ВАЖӦН И ӦНІ

КОМИ ЙӦЗЛӦН ОЛӦМ-ВЫЛӦМЫС

ОЛАНІН

Ӧні коми йӧз олӧны асыв-вой бокын СССР пытшкын. Местасӧ Коми му босьтӧ 565 000 кв. километр пасьтаа-кузьтаа. Сэсь кызсӧ ӧтувтӧма торъя обласьтӧ (423 338 кв. км). Ӧтлаӧдам кӧ мукӧд йӧз олан обласьтъяскӧд да республикаяскӧд, — комилӧн обласьтыс СССР Европаладорын медыджыд.

Обласьтлӧн эм аслас межаяс. Войвывсянь — Войса Океан Печӧра ю вомсянь Кара ю вомӧдз. Карасянь межаыс сэсся мунӧ лунвывлань, матыстчӧ Уса ю дорӧ да Сосьва ю дорӧ (Об юлӧн вож). Сэсь мунӧ водзӧ Вой Урал из дорті да Шӧр Урал из дорті Урал обласьтӧдз. Лунвывті рытывлань кытшовтіг моз сюрлӧны сэті Камаса Коми округ (Урал. обл.) да Вятка губерня. На бӧрын межаыс бергӧдчӧ бӧр войвылӧ, локтӧ Эжва дорӧ. Эжвасянь мунӧ Мезень да Вашка йылӧ, сэтысянь — бара Печӧра ю дорӧ.

Обласьтын муыс зэв чойӧсь-сёнӧсь. Сы пыр мунӧны асыв-войвывсянь — Урал слудалӧн пӧлыньыс, войвывсянь — Тиман вывтасін. Тиман вывтассянь визувтӧ Емва ю. Гырысь юяс, тыяс да нюръяс эмӧсь обласьт пасьтала. Юяс — Эжва, сылӧн вожъяс — Емва, Висер да Сыктыв. Изьва да сылӧн вожъяс — Вуква да Ухта. Ачыс Изьваыс усьӧ Печӧра юӧ. Печӧра миянӧ жӧ сюрӧ вожъяснас — Усаӧн, Цильмаӧн. Усаӧ усьӧ ыджыдкодь вож — Колва. Обласьт улӧ сюрӧны тшӧтш Мезень да Вашка. Рытыв-лунвывсянь йывнас пырӧ Луза, сійӧ усьӧ Сухона юӧ.

Юяс миянын эмӧсь быд пӧлӧсыс. Джуджыд юяс вывті ветлӧны паракодъяс. Мукӧд юясыс эськӧ вааӧсь жӧ да, вывті коськъясаӧсь. Емваын, Луза вылын, Изьва вылын, Ухтаын эмӧсь зэв гырысь коськъяс. Сэтшӧминъясас позьӧ уна гырысь электрическӧй станцияяс вӧчны.

Ыджыд тыяс — Сімдор, Донты да Вашутка. Вӧр пӧвстын быд ю нёвтасъяс дорын уна эмӧсь вадъяс, вӧрса тыяс. Йирва ю (Удора) мукӧдлатіыс тыӧ пӧрлӧ. Емваын эм ыджыд вӧр ты — Чисваты.

Сэсся эмӧсь уна нюръяс. Быд сикт дорын эмӧсь ыджыд нюръяс да нёвтасъяс.

Нюра, вывтаса, чойӧсь да вӧра местаяс миян оз сетны ӧдйӧ паськӧдчыны му-виддзӧн. Сыктыв, Эжва, Луза ю доръясын позьӧ на бура кӧдзаяс вӧдитны. Изьва вылын, Удораын, Емваын зэв нин сьӧкыда няньясыд артмӧны.

Войвывладорын, вӧр пӧвстад шоныд лунъяс этша овлӧны да, сюяс кынмӧны. Кӧдзыд руяс ёна ветлӧны, найӧ ёна кынтӧны (аровтӧны) нурйӧ вотӧм няньсӧ. Сэні во пытшкас унджык лунсӧ вой тӧв да рытыв-лун тӧв жургӧны. Гӧрӧм-кӧдзӧмӧн овны сэні вывті лёк, сӧмын кыдзкӧ тай коми йӧз овмӧдчылӧмаӧсь да важысянь нин нуӧдӧны уджсӧ: быдсяма сьӧкыд ветлӧм-мунӧмсӧ, вӧралӧмсӧ, кер лэдзӧм-кылӧдӧмсӧ да мукӧдтор.

ОЛЫСЬ ЛЫД

Кымын коми морт олӧ Коми муын да Коми обласьтын?

Став комиыс Европа асыв-войвылын 350 000, сэсь 1926-ӧд воӧ арталӧм серти Коми обласьтын олӧ 191 245 морт. Нывбабаяс сы коласын унджык, — 104 522 морт. Сы пасьта му вылын сэтшӧм этша йӧз! Ӧти километр вылын Сыктыв уездын олӧ 2,1 морт, Емдін уездын — 0,5, морт, Изьва-Печӧра дорын — 0,1 морт. Шӧркоста мурталӧмӧн кӧ босьтны, ӧти морт вылӧ воӧ 200 десятина му.

Коми йӧз Коми обласьтын кындзи нӧшта олӧны Урал обласьтын (Коми округ), Ятка губ., Сибырын, Мурманын, Об вылын.

Коми округын да Ятка губерняын коми олӧ 150 сюрс гӧгӧр. Обдорса да Березов каръяс дорын олӧны 4950 мортысь уна. Овмӧдчӧмаӧсь нин сэтчӧ во 60 сайын, важысянь (петӧмаӧсь Изьваысь).

Изьвасянь жӧ коми йӧз, кӧрлы места корсигӧн, мунӧмаӧсь Мурман берег дорӧ. Тӧлын буракӧ Белӧй моресӧ вуджлӧмаӧсь да сэтчӧ овмӧдчӧмаӧсь. Став комиыс сэні 1000 гӧгӧр лоӧ. Унджыкыс сы пытшкысь Ловозеро дорын.

Уна йӧз мунӧмаӧсь 1880 вояссянь Сибырӧ. Найӧ сэні олӧны Тарскӧй, Барнаул да мукӧд округъясын да уездъясын Томскӧй губерня улын. Тарскӧй округын олӧ 500 морт гӧгӧр. Унаӧн комияс важысянь нин веськалӧмаӧсь быд гырысь каръясӧ заводын да пабрикын уджавны.

Сар война дырйи уна коми морт веськаліны (плен пыр да, пышйӧмӧн да) заграничаӧ. Став коми йӧзсӧ кӧ ӧтлаӧдны, лоӧ 400 000 морт гӧгӧр.

ВАЖ ОЛӦМ ЙЫЛЫСЬ

Важся олӧм коми йӧзлӧн гижӧд улӧ, летописьяслы зэв этша сюрлӧма. Медважся олӧм йылысь ми вермам тӧдны сӧмын коми кывсӧ бура велӧдӧмӧн да чудь гуясысь сюралӧм торъяс кузя.

80 во сайын нин ӧти учёнӧй, М. А. Кастрен шуліс, коми кыв пӧ лоӧма ӧти кывйысь суомияскӧд, эстонечьяскӧд, карелъяскӧд, удмуртъяскӧд, черемисъяскӧд (мари), йӧграяскӧд (вогулъяскӧд) да остякъяскӧд.

Коми сёрниысь сюрӧны зэв уна ӧткодь кывъяс тайӧ йӧз сёрнияскӧд. Коркӧ зэв нин важӧн, 2500 во сайын, тайӧ став пӧлӧс йӧзыс, кодъясӧс казьтылі нин, ӧткодь сёрниӧн сёрнитлӧмаӧсь. Сійӧн и учёнӧйяс шуӧны налӧн пӧ пӧль пӧль сёрниыс (праязык) вӧлӧма ӧти сёрни.

Медводзын пӧль пӧль сёрни вожалӧма кык пельӧ, лоӧма суоми да йӧгра чукӧр сёрнияс, кык сикас сёрни. Коми йӧз сэки вӧлӧм сёрнитӧны на кыкнан сикас кывнас пӧшти ӧтмоза. Бӧрти нин, кор мадьяръяс мунӧмаӧсь лунвывлань, комияс кольӧмаӧсь мордва да мари коласӧ, комияс унджык кыв кыскӧдсӧ босьтӧмаӧсь суоми чукӧр йӧз пӧвсысь.

Мадьяръяс медводзын янсалӧмаӧсь суоми-йӧгра йӧз чукӧрысь. Бӧрти суоми чукӧр йӧз пӧвстысь янсалӧмаӧсь комияс да удмуртъяс. Став йӧзыс мыйлакӧ кутшӧмкӧ кадӧ асыв-лунсянь рытывланьӧ мунны мӧдӧмаӧсь. Сэки суоми чукӧрысь янсавны мӧдӧмаӧсь марияс, мордваяс, лопаръяс.

Мадьяръяслӧн, вогулъяслӧн да остякъяслӧн сёрниыс ӧнӧдз на ӧти нога. На коласын янсалӧмыс лоӧма важӧн жӧ нин, 1200 во сайын (ӧнісянь). Суоми чукӧрсьыс удмуртъяс да коми йӧз янсалӧмаӧсь 1500 во кымын сайын. Тайӧ кык пӧлӧс йӧзыс сэки вӧлі сёрнитӧны ӧти кылӧн на. Налӧн сёрниыс янсавны мӧдӧма, кор комияс войлань вешйӧмаӧсь овны, сёрниыс янсалӧма (проф. Вихман корсьӧм серти) 700 во сайын ӧнісянь. Удмуртъяслӧн да комияслӧн сёрниыс ӧні на медматӧ кыскӧ. Став кыв вужйыс ӧні на накӧд дзикӧдз ӧткодь.

Кӧн нӧ вӧлӧма тайӧ став важ йӧзыслӧн медводдза оланінныс? Во сё сайын нин матӧ учёнӧй мортъяс вӧлі шуӧны: став тайӧ йӧзыс, на пӧвстын тшӧтш комияс, олӧмаӧсь Азияын, Саян гӧра (слуда) дорын. Ӧні выль тӧдмалӧмъяс серти шуӧны: суоми да йӧграяс пӧ овлӧмаӧсь важысянь Волга вылын да Кама ю вом дорын. Сэтысянь пӧ буракӧ найӧ зэв ылӧ лунвылӧ сетчылӧмаӧсь Дон ю дорӧ да Днепр дорӧ. Мӧскуа кар сайӧ на веськавлывлӧмаӧсь. Волӧмаӧсь на нӧшта ылӧ, Рытыввыв Двина ю дорӧдз. Россия шӧрыс тайӧ и вӧлӧма буракӧ важ оланінныс суомияслӧн да йӧграяслӧн.

На гӧгӧрын сійӧ кадӧ вӧлӧма олӧны мукӧд войтыръяс, — Иран дорысь петысьяс да Индияысь. Накӧд важысянь нин вӧлӧма мунӧ вузасьӧм-ньӧбасьӧм комияслӧн, удмуртъяслӧн да марияслӧн. Сэки налысь коми йӧз тшӧтш марияскӧд да мукӧдкӧд уна кыв босьтӧмаӧсь ас сёрниас: «зарни», «озыр», «вӧркась» (россомаха), «ӧш», «амысь» да мукӧд кывъяс.

Нач орчча комияскӧд, удмуртъяскӧд да марияскӧд олісны векысянь булгаръяс. Найӧ ӧні абуӧсь нин: мукӧд йӧзкӧд ӧтлаасьӧмаӧсь да ассьыныс сёрнисӧ чӧвтӧмаӧсь (воштӧмаӧсь). Ӧти джынйыс булгаръяс пӧвстысь важысянь жӧ нин (1400 во сайӧ) кыдзкӧ веськалӧмаӧсь ӧнія Болгария королевствоӧ.

Мӧд джынйыс кольӧма Волга ю шуйга пӧлӧныс. Эмӧсь учёнӧйяс, кодъяс шуӧны — булгаръяс пӧ эз некытчӧ лоны, найӧ ӧні на ловъяӧсь, ассьыныс рӧдвуж нуӧдӧны. Найӧ пӧ ӧнія чувашъяс).

Вот тайӧ чувашъясыскӧд (булгаръяскӧд) коми йӧз да удмурт уна сё во ӧтлаын овлӧмаӧсь. Кор нин коми йӧз янсалӧмаӧсь накӧд, сы бӧрын уна-уна вояс на аддзысьлывлӧмаӧсь вузасьӧм-ньӧбасьӧм пыр.

Сійӧ олӧмыс вӧлӧма VІІ–VІІІ нэмъясын (1200 во сайын). Сэтысь и казялісны учёнӧйяс, мый сэк пӧ на удмурт да коми ӧти кывйӧн вӧлӧм сёрнитӧны. Уна кывъяс, кодъяс коми сёрниӧ чувашъяс сёрниысь пырӧмаӧсь, найӧ ӧткодя шусьӧны удмуртъяслӧн и комияслӧн. Со кутшӧм кывъяс матыстчӧны: зеп, сепыс, тасма, куд, майӧг, кушман, сугӧн, шабала, кӧч, пелыс, рудзӧг, ыргӧн, сёркни (сёртни), чуман.

Уна кывъяс коми йӧз босьтӧмаӧсь коркӧ ӧтлаасьлігъяс дырйи яранъяслысь. Учёнӧйяс шуӧны, коми кылӧ пӧ пырӧма яранъяслӧн: «лямпа», «войтыр», «пими», «кӧр», «сӧвик», «парка» да нӧшта мукӧд кывъяс. Кутшӧм кадӧ тайӧ тӧдлытӧг водзӧсалӧмыс лоӧма? Лоӧма абу ӧти кадӧ. Ме ногыс кӧ, кык кадӧ: 1) зэв уна во сайын, 1000 во сайын, кор рочьяс абу на кывлӧмаӧсь яранъяс йылысь; 2) кор изьва комияс кӧр видзны мӧдісны. Сылы во 300 кымын, абу кӧ на этшаджык. Изьва сёрниас ӧні век пырӧ яранъяслӧн кывъясыс. «Харей», «неблюй», «малича» да уна мукӧд кывъяс, ставныс тайӧ сё во тыригӧн пырӧмаӧсь коми кывйӧ. Тешкодь кажитчӧ коми йӧзлӧн «кӧр» нимсӧ (олень) босьтӧмыс. Емватассаяс ӧні на шуӧны «пеж ку шапка», «пежыс» и вӧлӧма миян важ кӧр нимыс. Ӧні миян сійӧ нимсӧ вунӧдӧмаӧсь нин. Удмуртъяслӧн «кӧр» нимыс матыстчӧ «пеж» кылӧ жӧ, налӧн шуӧны «пыжей».

Вогулъяскӧд да остякъяскӧд комияс векысянь матын овлӧмаӧсь. Уна кыв пырӧма насянь коми сёрниӧ, уна кыв и коми кылысь найӧ сёрниӧ пырӧма. Чердін кар гӧгӧрын ӧні на олӧны вогулъяс, кодъясӧс войнаӧдз изьваса комияс век на вӧлі аддзывлӧны.

Медсёрӧн комияс тӧдмасьӧмаӧсь рочьяскӧд: сюрс во эм кӧ сійӧ тӧдмасьӧмыслы, уна нин.

Рочьяскӧд тӧдмасьӧмыс зэв аслыснога вӧлі. Рочьяс воисны коми вӧр-ваӧ пищальӧн да порокӧн дона звер куяс ӧктыны да ньӧбавны, да ӧд локтӧмаӧсь найӧ ылісянь, Новгород кар дорсянь. Водзын воліганыс вӧлӧм тшынйӧны-лупйӧны Мезеня-Вашкаа дорті да Печӧра ю дорті. Коми кылысь найӧ сэки кывъяс босьтӧмаӧсь; мӧд пӧв да коймӧд пӧв локтіганыс мукӧд йӧзлы вӧлӧм висьтасьӧны — «пӧткала пӧ мунам»!

Новгородса «гӧсьтъяс» миян войвылын эз на уна лёксӧ вӧчны.

Коми йӧз дінӧ рочьяс веськаліны сёрӧнджык. На коласӧ овмӧдчавны кутісны Котлассянь да Кама ю дорсянь, кор Новгородса княжествоӧс ас ки улас босьтіс Мӧскуаса сар.

Ермаклӧн войскаыс вӧлӧм Емдінӧдз волӧма. Емватасса комияс няньӧн да мортӧн вӧлӧм налы сетӧны. 1581-ӧд воӧ Ермак босьтлӧма аскӧдыс уна коми йӧзӧс. Найӧ вӧлӧм войскаыслы туй индалӧны, кыдзи петны Урал из сайӧ, яранъяс дінӧ да вогулъяс-остякъяс дінӧ.

Сы бӧрын Мӧскуаысь ыстісны Степан Перымскӧйӧс. Сійӧ ачыс чужлӧма пӧ Устюгын, кытчӧ комияс вӧлӧм волывлӧны ньӧбасьны-вузасьны. Налысь сійӧ и велӧдчылӧма коми кывйӧн сёрнитны, бӧрти попӧ пырӧма да и локтӧма «крестӧн да молитваӧн». Локтӧма Котласӧ. Сійӧ месталысь ӧні на комияс тӧдӧны важ нимсӧ, шуӧны «Пырасӧн». Котлассяньыс Эжва кузяыс вӧлӧм сэк на олӧны коми йӧз. Ӧні на уна сикт нимъясыс да дзоля ю-шоръясыс аслысногӧн шусьӧны, коми кывйӧ кыскӧны. Бӧрти Степан катӧма Гамӧ. Гамын сӧмын сійӧс берегас лэдзлӧмаӧсь. Сэтісянь сійӧ вывлань катӧма. Емдінӧ овмӧдчӧма, вичко сувтӧдӧма да коми тӧдысьяскӧд-князьяскӧд косясьӧма. Ӧні на Емдінын эм вичко. Сулалӧ пӧ сійӧ ыджыд кыдз мыр местаын. Кыдз гӧгӧрыс сы вотӧдз комияслӧн вӧлӧма асланыс вичко кодь. Кыдз увъяс вылас вӧлӧм ӧшлӧны ош куяс, руч куяс да соболь-ур куяс да юрбитӧны кыддзыс вылӧ.

Медым ӧдйӧджык синны коми йӧзӧс Мӧскуа дор сулавны да сылы душ мынтыны, Перимса Степан школа восьтӧма да азбука лӧсьӧдӧма коми шыпасӧн.

Школаас вӧлӧм велӧдӧны кыдзи салтыр лыддьыны, сьывны вичко шӧрын да поп-дякӧ пуксьыны.

Сійӧ кадӧ (500 во сайын ӧнісянь) коми йӧз век на вӧлӧм вогулъяскӧд аддзысьлӧны, мукӧддырйиыс на косясьӧны. Эм сэтшӧм мойданкыв сора висьт. Ӧтпыр, Степан вотӧдз на, коми кӧлдун вӧлӧм Отъя-Паля костын Эжва ю дорас сур пуӧ. Вогулъяс пыжӧн кывтӧны, войнаӧн локтӧны. На коласын вӧлӧма юраыс сэтшӧм жӧ ыджыд кӧлдун. Сійӧ горӧдас: «Чужва сувт!» Чужва сувтас, оз кут визувтны. Коми кӧлдун тӧдысь жӧ вӧлӧма. Горӧдас: «Чужва кӧ сувтіс, мед тшӧтш пыж сувтас». Пыж ю шӧрын довъялӧ, бӧрӧ ни водзӧ оз во. Зэв дыр кык кӧлдун вермасисны да ворксисны мӧда-мӧдныс вылӧ. Бӧрти вомидзсьыныс мынтісны асьныс асьнысӧ. Вогулъяс бӧр сэсянь катісны вывлань.

Сідзи жӧ нач коми кӧлдунъяскӧд вермасис «крестӧн да кадилӧӧн» Степан. Роч войскаяс сылы отсалісны, векысянь, быдлаӧд. Эз ӧд бура пӧвадитлыны коми йӧзыд воӧма попъястӧ. Мукӧд епископъясыслӧн эз жӧ бурыс немтор пет.

Ӧти Герасим нима епископӧс аслас кӧлуй новлӧдлысьыс омопорнас джагӧдіс Емдін мылькйӧ воигӧн. Комияс пӧвстын Степан суӧма князьясӧс куим-нёль местаысь — Удораысь, Эжва вылысь да Емва вылысь. Эжва вылын вӧлӧм кык князь олӧны — Визын да Туръяын. Удораын князьыслӧн оланіныс вӧлӧма сы вотӧдз кыклаын жӧ. Вӧлӧма кык князь. Венденгаын да Слӧбӧдаын (Глотово). Мойда сора висьтъяс серти слӧбӧдаса князь вӧлӧма зэв ыджыд кӧлдун. Туръяса князь сыысь на ён вӧлӧма. Лыйсьӧны пӧ найӧ вӧлӧм воча-воча ньӧвъя вужйӧн да, ньӧвйыс мунӧ сё верст сайӧ. Слӧбӧдасянь кӧлдун лыяс, а туръяса куталӧ ньӧвсӧ кинас. Сэтшӧм жӧ ён князьяс-тунъяс вӧлӧмаӧсь Сыктывкарын (Пам Шыпича) да Межадорын. На коласын ёна жӧ кось мунлӧма. Налысь татшӧм важся олӧмъяссӧ тӧдам ми легендаяс да мойдъяс кузя. Ставыс дерт татӧн вывті уна лӧсьӧдӧма-содталӧма дерт, мӧдарӧ кӧ, сы пӧвстын неуна и инатор эм. Князьяс дерт вӧвлӧмаӧсь коми йӧзлӧн. Налӧн вӧвлӧма асланыс каръяс. Ӧні на уна шор да мыльк, да и сиктъяс, шусьӧны — кара шоръясӧн, кар мылькъясӧн. Эжва вылын, Айкина дорын эм ӧти сикт, шуӧны Карыбйылӧн. Сэтшӧминъясас быдлаын вӧлӧма кутшӧмкӧ сикт да олысь йӧз. Налӧн вӧлӧма юраяс тунъяс. Сэтшӧм важ мылькъяссӧ уналаын шуӧны чудь гуясӧн. Найӧс кодйигӧн унаысь сюралӧ пуртъяс, черъяс да мукӧдтор, коді оз вермы регыдӧн сісьмыны. Сюрӧм торъяс кузя учёнӧйяс тӧдмалӧны, кор мый вӧлӧма, кыдзи важ йӧзыс овлӧмаӧсь. Гырысь каръяс да чудь гуяс эмӧсь быдлаын — Удораын, Емваын, Сыктылын и Эжва кузя. Сэки на буракӧсь вӧлӧма котырӧн-котырӧн (родовая жизнь) олӧмныс ас костаныс. Морт 500–1000, 2000-ӧдз ӧкмӧ вӧлӧм йӧзыс ӧти котыр улас. Асланыс гербъяс, судъяс да скодкаяс вӧлӧмаӧсь. Ёнджыкъясыс да сюсьджыкъясыс вӧлӧм и юралӧны да ассьыс котырсӧ дӧзьӧритӧны, кыпӧдӧны мукӧд котыръяс водзын.

Воысь воӧ водзӧ олігӧн рочьяс пыр матыстчӧмаӧсь коми йӧз дінӧ, на пӧвстӧ овмӧдчавны кутӧмаӧсь. Воддза воысьясыс — ставныс купечьяс. Строгановъяс уна вокаӧсь вӧлӧмаӧсь. Ӧти вок веськалӧма Эжва вылӧ да солӧн вузасьӧ вӧлӧм, сов завод ӧнія Совдор карӧ восьтӧма. Мукӧд вокъясыс Соликамск кар дорӧ веськалӧмаӧсь да сэн дыр, во сё сайӧ, сов пуисны да вузалісны. Налы медӧн уджалісны сэки нин коми йӧз.

Тайӧ кадсянь нин, позьӧ шуны, петісны миянысь медасьӧмӧн уджалысьяс, рабочӧйяс — ӧнія ногӧн кӧ шуны.

Коми пӧвстас овмӧдчисны найӧ да ассьыныс отрадъяс лӧсьӧдісны. Мукӧддырйиыс ыджыд налогсьыс комияс дӧнзьӧны вӧлӧм да бунтъяс лэптӧны. Сэтшӧм бунтъяс вӧлӧмаӧсь 1739-ӧд воӧ, кор сотісны керкасӧ кутшӧмкӧ Суханов купечлысь Сыктывдінкарын. Сэні сэки нин вӧлӧма вина пуан завод. Сійӧ заводсӧ тшӧтш сотӧмаӧсь.

ХVІІІ да ХІХ нэмъясын сэтшӧм бунтъясыс налог вӧсна жӧ вӧлӧмаӧсь Кулӧмдінын да Печӧра ю дорса сиктъясын.

1750–60-ӧд воясӧ роч купечьяс вӧчалӧмаӧсь заводъяс Кажымӧ да Нючпас дорӧ. Найӧ вӧлӧм му-видзсӧ куралӧмаӧсь аслыныс куим мында уна став йӧзыслӧн вӧлӧм видз-му сертиыс (кодъяс вӧлі олӧны Сыктыв ю дорас).

Тайӧ медбӧръя сё во колигас уна купеч озырмис коми йӧз пӧвстын. Петны кутісны «асланым» купечьяс. Найӧ нӧшта на ёнджыка жмитны кутісны коми йӧзтӧ, быд ногӧн дӧлгӧ да кабалаӧ йӧртісны. Ньӧбасъяссӧ — дона руч ку, ур ку да низь (соболь) куяс — ньӧбисны донтӧмысь. Ассьыныс вайӧм вузӧснысӧ (тӧваръяссӧ) кык донӧн сеталісны. Сэсся роч фабрикантъяс да капиталистъяс заводъясӧ уна коми йӧз кутісны мунны. Мый керан?.. Гортын гӧра-кӧдза лёкӧсь, нянь оз тырмы. Колӧ вӧлі кыськӧ нажӧтка корсьны.

Кардорсянь (Архангельск) кыскысисны Коми мулань заграничаса озыр йӧз — голландечьяс да шведъяс. Найӧ кутісны нуны уна вӧр. Эжва-Печӧра ю йывъясын коді уджаліс? Ставыс коми йӧз. Черӧн, лымйын коскӧдзыс тӧв шӧр тӧлын ӧти дӧрӧм кежысь коми йӧз уна ниа, коз да пожӧм пу пӧрӧдісны. Ар помсӧ да тулыс помсӧ коллялӧны кыйсьӧмӧн да вӧралӧмӧн.

Сэтчӧ и суис коми йӧзӧс Октябрса революция. Мый сійӧ налы сетіс, висьталам бӧрынджык.

«КОМИ» НИМ ЙЫЛЫСЬ

Комиясӧс рочьяс, на бӧрся уна мукӧд йӧз, шуӧны «зыранаӧн». Сійӧ кылыс пӧ, рочьяс ногӧн кӧ висьтавны, лоӧма со кытысь: коми йӧзӧс пӧ век рочьяс зырӧмаӧсь, йӧтлалӧмаӧсь (лым «зыртіг моз»!) войвывлань. Сэсь пӧ и кывйыс. Мукӧдъяс шуӧны тайӧ зырана кывйыс пӧ артмӧма кык кывйысь «сыро-ед»-ысь. Ульӧн пӧ сёйӧны коми йӧз быдтор да, сэсь налы и нимыс шедӧма. Кодъяс бурджыка тӧдмасьны кӧсйылӧмаӧсь, найӧ корсьӧмаӧсь комияслысь, юасьлӧмаӧсь, кыдзи комиясыс асьныс асьнысӧ шуӧны? Дерт коми «комиӧн» кӧ асьсӧ нимтӧма важысянь, мӧд ног оз висьтав. Ӧні, кор миян асланым обласьт эм, ми асьнымӧс комиӧн жӧ шуам. Медводдза учёнӧй историк Г. Ф. Миллер кывлӧма, зыранаяс пӧ асьнысӧ шуӧны «коми войтырӧн». Сылӧн гижӧдыс нин 1743-ӧд во сайын вӧлӧма. Сы бӧрын уна учёнӧйяс нин гижлісны коми йылысь да век эз вермыны бура, збыля тӧдмавны, кысь, мыйла комияс асьнысӧ шуӧны коми войтырӧн, висьтасьӧны йӧзлы «коми войтыръясӧн», вотякъяс «удмуртъясӧн»? Асьныс шуӧны сы бӧрын: буракӧ пӧ Кама ю дорысь петӧмаӧсь да сэтысь нимнысӧ аслыныс кӧлалӧмаӧсь.

Ӧні ыджыд учёнӧй Н. Н. Марр шуӧ: комияслӧн нимныс пӧ матыстчӧ скифъяс нимӧ. Скифъяс важӧн 2000 во сайын овлӧмаӧсь Волга ю дорын. Коркӧ став суоми чукӧрыс пӧ вӧлӧма скифъясыскӧд ӧтлаын, ӧтлаын овлӧмаӧсь. «Скиф» нимыс пӧ нин абу важ нога ним. Найӧ нин уна кыв босьтӧмаӧсь кутшӧмкӧ мукӧд йӧзъяслысь. Сы пӧвстын пӧ кӧнкӧ эськӧ эм тшӧтш коми йӧзлӧн «коми» нимныс. Корсям да, гашкӧ инӧ и сюрӧ. Ӧні тайӧ и эм на став тӧдӧмыс «коми» ним лоӧм йылысь.

КУЛЬТУРА

Культураӧн шуӧны нэмӧвӧйя киподув керанторсӧ да гӧгӧрвоӧмсӧ йӧзлысь, кодӧс, уна сюрс восӧ коллялігӧн, чӧжӧмаӧсь найӧ ӧти нэмысь мӧд нэмӧ сійӧс водзӧ вуджӧдӧмӧн. Пӧрысьяс кулалӧны, налысь томъяс велӧдчӧны, ассьыныс мывкыд содтӧны да бара водзӧ нуӧны. Сідзи содіс культура нэмысь нэмӧ. Морт век пессис: зверъясӧс ас дінас велӧдіс, — кутіс видзны мӧс да вӧв. Понъяс да каньяс важӧн йӧйӧсь вӧліны. Ӧні пон морт дінысь оз вермы янсӧдчыны. Мортлы сійӧ зэв уна отсалӧ: керка дорсӧ сылысь видзӧ, вӧрын прӧмыс корсьӧ. Ыжъяс дзикӧдз морт ки вылӧ сетчӧмаӧсь: он кӧ найӧс лым усьӧм бӧрти гидӧ йӧрт, ставныс кулӧны. Важӧн найӧ вӧлӧмаӧсь вӧрын ветлысь зверъяс. Морт велаліс би шедӧдны. Кытчӧдз би эз куж шедӧдны, сэтчӧдз сылы ставсӧ ульӧн вӧлі лоӧ сёйны.

Кор уна йӧз кутісны овны котырӧн, сэки налӧн артмисны скодъяс да законъяс. Ӧні на коми йӧз вӧравны мунігӧн артельяс лӧсьӧдӧны. Вӧрас ас костаныс уджсӧ юкӧны. Бӧр локтӧм бӧрти прӧмыссӧ торйӧдӧны. Ӧні на Емваын ӧтвылысь турун ытшкӧны да ӧти сабриӧ (зорӧдӧ) пуктӧны пайӧн-пайӧн.

Кынӧмныс пӧтас да, коми йӧз рытъясын шойччигӧн сьылӧны да йӧктӧны. Важысянь нин велалӧмаӧсь кыны-панны аслыныс паськӧм. Сэтчӧ, ставсӧ тӧдмалігӧн да керны велӧдчигӧн, мортыдлӧн став нэмыс и кольӧ. Став, быдсяма пӧлӧс уджсӧ, ворсӧмсӧ, сьылӧмсӧ, кыйӧм-виӧмсӧ да заводъяссӧ, мыйӧн мортыс уджалӧ, шуӧны культураӧн. Мойд да сьыланкыв шусьӧны культураӧн жӧ. Сійӧясӧс ӧд колӧ мортлы кужны жӧ лӧсьӧдлыны.

КЕРКА

Медводзын мортлы ковмӧма кытчӧкӧ овмӧдчыны, узьны да овны. Колӧ кӧдзыд тӧлысь, зэрысь-ваысь пырны да сайӧдчыны. Морт велалӧма вӧчны чом. Коми йӧзлӧн, уна мукӧд йӧзъяслӧн моз жӧ, медводдза олӧмыс кольӧма гуясын, пуяс улын да мыръяс улын. Мукӧддырйиыс вӧлӧм дась гукодьяс сюрлӧны кыськӧ шор доръясысь да ю доръясысь. Вӧрын вӧлі саймӧдчӧны пу улӧ. Овлӧмаӧсь ыджыд тӧв нырӧн пӧрӧдлӧм пу вуж бердын. Коркӧ сэсся велавлӧмаӧсь асьныс гу кодйыны, буждӧм сёртас кодь инъясӧ. Пыраніныс вӧлӧма боксяньыс. Кор гуяссӧ кодйыны кутӧмаӧсь шыльыд му-видз вылӧ, сэки вӧлӧм пыранінсӧ вӧчӧны вывсянь. Ӧні на коми йӧз видзаасигӧн шуӧны: лок, лок, кысь нин тэ усин? Тайӧ «усин» кыв кузяыс позьӧ тӧдны, мый керкаӧ вӧлӧм воасны да вывсянь пырӧны, «усьӧны». Мӧд-кыв на эм сэтшӧм жӧ — «кодкӧ пӧ йиркӧдчӧ». Миян шуӧны — «йирк». Сэсь бара тӧдам: йиркӧдчӧны вӧлӧм йирксянь. Бисӧ вӧлӧм пестасны да, тшыныс петӧ пыранінтіныс, ӧдзӧсӧдныс.

Тулыс воас да, комияс, мукӧд йӧз моз жӧ, гожӧм кежлӧ вӧлӧм петӧны гусьыныс да чомйын олӧны. Ӧні на рочьяс висьтавлӧны пӧв чом да йи чом йылысь. Ӧтиас кӧч овлӧма, мӧдас руч. Йи чомйыс ручлӧн сылӧма, руч пӧв чомйӧ кӧч дінӧ овмӧдчӧма. Йӧзыд вӧлӧм тулыснас, кор чом дортіныс сывны мӧдас да оланінаныс лым ва кутас пырны, петӧны чомйӧ. Чомсӧ вӧлӧм вӧчӧны баддьысь да потшысь. Бокъяссӧ чомъяслысь тупкалӧны кӧр куӧн да мукӧд сикас куясӧн. Коркӧ сюсьджыкӧсь лоӧмаӧсь да ӧніякодьджык нин керка вӧчӧмаӧсь. Ӧти джынйыс керкаыслӧн муын, мӧд джынйыс куим-нёль судта керйысь да потшысь тэчӧма. Уна во кольӧм бӧрын кутӧмаӧсь вӧчны керкаяссӧ гырысь пуысь, керйысь. Сэтчӧ нин асьныс коми йӧз велалӧмаӧсь. Ассьыныс кывъяс нимъяс сеталӧмаӧсь — «ӧбӧс» (ӧдзӧс), «велт» (вевт), «джодж». Пач шулӧмаӧсь «горйӧн». Ӧнія пач ним рочлысь нин босьтӧмаӧсь. Асланыс вӧлӧма сӧмын вӧр керка кодь горъяс.

Пуысь вӧчӧм керка вӧлӧма мисьтӧмджык на ӧнія вӧр керкаясысь. Вӧлӧма сійӧ ляпкыдджык да дзоляджык. Вылыс вевт пыддиыс лыс да бадь керавлӧмаӧсь да сӧвтлӧмаӧсь. Ӧдзӧссӧ дзиртӧг вӧчлӧмаӧсь да ӧшӧдлӧмаӧсь керкасяньыс пыкӧдъясӧн да былыш кодь гезъясӧн.

Ӧнія керкаяс вылӧ видзӧдан да, уна важ торъяс на аддзан. Ӧні эмӧсь на сэтшӧм керкаяс: быд сруб лэптӧма янасӧн (торйӧн), бӧрти найӧс йитӧма мӧд срубкӧд, сарайсӧ сідз жӧ йитӧма. На вылӧ юр лэптӧма. Ӧти католыс (пӧлыньыс) вевтыслӧн мӧдсьыс бара жӧ янсалӧ мукӧдлаас, кор керка местаас муыс вӧрзяс, керкаыс быттьӧ шӧри потӧ. Ӧнія керкаяс топыда нин вӧчӧны. Важӧн вӧлӧм керка вӧчӧны ниа пуысь, ӧні унджыксӧ пожӧмысь да козйысь. Ӧні унджык коми крестьяниныс вӧчӧ кык да куим жыра (вежӧса) керка. Важӧн вӧчлӧмаӧсь сӧмын ӧти жыр да кум. Ӧні ӧти керка джынъяс нянь пӧжалӧны да олӧны быд лун. Мӧд жыръяс гӧсьтъясӧс виччысьӧны-видзӧны да праздник дырйиджык пукалӧны, сёрнитӧны. Кык жыр коластӧдыс мунӧ керка водз. Мукӧдлаас шуӧны — «посйыв» (посводз). Тайӧ кывйыс зэв унатор йылысь висьталӧ. Важӧн вӧлӧм керкасӧ лэптасны да джодж-пос лӧсьӧдасны. Поспомъясыс петӧны вӧлӧм пазъяссьыс мӧд керкаӧдзыс. Водзӧсӧ лэптӧны вӧлӧм пос вылас выльысьӧн. Ӧти срубъя керкаас важӧн поскыс, джоджыс абу жӧ вӧлӧма. Мусӧ вӧлӧм бура топӧдасны, гумла места моз мольӧдасны да сэті ветлӧны, сэтчӧ и водӧны. Ӧтлаын накӧд, кытчӧдз гид абу велалӧмаӧсь вӧчны, узьлӧны да олӧны вӧлӧм ыжъяс, куканьяс да мӧсъяс. Керкаас пыртігӧн пыртысьыс (бабаяс дерт) мӧсъяс вылӧ горзӧ, тшӧктӧ мед найӧ асмогасясны пыртӧдзыс, мед «дук» эз вӧв керкаын. Ӧні на Висерын да Емваын во кызь кымын сайын вӧлӧм узьтӧдлӧны скӧтсӧ керкаын. Уналаын на гӧльджык коми йӧз, кытчӧдз гидныс оз эшты, баляяснысӧ видзӧны гӧлбӧчас. Важӧн пачсӧ вӧлӧм керӧны ӧнія пывсян гор моз. Сэсся кор велалӧмаӧсь нянь пӧжавны, кутӧмаӧсь сёйысь майкны посни из да лыа сорӧн. Вӧчӧмаӧсь кузь пач подвыв. Горйын ни сёй пачын трубаыс абу на вӧлӧма. Ломтысигас тшыныс став керка пытшсӧ тыртӧ. Тшыныслы петны пач весьтас йиркас вӧлӧм розь (рузь) писькӧдӧны. Бӧрын казялӧмаӧсь розьсӧ писькӧдны бӧр стенас, мед зэр да ва пач вылӧ оз вияв. Розьсӧ тшыныс петӧм бӧрти тупкӧны тупйӧдӧн. Емваын тшын петанінсӧ шуӧны «дымӧвӧлӧкӧн». Сідзи жӧ сэн шуӧны вӧр керка, пывсян, рыныш тшын петанін. Тупкӧдсӧ вӧчлӧмаӧсь изъясысь, бӧрти пӧв помысь. Сылы нарви кодйӧмаӧсь. Нарвиӧдыс сійӧс киӧн ислӧдлӧны. Рынышын да пывсянын ӧні на бедь йылысь пӧвсӧ пыкӧны. Мукӧдлаас нин нарви кодйӧмаӧсь да нарви дорыс тупкӧдсӧ ачыс кутӧ. Бедьнас сӧмын лэптӧны. Важ керкаясын важӧн бур пызан ни улӧс абу вӧлӧма. Ставсӧ вӧлӧм кер помъясысь да мольыд джек помъясысь сувтӧдлӧны. Пессӧ велалӧмаӧсь керавны сёрӧн жӧ нин. Керка вывнысӧ вевттьылӧмаӧсь лыскӧн да баддьӧн. На вылӧ му да из сӧвтлӧмаӧсь, мед тӧв оз кисьт. Ӧшиньяс абу тӧдлӧмаӧсь. Югыдыс вӧлӧм пырӧ тшын петанінӧд. Бӧрти йи пуктӧны вӧлӧм. Коркӧ сэсся мӧс сювйысь да дозмӧр гаддьысь «клянча» велалӧмаӧсь пуктыны. Сэсся слюда корсьӧмаӧсь. Ӧні огӧ на тӧдӧ — мый лоӧ клянчаыс.

Важысянь нин тыдалӧ керка местасӧ вӧлӧм ньӧбӧны му кутысьыслысь. Срубсӧ пуктігӧн пируйтӧны. Пир вылас корӧны став суседнысӧ. Керка местаас, улыс кер улас сюйӧны деньга. Коськын (Емваса сикт) быдтӧны сруб пытшкас ичӧт кыдз пу. Сійӧ быдмӧ, кытчӧдз ачыс оз косьмы. Йирклы матича пуктігӧн, уналаын на сур юӧны. Керка юр лэптігӧн бара став суседӧн сур юӧны, черинянь чеплялӧны да рок сёйӧны. Ме аддзывлі: Емваын юр керсӧ пуктӧм бӧрын вина юисны да черинянь сёйисны. Шыд бекарсӧ лои некыдз катӧдныс керка вылас да ставӧн сёйысьясыс лэччылісны керка пытшкӧ. Роксӧ сёйны бӧр кайисны керка юр вылӧ. Выль керкаӧ овны петігӧн водзвылас петукӧс да каньӧс сюйӧны. Кор найӧ горӧдасны, сэки вӧлись йӧз пырӧны. Сьӧраныс пес да чаг пыртӧны. Суседъяс, кор выль керкаӧ пырӧны, сьӧраныс быдӧн чаг (пес) пыртӧны. Шуӧны, сэк пӧ керкаыс нэммас (нэмаджык лоӧ) да олысяыс пӧ оз кут повзьӧдчыны.

Пывсян, вӧр керка, гид да рыныш ӧткодя вӧчӧны: ӧти пӧлӧс срубйысь. Пельӧсъяссӧ ӧтмоз тшупӧны. Мукӧдсӧ паз вылӧ вӧчӧны да паз коластас нитш пуктӧны. Керка вӧчигӧн бур нитш пуктӧны, вӧр керкаас, пывсянас да рынышъясас сьӧд нитшкӧн (ош нитш) нитшалӧны.

Важӧн вӧлӧм коми йӧз сюнысӧ вартӧны керкааныс. Ӧні на кӧнтусь косьтігӧн вартӧны керка пытшкын джодж вылын. Важӧн, ӧти кадӧ, комияслӧн керканыс вӧлӧма рыныш кодь. Важ нога рынышъяс Сыктыв вожын нач керка вылӧ важӧн тшӧтш туйлӧмаӧсь. Шепсӧ косьтӧны вӧлӧм керка бокас, вывлань шептӧн кольтаяссӧ ӧнія пӧлать местаӧ сувтӧдлӧмӧн. Асьныс йӧзыс улын куйлӧны. Жарыс, вылӧ кайигмоз, кольтаяссӧ косьтӧ. Пывсянын да вӧр керкаын наръяс эмӧсь. Сэтшӧм жӧ наръяс эмӧсь быд ыджыд керкаын. Важӧн найӧ сідзи векысянь керлӧмаӧсь. Ӧні сӧмын неуна ыдждӧдӧмаӧсь да мичмӧдӧмаӧсь.

Ӧні керӧны уна пӧлӧс амбаръяс да сарай кодь лэбувъяс: сю амбар, вадор амбар, платтьӧ амбар, такӧнича (йики видзны), вӧр керка дорӧ тшамъяяс, кумъяс да лӧбӧс керӧны прӧмыс видзны. Керка джодж улӧ керӧны гӧлбӧчьяс да бара кумъяс гортса кӧлуйнысӧ, няньнысӧ, йӧв-выйнысӧ видзны. Уналаын тулысын да арын мӧсъясӧс ылыс видзьяс вылӧ нуӧдӧны да лэдзалӧны. Налы сэтчӧ бара янас гидъяс вӧчӧны. Гидъяс дорас керка лэптӧны мӧс лысьтысьяслы узьлыны. Лысьтысьӧны сэн дерт нывъяс да бабаяс. Зонъяс на дінӧ рытъясын улльӧв юны да гажӧдчыны гудӧкӧн волывлӧны. Мукӧдлаас, оз кӧ мусукыс улльӧвнас юктав ассьыс зонсӧ, зонмыд скӧрмӧ. Ӧти вӧлӧсьтса зонъяс, кысь лысьтысьысь нывъясыс, букыша видзӧдлывлӧны мӧд вӧлӧсьтса зонъяс вылӧ. Мукӧддырйиыс тышкӧдз волӧны. Сэтшӧм важ нога кольӧм мыльӧссӧ бур гажӧдчӧм дорӧ оз нин ков ӧні сибӧдны.

ПЫЖ, ДОДЬ, ДАДЬ, ЛЯМПА да МУКӦДТОР

Коми йӧз важысянь нин мунӧны-ветлӧны пыжӧн да доддьӧн. Ӧтиыс артмӧма пурйысь. Пур — важ пыж нога. Ӧні век ылыс вӧрӧ мунысь войтыр юяс да гырысь шоръяс вуджалӧны пурйӧн. Пуртӧ дерт кокниджык вӧлӧм вӧчны. Пӧрӧдасны ӧти пу, сійӧс торйӧдласны, чинталасны куим-нёль пельӧ, домаласны кыдз пу ли льӧм пу былышӧн, сэні и став уджыс сылӧн. Пыжтӧ вӧчны уна во мысти велалӧмаӧсь. Медводдза пыжъясыс вӧлӧмаӧсь вор кодьӧсь. Кызкодь ниа ли, коз ли ӧтнас лэптӧ кык-куим мортӧс. Лӧсаласны вӧлӧм пыдӧссӧ ваын бергӧдчӧмысь, мӧдар боксӧ вор моз кодъясны, лоӧ нин нач пыж кодь. Мойдъясын тай эм, кыдзи «Сапӧгджын Маръя да Юсьтурун Даръя вӧлӧм вор кодь пыжӧн кывтӧны-катӧны, сибӧны да сибӧны»... Сэтшӧм жӧ вор вӧлӧма медводдза пыжыс. Сійӧн нин куим-нёль ӧдйӧджык позьӧ бергӧдчыны, кыкысь ӧдйӧджык воны ва катыд и ва кывтас. Коркӧ дырӧн ветлӧмаӧсь, ветлӧмаӧсь да нӧшта кокни да ӧдйӧ мунысь пыж велалӧмаӧсь вӧчны. Ӧнія пыжъяс миян зэв топыда, бура вӧчӧма. Вӧчӧны пипуысь ичӧт пыж чери кыйны, утка лыйны да маті дорӧ ветлыны. Мӧд нога пыж вӧчӧны ылӧ ветлыны. Вӧчӧны кыдз пу да пожӧм пу пӧвъясысь. Пыдӧссӧ лӧсалӧны быдса керйысь. Бокъяссӧ йитлӧны бара янас (торъя) пилитӧм-лӧсалӧм пӧвъясысь. Вӧчигас ӧти кӧрт тув оз тувъявны. Ставсӧ пуртӧн да черӧн дзоньтӧны да мольӧдӧны. Потасъяссӧ тупкалӧны сирӧн, кудельӧн-прадьӧн да варӧн. Зэв ӧд сюся велалӧмаӧсь вӧчны пыж кутан клещияссӧ. Миян уна ногӧн пыж модасӧ кутӧны. Удораын пыжыс кыз пӧка, мык кодь шӧрӧдыс, Емваын — вӧсни мык кодь, кузь да оттӧм, Эжва вылын да Емдінын тшӧг кельчи кодь. Сыктылын кельчи кодь жӧ паськыд да дженьыд. Емдін дорын Ёрыс дінын вӧчӧны шнягъяс, сійӧ нин найӧ рочьяслысь велалӧмаӧсь.

Кор коми йӧз велӧдӧмаӧсь вӧлӧс додь кыскавны, сэки додь вӧчӧмаӧсь. Додьяс миян некымын пӧлӧс эмӧсь. Тӧлын кер кыскалігӧн кык пӧлӧс: ыджыд додь да дзоля додь. Туйӧ мунны рӧзваль. Йӧзӧ да праздник дырйи ветлыны — кора додь да кӧшӧвка. Ӧні комияс ставсӧ асьныс кужӧны керны, а важӧн налы лолӧма мукӧд йӧзлысь велӧдчыны. Миян асланым векысянь вӧлӧма нарт (норт), дадь да лямпа. Нарт вӧчны велалӧмаӧсь вӧралысь йӧз, кӧлуй кыскавны. Даддьӧн дзолядырйи быдӧн иславлӧны джуджыд кыр йывсянь да вадорӧдз. Дадь сювсӧ нарт сювсӧ вӧчӧны кыдз пуысь жӧ. Язъяссӧ льӧм пуысь пукталӧны. Даддьӧн мукӧдлаас паськӧм мыськыны лэччӧдлӧны да мукӧд кокни гортдор удж керӧны. Додьяс вӧчӧны дадьяс моз жӧ, сӧмын ёнджыкӧс, кызджыкӧс да кузьджыкӧс.

Эм нӧшта ӧти аслыснога додь — вуж доддьӧн шуӧны. Сылӧн сӧмын вожъяс да вуж. Вуж помъясас сюйсьӧ розьӧдӧма джек. Сы вылын кыскалӧны гожӧмын кер да потшъяс, мукӧддырйиыс вуж дорас вожланьыс орччӧн джекйыскӧд пӧв тувъялӧны да сы вылын сю да пызь мешӧк кыскывлӧны мельничаӧдз. Тайӧ додьсӧ дерт коми йӧз асьныс кыдзкӧ гӧгӧрвоӧмаӧсь вӧчны.

Шуӧны, лямпа да лызь пӧ коми йӧз велалӧмаӧсь вӧчны яранъяслысь да остякъяслысь. Яранъяс шуӧны лямпасӧ «ламбаӧн». Сы серти оз на позь шуны, мый комияс велалісны налысь. Коми йӧз нэмысяньыс вӧралӧны да мунӧны-локтӧны тӧлын да сы мындатӧ, лямпатӧ вӧчны, асьныс жӧ нин, кӧнкӧ, гӧгӧрвоисны. Уна сэтчӧ тӧдны оз вӧлі ков. Векысянь аддзисны: кӧті пыдӧсныс кӧ паськыд, озджык вӧйны лым вывті.

МУ-ВИДЗ УДЖАЛАН КӦЛУЙ

Муад да виддзад кутчысян кӧ, колӧ сійӧс гӧрны да бура агсавны. Сэтчӧ колӧ вын да куйӧд пуктыны. Миян уналаын на гӧрӧны важ нога пу амыся гӧръясӧн. Дерт сійӧн пыді он косяв мутӧ, он ыджыда да бура бергӧд му гӧровтастӧ. Сэтшӧм жӧ важ нога эм агас. Сійӧс мукӧддырйиыс вӧчӧны вужляысь. Мусӧ агсалӧм пыдди да мольӧдӧм пыдди гыӧн ставсӧ нуӧ му шӧрсьыс бор доръясӧ. Ӧні на эмӧсь агасъяс, кодъяслӧн ӧти кӧрт пинь абу.

Гӧр, агас да улык (улук) коми йӧзлӧн лоӧма му-видзӧ уджавны кутчысьӧмсяньыс. Сійӧ уджыс мунӧ зэв нин важысянь.

Сютӧ ӧд вартан да, кольтасӧ пазӧдан да сы бӧрын оз на позь сійӧс пыр няньӧ пӧжавны. Колӧ на сійӧс войдӧр изны.

Миян эмӧсь изкияс да мельничаяс. Изкисӧ бергӧдлӧны ки йылысь. Изкиыд пӧшти быд крестьянинлӧн эм. Сійӧс коми йӧз видзӧны важысянь нин, нянь сёйны велалӧмсянь. «Изки» кывйыс петкӧдлӧ мый сійӧн уна сё во нин уджалӧны, изкикӧд гашкӧ водзджык коми йӧз тӧдмасисны гӧрйысь да агасысь: вӧлӧма коркӧ сэтшӧм пӧра, кор коми йӧз (уна йӧз ӧні на) гӧртӧг да агсавтӧг няньсӧ му вылӧ кӧдзлывлӧмаӧсь, а изкиыс сэки налӧн вӧлӧма нин. Мельнича коми йӧз важысянь нин вӧчӧны кык ногӧн: ӧтисӧ ва бергӧдлӧ, мӧдсӧ — тӧв. Ӧні, революция бӧрын, мельничаястӧ вӧчӧны да, изкияссӧ пар бергӧдлӧ.

Быд нога уджалан кӧлуй да кокньӧдысь тор уджалігад эмӧсь: куртігӧн — куран (нарман, куръян) да лэбын, ытшкигӧн — коса. Ӧні уналаын литовкаӧн ытшкӧны; кӧрт лэбын лӧсьӧдісны, мукӧдлаас тӧлӧдчан, кӧдзан, ытшкан машинаяс да плугъяс лӧсьӧдалісны. Джыбан да гребала мукӧдлаас тшӧтш кӧрт джыбан вылӧ вежисны.

Нывбабаяслӧн, налӧн асланыс уна коланторъяс эмӧсь: нянь зыръяс, тӧлӧдчан зыр, ниран (трепала), няръян (малка), зу, пыш нетшкан да шабді нетшкан пиня-пиня пӧвъяс.

Асьныс найӧ вӧчӧны гырнич. Гырничтӧ вӧчны важысянь жӧ нин кужлӧмаӧсь. Сэк вӧлӧм сӧмын лёкджыка вӧчӧны-а: ӧти пӧлӧс сёй босьтасны, тіч-точ керасны — луаласны, би вылын сотасны — артмас гырнич. Сэк зэв нин «нэмтӧмӧсь» вӧлӧмаӧсь сэтшӧм гырнич-кашникъясыс.

Медуна тор вӧчӧны вӧлӧм пуысь. Пуысь кодя бура да унатор немторйысь абу артмылӧма.

Пусӧ коми морт ас ки йылысь эз вермы песны, пӧрӧдны да вӧлавны. Векысянь сылӧн кипод улас вӧлі пурт да чер. «Чертӧг да пурттӧг морт быттьӧ китӧм» — ӧні на шуӧны коми войтыр. Сідз ӧд и эм. Ставсӧ пурт да чер отсалісны мортлы керны, мый сылы вӧлі колӧ. «Сё пасибӧ!» налы позьӧ висьтавны.

Унатор артмӧ кыдз пуысь: додь сюв, лэбын, лайкан, улӧс кок, гыр. Сюмӧдыс на уна-уна буртор вайӧ. Сэсь вӧчӧны туисъяс, шердынъяс, вевтъяс, дозъяс. Челядьлы уна ворсантор артмӧ. Видзвывъясын сюмӧд шедӧдасны горш косьмигӧн да чуман вӧчӧны; би ӧзтігӧн сюмӧдӧ биыд медся регыд шедӧ. Уна пӧртлысь да чугунлысь донсӧ сюмӧдысь керӧм дозъяс да туисъяс вештісны. Туис вӧчны абу нач кокни. Бур туис кышъяс шедӧны ылыс вӧрысь. «Нюдз сюмӧдсьыс кӧть пӧ сапӧг вур!» — шуӧны мужикъяс. Зэв мичаа кужӧны пӧрысь пӧльяс (дедъяс) чуньпомавны туис кыш томанъяссӧ, уна ногӧн на мичмӧдасны-а. Бекаръяс, паньяс кыдз пуысь жӧ вӧчӧны. Сёйнытӧ пуксяс ыджыд семьяыд да ваясны кыдз пу бекар тыр шыд. Бекарыс овлӧ пызан пӧвсьыс неуна векниджык, джодж вылӧ кӧ усьӧ — ачыс джодж пырыс мунас, бурӧн оз пот.

СЁЯН-ЮАН

Коми йӧз ёна кӧ уджалӧны, ёна и сёйӧны. Сёйӧны найӧ уна быдсяма сёянтор: яй, нянь, йӧв, чери, тшак, вотӧсъяс. Юӧны важысянь нин сур да ырӧш.

Ёна важӧн комияс абу тӧдлӧмаӧсь няньтӧ. Сёйӧны вӧлі сӧмын яй, чери да вотӧсъяс. Лунвылын олігӧн уна ма сёйлӧмаӧсь. Нянь велалӧмаӧсь сёйны сёрӧн нин, кор сю кӧдзны велалӧмаӧсь. Дерт коркӧ мукӧд йӧзкӧд аддзысьлігӧн тӧдмалісны найӧ няньсӧ ас кӧдзӧм-гӧрӧмысь водзджык на эськӧ да, сӧмын сэки ӧти-ӧти морт сёйліс.

Кутшӧм нога нянь пӧжалӧны, сы кузя позьӧ тӧдны став воддза олӧм ногсӧ коми йӧзлысь. Ӧні на миян кӧдӧй да шыдӧс медъёна сёйӧны. Тайӧ тшук вӧлӧма медводдза няня сёян.

Кутшӧм пӧлӧс нянь да сорва (вӧлӧга) сёйӧны да юӧны ӧні коми йӧз? Ид да рудзӧг нянь вылын миян медся олӧны. Ид пызьысь миян пӧжалӧны ид нянь (игнянь), пирӧг, рачвыв, корвыв. Рудзӧг пызь мунӧ унджык кӧрыша (тупӧся) нянь вылӧ. Кӧдӧйяс вӧчӧны, — мукӧддырйиыс рокӧстӧг, — кыкнан пӧлӧс пызьысь. Праздник дырйи няньсӧ пӧжалӧны картупеля кӧдӧй. Картупельсӧ кӧдӧй вылас лӧдӧны. Мукӧддырйи пӧжавлывлӧны няньсӧ картупель сорӧн суктӧмӧн. Кӧдӧй вылӧ лӧдлӧны пув, чӧд, тшак, рысь. Туйӧ мунны небыд няньсӧ кос няньӧ косьтӧны да унджыксӧ косьтӧмӧн нуӧны.

Уна сикас сӧчӧнъяс пӧжалӧны. Сӧчӧнсӧ ульнас чорыда рудзӧг пызьӧн суктӧмӧн быгыльӧн вӧсньыдика быглялӧны, шуӧны сійӧс сӧчӧн куӧн. Сӧчӧн кусӧ би дорын пӧжалӧны выйӧн мавтӧмӧн. Сійӧ зэв пӧтӧса да чӧскыд. Уль сӧчӧн ку вылас лӧдалӧны «ляти» (шаньга). Ляти керӧны уна торйысь: гырысь ид панолысь улльӧв сорӧн, пуӧм картупельысь, ид панолысь нӧк сорӧн, картупель да рысь улльӧлӧн соровтӧмӧн. Пуктӧны мукӧдлаас ӧтторъя рысь. Ку вылас лӧдалӧны юма ляти, чӧдъя ляти, льӧмъя ляти, треска ляти вый сорӧн (мукӧдлаас нӧк сорӧн), шабді пызя ляти, анькытш пызя ляти, кӧнтусь ляти.

Пӧжалӧны нӧшта пытшкӧса нянь. Нянь пытшкас пуктӧны тшак, яй, чери, кӧнтусь ляти.

Шыд пуны кужӧны коми аньяс уна пӧлӧсӧс, унаторйысь. Медъёна сёйӧны шыдӧса шыд да пызя шыд. Шыдӧс тойӧны гырысь ид сюысь. Тойӧны рытъясын гырйын, тусьсӧ уськӧдасны да шердынӧн шердъясны. Кольӧ сэки сӧмын мича нурйыс. Шыдас унджык кӧ пуигас азьсӧ пуктасны (шоммӧдан), сэки шома шыд артмӧ. Этшаджык кӧ шоммӧдансӧ пуктасны, сэки выль шыд артмӧ. Сорас уналаын, кор эм, ыджыд молля анькытш пуӧны. Сёйигъясӧн челядь пызан сайын анькытшсӧ ӧктӧны кианыс. Сёйӧм бӧрын ёна ас коласаныс вежмасьӧны «тшӧтӧн» да «лишӧн», ёрта-ёртныслысь ылӧдлӧны.

Пызя шыд пуасны да йӧлӧн-нӧкйӧн да выйӧн сорлалӧны. Выйсӧ чӧжигӧн быркмӧснас (шыд йӧв) йӧлалӧны чӧскыд вылӧ.

Шыдсӧ унаысь пулӧны тшак сорӧн. Водз тулысын, кор шомакор петас, шомакоръя шыд да азьгумъя шыд пуӧны. Сійӧс сорлыштӧны жӧ мыйӧнсюрӧ, — выйӧн, шыд йӧлӧн.

Яя шыдӧ дерт яй пуктӧны пуны. Миян кык ногӧн яя шыдсӧ пуӧны. Кор яйсӧ пӧсь ваӧ пуктӧны, сэк яйыс чӧскыд лоӧ, шыдыс — сэтшӧм-татшӧм. Кор яйсӧ пуӧны кӧдзыд ваын, сэки чӧскыд да госа шыд лоӧ. Миян уна пӧлӧс яй сёйӧны: мӧслысь, ӧшлысь, куканьлысь, межлысь, ыжлысь. Кыйӧм яйясысь пуӧны — дозмӧр, тар, сьӧла, чукчи, байдӧг, кӧч яй уна пӧлӧс утка яй. Мукӧдыс кыйлывлӧны юсь да дзодзӧг. Дзодзӧг яйтӧ дерт медуна сёйлӧны изьватассаяс. Найӧ ёна нӧшта сёйӧны кӧр яй. Мукӧдыс сэні велалӧмаӧсь да кӧр яйсӧ ульӧн сёйӧны, яранъяс моз. Яя шыдас нач немтор мукӧдлаас оз пуктыны. Водзын сёйӧны куш шыдсӧ, бӧрти шыдас шырӧм яй пуктӧны. Зэв ёна коми йӧз мыйлакӧ пырига (крӧшкиа) шыд сёйӧны. Пыригтӧны (крӧшитӧны) чорзьӧм нянь, туйын кос нянь. Кос няньсӧ водзджык ваын кӧтӧдасны, бӧрти шыдӧ чӧвталӧны. Тӧвъясын пулӧны унаысь кӧнтуся шыд. Сійӧс кос тшакӧн сорлавлӧны. Кӧнтусьсӧ шыдӧс моз жӧ войдӧр тойӧны. Чазсӧ пожналӧны. Нурсӧ, коді киссяс пож пырыс, пуӧны. Пуӧны нӧшта тэськысь, шуӧны сійӧс руньӧн, руня шыдӧн. Вӧралысьяс сёйӧны мукӧдыс ош яй. Ошъяссӧ би дорын пӧжалӧны. Ош тшӧгсьыс сисьяс вӧчӧны. Вӧр керкаясысь позьӧ аддзывны сись кисьтан воръяссӧ да трубкаяссӧ. Сисьсӧ кисьтӧны шӧрт гӧгӧр да кынтӧны.

Миян рокъяс уна ногӧн кужӧны пуны. Пуӧны улльӧла рок, галанкаысь, картупельысь, кӧчан дінысь, сёркниысь. Сэсся ньӧбӧм панола рокъяс — просаысь (шӧнаысь), рисысь, маннаысь, пуӧны улльӧв сорӧн. Ид пызьысь да тэськысь вӧчӧны рок. Ид пызя рок медчастӧ пулӧны. Сёйӧны сійӧс выялӧмӧн. Мукӧддырйиыс рок кашникас гу кодйыштӧны, сэтчӧ вый кисьтасны да рокнас паньнысӧ тшукъялӧны. Сідз жӧ сёйӧны туйясын. Кын выйыс сэні пӧсь рок пытшкас и сылӧ вочасӧн.

Вӧрын да ылыс видзьяс вылын емватассаяс вӧчӧны паньӧм да сук рок. Паньӧмсӧ вӧчӧны ид пызьысь. Сійӧс пӧртйын би вылын дзижалӧны вый сорӧн. Дзижас пузьӧм ва содтӧны. Унджык кӧ васӧ пуктасны да пызь содтасны — артмӧ паньӧм, этшаджык кӧ (пызьтӧг) — сук рок. Вӧчӧны Емваын — саламат, печенча да дрӧченича. Ставсӧ кыдзкӧ вӧчӧны выйысь да ид пызьысь. Улльӧлыс шузьӧ вылльӧлӧ (шомйӧлӧ). Вылльӧвсӧ, сы вылысь нӧксӧ куртӧм бӧрын, пачын пӧжӧны, рысьмӧдӧны да кисьталӧны туисъясӧ да пельсаясӧ, сэсь артмӧ шома рыся йӧв (чӧжӧм йӧв). Миян ёна сёйӧны вылльӧв: сійӧ мортлы зэв бур. Вылльӧвсӧ пӧжасны да пӧсь рысьвасӧ мукӧд мортыс дарйӧн юӧ: сійӧ зэв жӧ бур мортлы. Рысьсӧ сёйӧны асьсӧ, улльӧв сорӧн, нӧк сорӧн. Рыськысь пирӧг пӧжалӧны. Ыджыдлун дырйи кос рысь пӧжалӧны. Рысьсӧ гудралӧны нӧк сорӧн. Кор сійӧ лемасяс да нянь комӧль кодь лоас, сэки турун юр моз ичӧт рысьяс ки йылысь тапкӧдӧны. Бӧрти тшук кежлӧ пачӧ сюялӧны. Тӧкӧтьӧ гӧрдӧдыштас, — бӧр кыскалӧны. Кодсюрӧ аньяс вӧчӧны кос рысьсӧ ветымынысь уна, мукӧдыс — сёӧдз. Вылльӧв, улльӧв да нӧк пань сорлаласны емвасаяс да «колькъя» рысь пуӧны.

Курӧгъястӧ да уткаястӧ коми йӧз этша на видзӧны, кольктӧ зэв этша сёйлӧны. Мукӧдыс на ӧні чайтӧ: сола нянь шӧрӧм пӧ вит колькйысь бур. Дерт сійӧ абу сідзи: колькйыд пӧтӧсаджык да октаджык.

Быд ю вожын олысь коми йӧз аслыныс сёйнысӧ черияс кыйыштӧны. Чери сёйӧны ульӧн, пуӧмӧн, пӧжалӧмӧн, жаритӧмӧн. Эмӧсь сэтшӧм амшасьысьяс, кодъяс вермӧны тув джынъя ком ньылыштны курччытӧг. Унджыкысьсӧ миян черитӧ пуӧны. Чӧскыд чериысь бур и черива (юква) артмӧ. Черисӧ торйӧн сёйӧны. Емваын да Удораын черисӧ пӧжалӧны. Сылы аслыс ку вӧчӧны рудзӧг пызьысь, мукӧддырйи, чӧскыд вылӧ ид пызьысь. Уль, сола черисӧ зэв жӧ горшасьӧмӧн сёйӧны; вина штоп дорас пуд джын чери вермасны кык-куим морт бырӧдны. Чери пӧксӧ сёйӧны сӧмын лёльлысь да кебӧслысь (сиг).

Гожӧмын унатор пуктӧны град вылӧ да му вылӧ, — революция бӧрын нӧшта унджык, — картупель, галанка, кӧчан, сёркни. Луктӧ да мукӧдтор этша на вӧдитӧны. Картупель медся ёна сёйӧны пуӧмӧн, пӧжалӧмӧн, шыдӧн да рокӧн. Галанкаысь шочиника вӧчӧны рок. Унджыксӧ сійӧс пуӧмӧн сёйӧны. Капуста кӧчан солалӧны тӧв кежлӧ, солалӧны лёка. Коластас некутшӧм чӧскӧдан, кӧр сетысь коръяс оз пуктыны. Уна вотӧны пув, мырпом, чӧд да чӧдлач. Пувсӧ мукӧдыс пачын пӧжӧны да тӧв кежлӧ заптӧны. Турипув (клюква) некор оз пӧжлыны. Сійӧс этша вотлӧны. Мырпомӧн сӧмын праздник дырйи ошйысьӧны да лекарство вылӧ, — юр висьӧмысь да сьӧлӧм орйӧдлӧмысь, — видзӧны. Тшак вотӧны уна пӧлӧсӧс: ӧшъюр, гоб, масьта, урка (виж, лӧз, гӧрд), рыжик, мусюр, нюрка (нюрвыв тшак). Ӧшъюр, гоб да масьтаӧс шыдӧн сёйӧны, тшака рок (жаринеч) наысь пуӧны, косьтывлӧны тӧв кежлӧ. Мукӧдсӧ солалӧмӧн сёйӧны. Нюркасӧ солавтӧдзыс кӧтӧдӧны ваын. Ӧшъюрсӧ Емваын черинянь (курник) моз пӧжалӧны. Сэні жӧ пӧжалӧны черинянь моз шӧралӧм кушман (редька) кӧнтусь пызь сорӧн.

Вотӧны ӧмидз, сэтӧр, чӧдлач. Найӧс вотӧм бӧрас пыр и сёйӧны, бырӧдӧны: ӧтпыр-мӧдысь улльӧв сорӧн сёясны дай. Чӧд вотасны да косьтӧны. Кос чӧдсӧ праздник дырйи да пир дырйи чужва сорӧн сёйӧны: шусьӧ сійӧ «пома пушка».

Льӧм вотӧны да бура сёйӧм оз жӧ овлы: челядьлы ворсантор сӧмын. Ӧткымын аньяс льӧмсӧ косьтывлӧны да праздник дырйи тойӧны гырйын (мукӧдлаас изкиӧн изӧны) да юм сорӧн вайлӧны пир дырйи пызан вылӧ. Тайӧ шусьӧ — «льӧмъя ляз».

Тӧлын да тулысын уналаын пӧжӧны тэсь. Сы вылӧ босьтӧны ид, зӧр. Сійӧс кӧтӧдӧны пузьӧм ваын да пач под вылӧ пожйӧн кисьталӧны. Пожъяс сӧвтігӧн солалӧны. Пачын видзӧны час кык. Кор тусьясыс жарсьыс печласьны кутасны, паськӧдласны да гудралігтыр косьтӧны. Бӧрти изӧдӧны. Тэськысь вӧчӧны мутш, ляти да чомӧр. Тэсьсӧ сука гудралӧны бекар джын ваӧ — сійӧ и мутшкӧн шусьӧ. Лятилы, сійӧс ваӧ жӧ кизьӧра суктӧны, кӧдзыднас и панялӧны, артмӧ сійӧ кӧдзыд пызя шыд кодь, сӧмын тэсь кӧрыс кылӧ. Чомӧр вӧчӧны би вылын вый сорӧн.

Быдлаын коми аньяс кужӧны кисель пуны. Сійӧс вӧчӧны уль рудзӧг сюысь гырыся изӧмӧн. Изӧм бӧрас пожналӧны. Сэсь петӧ «чальӧс» (Емва кыв). Сійӧс кӧтӧдӧны кык кӧш мында ваын, шомӧсын, да видзӧны сідзи лунтыр асывсянь рытӧдз (12 час кымын). Рытнас кольтанӧн (мутӧйӧн) песӧны сійӧс еджыд нӧккодьӧдз. Кор кыскысьны кутас кольтан помын, сэк биа кыдз сартас сюйӧны да сувтӧдӧны паччӧрӧ шоммӧдны. Асывводзнас сысъялӧны пож пыр да сутки бӧрын сӧдзӧдӧны. Пуӧны. Мукӧдыс пуигас кӧрчагаас лэдзалӧны донӧдӧма посни (кулак кодь) изъяс. Пуигас пузьӧм ва содталӧны. Пусяс да тасьтіяссӧ кисьталӧны. Кисель сёйӧны улльӧв сорӧн, чужва сорӧн, кодъяскӧ галанка ва сорӧн.

Важысянь нин коми йӧз юӧны сур да ырӧш. Сур пуны велалӧмаӧсь уна сё во сайын, кор удмуртъяскӧд на ӧтлаын овлӧмаӧсь. Сэк найӧ вӧлӧм ма сёйӧны да сэсь нянь сорӧн сур вӧчӧны. Удмуртъяс оз нин тӧдны суртӧ, найӧ пуӧны «кумышка», сійӧ самӧкур кодь ён.

Коми йӧз самӧкур бура абу тӧдлӧмаӧсь революцияӧдз. Вина юны кутӧмаӧсь кабакъяс миянладорӧ восьтӧмсянь.

Сурсӧ пуӧны чужйысь, рудзӧг пызьысь да ваысь. Медводзын рудзӧг пызь да пуӧм ва ӧтлаӧ гудралӧны. Сэтчӧ содтӧны чуж пызь: сэсся пачӧ сюйӧны кӧрчагаясын, видзӧны быдса сутки. Мӧд асывнас пакталӧм инас бара ва да чуж да пызь (гудралӧмӧн) содтӧны. Коймӧд асылас содтӧны сійӧ торъяссӧ жӧ, мыйта колӧ. Сэсся гудраласны да тшанӧ кисьталӧны. Сэтчӧ бара соровтӧны став юмсӧ пузьӧм ваӧн. Соровтігас жуг сӧвтӧны. Тшан пыдӧсас рудзӧг идзасысь вӧчӧм кык кольча пуктӧны «стыр» гӧгӧрыс. Кольча вылас вӧйтӧны. Идзассӧ личкӧны пу асыкӧн. Вылысас кисьталӧны пузьӧдӧм ва. Бӧрті тшанас лэдзалӧны 10–15 кымын йӧв кодь еджыдӧдз донӧдӧма изъяс. Наӧн пузьӧдӧны тшан пытшкас сорлалӧм юмсӧ. Пуигас веж быг лэптысьӧ; мед сійӧ дор вывтіыс оз пет, кӧдзыд ваӧн лаймӧдӧны. Быгйыс пуӧм бӧртиыс ачыс вошӧ. Сэсся лун джын кымын пуксьӧдӧны. Бӧрти вийӧдӧны ворйӧ «стырсӧ» калькнитігмоз. Петӧ чужва. Чужвасӧ лӧдӧны ворсьыс тагъялӧма кӧрчагаӧ. Сійӧ ставнас пачӧ сюялӧны. Би дорын пузьӧдӧны. Сы бӧрын «шуны» кӧдзыд кумӧ петкӧдӧны. Бӧрти тагсӧ пож пыр да ыджыд (вужйысь кыӧм) «воронка» пыр сысъялӧны. Сійӧ воддза сурсӧ (нэр сурсӧ) шуӧны «баба сурӧн». Кор сійӧ ёнджыка курдӧ, лоӧ ина сур, мужикъяслы юантор.

Чужсӧ мукӧдыс босьтӧ лавкаысь, мукӧдыс ачыс вӧчӧ. Гортса чужсӧ вӧчӧны сюысь. Сюсӧ ваын кӧтӧдасны да сутки видзӧны, сэсся лэпталасны ворйӧ да чужтӧны. Сэтысь од петӧ чунь кузьта. Бӧрти паччӧр вылӧ чукӧрӧн кисьталӧны. Сэтчӧ вевттялӧны да поньталӧны сукманӧн. Сідзи юммӧдӧны сутки-кык. Мукӧдлаын комияс юммӧдӧны пачын кӧрчагаӧ пуктӧмӧн. Бӧрти косьтасны да изӧдасны.

Ырӧш вӧчӧны рабсьыс (барда), коді кольӧ чужва вийӧдӧм бӧрын. Мукӧддырйиыс аслыс юм сюйлӧны пачӧ. Тулысын, кор кор потны кӧсйӧ, кыддзысь вийӧдӧны выль пу слӧй васӧ. Сійӧс «дораваӧн» (зараваӧн) шуӧны. Дорава гортӧ ваясны да пельсаясын видзӧны. Сэн сійӧ ачыс шоммӧ. Мукӧдыс сэтчӧ няньторъяс да таг сорлалӧны. Сэки дерт вынаджык ырӧшыс лоӧ.

Тулысын челядьяс муяс вылысь вотӧны кӧктоин (хвощи) да сёйӧны. Найӧ жӧ сабри (зорӧд) местаясысь да ластаясысь кодйӧны гӧнюш (дикая морковь). Сэсь пӧчьяс рок пуӧны. Тулыснас Емваын пожӧмысь да кыдз пуысь выль пу слӧйсӧ пуртӧн вуштӧны — лиалӧны. Сійӧ «лисӧ» сёйӧны. Кор козйӧ кутас коль артмыны (коляоз), сійӧс Емваын тшӧтш сёйӧны. Сёйӧны на улльӧв сорӧн. Тайӧ дерт коми йӧзлӧн медся важ сёянторйыс.

Челядь видз вылын юмов «няк» (йӧв няк — бобӧнянь турун) нетшкӧны да някалӧны (нёнялӧны). Тулысын сідзжӧ юмов няк ӧктӧны бадь пу йылысь (ива).

Татшӧм кодйӧм-ӧктӧм сёйӧдсӧ став йӧзыс, коркӧ важӧн сёйлӧмаӧсь.

Уналаын на комияс ниа сир да коз сир нятшкӧны. Тайӧ дерт важтор сёян пытшкысь жӧ.

Коми йӧз рочьяс пыр тшӧтш велалӧмаӧсь табак куритны да вина юны. Бур вылӧ тай велалӧмаӧсь да велӧдӧмаӧсь миянӧс.

Выль во вылӧ петігӧн да крещенньӧ дырйи Емваын кӧнтусьысь «выйдӧм» тойӧны. Тоясны-тоясны да пожналасны. Тоясны-тоясны да бара пожналасны. Сэсся паньтыр кык-куим пӧсь ва пуктасны, бара тоясны да, тоясны да чорзьытӧдзыс. Бӧрти кӧнтусь пызьыс ачыс тупыльтчыны кутас, плакаасяс. Плакаяссӧ шамраласны да гыр пыдӧсас вый кольӧ. Плакасьыс артмӧ «выйдӧм». Тайӧс тойӧны чикъялысь нывъяс нин, мусукъяснысӧ вердны. Кӧнтусь выйсӧ коми йӧз асьныс оз вӧчны, лавкаысь ньӧбӧны.

Уна во нин коми йӧз велалӧмаӧсь тшай юны. Сэтчӧ босьтӧны сакар да кӧлач. Тшайнысӧ юны быд керкаын нин эм самӧвар да тшайник.

Коми йӧз еджыд нянь да кампет кӧлач этша сёйӧны. Сэтчӧ колӧ сьӧм, да и рудзӧг няньыс абу лёк.

ПАСЬКӦМ

Коми йӧз ӧні пасьтасьӧны карса йӧз моз, роч моз. Ньӧбӧны роч ной, ситеч. Вуралӧны пинжак, ной гач, мича шапкаяс. Нывъяс да бабаяс лӧсьӧдӧны сапожкияс, мича шальяс да моднӧй платтьӧяс. Изьваын шӧвк платтьӧ новлӧны. Ӧти сэтшӧм платтьӧас мунӧ 20 метрӧдз шӧвкыс.

Этша сиктын нин коляліс важ нога паськӧмыд. Найӧс пасьтавлӧны сӧмын нин удж вылӧ ветлігӧн-мунігӧн. Дӧра эськӧ кыӧны да, сійӧ кичышкӧд вылӧ да улыс дӧрӧм гач вылӧ сӧмын тырмӧ. Эмӧсь нӧшта ас нойяс — кызъяс и вӧснияс. Вӧсни нойясысь вурӧны сукман, лаз, кӧті чӧръяс да шочыника — кепысьяс. Кыз нойсьыс вурӧны «зипун» (Емваын). Сукмансӧ вурӧны нач важ роч кафтанъяс моз. Зипунсӧ — тотара шабур моз. Профессор Смирнов И. Н. шуӧ, тайӧ пӧ кыкнансӧ комияс велалӧмаӧсь вурны чувашъяс вылысь да тотараяслысь. Миян коми йӧзлӧн дерт асланыс паськӧм вӧлӧма жӧ да, оз нин ӧні важӧнсянь вурны. Ӧти тор кольӧма важысь — лаз (лузан, лоз). Сійӧс вурӧны вӧсни нойысь. Шӧралӧны ӧти торйысь; кузяыс сылӧн ½–1 метрӧдз, пасьтаыс ½ метрӧдз лоӧ. Шӧри нюкыльтасны да шӧрас юр сюянін, «гӧрыш»-потас писькӧдӧны. Гӧрыш дорсӧ мукӧдыслӧн кучикӧн куалӧма. Пельпом вывъяссӧ кучикӧн жӧ вевттьӧны. Пытшкӧссяньыс бӧрас да водзас зепъяс вурӧны дӧраысь. Мышкуас кучиктор вурсьӧ чер новлӧдлыны. Водзсяньыс улыс помас тасма вурӧны. Тасмаыс гӧгӧр судзсьӧ да йиассьӧ (вӧняссьӧ) мӧдар лаз водзпомас. Уналӧн на ӧні эмӧсь лазъяс, кодъяслӧн ӧтлаӧ шапкакодь вурӧма. Лазйыс — зэв лӧсьыд да кокни новлантор. Рочьяслы да мукӧд йӧзлы, коді аддзывлӧмаӧсь сійӧс, зэв сьӧлӧм выланыс воӧма. Эмӧсь роч мортъяс, кодъяс вурӧмаӧсь аслыныс татшӧм лаз да Ленинградын да Мӧскуаын новлӧны.

Вурунысь гындӧны «гын» да «вальӧк». Гынсӧ додь вылӧ пуктӧны вевттьысьны. Вальӧк да гынсапӧг тӧлын новлӧны. Вальӧксӧ вӧсни нойӧн чӧръялӧны. Ыджыдджык вальӧк — мужикъяслы, дзоляджыка гындӧны — бабаяслы. Ной вылӧ да вальӧк вылӧ мунӧ вурун.

Вурун уналаын на летӧны важ ног летчанӧн. Летчаныс сійӧ кык метр кузя потш. Помъяссяньыс вез нуӧдӧма да зэвтӧма. Вез гор улас дӧра ӧшӧдӧма. Дӧра вылас вурунсӧ пуктасны да везъяс летысьыс нӧшалӧ крука дора «битокӧн». Везйыс чеччыштас да сидзӧ (инмӧ) вурунас, «брун-брун» вартӧ...

Дӧра кыӧны «станӧн». Кыӧны шабдіысь и пышкысь. Шабді дӧраысь вурӧны гожӧмся дӧрӧмъяс. Пышкысь — гачьяс да сьӧкыд удж вӧчигкежлӧ «аржи» дӧрӧмъяс, вартіг да вӧр-ваӧд ветлігкежлӧ. Уна дӧра кыӧны уна ныв челядя керкаын. Налы ӧд колӧ «приданнӧй» лӧсьӧдны. Миян век на йӧй нывъяс «приданнӧйӧн» верӧс сайӧ мунӧны.

Дӧрасӧ кыӧны кык-куим пӧлӧсӧн мичӧдӧм шӧртысь, сэки артмӧ мича «пестредь». Сэсь вурӧны пызандӧра, да пӧдушка, да вольпась эжӧд. Лёкджык пыш шӧртысь кыӧны во 20–30 сайсянь кокув дӧра (джодждӧра) джодж вылӧ вольсавны. Тайӧ ӧти «вольпась» кывйыс уна висьталӧ. Коми йӧз важӧн узьлӧны вӧлӧм кутшӧмкӧ ку вылын, кодӧс шуӧны вӧлӧм «волльӧн». Ӧні на шуӧны ош воль, кӧр воль (кӧр ку воль), лола воль, пон воль. Быд гырысь звер ку вӧлӧм «волльӧн» шуӧны. Вольсӧ сійӧ вӧлӧм узьлыны вольсалӧны, ветлігӧн найӧс вылысаныс кӧлӧдӧны (ӧшӧдӧны) ӧнія ур ку галстук моз. Волльыс вӧлӧма войын узьлыны туйӧ, лунын новлыны. «Перина» дерт важысянь велалісны вурны. Ӧні нин быд керкаын эм гӧн перина. Важӧн — гырысь звер куяс.

Уна пӧлӧс шапка новлӧны коми йӧз. Ӧні на вурӧны кӧч куысь да чань куысь. Важысянь нин дерт новлӧны кузь пеля пеж ку (кӧр ку) шапка. Вӧралысьяслӧн эм на важ нога кӧмкотъяс.

Вӧравны вурӧны «кӧті», вурӧны кучикысь куим-нёль вевсьӧн. Гожӧмын новлӧны «пышына кӧті». Пышын чӧрйыс дженьыда (весь кузяа) вурсьӧ нойысь.

Эм Емваын кӧмъяс: налӧн чӧрйыс вылӧ пон ку вурӧны. Шуӧны сійӧс «чуткӧм»; тайӧ буракӧсь зэв важся кӧмкот.

Коми аньяс да нывъяс важысянь нин «мода» кутлӧмаӧсь аслысногӧн мичмӧдны ассьыс новланторнысӧ. Быдлаӧ вӧлӧм серъяс серӧдӧны, кыалӧны, вуралӧны да ӧшӧдлӧны. Ӧні на сёрниӧ кӧ воан да юасян, висьтавласны уна важ нога серъяс йылыс. Серӧдӧны, вӧлӧм, мый сюрӧ.

Серъяслӧн асланыс нимъяс эмӧсь: тыр сер, мӧс сер, крука сер, асык сер, ань сер, борда сер, чус сер, лап сер, сумин сер, тури юр. Тайӧ нимъясыс петкӧдлӧны, мый вӧлӧм коми аньяслы сьӧлӧм выланыс воӧ, мый налы мича кажитчӧ. Мужикъясныслы мед тшӧтш сьӧлӧм выланыс воас, вӧлӧм и налысь мунӧм-ветлӧмсӧ сер пыр петкӧдлӧны да майбыртӧны лыян пӧтканысӧ налысь.

Зэв аслысногӧн пасьтасьӧны изьваса комияс. Найӧ важысянь рочьяс дінӧ да яранъяс дінӧ веськалісны да ассьыныс паськӧмсӧ ставсӧ вунӧдчисны. Мужикъяс и, нывбабаяс и тӧлын кӧр ку малича, пими да шапка яранъяс моз новлӧны. Гожӧмын бабаяс важ роч «бояринаяс» моз шӧвк платтьӧ да чышъянъяс новлӧны. Мужикъяс роч пинжак да «тройка» «гамашиӧн» кисьтӧны. Тадзи, дженьыдика висьтавны, коми йӧз пасьтасьӧны да кӧмасьӧны.

ВИДЗ-МУ ДА СКӦТ ВИДЗӦМ

Важысянь нин коми йӧз кутчысьӧмаӧсь му-виддзӧ да мӧс-вӧв видзӧмӧ, сэксянь на, кор комияс ӧтлаын овлӧмаӧсь став суоми, мари да удмуртъяскӧд. Найӧ ставныс нин тӧдӧны вӧлӧм му-видз удж, кужӧны вӧлӧм мӧс да кӧбыла лысьтыны, йӧлысь вый песны, лёкиник дӧра кыны, аслыс да скӧтлы керкатор да пыртас керны; узьлынысӧ чом да вон ӧшӧдлыны.

Ми ӧні огӧ на тӧдӧ ыджыд-ӧ вӧлӧма став оланіныс (территория) комияслӧн, огӧ на тӧдӧ, кор найӧ войвылӧ веськалӧм бӧрти видз-му уджавны кутчысьӧмаӧсь.

Важ пӧрысь пӧль пӧльяс (прадедъяс) дерт ньӧвъя вужйӧн лыйсигас да чери кыйигас эз зэв радейтны му-видзтӧ. Сэки налӧн сёяныс сідз на вӧлі дӧвӧля тырмӧ. Ветлӧдласны-ветлӧдласны местаысь местаӧ, аддзасны вӧравны туян звера да пӧткаа ин. Сэтчӧ лэчьяс вӧчаласны. Кыйсясны во кык-куим, сэсся бара водзӧ мунӧны. Кӧн кодлы лӧсьыд кажитчӧма овны, сэтчӧ и овмӧдчӧны, сэн вӧралӧны. Некор зык ни кось места вӧсна абу тӧдлӧмаӧсь комияс. Кор рочьяс (700 во сайын ӧнісянь) аддзысьӧмаӧсь комияскӧд, сэки комияс быдӧн нин вӧлӧм олӧны асланыс сиктъясын, быдӧнлӧн нин видз-му да скӧт вӧлӧма. Мый серти комияс велалӧмаӧсь му-видз дорын уджавны, ӧнія учёнӧйяс оз на тӧдны бура. Смирнов И. Н. шуӧ — комияслӧн пӧ йӧзыс уна содіс, эз кут тырмыны прӧмысыс. Сы вӧсна найӧ видз-муӧ кутчысисны. Кеппен Петыр шуӧ: «Суомияс да комияс пӧ видз-му уджавны велалісны водзджык немечьясысь да рочьясысь. Найӧс пӧ на суомияслы тшӧтш лои гӧрны да кӧдзны велӧдны». Учёнӧй Алквист шуӧ — суомияс пӧ велалӧмаӧсь рудзӧг-сю кӧдзны немечьяслысь. Став учёнӧйыс, кодъясӧс ме казьтылі, шуӧны — прӧмыс пӧ эз кут тырмыны, йӧзыс содісны да пӧтӧсыс налы бура эз кут шедны. Сы вӧсна лои тшӧтш коми йӧзлы му-видзӧ кутчысьны, вӧравны кутісны да быд вӧралысьлы аслыс лои «угоддьӧ» лӧсьӧдны да сійӧс кутны. Медводзын бур гӧрӧм да кӧдзӧм дерт эз вӧв. Ӧти кутшӧмкӧ кушджык нӧрыс (вывтас) сотасны вӧлӧм да сэтчӧ и кӧдзасны. Сэтшӧм видз-мусӧ ӧні на вӧдитӧны. Сэтшӧм мусӧ да оланінсӧ вӧлӧм шуӧны тыла уджалӧмӧн, тылаӧн. Ӧні на миян эмӧсь сиктъяс, шусьӧны сэтшӧм нимъясӧн («Тыла» — Емваын). Важӧн му уджавны кутчысьысьяс ставныс вӧлӧм тыла вӧчӧны. Тыла — сійӧ биӧн сотӧм кушин. Сэтчӧ вӧлӧм сю кӧдзӧны. Ӧні на йӧзыд шулӧны: «Сійӧ пӧ сэтчӧ бара тыла вӧчӧ». Оласны-выласны сэтшӧм тыла дорас во куим-нёль. Муыслӧн выныс бырӧ, сюсӧ оз кут вайны да, комияс бара выльлаӧ тыла сотӧны, выльлаӧ овмӧдчӧны. Сэки вӧралӧм сорӧн уна кӧдзны вӧлӧм оз ков. Муыд на син водзын нинӧм кодь вӧлӧма. Сэки коді кытчӧ окотитчас, сэтчӧ тыла ректас, некод торкысь абу вӧлӧма. Выль ректас вӧчӧмысь, ылӧджык кӧ местасӧ бӧрйӧны, ӧні на некод оз кут, оз бӧр косӧд, оз пикӧд. Сёрӧн нин велалӧмаӧсь комияс кӧдзны мусӧ гӧрӧмӧн. Коркӧ сэсся куим пеля кӧдзасъяс вӧдитны мӧдӧмаӧсь кужны, му вын петкӧдны. Сюсӧ вундасны да идзассӧ му вылас сотӧны вӧлӧм. Кор вӧвъяслы да мӧсъяслы гид керӧмаӧсь, налы вольӧс вылӧ идзассӧ пыртлыны кутӧмаӧсь. Ӧні на мукӧдыс идзас пыдди нитш да коз пу рой да лыс вольсалӧ. Идзассӧ му вылас сотӧ. Важӧн дерт скӧт йывсьыд эз зэв тӧждысьлыны. Найӧ узьлӧны вӧлі керка дорас. Мукӧдыслӧн ыжъяс да куканьяс мортъяскӧд ӧтлаын узьлісны. Ӧти мортлы дерт сьӧкыд вӧлі муӧ кутчысьны. Уджалӧны вӧлі семьяӧн. Нывбабаяслы видз-му удж векысянь унджык сюрліс. Мужикъяс векджык кыйсьыны ветлісны.

Код кытчӧ тыла вӧчис, мӧд семья сылы вӧлі нинӧм оз шу. Орччӧн ли, бокӧджык ли мӧд олысьыс тшӧтш мӧдас кӧдзны сю, аслыс тыла сотас. Сідз важӧн му-видзсӧ босьтавлӧмаӧсь. Шуӧны вӧлӧм: уджавны кӧ верман, кӧн колӧ, сэні и уджав. Сэтысянь и шуӧны комияс: «Муыс ӧд быдӧнлы ӧткодь, енлӧн». Ӧні на уна видз да му ӧтвыв уналаын вӧдитӧны. Ставыс уджалӧм помын. Уджалан кӧ, тэд «пай» ӧтмоз жӧ локтӧ. Коми йӧз важысянь нин зэв ӧтвылысь овлӧмаӧсь. Ӧтвыв муяс-видзьяс керлӧмаӧсь. Ӧти корӧсысь нянь сёйлӧмаӧсь, ӧти сабриӧ (зорӧдӧ) турун пуктылӧмаӧсь. Оз вӧлӧм норасьны мӧда-мӧдныс вылӧ, шуам, кор ӧтиыслӧн унджык уджалана вермысь челядьыс да лоӧ уджавны мӧдыс вылӧ, кодлӧн уджалысьясыс томӧсь на либӧ пӧрысьӧсь нин. Гырысьлы и поснилы сетӧны вӧлӧм видз вылын «пай». Му вылын уджалігӧн ӧтмоз янсӧдӧны (торйӧдлӧны) сёйӧд. Ӧні на Емваын да Йӧвваын гожӧмын видзьяс вылас (Прокопьев лунӧ) юксигкежлӧ кӧ кага чужас, видз вылас сетӧны сылы ӧткодь «пай». Мукӧдыслӧн бура ытшкысьыс ӧти морт, а пайсӧ босьтӧны вит-квайтӧн. Немтор некод оз шу, оз пинясь. Сідз сэн мунӧ воысь воӧ важысянь.

Ӧні, кор тайӧ сё восӧ тыртігӧн коми йӧзыс содіс, уналаын, важ сиктъясын, матысдорӧ муӧн да виддзӧн сьӧкыд лои паськӧдчыны. Ю доръясын дась, ва босьтлан, видзьяс этшаӧсь, му колӧ ылӧ ректыны. Ректыны, кыдзи ӧнӧдз ректісны вӧртӧ пӧль пӧльясным, дерт зэв сьӧкыд. Видз вылӧ вӧртӧминъяс корсьӧны ю доръясысь. Сідз корсигмозныс, асьныс оз тӧдлыны, катӧны вывлань, пырӧны посни юясӧ. Емватассаяс мунӧны ӧні 100–300 километр сайӧ. Гожӧмсӧ пуктӧны турун вӧчӧм вылӧ. Ар воас да, сійӧ турунсӧ кылӧдӧны пур вылын. Коми йӧзлӧн асланыс няньыс оз тырмы, вайӧны бокысь, Сибырысь да Украинаысь. Вайӧны 25 000 тоннаысь уна.

Ӧні миян быдӧн нин видзӧны мӧс, вӧв да ыжъяс. Порсьясӧс да кӧзаясӧс видзӧны этшаӧн на. Мӧссӧ этша на зэв видзӧны.

Видз-мусӧ во сё гӧгӧр на сӧмын пӧраысь пӧраӧ юклӧны. Важ ректасъяссӧ водзті юклывлісны 40 во мысти, бӧртиджык сэсся 30 во мысти душӧ сюйны кутісны. Душсӧ сетӧны вӧлі сӧмын мужикъяслы да зон кагаяслы. Бабаяслы сетӧны, кор найӧ вӧлі арлыдӧ воасны. Мукӧдлаас налы некор оз сетлыны мусӧ, сетлісны сӧмын видзтор. Уна ныла семаяс ӧти мужикыслы зэв вӧлі сьӧкыд овнысӧ, эз кӧ вӧв сылӧн лӧсьӧдӧма ректасъяс. Душыс вылӧ бӧрти кутӧмаӧсь сетны 1/4 десятина. Юксигас мусӧ донъялӧны куим сортӧн — бур, шӧркост, лёк, вынтӧм му. Видзсӧ сідз жӧ вӧлӧм донъялӧны.

Кор мӧдасны юкны, донъяласны мусӧ-видзсӧ да, кодлӧн эм лишнӧй, сійӧс петкӧдӧны, чинтӧны сылысь. Мӧд ним вылӧ пыртӧны. Юксьӧм йывсьыс ми тӧдам: Коми обласьтын вӧлӧм воӧ 1/4 десятина ӧти душ вылӧ (кӧн муыс этшаджык). Мукӧдлаас, кӧн муыс унджык, вӧлӧм воӧ 1 десятинаӧдз.

Ӧтмоза нывбабаяслы кутісны видз-му юкны революция бӧрын. Революцияӧдз видз-мусӧ юкӧны вӧлӧм коркӧ важӧн 20 во мысти, бӧрти кутӧмаӧсь 15 во тыригӧн, 1910-ӧд восянь — ӧтилаын 12 во мысти, мукӧдлаын 10 во мысти. Ӧні быд сельсӧветлӧн неыджыд запас (фонд) эм. Сэтысь сетӧны быдӧнлы, кодлӧн кага чужас. Кулӧмъяслысь бӧр запасӧ петкӧдӧны.

Важысянь нин вундан да ытшкан кадӧ, мед ӧдйӧджык курыштны сюрӧ, вӧчлӧны помечьяс. Помечсӧ лӧсьӧдӧны праздник лунӧ. Коралӧны ныв-зонмӧс. Налы неуна дон мынтӧны да рытнас бура сурӧн да винаӧн юкталӧны. Мукӧддырйиыс нывъясыс ӧттшӧтш вундӧны, куртӧны и ытшкӧны. Мукӧдлаас зонъяссӧ ытшкыны ыстылӧны, помавны эштӧдтӧм видзьяссӧ, нывъяс му вылын вундӧны. Рыт кежлӧ зонъяс воасны да му вылӧ, нывъяс дінӧ, чумалиасьны мунӧны. Сэки найӧ ёна сьывлывлӧны. Рытнас нывъяс гортаныс вӧччыны ветлӧны. Сёйӧм-юӧм бӧрын ёна йӧктӧны да гажӧдчӧны асъя войӧдз. Помечас волывлӧны 10 да 20 мортӧдз.

Зэв гажаа Емва вылын турун вӧчӧны ылыс видзьяс вылысь. Прокопей лун кежлӧ Тыласа, Сёськаса, Ыбса да Кониса йӧз катӧны пыжӧн Емва йылӧ, Йӧвваӧ. Сэні эмӧсь «оброчнӧй» видзьяс, мынтынысӧ эськӧ донтӧм да турунсӧ гортӧдз вайныс да кылӧдныс ылын. Катасны сэтчӧ, видзьяс вылас пыжӧн куим-нёль лун.

Сэні сійӧ видзьяссӧ ӧтвылысь ытшкӧны да куртӧны. Пайсӧ сетӧм йылысь ме водзын висьталі нин. Пай босьтігас зэв гажа овлӧ. Нывъяс да зонъяс сьылӧны-йӧктӧны, ворсӧны да гудӧкасьӧны. Выль гӧтыръясӧс важӧн вӧлӧм пӧрччӧдӧны да купайтӧны. Пӧрысьджыкъяс видз йылысь сёрнитӧны да донъялӧны, кодіджык да кутшӧмджык видз туруна, сэтчӧ лишнӧй морт сюйӧны пайсӧ сеталігӧн.

Дженьыд гожӧмыд пырджык тэрмӧдлӧ ытшкӧм-куртӧмсӧ да вундӧмсӧ крестьянаыдлысь. Сэтчӧ на ещӧ уна зэр сулывлӧ. Мича поводдя дырйи узьны бура оз вермывны, — ӧтарӧ тэрмасьӧны.

Важысянь нин нуӧдӧны быдсяма поводдя тӧдмалӧм. Бур-ӧ-лёк поводдя лоӧ, тӧдӧны кымӧр серти, уна ногӧн. Джыджъяс кӧ улі лэбалӧны — зэра лоӧ, ыжъяс кӧ баксӧны — зэр. Кӧк водз дугдас рытын кӧкны — лёк поводдя водзын.

Ӧшкамӧшка мисьтӧма петӧ — дыр сулалана лёк поводдя. Чеччась (лягушка) сьӧдасьӧ — зэр. Вӧтасян кӧ керка сотчӧм — кӧдзыд. Мыёлдін сиктын тусяпу (можжевельник) увнас кералӧны да керкаын видзӧны. Кор лёк поводдя лоны кутас, увйыс ылыстчӧ пусьыс. Бур поводдя кежлӧ — увйыс матыстчӧ пу дорланьыс. Тайӧ аскоддьӧм коми барометр.

Изьваса комияс уна кӧр видзӧны. Найӧ Емваысь петӧм йӧз. Сар Иван Грознӧй дырйи Новгородысь волӧма роч морт, Ласка нима. Сійӧ емвасаясӧс нуӧдӧма Изьва вылӧ. Сар Микаил Педӧрӧвич дырйи Изьваӧ овмӧдчысьяслы сетӧмаӧсь Мӧскуасянь грамота. Грамота кузяыс вӧлӧм ставнас Изьва ю на киӧ сетсьӧ. Изьвасянь комияс веськалісны яранъяс дорӧ тундраӧ. Водзынсӧ сэн найӧ вӧралӧмӧн да чери кыйӧмӧн унджыксӧ пӧткӧдчылісны. Кӧрсӧ вӧлі яй вылӧ да паськӧм вылӧ кыйӧны вӧрысь. Бӧрти асьныс босьтчӧмаӧсь видзны. Воӧмаӧсь яранъяс дінӧ да мукӧдыс налысь неуна ылӧдлӧмаӧсь, кодсӧ ньӧбӧмаӧсь. 120 во сайын на став кӧрыс Изьва комияслӧн вӧлӧма 160 000 гӧгӧр. Кӧрыс налӧн ёна содӧма 1840–1895-ӧд во коласын. 1900-ӧд восянь найӧ кӧрсӧ вузавны мӧдӧмаӧсь. Кӧр кусӧ замшаӧ кутӧмаӧсь пӧртны, том кӧр куяссьыс шапкаяс да мый да вурӧны. Кӧр яйсӧ Питирӧ да Кардорӧ волӧм купечьяс пыр вузалӧны.

Ӧні став кӧрыс Изьваса да мукӧд комилӧн ӧти миллион гӧгӧр воӧ.

Кӧрсӧ видзигӧн уна кыв велалӧмаӧсь яранъяслысь. Додьяссӧ, сийӧссӧ, уна мукӧдтор яранъяс моз жӧ велалӧмаӧсь вӧчны.

Кӧр видзны зэв сьӧкыд. Кӧрлы эськӧ уна сёян оз ков, сійӧ ачыс тӧлын лым улысь корсьӧ еджыд нитш (яла), сӧмын найӧ зэв висьысьӧсь. Висиганыс ёна кулӧны. Сэсся кӧинъяс зэв уна кӧр джагӧдӧны. Кӧинъяс тундраас зэв уна да аслыссяма гырысьӧсь, Сибырсянь веськалӧмъяс. Ӧні, революция бӧрын, кӧр видзысьяс вӧсна кутісны ёна тӧждысьны. Сэтчӧ восьтісны больнича да Институт, кытысянь кӧръяссӧ висьӧмысь прививкаалӧны да лечитӧны. Яранъяслы, кодъяс Коми обласьт улын олӧны, налы дерт тшӧтш отсӧг сетӧны: няньӧн, школаӧн, пельшарӧн, кӧрнысӧ прививкаалӧмӧн.

Тундраын ветлысь комияс пасьтасьӧны, кӧмасьӧны дзик яранъяс моз. Олӧны чомйын яранъяс моз жӧ. Ӧні яранъяслӧн да комияслӧн сэні асланыс кооператив эм. Сэтчӧ найӧ сетӧны кӧр ку да мукӧдтор. Сэн эмӧсь и тундраса сӧветъяс.

ВӦРАЛӦМ

Эз вӧв сэтшӧм кад коми йӧз олӧмын, кор найӧ эз вӧравны. Вӧралісны векысянь, и ӧні на вӧралӧны. Ӧні шӧркоддьӧма кӧ став прӧмыс донсӧ юкны, ӧти мортыслы вӧралӧмысь усьӧ 8 шайтӧн. Ӧні тайӧ воясӧ быдсяма звер куяссӧ обласьтысь нуӧны 2 миллион дон. Вӧралӧны Емваын, Сыктыв вожын, Удораын, Изьваын. Став вӧралысь Коми обласьтын 13 000-ӧдз матысмӧ.

Джуджыд парма пыр дзиръянасигтыр коми морт ветлӧ — лыйлӧ да кыйӧ уръясӧс, ручьясӧс, ошъясӧс, анчаясӧс (норкаясӧс), туланъясӧс (куничаясӧс), сьӧдбӧжъясӧс (горностайясӧс), рысьясӧс, кӧчьясӧс. Ӧти вонас урсӧ кыйӧны 700 000-ысь уна. Сьӧдбӧж кыйӧны 40 000-ӧдз, кӧчсӧ 40 000-ысь уна, ручсӧ 3000-ӧдз, ошсӧ — 400-ӧдз. Сьӧласӧ нуӧны миянладорысь 200 000 гозйысь уна. Бур пон да пищаль вӧралысьлӧн — став добраыс. Вӧрын ветлыны во 50–60 сайын лӧсьӧдӧмаӧсь маткаяс (компас). Ӧні унджыкыс ветлӧны маткатӧг. Войвывсӧ да лунвывсӧ тӧдӧны пуяс кузя. Увъяджык бокыс козлӧн да пожӧмлӧн петкӧдлӧны лунвыв.

Ӧні на пӧрысь вӧралысьяс ньӧбасны берданка да томансӧ вежӧны сылы «кремнёвкаысь». Вӧрас дядьӧыд ур да сьӧласӧ лыйны зарадсӧ пуктӧ лыянторсӧ аддзӧм бӧрын. Унджык прӧмыссӧ сійӧ тӧдӧ водзвыв пон увтӧм сертиыс.

Бур пон вӧралігӧн медся дона. Коми вӧралысьяслӧн важысянь нин асланыс кутшӧмкӧ пон «пӧрӧда» лӧсьӧдӧмаӧсь. Понъяс неыджыд пеляӧсь, зэв сӧна да ён кокаӧсь, гӧнныс дженьыд да сук.

Бур понйыс быд лыянтор вылӧ увтӧ аслыссямӧн. Сы кузя вӧралысьяс тӧдӧны, уна-ӧ колӧ «зарад» пуктыны. Гортас, вӧралігас векысянь вӧралысь морт зэв радейтӧ ассьыс понсӧ. Войдӧр вердас понсӧ, ачыс бӧрвылас сёяс. Вой улӧ сылы аскӧдыс жӧ вольпась вольсалӧ да водтӧдӧ. Бур увтысь пон ӧні на сулалӧ зэв дона, мынтӧны 20 да 40 шайтӧдз.

Важысянь нин коми йӧз велалӧмаӧсь зверсӧ да пӧткасӧ кыйны чӧсъясӧн, лэчьясӧн да налькъясӧн. Пищальӧн вӧралӧмлы абу на жӧ уна во, во 300 кымын сӧмын. Лыйсьӧны вӧлӧм 300 во саяс ньӧвъя вужйӧн. Ӧні на кодсюрӧлӧн, дерт ӧтка йӧзлӧн нин-а (Удораын, Висерын, Емваын) эмӧсь кӧч ньӧвъяс да вужъяс. Важ вӧралысьяс ӧні на бура помнитӧны, кыдзи налӧн айясныс да дедъясныс лыйсьылӧмаӧсь ньӧвйӧн да вужйӧн.

Ошъясӧс кыйӧны ӧні гуысь, мукӧддырйиыс — паныдасигӧн. Вӧчлӧны ӧтпыр-ӧтпыр гӧгӧртӧм (облава) уна мортӧн. Эмӧсь зэв сюсь да бур ош виысьяс. Ӧти мортыс ас нэмнас вилӧ ӧтнас кызьысь да комынысь уна. Емваын эм ош кыйысь Кон Педь, сійӧ ӧтнас нэмнас кыйӧма 40 ош.

Ошкӧс да кӧинӧс ӧні на кыйӧны кляпчаӧн. Сійӧс вӧчӧны кер помӧ. Кер помыслысь шӧрсӧ джынйӧдзыс кодъясны. Помъясас розь писькӧдӧны. Ӧтар-мӧдар помъяссяньыс гартӧма гез, либӧ кӧр сӧн пысалӧны. Палич помас куим-нёль йыла кӧрт пинь (азьлас кодь) тувъялӧны. Палич помсяньыс вӧй нуӧдӧны. Вӧяс крукасяс коркӧ ошлӧн кокыс. Да сы вылӧ кӧрт пиня паличыс сатшнитӧ.

Ручӧс кыйӧны капканӧн да пищальӧн. Кӧчьясӧс неважӧн на кыйӧны вӧлі гуӧн. Кодъясны гу 1½ метр судта. Гу пасьтаыс 1 метр. Гу вом вылас росъяс пуктасны. Гу дорсяньыс гу вом вылас зӧр кольта бедь йылысь ӧшӧдӧны. Кӧч кольтаӧ судзӧдчигӧн гуас усьӧ. Сэсь бӧрсӧ оз вермы петны.

Туланӧс (куничаӧс) налькйӧн кыйӧны. Сьӧдбӧжлы (горностай) вӧв сиысь лэч вӧчӧны да сійӧс тувъявлӧны рамаӧ. Сьӧдбӧж зэв горш шыръяс вылӧ. Вӧралысьяс казялӧмаӧсь сылысь «чӧскыд сёянсӧ» важысянь. Кӧн шыр ветлӧ, сы кок туй кузя мыр дорӧ да пу дорӧ лэч пуктыссьӧ. Мукӧдлаын коми йӧз пуктӧны сылы жӧ «черк» да «дзуг». Тайӧясӧс керӧны нальк моз жӧ. Куим дорсӧ налысь ящикалӧны. Ящик пытшкас вуж ладмӧдӧны. Шедігас вужйыс сьӧдбӧжсӧ личкӧ, ӧти пӧвсӧ топӧдіг моз. «Черк» комияс велалӧмаӧсь вӧчны остякъяслысь да вогулъяслысь. «Черк» нимыс — кывйыс остякъяслӧн.

Сьӧлаӧс да байдӧгӧс кыйӧны лэчкӧн да лыйӧмӧн. Найӧс уна ногӧн ылӧдлӧны. Лэчьяссӧ найӧс кыйны муӧ, вӧрӧ, пуӧ, быд дорӧ быд ногыс ӧшлӧны.

Таръясӧс да дозмӧръясӧс чӧскӧн кыйӧны. Чӧс вӧчӧны плакаысь. Мукӧддырйиыс кык кокни плака нарвитӧны. Плака помыс лэптыссьӧ сёр вылӧ. Сёрйыслӧн ӧти помыс пуктысьӧ ӧтар тув вылӧ, мӧд помыс дзоля сёр вылӧ (карнан) пуктыссьӧ. Дзоля сёр помыс сиассьӧ кык сюръя коласас талянӧн. Ӧти угоддьӧ вылас овлывлӧ мукӧдыслӧн 200 да 700 чӧскӧдз.

Койтӧн кыйсьӧны тулысын, кор лым чарӧмасьны мӧдас. Вӧчӧны кык нога койт: ыджыд и дзоля. Ыджыд койтыс километр кузьта-пасьтаа, дзоля койтыс керка пасьтышта. Койтыс сійӧ йӧр кодь. Йӧр моз козйысь потшӧс вӧчӧны. Мед таръяс койтіганыс (нӧйтчиганыс) пырны-петны вермасны, налы колялӧны розьяс. Розьяс дорас лэчьяс пукталӧны. Вӧралӧны коми йӧз горт дорын и ылыс вӧрын, километра 50–100–400 сайын гортсяньныс. Вӧралӧны арын да водз тулысын. Ылыс вӧрын быд вӧралысьлӧн эм угоддьӧ. Сэні сылӧн аслас керка, лобӧсъяс да тшамъяяс. Угоддьӧыслӧн ыдждаыс, гӧгӧр кӧ босьтны, лоӧ 50–70 километр кузьта-пасьтаа. Сэтчӧ вӧралысь вӧчӧ чӧсъяс, пукталӧ лэчьяс. Мӧд морт кӧ воас, мунігас сэсь вермӧ лыйны ур да сьӧла. Лэчьясӧн вӧдитчыны сылы оз позь.

Мукӧдлаас вӧравны мунӧны артельӧн. Артельыс бӧрйӧ юраӧс. Мый кыясны-виасны, ставсӧ ӧтмоз юкӧны. Туяс ветлігӧн некод оз дышӧдчы: ӧти пес вайӧ да би пестӧ, мӧд рок пуӧ, коймӧд — вольпась лӧсьӧдӧ. Сэтшӧм ветлӧдлігъясӧн бисӧ ыджыда пестӧны, шуӧны сійӧс «ноддяӧн». Сы вылӧ кык кос конда пӧрӧдасны. Ӧти кондаыслысь шӧрсӧ чагйӧн лӧсыштасны. Сэтчӧ би ӧзтасны. Мӧд кондасӧ вылысас пуктӧны. Ноддя бердын узьлӧны вӧрын, керка кӧ абу. Вӧрас мунігӧн запассӧ кузь доддьӧ, «нартӧ» (норт) сӧвтӧны. Сійӧс лямпаӧн кыскӧны, мукӧддырйиыс пон отсалӧ. Вӧравны мунігӧн босьтӧны вӧралысьяс кос нянь, панов, пызь, сакар, тшай, табак, порока-свинеча, дрӧб. Босьтӧны сы мында, мед ветлӧдлігчӧжныс тырмас. Мукӧдыс ӧні на истӧг пыдди вӧрын тшак да, тыв кӧрт да, биа из вӧдитӧ, вӧрӧ мунігӧн сійӧ торъяс жӧ новлӧдлӧ.

Кыйсьыны петігӧн вӧралысь морт вӧр керкаӧ дась кольӧ пес, ва да сёян. Кодкӧ кӧ волас, пыралас лэччиг-мунігмоз мӧд тӧдтӧм вӧралысь, сійӧ мед ӧдйӧджык вермас шонтысьны би шедӧдны да сёйны. Мунігас шойччысьыс ачыс сы местаӧ бӧр пес вайӧ вӧр дорысь. Мед тӧдасны, кытчӧ сійӧ мунӧ, кольӧ пас: урбӧж — гортӧ кӧ лэччӧ, кайӧ на кӧ — пестор ли пуля.

Вӧралысьяс вӧрад дырсӧ ветласны да быдторсӧ вермасны висьтавлыны. Налы пӧ вӧрсаыс петкӧдчылӧ, вӧрсаыскӧд тышкасьӧны, вӧрсаыс мича нылӧн на дорӧ волывлӧ, мукӧддырйиыс пӧ, вӧралысь гӧтырас пӧртчас да, вӧралысьяс оз и тӧдны, мый сійӧ вӧрса. Сыкӧд узьлӧны и олӧны. Бӧрти нин коркӧ казяласны. Вӧрса налысь и прӧмыснысӧ гусявлӧ. Зэв быдсяма тешкодьяссӧ висьтавласны. Да ӧд найӧ шуӧны, збыль пӧ эм вӧрсаыс! Пон висьмас-ӧ, пищальӧн лыйис да эз сидз-ӧ, вӧралысь век чайтӧ — кодкӧ пӧ вомдзаліс, кодкӧ пӧ дзугис. Дерт коми морт велӧдчытӧм, уна оз тӧд, мый наука висьталӧ. Сы вӧсна и став полӧмыс да кажитчӧмыс. Некутшӧм «вӧрса» дерт абу. Важӧн вӧлӧмаӧсь пӧ кӧлдунъяс. Вӧраліганыс пӧ аддзысясны да ёрта-ёртныслысь прӧмыссӧ угоддьӧсьыныс вомдзалӧмӧн да тунъялӧмӧн вӧтлӧны да понъяссӧ тшыкӧдӧны. Мыйкӧ ӧд мойднысӧ колӧ! Эз кӧ ӧд немтор сэсся висьтавлыны, налы зэв гажтӧм вӧлі овнысӧ. Ӧні висьтавласны да гажсӧ, инӧ, этша керасны. Том вӧралысьяс ӧні, «вӧрса» кӧ волас, сылы тшын петкӧдласны.

ЧЕРИ КЫЙӦМ

Уна чери, вузалӧм вылӧ, кыйӧны сӧмын Печӧраын. Сэсся быдлаын, кӧн кыйӧны, шедӧ сӧмын аслыныс стӧч сёйны вылӧ. Емватассаяс неуна, 2240 килограмм мында, лёль вузалӧны. Вузавнысӧ кылӧдӧны Емдінӧ да Сереговӧ.

Печӧраса комияс вузалӧны вӧлӧм революцияӧдз 170 000 пуд чери.

Черияс миян абу уна пӧлӧс да сэсся зэв донтӧмӧсь. Кыйӧны сир, ёді, налим, мык, кельчи, сын да ёкыш. Неуна шедлӧны кебӧсъяс, комъяс да стерлядь. Стерлядьсӧ кыйӧны сӧмын Эжва вылын. Сэтчӧ сійӧ веськалӧма Камасянь, кор кодйӧмаӧсь (1832-ӧд воӧ) канал. Сімдор тыысь сэтчӧс йӧз кыйӧны уна йӧрш, сир да кельчи. Найӧс Емва вылӧ вузавны петкӧдӧны.

Чери кыйӧны коми йӧз нэмнысӧ нин. Кыйӧны уна ногӧн: вугырӧн, сакӧн, тывйӧн, сырпӧн, октымӧн, гымгаӧн, азьласӧн (кыбӧмӧн). Важӧн вугырсӧ вӧлӧм вӧчӧны лыысь да пуысь. Бӧрти велалӧмаӧсь кӧртысь вӧчны. Ӧні на октымӧ и пуктӧны лы вугыръяс. Вӧчӧны унджыксӧ ыж кок лыысь.

Азьлассӧ дорӧдӧны ӧні кузнечаын. Важӧн азьласыс вӧлӧма ӧти вожа. Ӧні на мукӧдыс беддьӧ (зібйӧ) йыла пурт кӧрталас да лунын «ӧбед» кыйны лэччывлӧ видз вӧчигӧн. Азьласӧн кыйсьӧны унджыксӧ войын. Мед ва улысь тыдалӧ, пыж нырӧ сувтӧдӧны кыбан кӧрт (кӧзла). Сы вылӧ пестӧны сира конда пес (сирӧд). Веслянаын (Емва) ӧні некымын том кыйсьысьяс пес местаӧ кирпич карасинӧн кӧтӧдӧны да кыбан кӧрт вылӧ ӧшӧдӧны. Ӧти кирпичас «юктӧдасны» кык литр карасин. Сійӧ войбыд тырмӧ. Сотчӧ зэв югыда.

Гымгасӧ керӧны вӧсни юкалӧм пожӧм сартасысь (дзавйысь). Гымгаыслӧн вомыс овлӧ гӧгрӧс, мукӧддырйиыс нёль пельӧса. Бӧрланьыс дзав йывъясыс ӧтлаасьӧны. Черияслы пырны пытшкӧсас дзоля гымга йитӧны. Сэт сійӧ стӧч пырнысӧ вермӧ, бӧр петӧмсьыс дзав ёсь йывъясыс паныдалӧны. Гымгасӧ кольӧдӧны тшуптӧ. Тшупсӧ вӧчӧны зорйысь да майӧгысь ю вомӧн. Векни юясӧд берегысь берегӧ вуджӧдӧны, ставнас потшӧны. Зоръяссӧ тувъявлӧны орччӧн-орччӧн. На коластті вермас петны сӧмын ичӧт чери. Гырысьыс дерт веськалӧ гымга вомӧ.

Чери кыйӧны уналаын сакӧн. Сакӧн да тывйӧн коми йӧз велалісны чери кыйны во 200 сайын. Важӧн тывъя-сырпа эз тӧдлыны. Саксӧ вӧчӧны шӧртысь да роч сунисысь. Кузьта-пасьтаыс сылӧн ӧткодь: ӧти сыв. Сак бӧрас «гыд» (мотня) кыйӧны, мед сійӧ бӧрвыв кольӧ черисӧ лэптігӧн. Саксӧ ӧшӧдӧны кузь потш вылӧ (сак потш), потш помас вомӧн сыв кузя дзоля бедь розьӧдӧмӧн сюйӧны. Бедь помъясас да сак потшас йитӧны саксӧ. Сакӧн чери кыйӧны гудыр ваысь йи кылалігӧн да йи мунігӧн, да гудыр юясысь.

Сырпӧн кыйсьӧны Емваын, Изьваын да Печӧра ю вомын. Эмӧсь лёль сырп да кебӧс сырп. Сырп ыджыд сак кодь. Сійӧс ӧшӧдӧны кык потшӧ. Сырпигас кылӧдӧны нёль мортӧн. Найӧ кывтӧны кык пыжын. Бӧрсаясыс сырпсӧ кутӧны да черисӧ вӧй кузя кывзӧны, нырсаясыс пыжсӧ кылӧдӧны, сынӧны-курасьӧны ӧпаснӧйӧн.

Кулӧм, тыв да ботан (трегубеч) комияс вӧчӧны рочьяс моз. Мукӧдыс дасьӧс босьтӧ лавкаысь. Эжваын эмӧсь зэв гырысь тывъяс. Судзӧны Эжва пасьтаыс. Печӧраын эмӧсь тывъяс, кодъясӧс паракодъясӧн кыскалӧны. Тыв дорын унаӧн вӧдитчӧны.

Артельӧн кыйсигӧн черисӧ ставыслы пайӧн юкӧны. Мукӧддырйиыс пайсӧ сетӧны пыж вылӧ. Дас пыжа кӧ вӧлі, дас пельӧ юкӧны черисӧ. Тывйыс кӧ ӧти мортлӧн, сылы тыв вылас лишнӧй пай ли пай джын сетӧны.

Вуграсьысьяс кыйсьӧны лӧнь инысь. Визув инӧ вӧчӧны «сайва» (сайӧд). Ваас кык-куим зор тувъяласны. Тувъяс катыдладорсяньыс лыс да бадь лэдзӧны. Сэки тувъяс кывтыдладорас ваыс лӧнь кодь лоӧ. Сэтчӧ «сам» (приманка) коялӧны: рысь, нямлялӧмӧн няньторъяс.

Азьласӧн медуна да сюся кыйӧны изьваса комияс. Сэн эмӧсь кыйсьысьяс, азьлассӧ шыбитӧны кык-куим сыв сайӧ да инмӧны черилы бокас.

Чери кыйӧны ёнджыка тулысын да арын. Гожӧмнас дерт кыйӧны жӧ да, сэки стрӧкаыс (прӧст кадыс) этшаджык сюрӧ: сэки видз куртӧм-ытшкӧм да мувывса удж донаджыкӧсь.

КОТЫР ДА РӦДВУЖ

Коркӧ коми йӧзлӧн важӧн олігӧн некутшӧм семья ни котыр абу бура вӧвлӧма. Эня-аяыс вӧлӧм ӧтлаасьласны, сэсся янас олӧны. Челядьяс вӧлӧм быдмӧны кыдз сюрӧ. Мам абу бура найӧс радейтлӧма да быдтылӧма. Быдтӧны вӧлӧм став эньясыс челядьнысӧ ӧтвылысь. Во тыригӧн коркӧ айясыс вӧлӧм матыстчыласны. Лун вит-квайт ли унджык ӧтлаын эньяскӧд колляласны да бара асланыс оланінӧ мунасны. Дерт найӧ век кыйӧны-виӧны вӧлі звер пӧтка, чери. Эньяслы вайӧны сёян пемыдгорувнас. Эньяс тӧдӧны нин ваян кадсӧ, пышйывлӧны вӧр дорӧ, отсавны лэччӧдны айяслысь вайӧмторнысӧ. Ӧні на коми кыв пытшкӧ кольӧмаӧсь кывъяс «ай» да «энь». Айнас ӧд миян унаӧс шуӧны. Дедтӧ — пӧрысь айӧн шуӧны, гӧтырыслысь батьсӧ зятьыс шуӧ «айка», мужикыслысь батьсӧ гӧтырыс шуӧ «айкаӧн» жӧ. «Энькаӧн» зятьыс шуӧ ас бабаыслысь мамсӧ, сылӧн бабаыс сылысь мамсӧ шуӧ «энькаӧн» жӧ. «Ме» мамлысь батьсӧ шуа «ыджыд айӧн». «Ме» батьӧлысь ыджыдджык воксӧ шуа «унайӧн». Чойяссӧ айӧлысь да мамӧлысь «ме» шуа: «ичиньясӧн». Мамлысь мамсӧ ӧні на позьӧ шуны «ыджыд эньӧн» «ыджыд мам» пыдди. «Айӧн» шуӧны став зверсӧ, черисӧ, пӧткасӧ кодъяс янсалӧны «эньясысь». Эньясӧн ми шуам ӧні на став, коді пӧкасьӧ да пиасьӧ. Сэтысянь ми тӧдам, мый важӧн вӧлӧм став йӧзыс тӧдӧны сӧмын «энь» да «ай». Мӧд ним налӧн абу вӧлӧма. Сідзи и вӧлӧм олӧм нэмыс налӧн мунӧ. Кага чужас да ӧтвылысь вӧлӧм быдтӧны. Ӧти «эньыс» ӧтлаасьлӧ да олӧ вӧлӧм дас «айкӧд». «Айясыс» вермӧны вӧлӧм дас «энькӧд» ӧтлаасьлыны.

Коркӧ, дыр мысти нин, шуны кутӧмаӧсь асьныс асьнысӧ «ёртъясӧн». Ӧні ӧд на «ёртъясӧн» шусьӧны гозъя коласын, тшӧтшъя ныла-зонма коласын. Арлыд серти челядь быдмигӧн быдӧн тӧдӧны ассьыныс ёртъяснысӧ. Тӧкӧтьӧ кӧ ыджыдджыкӧсь ныв-зон, налӧн нин асланыс ёртъяс. Емваын да Удораын эм ӧти ворсӧм-гажӧдчӧм. Сійӧс шуӧны «братчинаӧн», «братшӧн». «Братш» вӧчӧны гырысь ныв-зон асьныс, посни челядь бара асьныс. Сэтӧні зэв тыдалӧ арлыд янсалӧмыс ыджыда-дзоляа костас. «Братшсӧ» вӧчӧны ӧтвылысь пуктысьӧмӧн. Зонъяс сур да вина ньӧбӧны, нывъяс нянь, яй да черинянь вайӧны. Сёясны-юасны да ворсӧны-сьылӧны да йӧктӧны. Бӧръяпомыс «невестапу» сетӧны зонъяслы. Нывъяс «жӧникпу» кӧрсьӧны. Сэтчӧ налӧн и сьылӧдчан кыв эм:

Ивансӧ да Ануксӧ пыш тыӧ сюйласны.

Тыаласны-кольтааласны...

Юаласны: «Аттьӧ-абу?» Зонмыс кӧ шуас «Аттьӧ», сьылӧны:

Лӧз гынйӧн-доддьӧн,

Пеганӧй вӧлӧн

Шыбӧльысь шыбӧльӧ,

Толаысь толаӧ

Руч гуӧ усьлӧны,

Тіпкӧдчӧны-тапкӧдчӧны

Гажа горничаын.

Юсь ныр сапӧг,

Дженьыд ныра башмак,

Сё шайт деньга,

Кык сё шайта ичмонь,

Штопнӧй бортник

Куим войя радӧсь.

Мужикъяс да зонъяс содтӧны сералігтыр:

«Нэмӧвӧйя пакӧсь!»

Оз кӧ зонмыс «Аттьӧ» висьтав, сэк сьылӧны:

Шыбӧльысь-шыбӧльӧ,

Толаысь толаӧ,

Катланысь катланӧ

Шома конюшняӧ,

Лӧз моль синмад,

Кӧпейка горшад.

Потан-лайкан гыркад,

Коран мешӧк бокад,

Ротӧсь сапӧг кокад,

Сира юра ичмонь.

Сера юра тятьӧй

Ёма баба курва.

Слӧбӧдаын нӧшта сэтчӧ содтӧны (с. Глотово)

Ема орс сітанас,

Яга баба энькаыс,

Юда пӧль айкаыс,

Шы ӧшинь пыр виччысь!

Шома йӧвтор лявкысь,

Тэськӧн и ва суктӧм!

Жӧникпу да невестапу круг шӧрын бергалӧны, сьылӧм бӧрас копрасьӧны гӧгӧр да окасьӧны. Жӧникпусӧ невестапуыс пидзӧс пом вылас пуксьӧдӧ да кутӧ. Тадзи сьылӧны быд «пу гозлы». Ичӧт челядькӧд ворсӧны тшӧтш ай-мамыс. Сьылӧдчигас ӧні нин юксьӧны озыра-гӧляӧ. Озырджык «жӧникпулы айыс ли, мамыс ли тшӧктӧ бӧрйыны озырджык невестапу. Сэтысянь жӧникпу да невестапу ыджыдӧсь нин лоӧны-а, асьнысӧ век на оз вермыны вунӧдны. Мукӧддырйиыс арлыдӧ воасны да збыльысь гӧтрасьӧны.

Гозйӧн овны комияс да мукӧд йӧз велалӧмаӧсь сёрӧн нин.

Кутшӧм семья ӧні ог босьтӧ, век аддзам: сэн эм ай, мам да челядь. Эмӧсь ыджыд семьяяс, кытӧні 20 челядьӧдз овлӧ. Шӧркост семьяын олӧны 7–8 морт. Коми аньяс зэв уна кага вайны вермӧны. Мукӧдыс вайӧ 20–22 кагаӧдз. Дастӧ да дас кык кагатӧ пӧшти быд коми ань вайӧ. Челядьяс томдырйи ар 10–12-ӧдз бура быдмӧны. Найӧс видзӧны гырысьджык, ар 7–8-а, чой-вокыс либӧ пӧчыс. Ыджыдджыкӧ воасны, сэки налы тшӧтш удж сюрӧ. Нывъяс джодж чышкӧны, пань-бекар мыськӧны. Зонъяс — вӧвъяс вылын ветлыны велӧдчӧны, мӧс вайӧдӧны, агсасьӧны гожӧмын, айяскӧд вӧрӧ лэч дорӧ да, кытчӧ да ветлӧдлӧны.

Дас кык арӧссянь нывъяс и зонъяс ытшкыны велӧдчӧны. Сы бӧрын мукӧд сьӧкыд уджсӧ тшӧтш гырысьяс моз керны кутӧны. Сьӧкыд уджсьыс тушаныс ньӧжйӧ быдмӧ. Воӧны нин кызь арӧ-а, век на джек кодьӧсь, ичӧтӧсь.

Нывбабаяс комын арӧ воасны да нач нин пӧрысь кодьӧсь. Уна сэк нин висьӧны син висьӧмӧн, юр висьӧмӧн. Уналаын висьӧны шеваӧн. Дерт тайӧ висьӧмыс шедӧ сьӧкыд уджысь, да кынмалӧмысь, да уна вир мунӧмысь.

Мукӧдыс, кор висьмас, чайтӧ сылӧн пӧ лёк вир чӧжсис. Сэки сійӧ мунӧ да вир лэдзӧдӧ. Тайӧ вир лэдзӧдӧмысь некутшӧм пӧльза абу. Коді вир лэдзӧдӧ асьсӧ водзвыв виӧ.

Мужикъяс комын арсянь век жӧ висьӧдчӧны. Кодлӧн кос висьӧ, кодлӧн юр висьӧ. Мукӧдыс мышку кучика-яя костас нырагез кыскӧ. Гез помӧдыс ор да вир петӧ. Тадзи тай ӧти-ӧти вӧвъяслы морӧс улас гез пом сюйлӧны. Ставыс тайӧ артмӧ сьӧкыд удж вӧсна. Дерт ас ногӧн некод оз лечмы. Ӧні больничаяс нин эмӧсь. Сетчӧ колӧ бурджык лекарство да бурджык докторъясӧс лӧсьӧдны. Сэки морт виысь кӧнӧвалъяс да тунъяс дорӧ оз кутны мунны висьысьясыд.

Зонъяс ыджыдджыкӧсь лоӧны да гӧтрасьӧны. Гӧтрасьӧны да, кор уна вокаӧсь, сэки ай-мам дорсьыныс гӧтырнаныс янсӧдчӧны да юксьӧны. Юксигас, кор эм, мый юкнысӧ, айыс сетӧ пиыслы керка, пищаль, пӧртторъяс да ректас. Душ лыда видз-му дерт некод кутны оз вермы.

Нывъяс быдмасны да верӧс сайӧ мунӧны. Налы арлыдӧ воигӧн ай-мамыс да вокъясныс приданнӧй лӧсьӧдӧны. Сідзи и паськалӧны да олӧны вылӧны важысянь нин. Сідзи и нуӧдӧны водзӧ олӧмсӧ, чужӧны-быдмӧны да паськалӧны воысь воӧ.

ГӦТРАСЬӦМ

Гӧтрасьӧны том войтыр унджыкыс кызь ар гӧгӧрын. Нывъяс верӧс сайӧ мунӧны кызь ар гӧгӧр жӧ. Мукӧдыс зэв томӧн мунӧны, зэв томӧн гӧтрасьӧны стӧч арлыд тыртігӧн. Дерт найӧ регыд челядясясны, сэсся став том олӧмнысӧ сэтчӧ и йӧртӧны. Бурджык эськӧ лоӧ, кор сёрӧнджык мунасны-гӧтрасясны. Важӧн, уна сё во сайын, вӧлӧм ныла-зонмаӧс гӧтралӧны 12–14 арсянь. Томиник гозъяыс вӧлӧм ворсны лыа дорӧ мунасны да лыасӧ дӧрӧм водзаныс новлӧны: чом да, пач да вӧчӧны. Мудзасны да унмовсясны рытъяснас ай-мамныс ки вылӧ. Мукӧддырйиыс бӧрдӧны на вӧлӧм да ыдждалӧны, да гырысьджыкъясыс сэтшӧм гозъясӧ ньӧрйӧн шучкывлӧны.

Ӧні гӧтрасьны оз позь ас рӧд пытшкысь нёль нэм тыртӧдз. Нёльӧд нэм вылас на этша гӧтрасьысьыс. Важӧн вӧлӧм гӧтрасьны позьӧ ныв вылӧ рӧдъяс пытшкысь. Кольӧма на сэтшӧмторъяс: кык воклӧн челядь гӧтрасьӧны кык чой вылӧ мӧд семьяысь. Мукӧддырйиыс ӧти вокыс кӧ (ыджыдджыкыс) кулӧ, мӧд вокыс гӧтыртӧм кӧ, гӧтрасьлывлӧ моньыс вылӧ.

Ӧні на овлывлӧ, кор жӧникыс невестасӧ гусялӧ ай-мамыс (нылыссянь) тӧдлытӧг. Важӧн сэтшӧм гӧтрасьӧмыс зэв уна вӧлӧма.

Став гӧтрасьӧмыс ӧні юксьӧ куим пельӧ: корасьӧмӧ, вӧйпсьӧмӧ да пируйтӧмӧ. Пируйтӧны водзын нылыс ордын, бӧрти пиыс (жӧникыс) ордын.

Рӧдъясыс ӧтарсяньыс да мӧдарсяньыс овлӧны 30–40-ӧдз, мукӧдыслӧн, озырджыкъясыслӧн, корлӧны квайтымынӧдз. Зон гӧтрасьны кутас да бать-мамыслы висьталӧ. Ӧтвылысь найӧ ныв ордӧ корасьӧс (корасьысьӧс) ыстӧны. Корасьны ветлывлӧ зонлӧн вежайыс, вежаньыс, айыслӧн вокыс, мукӧддырйи мамыс.

Корасьысь воас ныв керка дорӧ да стен дорӧдыс, мукӧдлаас, кытшовтӧ. Водз керка ӧшинь дорас воигӧн беддьӧн котш-котш керӧ. Пырас керка водзас да гыр корсьӧ; аддзас да бок вылас сійӧс водтӧдӧ. Керкаас пыригӧн ӧдзӧссӧ калькӧн кольӧ: мед пӧ ныв бӧр оз кос. Пуксигас ас улас ассьыс пасьсӧ пуктӧ. Нывлӧн ай-мамыс гын пыртӧны да матича весьтӧ корасьысьӧс пуксьӧдӧны. Сідз-тадз нюмъялігмоз сёрнитасны, бӧрти и збыль сёрниас воасны. Кутасны лӧсьӧдчыны. Нывлысь юалӧны, мунас оз эськӧ верӧс сайӧ. Ныв шуӧ: «Ог тӧд, кыдзи ті шуанныд». Скӧр ногӧн кӧ шуӧ, тӧдӧны, мый сылы абу окота мунны верӧс сайӧ. Небыда кӧ шуас-нюргас — оз пыксьы. Бӧрти донъясьны мӧдасны приданнӧй вӧсна. Ӧні на невеста верӧс сайӧ мунігӧн уна приданнӧй нуӧ. Мукӧдыс нуӧ гортсьыс кыксё, куимсё аршын дӧра, мӧс, му-видзтор да 50–200 шайт. Кор ладмӧдчасны, ныв корасьысьсӧ козьналӧ. Корасьысьӧс неуна юктыштӧны да сыкӧд ки кутӧны. Корасьысь мунас гортӧ да зонлы чышъян сетӧ да висьтавлӧ, мый-кыдз сійӧ ладмӧдчис.

Кык семья кыдзкӧ коласаныс нин лӧсьӧдчасны да ныв ордӧ зонмыс «кӧлысьӧн» вӧйпсьыны локтӧ. Сыкӧд локтӧ айыс, вежаньыс, айыслӧн вокъясыс, — ставыс матыс рӧдысь. Кодлыкӧ тшӧктӧны дружкаавны. Дружкалы сояс кичышкан зонмыс кӧрталӧ. Сійӧ став «кӧлысьсӧ» нуӧдӧ ныв ордӧ. Зонмыс водзвыв ньӧбӧ кык чунькытш да сьӧрсьыс нуӧ.

Муніганыс лыйсьӧны. «Кӧлысь» вӧрзяс — лыйӧны. Туй вывті мунігӧн — ӧтпыр-ӧтпыр лыйсьӧны. Ныв ордӧ воигӧн лыйӧны.

Налы нывсянь воча лыйӧны. Дружка воас потшӧс дорӧ да сійӧс куталӧны нывдорса зонъяс. Потшӧсӧдыс оз лэдзны петны. Сылы тшӧктӧны мыйкӧтор висьтавны, юасьӧны, код локтӧ, мыйла, кытысь. Дружка кӧ руйджык, сійӧс нач пыкасны сёрниӧн. Сійӧн и век дружка вылӧ бӧрйӧны востерджык мортӧс. «Кӧлысь» пырӧ сарай пырыс.

Вӧйпсьыны воасны да, «кӧлысьӧс» пызан сайӧ пуксьӧдӧны. Найӧс юкталӧны-вердӧны. Ныв копрасьӧмӧн быдӧнлы сур стӧкан мыччалӧ. Жӧниклы, водзын кӧ эз ыстыв, чышъян козьналӧ. Бӧрти ачыс тшӧтш пуксьӧ зон дінӧ орччӧн. Мед водзын вайӧны нӧк бекар. Зон паньыштас да нылыслы паньнас небыдика котшкас кымӧсас, ныв бӧрддзас да петӧ пызан сайысь. Пуксьӧ кӧтшас улас (мукӧдлаас — сёр коласт весьтын), вевттьысьӧ чышъянӧн да и бӧрдӧ.

Бӧрдігас нывлы отсалӧ бӧрдӧдчысь. Сылы зонмыс и нылыс мынтӧны деньгаӧн, дай сійӧ век нылыс ордын пируйтігӧн тшӧтш сёйӧ-юӧ. Став мынтӧдыс сылӧн ӧкмылӧ 3–4 шайтӧдз.

Коді «кӧлысь» рӧдняысь паньыштас нӧксӧ, сійӧ и тасьтіас деньга пуктӧ. Куш нӧк бекарсӧ деньганас сетӧны ныв мамлы.

Нылыс бӧрдігас шуалӧ бӧрдан кывъяс. Бӧрдан кывъясыс зэв уна пӧлӧс эмӧсь. Емваын бӧрдӧны ӧти ногӧн, Эжваын мӧд ногӧн. Мукӧдлаас бара асланыс ногӧн. Медводз бӧрдан кывъясас нылыс норасьӧ ас ай-мамыс да вокъясыс вылӧ, шуалӧ:

«Вузалінныд ті менӧ донтӧмысь донтӧма»

Мӧд бӧрдан кывъяс зонсӧ норалӧ:

«Том олӧмӧс тэ локтін

Менсьым мырддьыны.

Том вир-яйӧс тэ локтін

Менсьым сывдыны да

Кусӧдны.

Бур тшӧтшъя ёртъясысь

Тэ локтін янсӧдны».

Зон сэки чеччӧ пызан сайысь да ныв дорӧ локтӧ. Сылы мыччӧ деньга. Боксяньыс кыйӧдӧны, уна-ӧ сійӧ пуктас. Этша кӧ пуктас, сэк сы вылын сералӧны. Мукӧд кык-куим бӧрдан кывъясас нылыс зонмыслысь ай-мамсӧ, вежаньсӧ ошкӧ, бурӧдӧ. Шуалӧ, мед, сійӧ воас на ордӧ да, бура видзасны да

«Кужтӧм инті велӧдӧ,

Сьӧкыд инті отсалӧ».

Найӧ сідзи жӧ матыстчылӧны ныв дорӧ да сылы деньга сетӧны. Ныв бӧр пуксьӧ пызан сайӧ. Коркӧ, сёрӧн нин войнас, «кӧлысь» бӧр мунӧ гортас. Дружка да зон кольччылӧны да нылыс ай-мамкӧд водзӧ пируйтӧм йылысь сёрнитчӧны.

Мӧд асывсяньыс нылыс коралӧ орчча керка ныв ёртъяссӧ. Найӧ сылы отсалӧны приданнӧйсӧ лӧсьӧдны да вурсьыны. Ныв сэки дукӧн-дукӧн век бӧрдӧ. Бӧрти став ныв чукӧрнас рӧдъясыс ордӧ «ариньдзиӧн» ветлӧ прӧщайтчыны. На ордын бӧрдӧ, кыдз вермӧ ошкӧ:

Повтӧг локті,

Кӧмтӧг пыри,

Чӧскыд няньсӧ сёйи,

Чӧскыд сурсӧ юи.

Ті тай меным век

Кок чунь йывсяньныд

Воча петінныд...

Сідз сійӧ волӧ ыджыд чойясыс ордӧ, объясыс ордӧ, дядьясыс ордӧ. Найӧ быдӧн сеталӧны сылы деньгаӧн да мукӧдторйӧн (чышъянӧн да мыйӧн да). Гортас локтас да бӧрдӧ суседыслы, ёртъясыслы, чой-вокыслы, моньясыслы да ай-мамыслы. Йӧзыс быдӧн, мыйта вермӧны, сылы деньгатор сетӧны. Зэв мичаа ныв бӧрдӧ водз асылын «кызас». Сэн сійӧ казьтылӧ став том олӧмсӧ да быдмӧмсӧ.

Сьылан вомӧй тай тупкысис,

Йӧктан кокӧй талясис.

Зарни мачӧн мачасянінӧ да

Эзысь дзолльӧн дзоллясянінӧ

Тупкысьны кутіс (Тыла, Емва).

Зэв шог пыр ныв бӧрдӧ да казьтылӧ луннас сёйӧм йылысь гортас. Выль олӧмыс сылы зэв лёк кажитчӧ верӧс сайӧ мунӧм бӧрын. Сэк сійӧ бӧрдӧдӧ «чӧста»:

Нӧкъя сӧчӧн дорас,

Рыся кӧдӧй дорас

Пуксьывлі.

Пинь йывнам курччалі да,

Чунь пом йывнам

Ляскӧдлӧмӧн сёйышті... (Кони).

Ныв ёна бӧрдӧ, кор сійӧ медбӧрын пывсянӧ петӧ. Нылӧс «венеч кӧлысь» вотӧдз пывсьӧдӧны. Пывсянсӧ ломтӧны дзоля вокъясыс. Кор «кӧлысьыс» воас, пывсян ломтысьыслы вайӧ зонмыс ломтӧмыс вылӧ черинянь да сур туис. Нылыс пывсянас казьтылӧ, код пывсянсӧ вӧчӧма, кыдз сійӧс мамыс пывсьӧдлӧма да быдтӧма:

Сера азьгум шонді моз

Кузьтасӧ нюжмӧдӧма,

Пуксьӧдӧма да небзьӧдӧма,

Шобді уль нянь шонді кодь

Яй-лыясӧс пуксьӧдӧма;

Кӧч гӧн еджыд яйӧс едждӧдӧма,

Оз тусь шонді югыд вирӧс

Кисьмӧдӧма... (Туръя Ыб).

Зэв ёна ныв бӧрдӧ сы бӧрын, гортас локтас да, кӧса пондасьыс. Сылы ӧд венеч бӧрти лоӧ нэмсӧ юрсисӧ чышъян улын кӧртӧдӧн-гӧрӧдӧн новлыны. Оз нин лолы шӧвк ленточкаяс кӧса бӧжӧ ӧшӧдавлӧм. Видзнысӧ сылы некытӧн, йӧз ки вылӧ кольны оз позь:

«Посни нывъяслы коля, —

Найӧ тойӧ-серолӧ пырзьӧдасны.

Шӧркоддьӧм нывъяслы коля, —

Найӧ саӧ-няйтӧ тыртасны.

Гырысь нывъяслы коля да, —

Найӧ асьныс оз босьтны,

Найӧ асьныс тырӧмаӧсь,

Некытчӧ пӧ воштыны.

Пӧрысь тьӧтъяслы колян, —

Найӧ помӧн дзормӧдасны,

Бабаяслы колян, —

Мужикъясныс нетшкасны.

Том бабаяслы колян. —

Налӧн асланыс дас кык

Гӧрӧдӧн гӧрддзалӧма.

Аслым, тыдалӧ, лоӧ

Сідзи жӧ кӧртавны

Вердан-вердысь косаӧс».

(Емва, Катыдпом сикт, Туръя Ыб).

Мӧд пӧв локтігӧн невеста дорӧ, зонлӧн «кӧлысь» ёна жӧ лыйсьӧ. Дружкаӧс, кор воны кутасны ныв сикт дорӧ, оз лэдзны, сылысь юасьӧны, мыйла локтӧ, кытысь, кыті локтіс. Воны кутасны да унджыкысь лыйсьӧны. Нывсянь воча лыйсьӧны жӧ. Кор «кӧлысь» сарай ӧдзӧс дорӧ воас, дружкалысь «ключ» корӧны: сытӧг пӧ оз воссьы ӧдзӧсыс; «Ключыс пӧ мореӧ усьӧма, сійӧс сир ньылыштӧма. Корсь пӧ да вай, он кӧ пӧ вай, он письт пырнытӧ». Дружка мыйсюрӧ налы висьтавлас, сэсся «ключ» мыччӧ: деньга. Пытшкӧссяньыс горзӧны: «Абу пӧ тайӧ, оз пӧ ладмы.» Дружка мӧдысь мыччӧ, бара деньга. Сідз сылысь перйӧны «ключ» — бутылка вина вылӧ. Дружка пырас керкаӧ. Сылы ныв бӧрдӧ. Водзын пинялӧ:

Дружка локтӧ.

Сартас кока

Кӧм вольӧс кодь лёк тошнас,

Ув-бырӧг кодь синъяснас,

Карнан тшупӧд кодь нырнас.

Коса нуд кодь сойяснас.

Бӧрти нимӧдӧны-ошкӧны:

Дружка тай, кылӧ, локтӧ

Роч баяр кодь мыгӧрыс,

Роч преник кодь нырвомыс,

Шӧвк юрсиа юрсинас... (Емва).

Дружка невесталы деньга сетӧ да тшӧктӧ бӧрдӧмысь дугдыны. Ныв сэсся ай-мамыскӧд да чой-вокыскӧд окасьӧмӧн да кутчысьлӧмӧн прӧщайтчӧ. Сійӧс нывъяс мӧд керкаӧ вӧччӧдны петкӧдӧны. Сы кості пызанъяс вылӧ нянь-сов да мукӧдтор ваялӧны. Лӧсьӧдчӧны пируйтны. «Кӧлысьӧс» пуксьӧдӧны водз пызан гӧгӧр. Жӧникӧс — ен сэрӧг улӧ. Ӧтарсяньыс пуксьӧ (веськыдвылас) дружка, шуйгавылас невеста. Сваттяяс сур кисьталӧны да стӧканъяссӧ вылӧ вылӧ лэпталӧмӧн да ёна горзӧмӧн юӧны. Ай-мамыслы да став невестасянь суседыслы, кодъяс эмӧсь керкаас, жӧниклӧн дружкаыс ли, сваттяыс ли мыччалӧны гӧстинеч. Нывлӧн ёртъясыс, «ныв олысьясыс», тшӧтш пируйтӧны. Найӧ сьывны горӧдӧны. Мукӧд пызан сайсянь налы отсалӧны. Бӧрти гажмасны да йӧктӧны ставӧн, суседъяслы кӧ «юраныс сюрлӧ», найӧ тшӧтш «отсасьӧны», йӧктӧны. Сідз асывводзӧдз пируйтасны. Асывнас ныв мыссяс, пасьтасяс венечув платтьӧӧн. Сэсь мунӧны вичкоӧ, жӧника-невестаа мунӧны кутчысьӧмӧн. Зонмыс кутчысьӧма «носӧвикӧ» ӧти помас, ныв — мӧд помас. Мукӧдлаын зонмыс невестасӧ петкӧдігӧн сылысь, важ ним кутігмоз, кисӧ вӧсни шӧртӧн кӧртавлӧ. Сэн, кӧрталӧм помас, дерт важ нога олӧм кывсьӧ: важӧн буракӧ сідз жӧ вӧлӧм керӧны, кор нывсӧ гусялӧны ай-мамыс тӧдлытӧг.

Венчайтчасны да вичкоас, кык сваття, невесталы кӧса сюр кыӧны. Найӧ зэв ӧдйӧ панъясьӧны кыӧмнас: зон дор сваття кӧ кӧса пӧвсӧ водз кыас, воддза кагаыс выль гозъялӧн лоӧ зон. Мӧдыс кӧ ӧдйӧнджык эштас — чужас ныв. Вичкоысь мунӧны зон ордӧ. Найӧс окалӧмӧн ай-мамыс (зонлӧн) пыртӧны керкаӧ. Рытъявыв воас нывлӧн «кӧлысь». Сэк бара ыджыд гаж мунӧ. Аски асывнас выль монь нянь пӧжалӧ, рытнас «козинъяс» сеталӧ мужик рӧдняыслы. Няньсӧ пӧжалігӧн выль «мӧлӧдкаӧс» быдӧн эльвайтӧны (эльтӧны), ӧтитор дзебӧны, мӧдтор дзумгӧны. Няняс жельторъяс пукталӧны. Джоджсӧ чышкигӧн ёгсӧ бӧр сӧстӧм инас кыскалӧны. Сідзи сійӧс «велӧдӧны» выль гортын овны. Сэк мед сылӧн эз вӧв скӧрмӧм, скӧрмас кӧ — нӧшта ёна лёкӧдасны.

Первой войяс узьны водігӧн сылы тшӧктӧны выль мужиклысь коксӧ пӧрччӧдны. Зонлы водігас вольпасьсӧ лоӧ ньӧбны, — тайӧ кутшӧмкӧ зэв важ мода на мунӧ.

Коркӧ, вежон мысти, выль гозъя мунӧны гӧститны айка (тесьт) ордӧ. Инька выль зятьӧс блинӧн вердӧ. Блинсӧ вайигӧн горзӧ: «Ой, ой, лэдзӧ, лэдзӧ, чуньӧй сотчис!» Зятьлы, — гӧгӧрвоас, кӧть оз, — быть лоӧ деньга рач вылас пуктыны. Водзӧ волігӧн зятьясӧс энькалы лоӧ век блинӧн вердны. Оз кӧ верд, мукӧд зятьыс пачсӧ пӧ додь вожйӧн бергӧдӧ да кисьтӧ.

Ӧні том йӧз уна нин выль ногӧн гӧтрасьӧны. Нывъяс шоча нин бӧрдлӧны. Вичкоӧ ветлысь гӧтрасьысьяс век нин этшаммӧны. Поп ордӧ мунысьяс дерт эмӧсь на жӧ: кытчӧкӧ ӧд колӧ деньганысӧ да добранысӧ воштыны. Поп сы вылӧ и курксӧ. Сылы быдтор зептас тӧрас. Ӧні век на невеста уна приданнӧй нуӧ. Зонъяс корӧмӧн корӧны. Тайӧ эськӧ ӧнія дырйи абу жӧ нин мича да. Нылыс кӧ муса, сэки сійӧ ачыс деньгасьыс деньга!

СЬЫЛӦМ, МОЙДӦМ, ВОРСӦМ

Векысянь йӧзыд, кӧн кор овлӧмаӧсь, кынӧмныс кӧ мыйӧнкӧ пӧтыштас, пырӧдчӧны зэв окотаысь гажӧдчыштны: сьылыштны, мойдны да ворсыштны. Важысянь нин вӧлӧм кӧсйӧны гӧгӧрвоны, кысь-мый лоӧма ен да му, кысь артмӧмаӧсь тӧлысь, шонді да кодзувъяс, вӧр, ва, зверъяс, пӧткаяс. Коми йӧзлы сійӧ ставторсӧ зэв жӧ окота вӧлӧм тӧдны. Во гӧгӧр мортыд пыр уджалӧ: тӧлын турун-пес кыскалӧ да мукӧдтор керӧ, тулысын гӧрӧ, кӧдзӧ, гожӧмын — турун пуктӧ да нянь виччысьӧ, арын — нянь чукӧртӧ да вартӧ, вотӧс да тшак тӧв кежлӧ заптӧ, вӧралӧ. Сійӧ уджъяссӧ сьыланкывъясас и сьылӧ. Ныла-зонма быдмӧны да ассьыныс том гажсӧ, да том олӧмсӧ, чикъялӧмнысӧ сьылӧны. Посни челядьлы пӧчьяс аслыныс мойдъяс да сьыланкывъяс висьтавлӧны да сьылӧны. Нэмысянь сьылӧны пӧчьяс потан дорын:

Руй, руй, бай, бай,

Зарни мачӧн мачасьысь,

Эзысь дзолльӧн дзоллясьысь,

Шӧвк тупыльӧн туплясьысь,

Кисьмытӧмӧ оз тусьӧ,

Сӧрмытӧмӧ азьгумйӧ.

Коз пу потан потналӧ,

Кыдз пу лайкан лайкйӧдлӧ

Руй-руй...

Коді нӧ эз кывлы «Бобӧ, бобӧ»? Коді ичӧтдырйи сьӧд пон вылӧ эз скӧрмыв, кор сійӧ «выя няньсӧ пышйӧдӧ»?!. Коді эз бӧрдлы, кор, коньӧръяс, Сапӧгджын Маръя да Юсьтурун Даръя берегӧ сибӧны да, сибӧны да некыдз оз вермыны сибавнысӧ? Ыджыдджыкӧ воасны да ёна сьывласны кывтігӧн и катігӧн, агсасигӧн, водігӧн и чеччигӧн:

— Шондібанӧй, олӧмӧй,

Том олӧмӧй, том гажӧй!..

Мойдтӧ кывзыны быдӧн ёна радейтӧны. Мойдӧны гортын, шоныд паччӧр дорын, мойдӧны вӧр керкаын вӧралысьяс, мойдӧны кер пӧрӧдысь-лэдзысьяс ылыс вӧр-ваын. Мойдъяс эмӧсь зэв мичаӧсь. Эмӧсь и мичаа мойдысьяс. Уна мойд миян роч вылысь босьтӧмаӧсь. «Бова королевич», «Еруслан Лазаревич», «Илля Муромеч» — тайӧ дерт роч мойдъяс. Коми мойдъяс эмӧсь кузьӧсь и мичаӧсь жӧ — «Гундыр», «Небесаӧ кайлӧм да гутӧн вузасьӧм», «Тури чаня-вӧла»...

Эмӧсь мойдъяс, кодъяс пыр быд лунъя олӧм-вылӧм мойдысьяс петкӧдлӧны: гозъя олӧм ног, невеста бӧрйӧм, кыдзи синтӧм, пиньтӧм невеста верӧс сайӧ мунӧ. Зэв мича мойд эм, «Дуреньӧн» шусьӧ. Тайӧ рочысь нин босьтӧма. Унатор на пӧрысь мортъяс висьтавлӧны важ коми багатыръяс йылысь, важ тунъяс йылысь. Мукӧд ещӧ на тӧдӧ важ висьталӧм, кыдзи ен да омӧль чужӧмаӧсь, кыдзи найӧ нэмнысӧ косясьӧны, кыдзи найӧ му, шонді да тӧлысь вӧчӧмаӧсь. Уна коми вӧралысьяс висьтавлӧны звер да пӧтка йылысь, вӧралӧм йылысь. Быд зверлысь тӧдӧны вӧрзьӧмсӧ, олӧмсӧ, ныралӧмсӧ, сюсьлунсӧ, йӧйлунсӧ.

Ыджыд и ичӧт во гӧгӧрнас уна ногӧн ворсласны. Челядь тулысын вадорын да шор дорын пруддьысьӧны. Пурйӧн да пыжӧн, паракодӧн да мельничаӧн ворсӧны. Гожӧмын тшӧтш ыджыдъяс моз сабри керӧны да гӧрӧны-кӧдзӧны. Тӧлын шегйӧн сакасьӧны, лямпаӧн да даддьӧн джуджыд кыръясӧд да нёдзьясӧд ислалӧны, да жоньясӧс лэчӧн кыйӧны.

Даддьӧн быдӧн ислалӧны: ичӧтъяс и гырысьяс, нывъяс и зонъяс. Лямпаӧн ислалӧны сӧмын зонъяс.

Челядь гожӧмын ворсӧны «чур-чурӧн», «дзолльӧн», «ошкӧн», мачасьӧмӧн, чомйӧн, дзебсясьӧмӧн. Зон челядь ворсӧны кар дзолльӧн, мача лӧптаӧн, йӧграӧн, дурень баба пывсян ломтӧмӧн, джияӧн, вожа гечӧн, шара паличӧн, кар дзолльӧн, мача гуӧн, быв котрӧдлӧмӧн, соя паличӧн, пу кокӧн ветлӧмӧн, гечӧн..

Тӧлын гырысь ныв-зон да гозъяяс рыт пукӧны. Нывъяс ёна сьылӧны, зонъяс тшӧтш мыйкӧ «отсасьӧны» да гудӧкасьӧны. Сэні и мойдӧмыс да тешкодьторъяссӧ висьтавлӧмыс овлӧ.

Дзоля челядьлӧн эмӧсь зэв мича ворсанторъяс, чачаяс — аканьяс, чиборокъяс, бауяс кикурманъяс да какуръянъяс, бакаяс, шегъяс. Уна чача сюмӧдысь вӧчӧны: доз, пыж, кудъяс.

Дзолясянь том зон челядь велӧдчӧны ньӧвъя вуджйӧн лыйсьыны. Налӧн быдӧнлӧн эм ньӧвъяс да ньӧвъя вудж. Ньӧвъя вужйыс уна пӧлӧс эм: 1) куш вудж везнас, 2) вуджсӧ «ложаӧ» сюйӧны, 3) ложаясыс мукӧдыслӧн вевтаӧсь. Аканьяс вӧчӧны пуысь да ситечысь. Эмӧсь сюмӧдысь вӧчӧм аканьяс, эмӧсь сёй аканьяс. Пуысь вӧчӧны: чачаяс, вӧв, мӧс, кӧк, юрбитысь (копрасьысь) мортъяс, уткаяс.

Важӧн вӧлӧм пӧрысьяс тшӧтш ворсӧны. Кужӧны вӧчны вӧлӧм «сигудӧк». Сигудӧкасьӧны сэк вӧлӧм рытъясын да пиръяс вылын. Ӧні мукӧд важ старикыс вӧчлӧ на сигудӧктӧ. Пожӧм джекйысь лӧсалӧ воркодьӧс, вылысас пӧв тувъялӧ. Нюжӧдӧ везъяс — струнаяс вӧв сиысь. Вӧв сиысь жӧ «новлӧдлан» вӧчӧ. Сійӧс зыралӧ коз сирӧн, дзеркйӧдлӧ везъяс вывтіыс. Сигудӧкӧн ӧні на ворсӧны удмуртъяс, остякъяс, суомияс.

Важӧн вӧлӧма на кӧрӧн ворсӧм. Сійӧ ӧні вунӧдчӧмаӧсь нин. Ёна вӧлӧм важӧн ошкӧн ворсӧны. Пась гугӧн бергӧдасны, сэсся пасьталасны да воча-воча чеччалӧны. Важысянь вӧлӧма чеччалӧм кык мортӧн да лайкасьӧм пӧв помсянь да потш помсянь. «Качайӧн» ӧні на ёна качайтчӧны. Тайӧс, тыдалӧ, рочьяслысь босьтӧмаӧсь. Изьваын нин важысянь потана качай вӧчӧны. Найӧ велалӧмаӧсь дерт роч вылысь жӧ.

Емваын да Удораын «рӧштвоӧн» ворсӧны. Сэк уна сьыланкыв сьылӧны. Тайӧ рочьяслысь жӧ найӧ коркӧ, во 400 сайын, велавлӧмаӧсь. Сэні жӧ «братш» юӧны. Тайӧ эськӧ роч модаӧ жӧ кыскӧ да (браттшина — братчина), коркӧ вӧлӧма буракӧ татшӧм ворсӧмыс асланыс.

Быдлаын выль во да крещенньӧ коллялігӧн кужӧны кывзысьны да гадайтчыны. Тайӧ роч вылысь жӧ босьтӧмаӧсь.

МЫЙ ВИСЬТАЛӦНЫ КОМИ ЙӦЗ ЕН ЙЫЛЫСЬ

Йӧзыд, кор йӧйджыкӧсь на вӧлӧмаӧсь, ставсӧ аслынысногӧн гӧгӧрволӧмаӧсь, сы серти лӧсьӧдлӧмаӧсь быдсяма енъяс да омӧльяс. Кымын йӧйӧсьджык на вӧлӧмаӧсь, сымын унджык налӧн вӧлӧма енъясыс. Кыдзи ӧні ичӧт кага полӧ пемыдінысь, сідзи жӧ вӧлӧм важ войтыр (да и ӧні на уна йӧз) полӧны быдторйысь: гымалӧмысь, ыджыд тӧлысь, метеор усьӧмысь, ыджыд чериысь, тӧдтӧм зверысь, лёкгагйысь, изъясысь. Кытчӧ оз видзӧдлыны, быдлаысь ен чайтӧны: пу пытшкын — ен, ваын — ен, гидын да рынышын — ен. Став енсӧ найӧ юкӧны кык пельӧ — бур енъяс да лёк енъяс. Быдӧнлы вӧлӧм колӧ сёйны сетны, быдӧнкӧд аслыснога кыв колӧ кужны шуны. Сэтысянь и лоӧма пасъясьӧм да ӧнія вичко шӧрын сись ӧзтӧм, деньга да приклад пуктӧм.

Важӧн, кор мортъясыс звер кодьӧсь на вӧлӧмаӧсь, налӧн дерт некутшӧм ен эз вӧв. Кор нин сэсся дыр олӧм-уджалӧм мысти юрсадяӧсьджык, сюсьджыкӧсь нин лоӧмаӧсь, сэки найӧ быд пуысь, зверысь, изйысь, ваысь повны кутӧмаӧсь, кыдзи ӧнія ыжъяс. Кулӧмысь важысянь повлӧмаӧсь. Кыдзи нӧ он пов? Морт ловъя вӧлі, а тшук водіс да нэм кежлас унмовсис!..

Оз тӧдны вӧлӧм кыдзи морт артмӧма, кысь сійӧ чужӧма, мыйла вермӧма чужнысӧ. Ыджыдджык юр садьӧдз воӧмаӧсь да, сэки ас ногӧн ставсьыс кӧсйӧны вӧлӧм «косӧн» петны: мед налы лӧсьыд вӧлі овны, мед сёйны вӧлі, мед век шоныд, мед эз висьны. Сэки бура лечитны ни, уджавны оз кужны вӧлі. Пуртӧн-черӧн вӧдитчыны велавтӧдз кольӧма уна сё, уна сюрс во. Сюсьджык лоӧмаӧсь да и би ӧзтыны асьныс велалӧмаӧсь. Сэки сэсся и мукӧдтор ньӧжйӧникӧн велавны кутӧмаӧсь. Ӧтитор тӧдмаласны, сэки ӧти ен вошӧ, полӧм вошӧ. Мӧдтор велаласны керны, мӧд енмӧс вунӧдасны. Водзын пыр вӧлӧм ен вылӧ ыстысьӧны.

Ӧні комияс шуӧны на, ен пӧ да омӧль эмӧсь. Ен пӧ бурӧс мортлы вӧчӧ, омӧль — лёкӧс. Кысь нӧ пӧ найӧ лоӧмаӧсь асьныс? Кысь чужӧмаӧсь? Паль Пожӧгса пӧрысь дедъяс (Прокопевская вол., Устьвымского у.) висьталӧны: муыс да ваыс пӧ водзті эз вӧв. Олӧны пӧ вӧлі сӧмын номъяс да кык чеччась. Ӧти чеччасьыс пӧ синтӧм на вӧлӧма. Кыкнанныс вӧлӧмаӧсь зэв тшыгӧсь. Найӧ номъяссӧ апшавны-сёйны кутӧмаӧсь. Синтӧм чеччасьыс номъястӧ сёйны оз аддзы да, век вӧлӧм тшыгъялӧ. Сійӧ ёна горзыны мӧдас. Синма чеччась сійӧс кыскас джуджыдінӧ (вывтасӧ). Сэсь найӧ кыкнанныс усьӧны да люкасясны агас пинь кодь йылӧ. Синма чеччасьыслӧн кык пиньыс чегӧ. Сэтысянь ӧтиыс, тшыгъялысьыс, енмӧ пӧрӧ. Мӧдыс, кодлӧн пиньыс чеги, омӧльӧ пӧрӧ. Ӧтиыслӧн, кор пиньыс чеги, вир войталіс. Сэтысь артмисны быдсяма зверъяс, ыджыдӧсь и посниӧсь, мисьтӧмӧсь и мичаӧсь. Ӧти зэв мича звер вӧлі, сійӧ пӧри бабаӧ. Найӧ баба понда тышкӧ воисны. Ӧтиыс оліс бабакӧд да налӧн кага артмис. Сэсь лоины мортъяс... То ӧд кыдзи «артмӧмаӧсь» ен да омӧль! Бӧрти ен керӧма енэж (небо), тӧлысь да шонді, му да ва. Омӧльыс, кытчӧдз ен абу казялӧма, уна зверӧс ас вераас удитӧма пӧртны, ас дінас босьтны. Енмыслысь бабасӧ мырддьӧма, челядьсӧ му вылӧ лэччӧдӧма. Ен небесаӧ кайӧма. Коркӧ шог сылы лоӧма да сійӧ му вылӧ дзор старикӧн лэччӧма. Челядьыс вӧлӧм гырничьяс вӧчӧны. Дзор дядь накӧд тшӧтш гырнич вӧчны мӧдӧма. Сы дінӧ ӧтчыд воӧма омӧль да ас вын-этшнас да, китросьтӧн да ошйысьны мӧдӧма. Пырӧма сійӧ став звернас нёль гырничӧ. Дзор старик давай гырничьяссӧ ӧдйӧнджык тупкавны! Сэсся гуяс кодйӧма — гуавны. Гуас сюйигӧн ӧти гырнич потӧма. Сэсь уна лёк бӧр петӧма. Ен босьтӧма биа ӧгыр да найӧс сотны да чишкавны мӧдӧма. Уна омӧль удитӧмаӧсь пышйыны вӧрӧ да ваӧ. Ыджыд омӧльыс ӧні на му улын гырничын тарзьӧ да скӧралӧ. Коді ворӧ да ваӧ веськалӧма, найӧ сэтчӧ овмӧдчӧмаӧсь. Сэтысянь пӧ и лоӧмаӧсь васа да вӧрса. Васа куль, тыса, вӧрса, рыныш айка, гидань, вежа гурань (пывсянын), пывсян айка, — быдӧн пӧ найӧ сэсь артмӧмаӧсь. Керкаын да картаын тшӧтш олысьяс эмӧсь. Олысяыс пӧ вӧвтӧ мукӧддырйиыс оз любит да виӧмӧдз воштӧ. Гидса пӧ ыжъясӧс идзасӧн гартӧ да джагӧдлывлӧ. Васа вӧвъясӧс ва улӧ кыскӧ. Азьласӧн чери кыйысьяс войын асьныс пӧ унаысь аддзывлӧмаӧсь васасӧ. Сійӧ пӧ ва улас зэв мича пасьтӧм нывка кодь, виж кузь юрсиа, кӧрт сынанӧн сынасьӧ.

Омӧльяс пӧ ӧні унаӧн нин кок пӧлаӧсь, коктӧмӧсь, ки пӧлаӧсь, китӧмӧсь, син пӧлаӧсь, пель пӧлаӧсь, пельтӧмӧсь. Найӧс пӧ морт дойдалӧма, «коньӧръясӧс»! Син пӧла омӧльӧс кузнеч дона кӧртӧн шодзалӧма. Сійӧ пӧ сэсь скӧралӧ да быдлаӧ черань лэч ӧшлӧ. Ки пӧла омӧль чӧскӧ шедӧма да сэки ӧти ки пӧвсӧ кольӧма. Вӧралысь ки пӧвсӧ бӧрӧн мунігмоз би вылын нуӧдӧма да сотӧма. Ки пӧла омӧль, сійӧ кӧрт да дзоля шоръяс да тыяс сімӧн тыртӧ. Ныртӧм омӧльӧс му вылын кутшӧмкӧ бур ань чарлаӧн ныртӧмтӧма, кор омӧльыс сылы нёнь дорас матыстчӧ вӧлӧм. Ӧні сійӧ ныртӧмыс кагаяслы висьӧм ваялӧ, — мыль да, дой да. Ӧти омӧльӧс вӧралысь ӧтпыр скӧрмӧм бӧрын винаӧн юкталӧма. Сэтысянь сійӧ омӧльыс кывтӧммӧма. Ӧні пӧ сійӧ мортъяслы ыстӧ юр висьӧм, несъялӧм да зырым лэччӧм. Вӧрын вӧралысь дінӧ волывлӧ вӧрса. Емва дядьӧяс висьтавлӧны: мукӧддырйиыс пӧ вӧрса узьны вӧля оз сет. Дымӧвӧлӧк уськӧдлӧ, керка пельӧс лэпталӧ да йиркӧдчӧ, да ӧдзӧс восьталӧ. Зэв пӧ окоч вӧрса паличӧн кыскасьны. Дядьӧ сійӧс век вермӧ. Керка шӧрас срубсӧ керигӧн мыр кольӧ. Вӧрсакӧд паличӧн кыскысигӧн мыр гӧгӧрыс гезйӧн паличсӧ домавлӧ. Вӧрса сійӧс оз гӧгӧрво, век кыскӧ. Вӧрса мудзас да шуӧ: «аттӧ пӧ тэ куш пель (вӧралысь, по-русски — голоухий) ён жӧ вӧлӧмыд». Сэсся сэсь петас да мӧд вӧралысь дядь дінӧ пышйӧ. Войнас, кор вӧралысьӧс дыр эльвайтас (эльтас), сэк вӧралысь пищальсӧ ловпу зарадӧн зарадитӧ да бӧрӧн кок вож коласттіыс лыйӧ. Горзӧ — сюрин, сюрин!.. Сы бӧрын пӧ сэсся сійӧ морт дінас дыр оз волы вӧрсаыс. Вӧрса вӧралысьяслысь прӧмыссӧ гусявлӧ. Ӧтпыр Тыласа (д. Отлы, р. Вымь) мортлысь гусялӧма урсӧ син водзсьыс. Морт пурт кыскӧма да пуӧ пас пуктӧма. Сэк шуӧма: «Веритла инӧ ме тэныд дӧлгӧн». Вӧрса пӧ оз любит дӧлгӧ кольччыны, оз любит водзсасьны. Мӧд асыв дядь мунас пу дорӧ: сэні ур куйлӧ.

Сідзи и гартчӧ уджалӧм сорас важ йӧйталӧмыс. Важысянь гартчӧ, ӧні на гартчӧ, кыскӧ да выль, бур олӧм дорӧмсӧ торкалӧ, бӧрвыв кыскӧ.

КУЛӦМ ДА СІЙӦС КОЛЛЬӦДӦМ

Кулӧм морт вылӧ йӧзыд векысянь нин видзӧдӧны полігтырйи. Кодкӧ кӧ кулӧ, коми йӧз пытшкын сы йылысь зэв полӧмпырысь сёрнитӧны. «Тӧдысь» кӧ кулӧ, сыысь нӧшта ёна полӧны. Сійӧс гортас кымыньӧн водтӧдӧны, мед оз вермы чеччыны.

Уналаын висьталӧны: тӧдса морт кӧ пӧ кулас регыд, сылӧн ортыс бабаяслысь лядьвейсӧ чепралӧ (чеплялӧ). Ыджыдӧсь кӧ чунь местаясыс — ыджыд морт кулӧ, матыс рӧдысь. Дзоля чепыль кӧ — кулысь лоӧ ылыс рӧдысь. Шуӧны: кулігӧн пӧ морт пытшкӧсысь «лов» петӧ. Кодъяс кӧ пӧ аддзывлӧмаӧсь: кӧч гӧн кодь пӧ сійӧ еджыд. Каяс пӧ вылӧ да пач сайӧ вошӧ.

Кулӧмсӧ бӧрти мыськӧны. Баба кӧ кулӧ, бабаяс мыськӧны. Мужик кӧ кулӧ — мужикъяс мыськӧны. Мыськысьысьлы, йӧзыс кӧ сійӧс корӧмаӧсь, сетӧны кулӧмыслысь новлан дӧрӧмсӧ либӧ мыйкӧ мӧдтор, 3–5 аршын дӧра.

Гортсӧ вӧчӧны тьӧскысь, пӧвъясысь. Ичӧт кагаясӧс пуктӧны керпомысь кодйӧм гортӧ. Мукӧдлаас гортвыв пӧвъяс розь вӧчӧны. Горт пыдӧсас шырзьӧны корӧсь кор да пуктӧны неуна идзас. Горт чагсӧ сотӧны, тӧлын ю вылӧ лэччӧдлӧны да тулыснас сійӧ йикӧд кылалӧ. Горт чагсӧ некор керкаӧ оз кольны, ставсӧ бокӧ новлӧны.

Сьылӧдігас вичкоын горт пытшкас пуктӧны ва тыра чашка, кулӧмыслы синъяс вылас кӧпейка деньгаяс. Гусӧ кодъясны да дзебигас кодкӧ бара деньга шыбитӧ. Гортсӧ лэдзӧны дӧра йылысь. Гез вывті оз позь лэдзны: «мӧдар югыдас» пӧ кулӧмыслы муннысӧ туйыс векни лоас. Дзебӧм бӧртиыс гу вылас сёйны пуксьылӧны да казьтылӧны. Бӧрти казьтылӧны сизим лунъя. Мукӧдыс нелямын лун тыригӧн «ӧбед» вӧчӧ гортас (кулӧмалысь ловсӧ гортысь колльӧдӧны), поп-дякӧс корлӧ. Винаӧн да сурӧн юктасьӧ. Озырджыкъяслӧн дерт вина унджык овлӧ. Поп да дяк сэтчӧ кырнышъяс моз ӧдйӧ локтӧны.

Тайӧ казьтылӧмыс, дзебӧмыс, ӧбедыс ставыс роч попъяс пыр воӧма коми йӧз пӧвстӧ. Свертӧкӧ гижӧдӧмысь деньга мынтӧны, ӧбедня сьылӧдӧмысь, молебен сьылӧдӧмысь — ставсьыс попъяс деньга босьтӧны. Кужлӧмаӧсь тай сьӧд кырныш чукӧр деньга ректыны йӧй войтырлысь быд ногӧн!..

Коми пӧрысь дедъяс ӧні на чайтӧны, эм пӧ мӧдар югыд. Морт пӧ кулӧ да яйыс сылӧн сісьмӧ, «лолыс» пӧ век кӧнкӧ ветлӧ. Му вылын кӧ пӧ бура мортыс олӧма, мӧдар югыдын лолыс сылӧн «райӧ» воас. Лёка кӧ морт тан оліс, сійӧ «адӧ» мунӧ. Зэв ӧд сюся роч попъяс лӧсьӧдлӧмаӧсь: шуӧны кулӧм мортлӧн пӧ яй сісьмӧ, а грешниклӧн пӧ яйыс оз сісьмы. Сійӧс пӧ сир пӧртйын нэмсӧ кутасны жаритны да пуны. Коми войтырыд пемыд, велӧдчытӧм, сійӧ ставсӧ вӧлі ина (збыль) пыдди пуктӧ. Став ылӧдлӧмыс коми йӧзӧс, став пӧрйӧдлӧмыс вичкоысь петіс. Эз кӧ революция ло, ӧні на эськӧ коми йӧз долыдлун эз аддзывны.

КОМИ ЙӦЗ РЕВОЛЮЦИЯ БӦРЫН

Важ Россияын вӧлі олӧны зэв уна пӧлӧс ас сёрниа йӧз — суоми, удмуртъяс, мари, мордва, тотара, белорус, украинаса йӧз, якутъяс, монголъяс, чувашъяс, осетинъяс, грузинъяс, армянаяс, уна-уна мукӧд йӧз. Ставсӧ найӧс роч сар да роч буржуйяс пӧкӧритӧмаӧсь воысь воӧ. Налӧн сійӧ и удж вӧлӧма — воюйтны нэмсӧ, кодӧссюрӧ пӧкӧритны да жмитны. Попъяс налы вӧлі крестӧн да молитваӧн вирсӧ лэдзны отсалӧны...

Воис налы суд — революция. Ӧні быд ас сёрниа йӧзлӧн, кодъясӧс ме казьтылі, асланыс власьт да обласьт эм. Быдлаын сӧвет да исполком. Быдлаын ёна велӧдчӧны да выль ногӧн, кыдз шуліс В. И. Ленин, уджалӧны. Некод найӧс оз жмит, некод найӧс пӧкӧритысь эз ло. Найӧ ӧтвыв рабочӧйяскӧд киысь киӧ кутчысьӧмӧн уджалӧны, ӧтвылысь выль олӧм дорӧны. Ӧтвылысь, война кӧ лоас, ассьыныс вӧлянысӧ (свободасӧ) да выль олӧмсӧ мӧдасны видзны да дорйыны лёк, кыз рушкуа мувывса капиталистъясысь.

Наысь дерт оз кольччыны коми войтыр, кодъясӧс тшӧтш сар, да урадник, да поп уна сё во виӧмӧн вины мӧдлісны.

1921-ӧд воӧ коми йӧзлӧн лоис асланыс автономия. Кӧкъямыс во нин олӧны автономия обласьтын. Мый нӧ вӧчис налы сӧвет власьт? Ёна-ӧ отсаліс, туйдӧдіс найӧс овмӧснысӧ кыпӧдны да ассьыныс олӧмсӧ бурмӧдны, кокньӧдны, югдӧдны?

Тайӧ вояснас Коми обласьтӧ крестьяналы вайӧмаӧсь да разӧдӧмаӧсь 16 000 плуг, 157 идзас шыран машина, 864 вартан машина. Вӧв-мӧс лечитны восьтӧмаӧсь 13 больнича, 44 агрономическӧй пункт восьтӧмаӧсь. Му-видзсӧ керны отсӧг сетӧма зэв уна, 24 436 гектар вӧчӧны коми йӧз ӧтвылысь. Нюрсӧ косьтӧмаӧсь 1505 гектар пасьта. Ӧні эм 44 му-видз керан ӧтувтчӧмъяс. Став шленыс сэні 15 224 морт. Деньгаӧн отсӧг крестьяналы сеталӧма 505 сюрс шайт. Му-видз керан кооперативын 5031 морт, ставыс налӧн восьтӧма 225 кооператив. Вӧрсӧ ректӧма кер вӧчӧм вылӧ 10 миллион гектар пасьта. Кер лэдзӧм ӧні нажӧтка вайӧ важ серти унджык. Выль туйяс вӧчӧмаӧсь 120 верст кузя. Ӧні нуӧдӧны Половника–Ухта коластӧд 400 верст кузя туй. Кама-Печӧра йылӧ 47 верст кузя выль туй эштӧдӧны. Быд вӧлӧсьт коласт телефон да телеграф вӧчӧма. Комын сиктын эм радио.

Ӧні миян велӧдчӧны ичӧт школаын 16 500 мортысь уна. Сизим вося школаын, ІІ ступеньын да том крестьянаӧс велӧдан школаын 2065 морт. Эм 295 ичӧт школа, 15 шӧркост грамотаӧ велӧдан школа. Сэсся 6 школа эм, кытысь петӧны техникъяс, мастеръяс да учительяс. Сійӧ квайт школаас велӧдчӧ 500 морт. Мукӧд каръясӧ гырысь школаын велӧдчыны ыстӧма 300 морт гӧгӧр. Ӧні нин уна коми йӧз пӧвстысь петісны инженеръяс, врачьяс, учительяс. Велӧдчӧма йӧзыс коми йӧз пӧвстын воысь воӧ содӧ.

Ӧні и гырысь йӧзсӧ велӧдӧны. Найӧс велӧдны восьтӧма 122 школа. Сэсся уна сиктъясӧ восьталӧма изба-читальняяс, эм 94 библиотека.

Сӧвет власьт кӧсйӧ вӧчны сідзи, мед ӧти морт эз вӧв лыддьысьны да гижны кужтӧм.

Ичӧт кагаясӧс быдтыны 76 ясли восьтӧма, 25 больнича. Сереговӧ ӧні курорт вӧчисны, кӧні уна коми мортлысь кутасны лечитны дзоньвидзалунсӧ.

Революцияӧдз коми йӧз пытшкын некутшӧм газет эз петлы. Коми кывнас оз позь вӧлі сёрнитны школаясын. Ӧні миян петӧны «Югыд туй», «Коми сикт», «Красная Печора». Сэтчӧ гижӧны коми крестьянинъяс. Газет ставсӧ аддзӧ, кӧн мый керсьӧ, коді кутшӧма уджалӧ. Сійӧ ставсӧ эрдӧ петкӧдӧ. Воысь воӧ содӧ и газет лыддьысьыс.

Ӧні нин, тайӧ воясӧ, петны кутісны асланым коми учёнӧйяс да литераторъяс. Найӧ лӧсьӧдісны коми азбука, коми музей, коми театр, коми пьесаяс гижисны, коми кывйӧн уна нига лэдзисны. Ыджыд куим журнал быд тӧлысьӧн лэдзӧны: «Коми му», «Ордым», «Коми просвещенец». Сэтчӧ гижалӧны важ олӧм йылысь, школаын велӧдӧм йылысь, коми гижӧд пырыс коми крестьяналы висьталӧны, кыдзи бура видз-му уджавны, кыдзи скӧт рӧд бурмӧдны, медым сылӧн мӧскыс унджык йӧв вайӧ.

Революцияӧдз нинӧмтор эз вӧвлы. Ӧні коми йӧз збоя да вынысь, сьӧлӧмсяньныс кутчысисны велӧдчыны да выль коммунизм нога олӧм дорны. Найӧ мунӧны ставмувывса рабочӧйяскӧд ӧти знамя улын, ӧти туйӧд, ӧтвылысь уджалӧмӧн, ӧтвылысь вермасьӧны уджалысь йӧз нартитысь мувывса буржуйяскӧд да попъяскӧд. Туй паськалӧ. Удж уна. Водзӧ! Важысь, важ олӧм тӧдмалӧм бӧрын, выль олӧм дорны бурджыка кутчысям!