйласны). Сы бӧрти, висьӧмыс арӧн-джынйӧна кагаыдлӧн сюрӧма мамыслы — Клавдилы.
Коймӧд семьяас висьӧны мужикыс, Степан нима, сылӧн гӧтырыс, Маръя да пиыс, арӧн-джынйӧна Васюк. Тайӧ семьяыс мӧд семьяыслы рӧдня жӧ, Клавди да Степан чоя-вока. Тані висьӧмыс медводз сюрӧма арӧн-джынйӧна Васюклы, мӧд семьяса Сашук ворсанторъяссянь. Васюклӧн висьӧмыс вуджӧма мамыслы. Мамыссяньыс гозъя кост олігад вуджӧма мужикыслы.
Мый тайӧ петкӧдлӧ?.. Ӧтик сиктысь куим семьяысь кӧкъямысӧн висьмӧмаӧсь лёквисьӧмӧн.
Ставыс тайӧ миян пемыдлун вӧсна.
Первойя семьяса кӧзяйкаыс кӧ эськӧ кага видзысьсӧ медалігӧн корис медасьысьыслысь дзоньвидзалун йывсьыс докторсянь эскӧданпас, татшӧмторйыс эськӧ эз ло.
Водзӧ кежлӧ кага видзысь медалігӧн пыр колӧ корны сылысь эскӧданпас докторсянь, дзоньвидза-ӧ сійӧ.
Гозъя моз олӧмӧн вуджысь лёквисьӧм да проституция.
Мужик да нывбаба гозъя моз олігӧн вермӧ жӧ вуджны лёквисьӧм. Гозъя моз олігӧн вуджысь лёквисьӧм медъёна паськалӧ проституция пыр (кыдз сюрӧ, кодкӧд сюрӧ олысь нывбабаяс пыр).
Вывті сьӧкыд, лёк олӧмыс вӧсна, тшыглуныс вӧсна нывбабаяс вузавлӧны асьнысӧ мужикъяслы сьӧм вылӧ, сёян-юан вылӧ узьлӧны-олӧны кодсюрӧкӧд — тайӧ лоӧ проституция. Нывбаба кыдз сюрӧ олӧмыс вывті ёна паськалӧма гырысь каръясын.
Лыддьӧм-тӧдмалӧм серти мукӧд государствоса гырысь каръясын эм кыдз сюрӧ олысь нывбабаыс:
Берлинын (Германиялӧн столича) быд 20 нывбаба костын 1 проститутка.
Венаын (Венгриялӧн столича) быд 22–23 нывбаба костын 1 проститутка.
Парижын (Франциялӧн столича) быд 14 нывбаба костын 1 проститутка.
Лондонын (Англиялӧн столича) быд 9 нывбаба костын 1 проститутка.
Ленинградын да Мӧскуаын быд 20–30 нывбаба костын 1 проститутка.
Гашкӧ юаласны, кытысь да мыйла сы мында проституткаыс? — Ми тӧдам ставӧн, йӧзыс важысянь нин юксисны озыр вылӧ да гӧль йӧз вылӧ. Этшаджык йӧзыс куралісны ас киас став эмбурсӧ; унджыкыс колины куш киӧн.
Озыр йӧзыс гӧльястӧ важысянь пыр нартитісны. Нывбабаясӧс му пасьталаыс, — миян Сӧвет Республикаяс Союзын кындзи, — и ӧні на нартитӧны дай нартитлісны медъёна. Найӧ оз лысьтны мӧвпыштны ассьыныс олӧмсӧ кокньӧдӧм йылысь, а мездлун йылысь и вӧтасьнысӧ лоӧ повны нартитӧмлаыс.
Озыръяс уджалӧм донсӧ нывбабаяслы мынтӧны этшаджык мужикъясысь, дай донтӧм уджыс на став нывбабаыслы абу тырмымӧн, — эм зэв уна уджтӧм нывбаба, кодъяслы сёйнысӧ нинӧм.
Мӧд боксянь кӧ — озыр йӧз да саръяс, панісны кось (война), мед ассьыныс тӧварсӧ нуны да донаджыка инӧдны *. Сійӧ кось вылас уна миллион верстьӧ йӧзӧс, мужикъясӧс виисны.
Медбӧръя война вылын 1914–18ʼ воясын йӧзсӧ виисны да кулісны висьӧмысь 36 миллион морт — унджыкыс дерт мужикъяс.
Нывбабаясыд му вылын ӧні ёна унджык мужикъяс серти. Став му вывсьыд лыддьӧмӧн воӧ быд 100 мужик вылӧ 105 нывбаба.
Коймӧд боксянь кӧ видзӧдлам — ӧнія олӧмсям серти (буржуйяс да капиталистъяс дырся олан ногнад) прамӧя гӧтрасьысь мужикыд воысь воӧ чинӧ.
Мыйла? Со мыйла, уджалысь йӧзыдлӧн вывті посни удждон вӧснаыд олӧмыс пыр ӧтарӧ лёкмӧ, сьӧктаммӧ, гӧтрасьныд унджыкыс оз уськӧдчыны. Гӧтрасян да ӧд ковмас вердны бабатӧ, челядьтӧ и, а уджалӧм доныс муртса тырмӧ сӧмын ассьыс кынӧмсӧ вердны.
Татшӧм олӧм дырйиыд гӧтыртӧм мужикъяс мунӧны бокӧвӧй нывбаба дорӧ, а коньӧр тшыг нисьӧ пӧтӧн олысь, пемыд, гӧгӧрвотӧм нывбабаяс петӧны лёк туй вылӧ, вузалӧны асьнысӧ мужикъяслы — со кысь лоӧ проституция.
Бебель юасьӧма 5 сюрс проституткалысь, на пиысь татшӧм олӧмӧдзыс воӧмаӧсь со мый вӧсна:
1440 морт — гӧльлун вӧсна, кынӧм вердӧм вӧсна.
180 “ — медым вердны пӧрысь бать-мамсӧ.
1250 “ — батьтӧм-мамтӧм.
1440 “ — эновтӧмаӧсь мужикъяс радейтӧм бӧрын.
250 “ — эновтӧмаӧсь нӧбасигӧн.
400 “ — пӧръялӧмаӧсь ӧпичеръяс да салдатъяс.
1924ʼ воын Мӧскуаын суддяяс тӧдмалӧмаӧсь: 622 проститутка пиысь сійӧ туй вылӧ петӧма:
51%-ыс — гӧльлун вӧсна, нянь нажӧвитны.
25%-ыс — пӧръялӧмаӧсь мужикъяс да.
8%-ыс — унатор вӧсна.
Кутшӧм йӧз пиысь петӧмаӧсь тайӧ проституткаясыс:
1) Прислугаяс — 22%.
2) Пуан пӧжаланінын уджалысьяс — 12%.
3) Фабрик заводын уджалысьяс — 9%.
4) Вузасянінын уджалысьяс — 8%.
5) Дзоньвидзалун вӧсна уджалысьяс (медперсонал) — 5%.
6) Велӧдчӧм йӧз — 5%.
7) Мукӧд пӧлӧс меда уджалысь — 4%.
8) Портникаяс да мукӧд вурысь-вӧчысь нывбабаяс да мукӧд — 26%.
9) Шӧркоддьӧм буржуйяс — 4%.
10) Князь нывъяс, гырысь чиновник нывъяс да мукӧд озыр йӧз * — 5%.
Татысь тыдалӧ — нывбабаясӧс проституция туй вылӧ медсясӧ ыстӧ гӧльлун да нужда.
Проституция туй вылӧ петӧм бӧрын унджык нывбабаыс 1–2 во мысти висьмӧны вуджан венерическӧй висьӧмъясӧн, тшӧтш и сифилисӧн.
Ӧти-мӧд докторъяс шуӧны: быд 100 проститутка пиысь пӧ 90-ыс висьӧны лёквисьӧмӧн.
Сідзкӧ висьысь проституткаяс вермасны кӧлавны висьӧмсӧ уна сё сюрс мужиклы.
Мужикъяслы сюрӧ лёквисьӧмыс да, найӧ сійӧс разӧдӧны водзӧ: гӧтыра кӧ — гӧтырыслы, сэсся семьяыслы и с. в.; гӧтыртӧм кӧ — сыысь сюрӧ мукӧд нывбабалы; нывбабасянь сюрӧ бара мужикъяслы да пыр сідз водзӧ разӧдчӧ висьӧмыс.
Лёквисьӧм вывті ёна паськалӧма.
Миян каръясын быд сё морт вылӧ воӧ 3–4 лёквисьӧмӧн висьысь.
Крестьяна пытшкын миян СССР-ын эмӧсь ӧти-мӧд сиктъяс, кӧні став йӧзыс висьӧны лёквисьӧмӧн.
Монголо-Бурятскӧй Республикаын йӧзсӧ видлалігӧн сюри 100 морт пиысь 42 морт лёквисьӧмӧн висьысьыс (матӧ джынйыс).
Дагестанын (Кавказын) быд 100 морт пиысь — 36 морт висьӧ.
Миян Коми обласьтын Тшелляюр грездын висьысьыс сюри — 15% (быд 100 мортысь — 15 морт) лёквисьӧмӧн висьысь. Усть-Тшугӧр вӧлӧсьтын — 6,5%. Мылдін вӧлӧсьтын — 3% гӧгӧр. Миян Сыктывдінкарын Венерологическӧй диспансер видлаліс служащӧйясӧс да рабочӧйясӧс 37 учрежденньӧысь. Колӧ вӧлі видлавны 1462 служащӧйӧс, на пиысь эз волыны петкӧдчывны 526 морт. Волӧм йӧз письыс (936 м.) сюрӧма 119 висьысь морт: лёквисьӧмӧн висьысьыс — 14 морт; трипперӧн висьысь — 105 морт. Сӧмын тайӧ лыдпасъясыс абу на стӧчӧсь: 38% служащӧйыс эз волыны петкӧдчывныс дай, тан миян абу на лаборатория, оз на вермыны вирсӧ висьысьяслысь видлавны да уна мортлысь на висьӧмсӧ он вермы бура тӧдны.
Коми обласьтын 1926ʼ воӧ больничаясӧ волӧмаӧсь 774 лёквисьӧмӧн висьысь да 905 морт триппер висьӧмӧн. Став висьысьыс карас да обласьтас дерт унджык.
Эмӧсь сиктъяс, кӧні ӧти мортӧдз ставыс висьӧны лёквисьӧмӧн — Саратовскӧй губерняын Куроносовка сикт сэтшӧмыс эм.
Медым тӧдны, кыдзи разалӧма тайӧ лёквисьӧмыс Россияын, видзӧдлам со кутшӧм лыдпас вылӧ:
1913ʼ воын быд 10.000 олысь вылӧ вӧлі 72 морт лёквисьӧмӧн висьысь, чакоткаӧн — 50 морт, корйӧн — 31 морт, скарлатинаӧн — 25 морт, брюшнӧй типӧн — 24 морт. 1913ʼ воын Главнӧй врачебнӧй инспекторлӧн Россияын вӧлі лыдӧ босьтӧма 1.248.002 мортӧс — лёквисьӧмӧн висьысьясӧс. Татысь ми аддзам — ӧні висьысьяс пыр содӧны, лыддьысьӧ миллионъясӧн.
Уна-ӧ лёквисьӧмӧн висьысьяс мукӧд государствоясын тыдалӧ со кутшӧм лыдпасысь:
Францияын эм 4 миллион кымын висьысь, сійӧ лоӧ 10% став олысь письыс; ӧти Париж карас 100.000 гӧгӧр висьысьыс.
Берлинын (кар) быд 100 мужик морт вылӧ — 20 мортыс висьӧ лёквисьӧмӧн, быд 100 нывбаба вылӧ — висьысь 15 кымын.
Бельгияын миллион гӧгӧр висьысь; лыддьыны кӧ, быд 7 дзоньвидза морт вылӧ воӧ 1 висьысь.
Алжирын быд 100 морт письыс 60 висьӧ.
Абиссинияын — 100 морт пиысь 90-ыс висьӧ лёквисьӧмӧн.
Важ (1914–1918ʼ вося) война ёна зэв отсаліс лёквисьӧмлы паськавны.
Ӧти Францияын сӧмын война дырйиыс лыддьӧмаӧсь 250.000 выль висьмысьӧс.
Миян сідзжӧ сійӧ война дырйи вӧлі зэв уна салдатъяс висьмӧмаӧсь.
Гражданскӧй война зэв жӧ ёна отсаліс висьӧмлы паськавны быд пельӧсӧ. Салдатъясыд бокад олігӧн гозъя моз олӧны кутшӧм сюрӧ нывбабаяскӧд да, налы сюрӧ лёквисьӧм; бабаясныс ӧткымынлӧн гортаныс бара жӧ сідз висьмалӧны код сюрӧкӧд гозъя моз олігӧн.
Миян коми сиктъясӧ салдатъяс, война дырйи сулалігас, колялісны жӧ лёквисьӧмтӧ. Сэтшӧм сиктъясыс: Айкина, Висдін, Сыктывкар бердса сиктъяс да мукӧд, кӧні уна салдат да дыр овлісны. Ӧні, ме чайта, абу некутшӧм кар ни сикт, кытчӧ эз паськав, кӧні эськӧ эз вӧв лёквисьӧм.
Лёквисьӧм ӧні вывті ёна паськалӧма став му пасьталаыс.
Колӧ-ӧ яндысьны лёквисьӧмысь?
Унджык йӧзыс миян сифилис висьӧмтӧ чайтӧны медлёк, медомӧль висьӧмӧн. Сійӧн и нимсӧ весиг пуктылӧмаӧсь лёквисьӧм. Чайтӧны сійӧ висьӧмсӧ сюриг сӧмын код сюрӧкӧд гозъя моз олігӧн да яндысьӧны весиг и лечитчыныс. Ми висьталім нин, миян 70% (100 висьысь пиысь 70-ыс) висьмӧны лёквисьӧмӧн олӧмсям вӧсна (бытӧвӧй); гозъя моз олӧм вӧсна сӧмын 30%. Сідзкӧ тайӧ боксянь висьӧмысь яндысьны оз ков, пежыс сэн нинӧм абу.
Сэсся, мыйла нӧ ми чакотка ог шуӧ пежӧн, огӧ яндысьӧй. Сійӧ висьӧмнас быд во кулӧ 3 миллион мортӧдз став му вывсьыс. Сэтшӧм жӧ чорыд висьӧмъяс: колера, тип, писти (кокач, оспа), и с. в. Тайӧ став висьӧмъясыс сідз жӧ вуджысь висьӧмъяс, сифилислӧн моз жӧ висьӧдысьыс — микробъяс. Веськаласны кӧ сійӧ микробъясыс морт пиӧ, сідз жӧ морт висьмӧ, а найӧс ми мыйла кӧ огӧ шуӧ пеж, лёк висьӧмӧн. Сідз кӧ и сифилис сэтшӧм жӧ висьӧм, пежыс сылӧн сы мында жӧ, мыйта и колералӧн, пистилӧн (кокачлӧн), тифлӧн да мукӧдлӧн.
Лёквисьӧмӧн висьысь йӧз нинӧмӧн абу мыжаӧсь. Ас шудтӧмлун вӧснаыс висьмӧмаӧсь найӧ сійӧ висьӧмнас, дай кузя олігад некод ми огӧ вермӧ ӧткажитчыны сэтшӧм висьӧмсьыс.
Лёквисьӧмӧн висьысьясӧс оз ков дай оз позь артавны пеж войтырӧн, оз ков серавны ни, оз ков ӧтдортны найӧс, а колӧ быд ног отсавны налы регыдджыка лечитчыны. Сералӧм понда да наысь полӧм вӧсна висьысьясыд чайтӧны асьнысӧ пежӧн да, дзебӧны ассьыныс висьӧмсӧ, оз висьтавны докторъяслы, оз мунны больничаӧ, сэсся ёна висьмӧм мысти и лоӧ мунны налы «тӧдысьяс» дінӧ гусьӧн лечитчыны (сулемаӧн, быдсяма турунъясӧн, да ваясӧн). «Тӧдысьяснад» лечитчӧмнас найӧ вайӧны зэв ыджыд лёк аслыныс, воштӧны ассьыныс дзоньвидзалуннысӧ, дай новлӧдлӧны, разӧдӧны висьӧмсӧ йӧз пиӧ.
Кад нин миян шуны — лёквисьӧм абу пеж, яндысьны сыысь нинӧмла, сӧмын регыдджык, эновтчытӧг колӧ лечитчыны сыысь.
Кыдзи висьӧдӧ лёквисьӧм.
Лёквисьӧм висьӧдӧ морттӧ ставнас, гӧгӧр (став организмсӧ), он кӧ лечитчы, вермас висьӧдны уна вояс.
Кытчӧ медводз мортлы сюрӧ висьӧм гагйыс, сэтӧн и медводз висьӧмыд тыдовтчас. Босьтам сідз шуны: Ӧльӧксан гозъя моз оліс лёквисьӧмӧн висьысь нывбабакӧд. Сы бӧрын вежон 2–3 мысти Ӧльӧксанлӧн яндзимас петас пупыш (прыщик). Сідзкӧ лёк висьӧмтӧ сюрӧм бӧрас тӧдан сӧмын 2–3 вежон мысти. Сы бӧрын сійӧ пупышсьыс ньӧжйӧникӧн пондас лоны рана (язва), гӧрд ыргӧн рӧма. Тайӧ ранаыс оз вись, оз луд ни, орӧссьӧ омӧля жӧ. Бокъясыс да пыдӧсыс ранаыслӧн зэв чорыд. Сійӧн тайӧ дойыс и шусьӧ чорыд шанкрӧн.
Тайӧ дояс зэв уна заразаыс (спирохетаыс).
Татшӧм медводдза язваыс вермӧ лоны мортлӧн быдлаын, кытчӧ сюрӧма висьӧмыс. Окасигӧн кӧ, шуам, сюрӧ — дой лоӧ вом дорын и с. в.
Водзӧ, сэсся сійӧ дой бердса нерӧдъясыс (лимфатическӧй железаяс) ыдждӧны чорзьӧны, сӧмын оз жӧ висьӧдны.
Сійӧ дойсӧ кӧ бурдӧдны, — ӧдйӧ зэв бурдас, унджыкысьсӧ на бырлывлӧ, вошлӧ ачыс ньӧти лечиттӧг.
Кадыс дой лоӧмсяньыс кисьтӧмӧдз шусьӧ «первичнӧй» периодӧн.
Вежон 5–6 бӧрын дой лоӧм мысти туша пасьтала, став яй вылын: киясын, кокъясын, морӧсын и быдлаӧ зэв посньыдика кисьтас. Кисьтӧмыс оз луд, зэв алӧй рӧма. Кисьтӧмыс шусьӧ «сифилистическӧй розеолаӧн». Кисьтӧм водзас висьысьяслӧн унджыкыслӧн овлӧ юр висьӧмъяс, висьӧны лыяс, кокын ёнджыка. Тайӧ каднас (нерӧдъяс, лимфатическӧй железаяс) ыдждӧны став яй пасьталаыс (сьыліын, сой нюглясянінын, киняулын да мукӧдлаын). Тайӧ кисьтӧмыс 1–2 тӧлысь мысти вермас бырны лечиттӧг жӧ. Сӧмын сы пыдди бара на вермас кисьтлыны быдсяма кисьтӧмнас. Кисьтӧмъяс сідзжӧ оз дыр овны — кисьтлас да бырлӧ, кисьтлас да бырлӧ, он кӧ понды лечитны.
Мӧд сикас кисьтӧмыс вермас лоны тӧдчана, пупыш кодь. Сійӧ нин ки улад кылӧ, артмӧма дойяс (лӧмъяс). Татшӧм кисьтӧмыс шусьӧ «папулаясӧн». Мукӧдлаас тайӧ дойыс ордӧ да лоӧ нин чорыд корка улын. Васӧдінъясын: вом дорын, яндзим дорын да мукӧдлаын татшӧм чорыд дойясысь артмӧ небыд васӧд дойяс. Тайӧ дойясыс висьӧдӧныджык нин. Кисьтӧмыс бара жӧ вермӧ лоны вом дорад, вом пытшкӧсад, ныр пытшкын, горшын, сыысь и гӧлӧсыс висьысь войтырлӧн овлӧ мӧд пӧлӧс (няргӧ ли, дзуртӧ ли) нырыс тупкӧсакодь.
Кадыс медводдза кисьтӧмсяньыс во 4–5 шусьӧ «вторичнӧй периодӧн» — мӧд висьӧдан кад сифилислӧн.
Тайӧ 4–5 вонас кӧ висьысь оз лечитчы, лёквисьӧм вуджӧ коймӧд кадӧ (третичнӧй периодӧ), шусьӧ сійӧ мӧд ногӧн «гуммознӧй периодӧн».
Гуммознӧйӧн тайӧ кадыс шусьӧ сійӧн, мый тайӧ каднас висьысьлӧн ӧтик-мӧдлаын яй вылас и, пытшкӧсъясас и лоӧ пыкӧсъяс (опухольяс: мыльк кодьяс, чирӧй кодь да). Пыкӧсыс и шусьӧ «гуммаӧн». Пыкӧсыс бӧрнас бырӧ, а сы местаӧ лоӧ дой (рана).
Татшӧм пыкӧсъясыс, язваыс, унджыкысьсӧ лоӧны кокчӧрйын, мускын, сьӧлӧмын, рушку пытшкын да. Мукӧддырйи овлӧны юр вемын, да сюрдлы (сюрсалы) пытшса вемын (спиннӧй мозг). Дойыс кӧ лоӧ ныр вылын, унджыкысьсӧ сы вӧсна ныръясыд усьлывлӧны, сісьмӧны.
Сэсся тайӧ висьӧмсӧ кӧ он лечит во 25–40, вермас помасьны висьӧмыс мышку косьмӧмӧн либӧ юр вем жугӧдӧ параличӧн (прогрессивнӧй паралич).
Кутшӧм кадъясӧ лёквисьӧм вуджӧ.
Водзысь ми аддзим: лёквисьӧм нэм чӧжнас куим када. Воддза кык каднас лёквисьӧм вуджӧ-кӧласьӧ мӧда-мӧдлы.
Коймӧд каднас (гуммознӧяс) лёквисьӧм оз нин вудж, вуджлӧ кӧ — зэв нин шоча.
Вуджӧ-ӧ лёквисьӧм бать-мамсянь кагалы чужтӧдзыс (мам кынӧмас).
Лёквисьӧмӧн висьысь бать-мамлӧн челядьыс лёк висьӧмаӧсь жӧ. Сідзкӧ — вуджӧ.
Висьӧмыс кагалы вуджӧ мамсяньыс. Ӧні тӧдӧны нин: мам кӧ висьӧ, сылӧн висьӧмыс, заразаыс, мам кынӧмса кага места пырыс сюрӧ рушку пытшса кагаыслы. Мам кынӧмын висьмӧм кагаяс унджыкысьсӧ чужӧны водзджык дай шойӧн; чужӧны кӧ ловйӧн, — кагаясыд зэв омӧльӧсь, висьлӧсӧсь.
Францияын быд во чужӧ лёквисьӧмӧн висьысь нывбабаяслӧн 20.000 кага шой да 4.000 кымынӧс кості вайӧны. Йӧз дзоньвидзалун вӧсна тӧждысьысь комиссариат бердса венерологическӧй диспансер * арталӧм серти миян лёквисьӧмӧн висьысь мамъяслӧн 55% кага вайӧм оз лючкиа помась (либӧ кулӧмаӧсь, либӧ кості вайӧны).
Ловйӧн чужысь лёквисьӧма челядьлӧн олӧмыс омӧль жӧ: либӧ регыд кулӧны, либӧ висьмӧны.
Лёквисьӧмӧн висьысь мамъясысь чужысь кагаяс пиысь унджыкыс регыд кулӧны: 100 кага пиысь кулӧ 19-сянь 72-ӧдз (19–72%).
Тадзи мам-батьсянь вуджӧм висьӧмыс шусьӧ наследственнӧйӧн.
Наследственнӧй сифилислӧн эм со кутшӧм куим тӧдпас, унджыкысьсӧ куимнаныс овлӧны ӧтлаын.
1) Син кольк висьӧм.
2) Сьӧкыд пеляӧсь.
3) Абу тыр пиняӧсь — вылыс водз пиньясыс гуранаӧсь.
Мамъяслӧн, кодъяс пӧраӧ ёна бура лечитчӧмаӧсь лёк висьӧмысь, чужӧны бур дзоньвидза челядь. Кодъяс оз лечитчыны, налӧн чужӧны то кутшӧмӧсь — видзӧд серпассӧ.
Лёквисьӧмысь позьӧ дзикӧдз бурдны.
Лёквисьӧмысь колӧ повны сӧмын, коді оз лечитчы сыысь. Лечитчысьлы тайӧ висьӧмысь повны нинӧм. Велӧдчӧм йӧз корсьӧмаӧсь зэв уна пӧлӧс лекарствояс лечитны лёквисьӧмтӧ.
Ӧнія дырйи повтӧг нин вермам шуны, — лёквисьӧм позьӧ дзикӧдз бырӧдны, и кымын водз босьтчан сыысь лечитчыны, сымын кокниджыка да ӧдйӧджык бурдан. Пондас кӧ висьыс морт лечитчыны пырысь-пыр дойяс (чорыд шанкр) лоӧмсянь, сэки лёк висьӧм бурдӧ регыдӧн.
3–4 тӧлысьӧн зіля да бура лечитчӧмӧн верман лоны бӧр дзоньвидзаӧн.
Лечитны кӧ лёквисьӧм мӧд кадас, сэки ковмас нин оз 3–4 тӧлысь, а 2–3 во зіля дай бура лечитчыны. Сідзкӧ позьӧ на лечитчыны, дай верман на дзоньвидза лоны мӧд кад бӧрас.
Коймӧд кадын (гуммознӧй период) — 4–5 во мысти лёквисьӧм лечитны сьӧкыдджык нин, шуны веськыда дзикӧдз бурдӧм йылысь оз позь.
Дерт пондан кӧ лечитчыны и коймӧд кадын, висьӧм нуӧдас кокньыдджыка. Лечитӧм вермас видзны параличысь либӧ мышку косьмӧмысь, а ӧткымынысь удайтчывлӧ лечитны бурдтӧдз.
Быд висьысьлы колӧ тӧдны ӧтитор: отсавны вермасьны тайӧ висьӧмысь мынтӧдчыны сӧмын докторъяс.
Попъяс, тӧдысьяс да мукӧд лекаръяс, кодъяс дінӧ уна висьысьяс на волӧны, сӧмын ёнджыка тшыкӧдасны висьӧмсӧ быдсяма аслыспӧлӧс лекарствояснас.
Тадзи висигӧн докторъяс сӧмын вермасны тӧдны, мыйӧн лечитчыны. Найӧ сӧмын отсаласны шедӧдны, корсьны дзоньвидзалун.
Лёквисьӧмӧн висьысь мортлы колӧ бурмӧдны ассьыс олӧм ногсӧ-сямсӧ: сэки оз позь юны вина ни сур и с. в., оз позь весиг куритчыны. Лечитны лёквисьӧмтӧ колӧ уна сям, — зэв сьӧкыд сійӧс лечитныд.
Лечитӧны уна ногӧн: ӧти мортлы докторъяс вӧчӧны уколъяс, мӧдлы сетӧны мавтчыны лекарствояс, коймӧдлы сетӧны юны лекарствояс, нёльӧдлы вир сӧнӧ лекарство кисьталӧны (сальверсан нельсоверсан и с. в.). Тайӧ лекарствояснас позьӧ лечитчыны сӧмын доктор видлалӧм-тшӧктӧм серти.
Ӧні каръясын (миян Сыктывдінкарын эм жӧ) эмӧсь нарошнӧ татшӧм висьӧмъяссӧ лечитанінъяс — Венерологическӧй диспансеръяс. Быд висьысьлы колӧ сэтчӧ и шыасьны, кӧні абу диспансерыс, колӧ шыасьны больничаӧ, докторъяс дінӧ.
Сідзкӧ быд мортлы, коді висьмӧ лёквисьӧмӧн, колӧ тӧдны: лёквисьӧм лечитны позьӧ, лечитӧмыс ас саяс.
Кымын водзджык, регыдджык сюрӧмсяньыс, босьтсян лечитны, сымын кокниджыка, ӧдйӧджык да бурджыка позьӧ лечитны тайӧ висьӧмсӧ.
Кад нин пуктыны пом гӧгӧрвотӧм йӧз сёрнияслы, мый сифилис «лёк пеж висьӧм». Сэн нинӧм абу пежыс, яндысьны тайӧ висьӧмысь оз жӧ ков ньӧти. Сифилис — сэтшӧм жӧ висьӧм, кутшӧм и уна мукӧд кӧласян висьӧмъяс.
Лёквисьӧмӧн висьысьяс нинӧмӧн абу мыжаӧсь, найӧс оз ков нартитны, оз ков ӧтдортны, повзьӧдлыны, а колӧ налы отсавны лечитчынысӧ, висьтавны, кыдз колӧ сыысь лечитчынысӧ — отсавны корсьны налы дзоньвидзалунсӧ. Он кӧ понды яндысьны да босьтсян лечитчыны лёквисьӧмысь, — лёквисьӧм этшаджык лоӧ, этшаджык лоӧ туйыс паськавнысӧ висьӧмыслы.
Мый колӧ тӧдны быд мортлы, медым видзчысьны лёквисьӧм сюрӧмысь.
Ми висьталім нин, лёквисьӧм вермӧ сюрны и гозъя моз овтӧг — олӧмсям вӧсна. Сідзкӧ та серти и колӧ водзвыв тӧждысьны ассьыд дзоньвидзалунтӧ кутны, вермасьны быд висьӧмкӧд, торъя нин лёквисьӧмкӧд да мукӧд вуджан висьӧмъяскӧд.
Со мый колӧ тӧдны да вӧчны тайӧ висьӧмысь видзчысьӧм кузя:
1. Сиктъясын паськыдджыка нуӧдны йӧзлысь вежӧр югдӧдан удж, торъя ёна йӧз пиын колӧ нуӧдны удж дзоньвидзалун видзӧм йылысь. Кымын паськыдджыка пондас мунны йӧз костын дзоньвидзалун видзӧм йылысь югдӧдӧмыс, кымын унджык йӧз пондас тӧдны лёквисьӧм йылысь, — мый сійӧ лоӧ, кыдз сійӧ шедӧ, кыдз сійӧ висьӧдӧ, кыдзи сыысь видзчысьны и с. в., — сымын кокниа быд морт кутас вермыны видзны асьсӧ сійӧ висьӧмсьыс, вермас видзчысьны висьӧм сюрӧмсьыс.
2. Быд мортлы колӧ видзчысьны гӧтрасьтӧдз-мунтӧдз кодкӧд сюрӧ гозъя моз олӧмысь, сідз жӧ и гӧтыраӧн.
3. Медся ёна колӧ видзчысьны гозъя моз олӧмысь кутшӧм сюрӧ нывбабаяскӧд — проституткаяскӧд.
4. Вӧралігъясӧн, вӧрын уджалігӧн, ветліг-мунігӧн, сідз водзӧ — колӧ ёна видзчысьны ӧтик тасьтіысь да пуан ваӧн мыськытӧм паньӧн сёйӧмъясысь. Пу паньыд абу дона, быдӧнлы колӧ аслыд новлӧдлыны.
5. Тасьтіяс, чашкаяс да стӧканъяс быдӧнлы колӧ лӧсьӧдны аслыд торйӧн; дерт позьӧ и ӧтинас уналы юны-сёйны, сӧмын сёйӧм бӧрас пыр жӧ колӧ мыськыны пуан ваӧн (заваритӧмӧн).
6. Ньӧтчыд оз ков босьтны куритны йӧзлысь чигаркапом, ни каллян, чигаркапомнад да калляннад вермас вуджны лёквисьӧм.
7. Дзоньвидза мортлы оз ков чышкысьны ӧти кичышкӧдӧ (кузьчышъянӧ) йӧзкӧд, ещӧ нин он кӧ тӧд, — висьӧ оз сійӧ. Бара жӧ оз ков пасьтавны тӧдтӧм йӧзлысь новлӧма паськӧм (улыс ни вылыс паськӧм).
8. Мастерскӧйясын, кӧні уджалӧны уна йӧз, ньӧтчыд оз ков босьтны вомад кӧрт тув, ем, сунис, кизьяс да мукӧдтор, — сэні вермас лоны дуль мӧд мортлӧн, лёквисьӧма мортлӧн.
9. Ньӧтчыд оз ков сетны ассьыныд кагаястӧ нёньӧдны тӧдтӧм нывбабаяслы, кодъяслысь дзоньвидзалунсӧ он тӧд, сідзжӧ оз ков босьтны вердны (нёньӧдны) йӧзлысь кага — ӧтиыслы и мӧдыслы вермас сюрны лёквисьӧм: нывбабалӧн — кагалы, кагасянь — нывбабалы (висьӧны кӧ кодыскӧ).
10. Дзоньвидза мортлы окасьны кодкӧд сюрӧ оз жӧ позь: вом дорад унаысь овлывлӧ дойяс — окасигмозыс, тӧдтӧм мортсьыс вермас шедны лёквисьӧм.
11. Ёна видзчысьны колӧ, мед эськӧ кыдзкӧ да мыйӧнкӧ эз сюр дулльыс ӧти мортлӧн вомас либӧ вом дорас мӧд мортлы. Лёквисьӧмӧн висьысь мортсянь дуль пыр зэв ёна вуджӧ висьӧмыс.
12. Семьяын кӧ эмӧсь висьысьяс лёквисьӧмӧн, пырысь-пыр жӧ колӧ найӧс ыстыны больничаӧ, доктор дінӧ (нинӧм вылӧ оз ков лэдзны тӧдысьяс дінӧ). Висьысьӧс торйӧдӧм бӧрын гортӧ кольысьяслы колӧ бура гӧгӧр мыськавны-пелькӧдны оланінтӧ, — колӧ ёна, быд боксянь видзчысьны лёквисьӧм сюрӧмысь.
