ВИАМ ВИНА ГАГЙӦС!
Вина юӧмкӧд вермасьны отсӧгтор
«Роч мулӧн гажыс — юӧм» — шулӧма ёна важӧн нин (1000 во сайын) ӧти Роч муса князь. Збыль ӧд тадзи и вӧлі революцияӧдзыд, саръяс да князьяс власьт улад. Став олӧмыс вӧлі тыр юӧмӧн, став гажыс вичкоын да кабакын: чужас морт — нимкодясьысь бать лӧсьӧдӧ вина юӧм; праздникъяс дырйи — «некыдз оз позь винатӧг»! Мортӧс суӧма курыд шог — вунӧдчӧ бара жӧ вина бердын; мортлы сюрӧма нажӧтка, сылы нимкодь, долыд, — кыдз нӧ позяс юышттӧг! Тадзи став олӧмас миян пырӧма юӧм. Вина юӧм пырӧма сьыланкывъясӧ, висьтъясӧ, мойдкывъясӧ, быдлаын горӧдчӧ ас йывсьыс мортлы, мед сійӧ юас. Тадз вӧлі ёна важысянь. Революция бӧрын первойя воясӧ неуна бырыштліс, ӧні бӧр зэв ёна паськалі да падмӧдӧ социализм тэчан удж. Вина гаг грӧзитӧ миянӧс вермыны, торкны социализм тэчан уджтӧ. Колӧ вина гагйӧс вины. Сӧвет государствоын абу местаыс юӧмлы; миян гажыд абу нин важ моз вичкоын да кабакын — ӧні сытӧг эм уна бур гаж. Колӧ чорыда сувтны виналы паныд да вермыны, бырӧдны сійӧс. Тайӧ нигаыслӧн мог — отсыштны винакӧд вермасьысьяслы.
Вина некутшӧм пӧльза оз сет.
Мыйла нӧ эськӧ сэтшӧма паськалі вина юӧмыс? Вина помысь висьталӧны быдсяма пӧльза: вина пӧ шонтӧ, бурдӧдӧ висьӧмъясысь, сетӧ сёйны чӧстӧм, гажӧдӧ олӧм, с. в., — со мыйяс висьталӧны буръяссӧ вина юӧмлысь, та понда сійӧ татшӧмасӧ и паськалӧма. Сӧмын тадз шуысьясыс ылалӧмаӧсь асьныс дай тшӧтш ылӧдлӧны йӧзӧс. Збыльысьсӧ вина помысь некутшӧм бур абу, вина оз бурдӧд висьӧмъясысь, оз шонты, сӧмын ёнджыка кисьтӧ мортлысь дзоньвидзалунсӧ. Быдӧн, кӧнкӧ, казявлісны, кутшӧм кокниа кынмалӧ код морт ывлаын кӧдзыд дырйи, казявлісны, кӧнкӧ, и сійӧс, кутшӧм кокниа позьӧ горш висьмӧдны кӧдзыд вина юӧмӧн. Та серти позьӧ гӧгӧрвоны, мый вина юӧм мортӧс оз шонты, вина бырӧдӧ мортлысь садьсӧ, да сы понда мортыс оз кыв кынмалӧмсӧ, оз кыв висьӧмъяссӧ.
Частӧ кывлан татшӧм кывъяс: «Ме ӧд ог уна ю, сӧмын сёйӧм водзын румка-мӧдӧн, мед бурджыка чӧстас сёйны». Таысь ёна асьтӧ ылӧдлӧмыд нинӧм нин абу: докторъяс шуӧны, он кӧ пӧ вермы терпитны ютӧг, бурджык лоӧ во пиын кымыныськӧ садьтӧг усьмӧн юны, быд лун румка-мӧдӧн юӧм дорысь — сэки мортлӧн пытшкӧсыс (сьӧлӧм, ты-мус, кынӧм да мукӧд) омӧльджыка портитчӧ; быд лун неунаӧн юигӧн морт ньӧжйӧникӧн жугӧдӧ, падмӧдӧ гырк пытшкӧсса удж да дзоньвидзалунсӧ.
Сідзкӧ юӧмысь некутшӧм пӧльза абу, омӧльыс вывті уна. Юӧм понда дзоньвидзалун жугалӧм йылысь эм уна бур нигаяс докторъяслӧн, эм коми кывйӧн гижӧм «Вина юӧм йылысь» нига, гижӧма врач И. С. Коканин. Та понда ме ог кут та йылысь гижны, окотитысьяс вермасны лыддьыны врачьяслысь нигаяс. Ме сёрнитны понда мукӧдторъяс йылысь. Видзӧдлам вина помысь лёкъяссӧ мукӧд боксянь.
Вина юӧм да семья пытшса олӧм.
Юысь мужиклӧн бабаыс да челядьыс медся ёна тӧдӧны вина юӧм помысь лёкъяссӧ, ас вывтіныс сійӧ мунӧ да.
Ӧтитор ме ог гӧгӧрво: мыйла сиктъясын нывбабаясыс асьныс вӧчӧны самӧкур? Вӧчасны, юкталасны ассьыныс мужикъяссӧ, батьнысӧ, рӧдняӧс, либӧ мусукӧс, а найӧ асьнысӧ жӧ коньӧръясӧс нӧйтасны. Крестьянкаяс самӧкур вӧчӧмысь мыждӧны мужикъясӧс, шуӧны поліг нӧйтӧмысь, лёкалӧмысь.
Ме ногысь, колӧ нывбабаяслы эновтны сійӧ полӧмсӧ. На дор ӧд ӧні законыс. Колӧ йӧзӧдны, янӧдны самӧкур вӧчысьясӧс, янӧдны да мыждыны самӧкур вӧчтӧм понда лёкалысьясӧс да нӧйтысьясӧс. Ӧтув кӧ нывбабаяс босьтчасны самӧкур бырӧдны, — найӧ ӧдйӧ вермасны сійӧс. Уна быдсяма пӧлӧс лёксӧ да омӧльсӧ вайӧны самӧкур да вина семья пытшкӧсӧ. Менам олӧмын виналӧн омӧльыс ёна ас вывті мунліс, да верма йӧзӧдны сійӧс, мед отсавны мукӧд семьяысь бырӧдны татшӧм торъяссӧ. Олӧмыс миян семьяын вӧлі зэв сьӧкыд: бать вӧлі зэв ёна юӧ, код юрӧн воас да семьясӧ нӧйтӧ. Ме ачым сэк ичӧт на вӧлі, ог помнит, а сиктсаяс висьталӧны: нӧйтас пӧ бабасӧ да шойӧс моз чужъяс лабич улӧ. Вӧлі менам вок, 11 арӧсӧн ыджыд меысь. Батьлӧн коймӧд баба кулӧм бӧрас семьяын нывбаба некод эз коль, выль баба батьлы оз сетны (вичко законъяс серти позьӧ вӧлі гӧтрасьны сӧмын куимысь); воклы 18 арӧс эз на вӧв да, кымынкӧ тӧлысь ковмис овны слугаӧн. Мыйӧн 18 арӧс воклы тырис, бать сійӧс гӧтраліс, оз эськӧ окотит вӧлі вокыс да. Гӧтыр кулӧм бӧрас бать кутіс омӧля палявлыны: век юӧ, век код. Ютӧг бать вӧлі шань, небыдик сьӧлӧма морт, юӧмӧн — некытчӧ шогмытӧм, звер. Кӧть эськӧ воктӧ батьӧ ачыс мырдӧн, пинялӧмӧн да грӧзитӧмӧн гӧтраліс, ачыс корсис весиг невестасӧ воклы, а моньсӧ мыйлакӧ батьӧ оз вӧлі радейт, пыр лёкӧдӧ мужикыслы. Коднад локтас да тшӧктӧ вокӧс нӧйтны бабасӧ; сійӧ батьӧысь поло да нӧйтӧ, мукӧддырйиыс нӧйтас садьтӧг усьтӧдзыс. Унаысь лолі тадз: локтас батьӧ войын, код, пондас ыдждавны вок гозъя вылын: увсьыныс кыскалас вольпасьсӧ, вой шӧра войын тӧлын пасьтӧгныс вӧтлас ывлаӧ (ачыс шуалӧ: «Ен Адамӧс да Еваӧс вӧтліс ас дінсьыс райысь, ме сідз жӧ вӧтла тіянӧс ас дінысь»), сэсся тшӧктас аслас кок вылӧ юрбитӧмӧн прӧща корны. Не ӧтчыд код юрӧн нӧйтӧмӧн батьӧ воштывліс вокӧс вольпасьӧдз, мукӧддырйи нӧйтігас чегъясяс сю чумали майӧг. Коркӧ ӧтчыд вок эз вӧв гортын, бать локтіс зэв код. Уськӧдчис джоджӧ да кратайтчӧ (ыдждалӧ), шуӧ: вольпасьӧдз мунны ог вермы, вайӧ катӧдӧй (вольпась вӧлі вылыс судтаын). Гортын вӧлім сӧмын монь да ме — ичӧтик детина, монь и шуӧ: «Айка, ми тэнӧ катӧдны огӧ вермӧ, вай ме тэд отсала да кай ас кокнад». Этша и кевмысис моньӧй, сӧмын бать оз вӧрзьы, век ӧтарӧ тшӧктӧ миянӧс катӧдны вольпась вылӧдз.
Дыр зэв тадз ыдждаліс, сэсся друг швыруллю чеччыштіс, да уськӧдчис монь дінӧ. Сійӧ вӧлі пач вом дорын, кыскӧма пачысь пӧсь ва да юм гырничьяс тырталӧ (сур вӧчны кӧсйӧ). Кватитіс батьӧ монь ордысь пӧсь ва кӧш да кутіс миянӧс монькӧд пӧсь ваӧн коявны.
Бара миянлы монькӧд лои тӧлын пасьтӧг пышйыны гортысь да йӧзын узьны войсӧ (вӧлі тайӧ рытын). Татшӧм олӧмыд дерт некодлы оз кажитчы. Воклы зэв вӧлі забеднӧ: уджалас-уджалас, шойччӧг оз тӧдлы, а став нажӧткасӧ бать юӧ, сэсся сійӧ жӧ татшӧма смекайтчӧ, понйӧс дорысь омӧля видзӧ.
Вель унаысь вок забеднӧысла пондыліс джагӧдчыны да бытшкыны асьсӧ пуртӧн, а ме сэн ичӧтик детина бӧрда да мездыся...
Ичӧтиксянь менам лосьӧма зэв висьлӧсӧн.
Ыджыда быдмӧм бӧрын веськавлі бурдӧдчыны бур докторъяс ордӧ (воясӧн ветлӧдлі больничаысь больничаӧ), сэн найӧ шуӧны: висьӧм тэнад бать юӧм понда, код юрӧн вӧчӧма менӧ бать, да сійӧн ӧні лоӧ нэм чӧж зывгыны, пӧжны сьӧкыд висьӧмъяс. Та йылысь некор оз позь вунӧдны юысь бать-мамлы: юысь ай-мамлӧн челядь — ёрӧм йӧз, нэмныс найӧ мучитчасны бать-мам мыж понда.
Лечитчигад аддзывлі, мыйӧдз воӧ юысь мортыд ачыс. Юас-юас морт да дзик нинӧмӧдз воас — йӧймас, каститчыны сылы пондас, омӧльяс мыччасьӧны (тайӧ висьӧм шусьӧ «белӧй горячкаӧн»). Ичӧтысянь ме аддзи омӧльсӧ виналысь, аддзи кутшӧм шогъяс вайӧ вина семья пытшкын. Сы вӧсна ачым ньӧти ог вермы юны. Код морт вылӧ лӧг петӧ и жаль сійӧ, коньӧр: тайӧ важ оласногыс воштӧ вӧлі морттӧ татшӧмӧдз, а революция бӧрын эгӧ на удитӧй ми весавны став няйтсӧ, орйӧдлыны став лёк вужсӧ важ оласноглысь выль олӧмысь. Лёк босьтас важ вылӧ, лёк босьтас вина гаг вылӧ, кыпӧдӧ тайӧ лёкыс тышкасьны вина гагкӧд. Мед эськӧ унджыкӧс босьтӧ татшӧм лёкыс, кутшӧм ӧдйӧ эськӧ сэк вермам ми винаӧс!
Тайӧ ставсӧ ме гижи ас олӧмысь, ставыс збыль. Да ӧд ставным тайӧ пыр аддзам олӧмысь, сӧмын вывті тшӧкыда аддзывлӧмла пырӧма привычкаӧ, некодӧс оз чуймӧд да огӧ тышкасьӧй тайӧ страмкӧд. Водзӧ тадзи оз позь! Миянлы колӧны дзоньвидза йӧз, ми огӧ вермӧй видзӧдны бурӧн батьяслысь код юра ыждалӧм, смекайтчӧм семья водзын; ми огӧ вермӧй видзӧдны, мед став нажӧтка да овмӧс мунісны вина вылӧ, а семья тшыгйӧн виньгыртіс. Вай босьтсямӧй тайӧс бырӧдны, сувтам паныд вина гаглы да виам сійӧс.
Вина юӧм да праздникъяс.
Медся ёна вина юӧм да сы бӧрся вӧтлысьысьяс тыш да кось овлывлӧны праздник лунъясӧ. Сур-винатӧм праздникыд пӧ сійӧ не праздник, — шуӧны коми крестьяна. Кӧть кутшӧм гӧль мортыд, кӧть аслас сёйныс оз судзсьы, удждысьӧмӧн, а сур-вина лӧсьӧдны колӧ. Быд сиктын 5–6 сур винаа праздникыд во гӧгӧрнад овлӧ, быд праздник дырйи шайт 10-ыд сур-вина вылад этша пыдди мунас — со кутшӧм «нажӧтка» вайӧны праздникъяс крестьяналы. Юасны-юасны, сэсся петасны ывла вылӧ, да пондас ӧтарӧ лыбны мать да квать, видзӧдан да, зоръясӧн вӧрӧшитчӧны — либӧ тыш да кось, чегъясьӧны зоръяс; кымынкӧ мортлысь юрсӧ поткӧдӧмась, сойяс чегъялӧмась, бура уна пурта дойяс (ранаяс) вӧчӧмась, унаысь овлывлӧ — мортӧс виӧмась, — со мый вайӧ праздник дырся кода «гаж». А татшӧм праздник дырся косьястӧ сиктад збыльысь гаж пыдди и пуктӧны: гӧгӧр чукӧртчӧмась садь йӧз (медся нин нывъяс) да видзӧдӧны, бӧрыннас ошйысьӧны: «Со кутшӧм гажа вӧлі миян праздник, сымдаӧн тышкасисны, сійӧясӧс нӧйтісны», этша и висьталасны бокӧвӧй йӧзлы, да ӧд кутшӧм нимкодьпырысь, быттьӧ бур козин сетӧмаӧсь налы! Да, бур «гаж»: висьӧм дзоньвидза йӧзлы тыш понда, суд да рад, да тюрма, — со мыйда «гаж»! Кор бара бырас татшӧм страма «гажыд»?! Войдӧр кӧ сиктын некутшӧм мукӧд нога гаж эз вӧв, да быть вӧлі татшӧм «гажтӧ» видзӧдны-а, ӧні майбыр сюрас нин прамӧй садя гажъяс: физкультура, ворсӧмъяс, хорӧн сьылӧм-ворсӧм, спектакъяс, ловъя газетъяс, радио, кино, — ставсӧ тайӧ лӧсьӧдны праздник дыр кежлӧ быдлаын позьӧ; сымда сьӧм, мыйта сур вина вылӧ мунӧ праздникъяс дырйи, — тайӧторъяс лӧсьӧдӧм вылӧ оз мун. Тайӧторъяс лӧсьӧдӧм лоас збыльысь гаж, прамӧй садя гаж: тыштӧг-косьтӧг, мортӧс дойдтӧг-витӧг, судтӧг да лёктӧг. Татшӧм гажъяс лӧсьӧдны колӧ зільджыка босьтсьыны лыддьысян керкаяслы, деревняса комсомолечьяслы да став вежӧра йӧзлы. Праздник дырся вина юӧмлы да кулиганитӧмлы колӧ нин пуктыны пом, дыр нин вывті тайӧ страмыд оліс миян олӧмын.
Колӧ дугӧдчыны ассьыным морт нимнымӧс, гражданин нимнымӧс талявны праздник дырся няйтын да восын, колӧ дугӧдчыны вир кисьтан да дой вӧчан тор дон вылӧ ньӧбӧмысь, винаысь да самӧкурысь. Ӧткымынлаын таысь дугдӧмаӧсь нин, тшӧтш эновтӧмась важ праздникъясӧс — быдсяма Микӧлаяс, Ёгорейяс, Опонасейяс да мукӧд сэтшӧм поп-дяклысь зеп тыртан лунъяс. Та вылӧ видзан сьӧмсӧ кӧ пуктам школаяс, лыддьысян керкаяс вылӧ, кино да радио, нига да газетъяс лӧсьӧдӧм вылӧ, да ассьыным овмӧснымӧс бурджыка, сӧстӧмджыка лӧсьӧдӧм вылӧ, — сэк олӧм миян дзик вежсяс, ёна прамӧй (морт нога) лоас.
Колӧ помавны код юрӧн той пиын, няйтын зуллялӧм, висьӧмъяс кӧвтӧм. Этшаджык кӧ надея ен вылӧ да поп вылӧ пуктам, этшаджык на вылӧ сьӧм видзам, регыдджык вермам мортъяс нога, долыд олӧм лӧсьӧдны. Артавлам кӧ (а тайӧс колӧ вӧчны енкӧд да юӧмкӧд вермасьысьяслы), уна-ӧ мунӧ во гӧгӧрӧн поп-дяк зептӧ да сур-вина вылӧ праздничайтігӧн, сэк тыдалас, мыйта бур олӧмын та вылӧ артмас (Лэт вӧлӧсьтын арталӧмаӧсь да, 1927-ӧд воын ӧти праздник дырйи юӧмась 200 ведра вина), а мыйта буртор эськӧ сійӧ дон вылӧ позьӧ вӧлі вӧчны).
Коми войтыр, вайӧ босьтчыламӧ тайӧясӧс вермыны!
Вина юӧм вайӧ уна лёк общественнӧй уджлы.
Вина юӧм вайӧ не куш сӧмын синва да шог семьялы, не куш сӧмын тышкасьӧм да кулиганитӧм, — вина юӧм нӧшта торкӧ мортӧс общественнӧй уджысь.
Мыйта гырысь сӧвет уджнуӧдысьяс, коммунистъяс воисны нинӧмӧ юӧм понда; мыйта лёк нога сьӧм таргайтӧмъяс (растратаяс) овлывлӧ юӧм понда; мыйта уджалан лун вошлӧ завод-пабрикъясын рабочӧйяслӧн юӧм понда; кымын крестьянин корысьӧдз воис вина помысь; мыйта сиктса коммунистъяс да комсомолечьяс вина пиын да вос пиын воштісны ассьыныс коммунист нимсӧ, гражданин нимсӧ?! Лыдпасъяс та йылысь чукӧрттӧмӧсь, да и он вермы чукӧртны сэтшӧм уна омӧльыс вина юӧмлӧн тайӧ боксянь...
Коммунистъяс да комсомолечьяс выль нога олӧм лӧсьӧдысьяс. Вина да сы бӧрся вӧтчан лёкторъяс (косясьӧм, семьяӧс ӧбӧдитӧм, с. в.) кольӧмась миянлы важ олӧмсянь. Важ вужъяссӧ ми нетшкам, орйӧдлам. Зэв зіля да чорыда колӧ нетшкыны, орйӧдлыны юан ноглысь вужъяссӧ. Коммунистъяслы да комсомолечьяслы ас олӧмнас колӧ йӧзсӧ велӧдны бурлань, выль нога олан сям петкӧдлыны. Ачыд кӧ юан, дерт он нин вермы йӧзӧс дугӧдны, юӧм эновтӧмлань ызйӧдны. Та кузя коммунистъяслы да комсомолечьяслы колӧ медвойдӧр эновтчыны юӧмысь. Коммунистъяслӧн тырмис сям да эбӧс важлысь гырысь вужъяссӧ (сарӧс да буржуйясӧс) шыблавны, вермыны дорйыны революцияӧс ставмувывса озыръяс войскаысь, тырмис сям да вын-эбӧс дас ӧти во чӧж социализм тэчан удж нуӧдны. Ӧні медся ёна падмӧдӧ миянлысь социализм тэчан удж ас олӧмын (бытын) важ оласног, вужъясьӧма, кутчысьӧма, медъёнасӧ вина юӧм. Вина юӧм торкӧ миянлысь социализм тэчан удж. Оз кӧ миян тырмы сям да эбӧс вермыны вина гагйӧс, — ми асьным, ас киӧн торкам уджлысь водзӧ мунӧмсӧ, вермам дзикӧдз падмӧдны водзӧ социализм тэчан нуӧдан удж, вермам бӧр воны важӧ. Сійӧн ӧд важ нога олӧмӧ кыскысьяс (шуам кӧть, сиктса кулакъяс) винаӧн и торкӧны миянлысь удж: кодӧдз юктӧдӧмӧн озыръяс индавлӧны-ылӧдлӧны гӧль мортӧс вины озыръяслы паныд мунысьӧс, гӧльяс дор уджалысь коммунистӧс; кор кутшӧмкӧ юысь коммунист либӧ беспартийнӧй сӧветса уджалысь юсьӧма — век индӧны: «кутшӧм долыда да гажаа миян сьылі вылын олӧны коммунистъясыд». Вина отсӧгӧн озырмӧдчӧны озырджыкъяс сиктъясын: код юрӧн сетӧм вылӧ донтӧм-донӧн уджӧдӧны, сура-самӧкура «помечьясӧн» содтӧны выль видз-му, с. в. Шуны кӧ, кӧть кутшӧм боксянь босьт, век тыдалӧ ӧти: вина чинтӧ миянлысь вын, отсалӧ паныд мунысьяслы гӧльзьӧдны, омӧльтны сӧвет власьтӧс, бырӧдӧ юр вежӧр да эбӧс социализм тэчысьяслысь.
Код юра йӧзӧн социализмтӧ он вӧч! Мед оз ло миян пӧвстын ньӧти юысь коммунист, комсомолеч, профсоюзса шлен, сӧвет власьт ёнмӧдӧм понда тӧждысьысь рабочӧй да крестьянин. Ас олан ногнаным велӧдам йӧзӧс ютӧг овны, садьӧн гажӧдчыны, став вын пуктыны социализм тэчан уджӧ да сійӧ уджас велӧдчӧмӧ. Вина, самӧкур да сур — миянӧс падмӧдысьяс, врагъяс; нига, газет, кино да радио миян отсасьысьяс. Эновтчам ассьыным вын бырӧдӧмысь, врагъяслы отсалӧмысь, кутчысям миянлы отсасьысьяс бердӧ!
Вина юӧм да мыжъяс.
Медся уна мыжъяс овлӧны вина юӧм помысь: кулиганитӧм, тышкасьӧм, морт виӧм, нывъясӧс мырдӧналӧм; унджык растратаясыс овлӧны та понда жӧ. 1928-ӧд вося май тӧлысся «Коми му» журналын эм статья Богословскӧй ёртлӧн: «Преступность в Коми области в 1927 г.». Тайӧ статьясӧ гижӧма Нарсудъяс да Обсуд пыр мунӧм суд делӧяс серти, а судад ӧд воӧ сӧмын гырысьджык мыжъяс, мукӧдыс судӧдзыд оз волы: сідз кусӧ, либӧ помасьӧ исполкомын да милицияын.
Судӧдзыд волӧма со мыйта делӧяс:
1. 1927-ӧд воын воддза 6 тӧлысяс вӧлӧма 2879 делӧ, мӧдас — 2954 делӧ, во гӧгӧрӧн — 5832 делӧ, сідзкӧ мӧд во джынъяс судӧдз воана делӧяс содӧма: тайӧ кадас нӧшта вӧлі Октябрса Революциялы 10 во тырӧм кузя амнистия, уна мыжъяс прӧститчис судӧ волытӧг, не кӧ сійӧ эськӧ, нӧшта на ёна содіс мыжъяс лыдыс.
2. Мӧда-мӧд костын омӧля олӧм понда (тышкасьӧм, морт виӧм да с. в.) делӧяс вӧлӧма 2296 — 39,4% став делӧыслӧн. Тась: морт виӧм йылысь — 64, нывъясӧс мырдӧналӧмысь — 50; гырысь дойяс (ранаяс) вӧчӧмысь — 20 делӧ, мукӧдыс посниджыкӧсь (кокнидик ранаяс, с. в.).
3. Кулиганство йылысь вӧлӧма 1066 делӧ — 18,3% став делӧяс письыс.
Татшӧм пӧлӧс делӧяс пӧшти ставыс овлӧ юӧм понда, сідзкӧ 74,9% судӧдз воан делӧяс юӧм понда. Мыйта судӧдзыс эз волы — шуны он вермы, — ме ногысь коймӧд юкӧнысь кындзи судӧдзыд оз волыв.
Та серти Богословскӧй ёрт шуӧ: кулиганство, нӧйтӧм, косясьӧм — медся паськалӧм мыжъяс Коми обласьтын.
Мыждӧма да шуӧма судӧн пукӧдны:
1) кулиганитӧмысь — 512 мортӧс — 30% став мыждӧмыслысь;
2) мӧда-мӧд костын омӧля олӧмла мыждӧма 470 мортӧс — 27% став мыждӧмыслысь.
Растратаясысь мыждӧма 2,5% став мыждӧмлысь, — сідзкӧ вель паськыда на паськалӧмась растратаяс.
4. Нывбабаясӧс мыждӧма 233 мортӧс — 13,4% став мыждӧмыслӧн; 69,5% самӧкур вӧчӧм понда мыждӧмъясысь усьӧ нывбабаяс вылӧ.
Воысь воӧ мыжъяс содӧны:
1) 1926-ӧд воын кулиганство понда мыждӧмъяс вӧлӧмась 48,1% став мыждӧмъясысь, тайӧ прӧчентыс вылынджык став Республика пасьта шӧркодь прӧчентысь 17%-ӧн. Мыждӧма вӧлі сэк Коми обласьт пасьтаыд 152 мортӧс, 1927-ӧд воын мыждӧма — 512 мортӧс, содӧма 237%... (ӧдйӧ содӧ тані прӧчентыд, небось школаяс да лыддьысян керкаяс та ӧдъятӧ оз содны! Он кӧ дугӧд тайӧ содӧмсӧ, — олӧмыд дзикӧдз падмас, колӧ чегны тайӧ прӧчентсӧ чинӧмлань да бырӧмлань). Да ӧд унджык делӧыс кулиганство пондаыд судӧдзыс эз на волыв.
2) 1925-ӧд воын вӧлі мыждӧма ставсӧ 1017 м., 1926-ӧд воын — 1291 мортӧс, 1927-ӧд воын — 1745 мортӧс. Тайӧ, дерт, оз петкӧдлы культура содӧм, сӧмын горзӧ культура паськӧдан удж бурмӧдӧм понда. Вывті нин ӧдйӧ паськалӧны мыждӧмъяс кулиганство понда да нывъясӧс мырдӧналӧм понда. Тайӧ мыжъяс дерт юӧм помысь. Нывъястӧ мырдӧналӧмыд унджыкысьсӧ овлывлӧ код юрӧн да артельӧн; пондысьыс унджыкысьсӧ кулиганитӧмысь пукавлӧм морт.
Со мыйяс шуалӧ Богословскӧй ёрт суд делӧяс серти. Тайӧ индӧдъяс петкӧдлӧны, кутшӧм уна омӧльтор вайӧ вина коми йӧзлы, мыйта войтыр терпитӧ увечйӧ да смерть вина понда, мыйта йӧз пӧжсьӧ тюрмаясын та понда жӧ. Да ӧд со воысь воӧ на тайӧ страмыд паськалӧ! Колӧ босьтчыны чорыдджыка бырӧдны тайӧс: ёнджыка мыждыны татшӧм мыж вочысьясӧс да пукӧдны костті лэдзтӧг; ёнджыка нуӧдны культурнӧй удж да лӧсьӧдны садя гажъяс. Огӧ кӧ ми вермӧй тайӧ омӧльторсӧ, сійӧ миянӧс вермас да дзикӧдз падмӧдас коми сиктлысь выль олӧмлань мунӧмсӧ.
Том йӧз! Унджыкысь ӧд ті тайӧ мыж вӧчысьясыс. А ӧд ті жӧ выль олӧм лӧсьӧдысьяс. Сідзкӧ вайӧ жӧ эновтчӧй тайӧ лёк уджсьыс, кутчысьӧй выль олӧм вӧчны.
Мыйла сӧвет власьт восьталіс кабакъяс.
Тайӧ гижӧдсӧ лыддьысьяслӧн юрас вермас воны мӧвп: «Татшӧм кӧ уна омӧльторйыс вина помысь, мый морла нӧ эськӧ сӧвет власьтыс кабакъяссӧ бӧр восьталіс?». Та вылӧ колӧ шуны со мый: первой воясас революция бӧрын, кор няньяс вӧлі оз судзсьы сёйныным, сэки сур-винаыд оз ков вӧлі, юӧм бырлі. Кор овмӧс пондіс кыптыны, нянь лои унджык, сэк крестьяна бара пондісны вӧчавны сур да самӧкур, самӧкур вӧчӧмыс вывті ёна паськаліс. Праздникъяс водзвылын мунан сикт кузя, да быдлаысь петӧ вӧсньыдик тшынтор, — пырысь-пыр жӧ гӧгӧрвоан: «Тан уджалӧ самӧкур завод». Уна сюрс пудовня нянь таргайтасны крестьяна самӧкур вылӧ, сивушнӧй выйыс самӧкурлӧн ёна чинтіс нэм крестьяналысь да рыжмӧдіс налысь челядьсӧ.
Сӧвет власьт ёна да дыр вермасис самӧкуркӧд «косьӧн» — законъясӧн, судӧн мыждӧмӧн. Сӧмын уна сё воӧн вужъясьӧмтортӧ юр вежӧр содтытӧг, культура уджӧн йӧзлысь олан ног вежтӧг, — нинӧм керны эз позь: йӧз эз гӧгӧрво аслыс бурлун вӧчӧмсӧ, — гусьӧн, дзебасӧн самӧкур «заводъяс» содіны, самӧкур век ӧтарӧ паськаліс, пондіс пӧдтыны сиктӧс да дзикӧдз торкны дзоньвидзалун крестьяналысь.
Кор морт водзын сувтас кык лёктор, мортыд бӧръяс кокниджыксӧ. Сідз жӧ лои вӧчны сӧвет власьтлы: самӧкур помсьыд омӧльыс дзоньвидзалунлы нӧшта на унджык роч вина дорысь, сэсся вывті уна лёк ногӧн видзӧны нянь самӧкур вылӧ, а няньыс миян ӧні на сьӧкыда судзсьӧ сёйныс. Самӧкурӧс вермӧм могысь сӧвет власьт бӧр восьталіс кабакъяс, лэдзис роч вина.
Тайӧ вӧчӧма регыд кежлӧ, сӧмын мед дугӧдны самӧкур вӧчӧм, ӧлӧдны да дзикӧдз дугӧдны йӧзӧс юӧмысь культура уджӧн, юр вежӧр содтӧмӧн, югдӧдӧмӧн.
Роч винатӧ унджыксӧ вӧчӧны картупельысь, омӧльыс сылӧн этшаджык самӧкурысь (абу сивушнӧй вый, коді уна самӧкурад да мед ёна вӧчӧ омӧльсӧ дзоньвидзалунлы).
Сӧвет власьтлӧн сетӧма права меставывса власьтъяслы йӧз окотитӧм-шуӧм серти тупкавны кабакъяс. Сідзкӧ кабакыд миян ас помын: колӧ кӧ — эм; дугӧдчам юӧмысь да самӧкур вӧчӧмысь, шуам кабактӧ тупкыны — сійӧс пырысьтӧм-пыр тупкасны. 1928-ӧд во помланяс комсомол культура поход нуӧдігӧн тадзтӧ зэв уналаын тупкалісны кабакъяссӧ. Сӧвет правительство ӧні пуктӧ став эбӧссӧ индустриализация нуӧдӧм понда, выль пабрик-заводъяс вӧчалӧм понда. Сӧмын сур-вина вӧчан промышленносьт оз паськав, пондас век ӧтарӧ топавны да кольӧ сӧмын больничаяслы да лабораторияясын уджавны колан спирт вӧчмӧн. Колӧ ёнджыка зільны вина юӧмкӧд вермасьӧм понда, мед регыдджык бырасны кабакъяс да сур вина вӧчан промышленносьт.
Код юра йӧзӧн социализм он вӧч.
Бырӧдам вина юӧм!
Некымын кывйӧн мӧд пӧв казьтыштам, мый йылысь ми сёрнитім тайӧ нигаас ӧнӧдз:
1. Озыръяслы, саръяслы вина вӧлі вайӧ озырлун, чинтӧ уджалысь йӧзлысь вын озыръяскӧд тышкасьны. Сюрс воясӧн вина юӧм зэв чорыда пырӧма миян олӧмӧ: быд гаж, быд шог коллявсис винаӧн, винатӧг нинӧм эз вӧчсьыв. Миян сӧвет муын вина юӧм оз ков: сійӧ торкӧ, падмӧдӧ выль олӧм — социализм нога олӧм лӧсьӧдӧм.
2. Вина юӧны «лекарство пыдди». Сӧмын некутшӧм висьӧм оз бурд вина юӧмӧн. Вина кисьтӧ дзоньвидзалунтӧ; вина юӧм понда жебмӧ морт, висьмӧ быдсяма висьӧмъясӧн.
3. Медся уна омӧль, шог да синва вайӧ вина юӧм семья пытшсалы. Код юрӧн нӧйтӧны бабаӧс, семьяӧс; став нажӧтка да паськӧм семьялӧн мунӧ вина вылӧ, а семьяас пасьтӧмӧсь, тшыгӧсь. Вина юысьлӧн челядьыс лоӧны вывті висьлӧсӧсь, мучитчӧны да ёрӧны на понда тӧждысьтӧм юысь бать-мамӧс.
4. Полӧм понда нывбабаяс вӧчӧны мужикъяслы либӧ мусукъяслы самӧкур. Самӧкур вылӧ лёк ногӧн торъя нин уна таргайтӧны нянь. Самӧкур торъя нин уна (аслас сивушнӧй вый понда) кисьтӧ дзоньвидзалунсӧ юысьяслысь, сідзкӧ омӧльыс тан торъя нин уна. Роч вина вузалӧм лӧсьӧдӧма самӧкурӧс вермӧм могысь. Колӧ дугӧдчыны самӧкур вӧчӧмысь да юӧмысь, сэсся шуны тупкыны кабакъяс.
5. Вичко праздникъяс — сур-винаа праздникъяс. Быд праздник дырйи ковтӧг, некутшӧм пӧльзатӧг видзсьӧ зэв уна сьӧм поп-дяк вылӧ да сур-вина вылӧ. Тайӧ сьӧм вылӧ позьӧ прамӧйджыка лӧсьӧдны ассьыным овмӧс, судзӧдны нигаяс да газетъяс, кино да радио, физкультура ворсанторъяс. Та ногӧн позяс пӧльзаӧн, гажаа коллявны праздникъяс ютӧг, тыш-пиньтӧг, морт витӧг.
6. Вина юӧм вайӧ уна омӧль йӧз кост уджлы: юӧм понда унджыкысьсӧ овлӧны сьӧм таргайтӧм, лотайтӧмъяс; юӧм понда морт оз кут вермыны нуӧдны йӧз кост удж; юӧм понда коммунистъяс да комсомолечьяс талялӧны ассьыныс коммунист нимсӧ да гражданин нимсӧ вос пиын, няйтын; сӧветын уджалысьяс юӧм понда янӧдӧны, омӧльтӧны сӧвет власьтӧс да коммунист партияӧс паныд мунысьяс. Юӧм омӧльтӧ, торкӧ пабрик-заводъясын да видз-му бердын удж йӧзлысь, гӧльмӧдӧ миянӧс.
7. Вина юӧм понда лоалӧны быдсяма мыжъяс (кулиганство, нӧйтӧм-тышкасьӧм, морт виӧм, нывъясӧс мырдӧналӧм, с. в.), тасянь суд да тюрма.
8. Вина юӧм — важ олӧмлӧн, пемыд олӧмлӧн кольӧс, сійӧ оз тӧр выль олӧмӧ, торкӧ социализм тэчан удж. Дугдам вина юӧмысь, эновтам код юра «гаж», кутчысям садя гажӧ. Виам вина гагйӧс!
Кыдз тайӧс вӧчны? Дерт олӧмыс, винакӧд вермасян уджыс ачыс петкӧдлас, кыдз бурджык вежны йӧзлысь мӧвпъяссӧ вина йылысь, кыдзи кокниджык дугӧдны юӧмысь. Ӧткымын туйяс сӧмын индам ми.
Медвойдӧр дерт коммунистъяслы, да комсомолечьяслы, да профсоюзса шленъяслы ковмас эновтчыны юӧмсьыд, мед на вылӧ видзӧдӧмӧн тшӧтш крестьянаыс велаласны ютӧг олӧм лӧсьӧдны. Ми кӧ олӧм вежысьяс, юрнуӧдысьяс, ого лоӧй водзынӧсь, дерт нинӧм и думайтны вина юӧмӧс вермыны куш законъясӧн, судӧн вежны оласног йӧзлысь он вермы, сідзкӧ колӧ юӧмкӧд вермасьӧмтӧ лӧсьӧдны оласног вежӧмӧн, культура паськӧдӧмӧн (дерт ми огӧ дугӧдчӧй мыждӧмысь да судитӧмысь, нӧшта ёнджыка на пондам судитны, сӧмын мӧдар боксӧ — культураладор боксӧ, оласног вежан боксӧ — ёнджыка воддзаысь кутам вежны).
Став ютӧм йӧзлы, медвойдӧр нывбабаяслы да комсомолечьяслы, колӧ ӧтувтчыны вина юӧмкӧд вермасян обществоӧ, быдлаӧ лӧсьӧдавны тайӧ обществолысь ячейкаяс, да ёнджыка зільны вина юӧмкӧд вермасян удж ёнмӧдӧм понда. Унджык юысьыс ӧд оз тӧд вина помысь лоан омӧльсӧ аслас дзоньвидзалунлы да челядь дзоньвидзалуныслы. Думайтӧны вина юӧм помысь пӧльза лоиг (сійӧн весиг посни челядьӧс юктӧдӧны).
Та понда велӧдчӧм йӧзлы, медся ёна докторъяслы да пельшӧръяслы, колӧ частӧджык вӧчавлыны докладъяс да лекцияяс дзоньвидзалунлы вина юӧм помысь омӧльторъяс лоӧм йылысь. Колӧ петкӧдлыны та йылысь картинаяс, волшебнӧй пӧнарӧн диапозитивъяс, кинокартинаяс, мед эськӧ йӧз синнаныс аддзывлісны став омӧльсӧ виналысь. Лыддьысян керкаяслы, библиотекаяслы, гырысьяслы да поснияслы, школаяслы колӧ частӧджык вина юӧм йылысь сёрнияс, гораа лыддьысьӧмъяс нуӧдавны, вина помысь лоан омӧльторъяс йылысь; сэсся колӧ ёнджыка разӧдны та йылысь нигаяс (врач Коканинлысь «Вина юӧм йылысь» нигасӧ мед эськӧ быд морт лыддяс да мӧвпыштлас сэні гижӧм йылысь. Колӧ, мед сійӧ нигаыс быдлаын тырмымӧн вӧлі). Колӧ тшӧтш чукӧртавны, уна-ӧ вина-сур юӧны праздникъяс дырйи да во гӧгӧрӧн ас сиктын; колӧ йӧзӧдавны тайӧ лыдпасъяс докладъясын, газетъясын, вӧчавны таысь диаграммаяс, плакатъяс. Тайӧ уджнас чуксавны йӧзӧс эновтчыны винаа-сура вичко праздникъясысь, велӧдны гажаа коллявны ютӧм выль праздникъяс.
Колӧ дугӧдчыны вевттьӧмысь код юрӧн вӧчӧм судитана да судиттӧм мыж вӧчӧмъяс: семьяӧс ӧбӧдитӧм, налысь ӧстатки нянь кусӧксӧ вина вылӧ юӧм, висьлӧс челядьӧс йывдӧм, с. в. Найӧясӧс колӧ йӧзӧдны, янӧдны ас сиктын сёрниӧн, стенӧ ӧшӧдан газет пыр, с. в. Быд гырысьджык мыж воштыны судӧдз, янӧдны сэтшӧм йӧзӧс, мед мукӧд эз вӧчны сідз жӧ.
Код юра тышъястӧ пуктӧны гаж пыдди, сэтшӧм на, ас кужтӧмла, гӧль миян сиктъясыд прамӧй, бур садя гажӧн. Колӧ паськӧдны прамӧйджыка садя гаж, культура удж. Шуам кӧть со, физкультура да мукӧд кыпыда ворсӧмъяс. Тайӧн том йӧзлы позьӧ бура лы-сьӧмтӧ песны, ёнмӧдны (вынсьӧдны) асьтӧ.
То Тентюковса лыддьысян керка (кар бердын) бура пуктӧма тайӧ уджтӧ да, том йӧзыд дзикӧдз эновтчӧма юӧмсьыд да тышкасьӧмсьыд, важ юысь да кулиганитысь том йӧз зіля кутчысьӧмаӧсь физкультура бердӧ да сэсся став лыддьысян керка удж бердӧ (та йылысь видзӧд 1928-ӧд вося № 4–5 «Коми Просвещенец» журнал).
Мыйла нӧ мукӧдлаын оз позь вӧчны тадзи жӧ? Быдлаын позьӧ, некутшӧм торъя, гырысь рӧскод та вылӧ вӧчны оз ковмы То, Проньдор вӧлӧсьтын (Емдін уезд) лыддьысян керка кыскӧма том йӧзӧс спектакъяс сувтӧдан да чукӧрӧн сьылан уджӧ, тасянь том йӧзыд босьтчисны зіля культурнӧй удж бердӧ да эновтчисны вина юӧмысь да кулиганитӧмысь. Сэні крестьяна ёна ньӧбӧны асьныс нигаяс да газетъяс, бура сувтӧдӧмаӧсь видз-му берд уджъяс. Дерт Проньдорлӧн олӧмыд ёна прамӧй мукӧдлаын дорысь сійӧ жӧ Коми муын. Мыйла нӧ тадзсӧ оз позь вӧчны мукӧдлаын? Зіля кӧ босьтчан — быдлаын позяс. А кинӧ да радио? Киноыд быдлаті новлӧдлас, быдсяма олӧмсӧ петкӧдлас син водзад, ас сиктсьыд некытчӧ ветлытӧг. Кинотӧ видзӧдігӧн дерт кӧть нӧшта ёна юысьлӧн винаыд вунлӧ. Мыйла нӧ оз позь вина вылӧ пыдди сьӧмсӧ видзны кино видзӧдӧм вылӧ? Радиоӧн ас пельнад кывлан ылі муысь олӧм-вылӧм, лӧсьыд сьылӧм-ворсӧмъяс, уджавны велӧдас тшӧтш радио. Радио кывзігад дерт вунлас дзикӧдз винаыд. Мыйла нӧ эськӧ оз позь быд лыддьысян керкаӧ лӧсьӧдны гӧраа сёрнитан радио, мыйла оз позь быд крестьянскӧй керкаӧ лӧсьӧдны детекторнӧй радиоприёмник (коді сувтас сӧмын 10 шайт)?
Зіля уджалӧмӧн ставсӧ тайӧс позяс вӧчны. Огӧ кӧ кӧсйӧй ставӧн пӧдны вина пӧвстын, вайӧ жӧ босьтчыламӧй удж бердӧ, панламӧй ыджыд кось суркӧд, самӧкуркӧд, роч винакӧд да мукӧд пӧлӧс алкоголя юанторъяскӧд. Вермим кӧ ми вӧчны революция да кыпӧдны дзикӧдз киссьӧм овмӧс, вермамӧй жӧ олӧм сям вежны, культура паськӧдны, винаӧс бырӧдны!
Ӧтувтчӧмӧн виам вина гагйӧс!
Мый колӧ лыддьыны та йылысь?
1. Врач И. С. Коканин. «Вина юӧм йылысь». Коми нига лэдзанін. Сыктывдінкар, 1927 во, доныс 15 ур. Тайӧ донтӧм, зэв бур нига. Кокньыдик, гӧгӧрвоана коми кывйӧн, зэв уна примеръясӧн да лыдпасъясӧн Коканин ёрт (врач, ачыс коми крестьянин пи — бура тӧдӧ коми сиктса олӧм) петкӧдлӧ омӧльсӧ вина помысь дзоньвидзалунлы да (неуна) общественнӧй уджлы. Быд винакӧд вермасьысьлы (доклад вӧчигӧн, беседа нуӧдігӧн. с. в.), быд вина юысьлы (мед войдӧр тӧдас став омӧльсӧ виналысь да вӧлисьт юас — оз кӧ страк да зывӧк босьт) колӧ лыддьыны тайӧ нигасӧ. Колӧ, мед ёнджыка разӧдасны тайӧ нигасӧ коми крестьяна пӧвстын винакӧд вермасьысьяс.
2. Н. Богословский. «Преступность в Коми области в 1927 году». «Коми му» нима журналын 1928-ӧд вося 5-ӧд (51-ӧд) №-ын.
3. А. Берлянд. «Алкоголизм и борьба с ним». Изд-во Наркомздрава, 1928 г. доныс 1 шайт 75 ур.
4. «Против пьянства». Пособие деревенским политпросветработникам. Приложение к журналу «Изба читальня» № 2 за 1926 г.
