УТКА ТУЙ

Мамӧлы, Шупчик Иван Насталы, да кызьӧд нэмся мукӧд коми аньяслы, кодъяс томсянь колисны дӧваясӧн, тӧдлісны став тужа-нужасӧ, но эз усьны сьӧлӧмнаныс, сиа ассьым гижӧдӧс.

ВОДДЗА ЮКӦН

1

Гожся рытыс шоныд да лӧнь, небыдик чужӧмбана, и мелі, быттьӧ мустӧм верӧсыскӧд юксьӧм том нывбаба. Сідзи и кӧсйыссьӧ топӧдлыны да окавны ты берегӧ пуксьысь шань рытсӧ. Ылын-ылын, прӧшви мыгӧра вӧр-пу йылас, ӧшаліс сыв пасьта чим гӧрд шонді. Сы югӧр улын эзысьӧн дзирдаліс тыыс помсянь помӧдз. Ӧтар берегыс ньывкӧс, кузяла тырӧма баддьӧн да лежнӧгӧн, мӧдарыс — крут кыръя, пӧрысьысла кок йылас косьмӧм-пӧрласьӧм пожӧм-козъяса. Тулыснас, ытва дырйи, тыыс ӧтлаасьлӧ Эжвакӧд. Ӧні, гожӧм шӧрнад, йитӧ найӧс кокораяса векньыдик вис, кыті лыбан сӧмын кокньыдик пипу пыжӧн.

Александр Сергеевич — физик-математик, тавосянь пенсионер, вӧйтасис матӧджык вис вомланьыс, кузь эжӧр пӧлӧныс, кӧні ёнджыка гыбаліс гырысь чериыс. Тыдалӧ, абу веськалӧма шедан пӧраӧ: кык лунӧн ведра кымын на и кыйис, кельчи да ёкыш медсясӧ. Абу посни синмаӧсь ботанъясыс да шольыдджыкыс жӧ эськӧ и пысасьӧ да. Ӧнтая кыйӧмыс кертӧм на, пуклӧс улас, кылӧ, ва пиас тювъялӧны. Бӧръя ботансӧ вӧйтӧм бӧрын Александр Сергеевич ты шӧрланьыс сыныштіс кык лопта кокни пелыснас, — сэні и керас ӧнтая кыйдӧссӧ, кӧні ӧвадыс этшаджык берегын серти. Дзоля пипу пыжыд дзибрӧс, путкыльтчӧмысь и пов. Кӧть и лӧнь, гысермунлӧ жӧ ва веркӧсыс, лайкнитлӧ пыжсӧ, быттьӧ вӧляникысь лолыштавлӧ тыыс. Гӧгӧр ворсіс югыд сьӧма посни чериыс, дэльӧдчис кыйсьысьлӧн син водзын. Пелькиник лотоксӧ вомӧналіс пидзӧс весьтас и босьтчис весавны да солавны кыйдӧссӧ.

Крутладор берегас тыдаліс вӧр керкаыс. Ён на, ытва улас оз веськавлы да, во дас сайын на и лэптісны пиыскӧд. Пиыс, Василий, велӧдчис сэк Ленинградса медицинскӧйын, стоматология факультетын. Помалӧм бӧрас Сыктывкарӧ кольччис, ӧні асшӧръя поликлиникаын врачалӧ. Гӧтыра и котыра — нывкаӧс быдтӧны. Налы гӧстинеч пыдди и кыйӧ ӧні черисӧ Александр Сергеевич. Батьыс эськӧ асьсӧ, писӧ, виччысис, ӧтлаын пӧ кыйсьыштам, но кадыс пӧ абу и волыны арӧдзыс оз вермы.

Гашкӧ, войнас и сирпиян на шедасны. Вӧр керкаӧ узьны пыртӧдз ӧтчыд лэптавлас на ботанъяссӧ. Финскӧй ботаныд кӧть и дзугсьысь, абу сьӧкыд изъя да сюмӧд табъя ас кыӧм кулӧм кодьыд, кокни сыӧн вӧдитчынытӧ.

Ыркалӧм шондіыс саяліс шойччыны. Тыыс пемдіс, жугыльмис, дугдіс веравны, дэбыд ва веркӧсас кутісны йӧктыны ном чутікъяс. Веретяяс весьтӧ ӧшйис кизьӧриник еджыд ру. Эз дышӧдчы да, Александр Сергеевич лэптыліс нёльнан ботансӧ — кыкыс вӧлі куш, мӧд кыксьыс мездіс некымын ёкыш да куим сирпи. Чӧв-лӧняс гораа кыліс пелыс лопъяснас тёльскӧдчӧмыс, и вывлань чатӧртчӧм пыж нырыс зурасис берегӧ, вӧр керка весьтӧ. Ректіс став коланасӧ и кыпӧдчис кыр йылас. Морӧсас ӧшӧдіс волыса радиоприёмниксӧ, босьтіс пӧрт да чайник, и музыка шы улын мургиктыр дыгыдпырысь восьлаліс Эжвалань — чӧскыд вала. Абу ылын Эжваӧдзыс, метра кыксё кымын. Подмӧма кок ув ордымыс, шыляммӧма, куньса синмӧн позьӧ мунны и он сунтшикты. Коркӧ, зэв нин важӧн, тайӧ ордым кузяыс восьлавліс пӧльыс, сэсся батьыс. Батьсӧ оз помнит, нёнясьысь кагаӧн на вӧлі, кор сійӧс босьтісны война вылӧ и бӧрсӧ эз во. А пӧльсӧ вот помнитӧ, коді война кусӧм бӧрас регыд жӧ нин и кувсис. Вит-ӧ-квайт арӧс вӧлі Ӧльӧксанлы, кор пӧльыс вайӧдліс зонкаӧс татчӧс местаясас. Пӧльыс бакен ӧзталысьӧн сэк вӧлі, пӧпуттьӧ сӧлӧдліс пыжас и гӧгаписӧ. Узисны тыбокса вӧр керкаын, местаыс тӧдчӧ на сылӧн, орччӧн моз и ӧнія керкаыс.

Сулалӧ син водзас пӧльыс: дзор ус-тошка, дзугсьӧм дзор юрсиа; пӧдӧ, но ӧтарӧ гартыштӧ ас быдтӧм табака чигаркасӧ. Тыдалӧ, Александр Сергеевичӧн и помасяс налӧн кӧленаын кыйсьысь-вӧралысьыс. Пиыс Сыктывкарын, ӧдвакӧ нин коркӧ овмӧдчас чужан сиктас. Нылыс, Агния, пединститутын велӧдчигас, нёльӧд курсын, верӧс сайӧ петіс, ас кодьыс жӧ студент сайӧ. Орчча районса вӧр лэдзысьяслӧн посёлокын найӧ велӧдӧны. Ни моньыс, ни зятьыс абу комияс. Внук-внучкаяс быдмӧны, волывлӧны видлыны пӧльӧн да ыджыд батьӧн шуысьясыс, ни ӧти коми кыв оз тӧдны, рочӧн варолитӧны. Оз таысь дивит ассьыс ныв-писӧ Александр Сергеевич, гӧгӧрвоӧ: коми кывлӧн коланлуныс шонді водзын ва гӧп моз ӧтарӧ пакталӧ. Видлы комиӧн гижны, шуам, физика либӧ математика кузя научнӧй удж — артмас-ӧ мыйкӧ? Ӧтиысь, кор нин ачыс велӧдіс челядьӧс, босьтчыліс комиӧдавны торъя, а сідзжӧ чукӧра кодзувъяслысь (созвездиеяслысь) нимъяссӧ, но весьшӧрӧ.

Школаын велӧдчигӧн Ӧльӧксанлӧн медрадейтана предметъясӧн вӧліны астрономия, геометрия да физика. Сійӧ часъясӧн вермис видзӧдны войся югыд кодзувъяс вылӧ, енэжыс кажитчыліс зонкалы помтӧм-дортӧм кар-музейӧн. И карыслӧн эм паськыд, уна бияса медшӧр улича, ачыс Енмыс сетлӧма сылы ним — Млечный путь. Комиӧн кӧ, Утка туй. Важ грекъяслӧн мойд серти, сійӧ артмылӧма йӧв войтъясысь, кодъясӧс прысьнитӧма енэжас аслас нёньясысь Гера нима Ен. Школаса, сёрӧнджык и институтса библиотекаысь Александр Попвасев босьтлывліс эз художествоа литература, а корсьліс сэтшӧм небӧгъяс, кысь позис лыддьыны Му пуксьӧм йылысь, кодзувъяс да планетаяс йылысь. Енкӧла йылысь зэв важся греческӧй мифъясыс сылы вӧліны ёна кысканаӧсьджык любӧй роман серти. Дерт, сэтшӧм небӧгъясыс коминад эз вӧвны, но война бӧрын роч кыв паськыда кутіс пырны коми челядьлӧн олӧмӧ, дай кӧкъямысӧд классянь став предметсӧ велӧдісны роч кыв вылын. И верстьӧ, и том йӧз лыддисны роч литература, комиӧн лыддьыны пӧшти нинӧм эз вӧв. Ветымын сизимӧд воын Александр Попвасев помаліс шӧр школа зрелость аттестатын дас «отлично» да сизим «хорошо» ӧтметкаясӧн.

Овлӧны здукъяс, кодъяс морт паметьӧ кольӧны нэм кежлас. Тӧрытъясӧ моз помнитӧ, кыдз школаса директор торжественнӧй рыт вылын, дас сизим арӧса зонкалысь кисӧ топӧдлӧмӧн, сетіс аттестатсӧ. Кылісны клопайтӧмъяс, велӧдысьяслӧн бурсиӧмъяс. Татшӧм гажыс Александр Попвасевлӧн олӧмын вӧлі медводдзаысь на. Школаса медыджыд залын, кузь пызан сайын, мичаа вӧччӧмӧн пукалісны матӧ ветымын ныв да зон асланыс велӧдысьяскӧд, и... юисны эз сӧмын чай, но и курыдторъяс. Физкультура велӧдысь, отставкаын майор, кодӧс кутшӧмкӧ помка вӧсна мездӧмаӧсь военнӧй служба вывсьыс, лӧсьыда ворсіс баянӧн. Быдӧн гажӧдчис сідз, кыдз кӧсйис. Ӧтияс сьылісны, мӧдъяс йӧктісны, коймӧдъяс бӧрдісны. Жаль вӧлі торйӧдчыны школакӧд. Водзын — быдӧнлӧн аслас олӧм, аслас судьба, асшӧръя паськыд туй вылӧ писькӧдчӧм.

...Транзисторсянь паськалісны «Школьнӧй вальслӧн» мича да тӧдса шыясыс. Найӧ и уськӧдісны Александр Сергеевичлы тӧд вылӧ школа помалан рытсӧ. Пуксис туруна кыр йылас, ӧзтіс чигарка. Гораммӧдіс приёмниксӧ. И со сійӧ, 10 «б» классысь Александр Попвасев, небыда кутыштӧ вӧсни коскӧдыс еджыд юрсиа нылӧс — 10 «а» классысь Альбина Огнёваӧс, йӧктӧны вальс. Войнаӧдз чужлӧм ныв-зонмыд вӧлі уна, дасӧд классаяс велӧдчисны кык группаын. И сӧмын сэк, кор отставкаын майор, гажмис да, эз кут инмавны баянлӧн колана кизьясӧ, том йӧз петісны Эжва берегӧ, кӧні и сулаліс школаыс.

Июнь 22 лунся войыс, медся дженьыд войясысь ӧти, эз и куньлы синъяссӧ: мыччысис асъя кыа. А шонді петӧмсӧ Александр да Альбина эз казявлыны, найӧ вальмасисны Попвасевъяслӧн керкаса ӧти жырйын, пу крӧвать весьтӧ зэвтӧм шабді вонйын. Найӧ дружитісны ӧкмысӧд классянь, сэксянь, кор Альбина локтіс Шордін сиктса тайӧ школаас. Оліс, кыдзи и бокысь воӧм мукӧд нывъяс да зонъяс, интернатын. Бокысьыс велӧдчисны эз этшаӧн, ӧд уна сиктын да посёлокын вӧліны сӧмын сизим либӧ кӧкъямыс классъяса школаяс. Найӧ, кодъяс эз помавны шӧр школа, мунлісны карса техникумъясӧ либӧ училищеясӧ, кодсюрӧ кольччыліс уджавны чужан сиктас. Да и зрелость аттестатӧн унаӧн эз вермывны веськавны вузъясӧ.

Буретш сійӧ воас Эжва катыдын котыртчис вӧр лэдзан ыджыд комбинат. Быдмисны выль лесопунктъяс, ёна стрӧитчисны и война бӧрын кыптӧм посёлокъясын, воис вынйӧра техника. Лесопунктъясысь ӧтиӧн, посёлокыс шусис Давпомӧн, веськӧдліс Альбина Огнёвалӧн батьыс. Сэні жӧ уджалісны и Попвасевлӧн ыджыдджык вокыс да чойыс; ӧтиыс трактористаліс, мӧдыс вузасис магазинын. Мамныс, Лидия Прокопьевна, сиктса ног Прокӧ Лида, война кусӧмсяньыс колхозын пыр на видзис куканьясӧс. Сы ордын жӧ и энькаыс олӧ, Ӧльӧксанлӧн пӧчыс. Кызь ӧкмыс арӧсӧн Прокӧ Лида колис дӧваӧн, дас квайт во коли сэксянь, кор медбӧръяысь топӧдчыліс муса Сергейыскӧд.

Кӧть и сьӧкыд на олӧмыс и уна на шог-печальыс, ӧдйӧ тай лэбӧ кадыс, исковтӧ визув ва моз. Слабог, быдтіс челядьсӧ Прокӧ Лида, ыджыдджык ныв-пиыс асьныс нин нажӧвитӧны. Кагаыс нин, Ӧльӧксаныс, со жӧник кодь, батьыслань кыскӧма — ён да мича: нёптола щӧкаа, читкыля сьӧд юрсиыс тӧла дырйи Эжвалӧн гыяс кодь. Ӧтиысь мамыс пырис пыді жыръяс и кынмис места вылас, кокъясыс сибдісны джодждӧраас, кор аддзис пиыслысь медводдзаысь бритчӧмсӧ. Ӧдзӧс куричас пыксьыштӧмӧн вель дыр сулаліс, тыдалӧ, бритчысь Сергейсӧ ас водзас сувтӧдіс. Синваыс тюрӧбтіс нывбабалӧн, горшыс гӧрддзасис. Гашкӧ и, нимкодьысла да: кагаыс нин ӧд со бритчӧ. Альбинаыскӧд колльӧдчӧмъяссӧ тӧдіс мамыс. Но и мед аддзысьлӧны кӧ, сы вылӧ и томлуныс. Прокӧ Лидалӧн ӧд вӧлі жӧ сійӧ гажа кадыс. Кызь арӧс на эз вӧв, кор кикутігӧн жӧника-невестаӧс, асьсӧ да Сергейӧс, пуксьӧдісны енув пельӧсӧ, вежон кык мысти и свадьбуйтісны. Унатор тӧдӧ бать йывсьыс Ӧльӧксан, мамыс да пӧчыс висьтавлісны да. Пуксяс пӧчыс внукыскӧд орччӧн, косьмӧм лапкор кодь чукырӧсь кияснас шылькнитас зонкалысь сук сьӧд юрсисӧ, и панас вӧлі лабутнӧй сёрни. И пырджык помавліс висьтасьӧмсӧ ӧтмоза: «Со, кага, кутшӧм вӧлі тэнад батьыд — зэв киподтуя да йӧз дінӧ сибалысь. Керка лӧскад мича сера потаныс батьыдлӧн на вӧчӧмтор, куимнаннытӧ сэні ме качайтлі». Куим чоя-вока пӧвстын Ӧльӧксан медічӧт, и дыр кежлӧ кӧвъясьліс «кага» нимыс.

Со тай, Прокӧ Лидалӧн дас сизим арӧса «кагаыс» шабді вонйын гильӧдчӧ Альбинакӧд, дурӧны-пыльсъялӧны, окасьӧны. Мед, абу нин ӧд челядь, верстьӧ ныла-зонма нин, вир «пуан» кад буретш. Школа помалӧм йылысь документыс оз весь шусьы зрелость аттестатӧн, мӧд ног кӧ, кисьмӧм оз кодь нин сэки мортыд.

— Саш, вай гӧтрасям, — йӧлатурун кодь еджыд юрсинас ныв гильӧдыштіс зонлысь ныр увсӧ.

— Мыйла?

— Мыйла пӧ... Мед гозъя моз овны.

— Эн тэрмась, вевъялан на мамавнытӧ.

— Он али мый менӧ радейт?

— Миянӧс оз на гижӧдны, арлыдным оз тырмы, — эз веськыда вочавидз мӧдыс.

— Мен ӧд дас кӧкъямыс нин, гижӧдасны.

— А мен дас сизим.

— Тӧда вед. Ӧти во гижсьытӧг олам.

— Кӧн?

— Кӧть тан, кӧть посёлокын. Батьӧ сетас миянлы патератӧ, Давпомад уна стрӧитӧны оланінсӧ.

— А коді нӧ водзӧсӧ велӧдчыны кутас? Мый ради нӧ дас во чӧжсӧ шлёнъялім школаас?

— Та йылысь ме думыштлі жӧ.

— Но и мый?

— Расъёль посёлокын курсъяс восьтӧма выль комбинатыд. Миян Давпомысь некымын морт нин сэн велӧдчӧ.

— Мыйӧ?

— Трактористӧ да вӧрса мастерӧ. Велӧдчӧмсьыс ачыс лесопунктыс и мынтысьӧ.

— Ме лоа трактористӧн, а тэ — пусьысьӧн? Сідз али мый?

— Абуджык сідз. Ме велӧдча вурсьысьӧ, татчӧс быт мастерскӧйын и велӧдӧны. Тэныд мича дӧрӧм-гач кута вурны.

— Кӧн да кор нӧ кута щӧгӧляйтны мича дӧрӧм-гачнас, тракториставны кӧ кута?

— Тадзнад ми ог воӧй ӧти кывйӧ. Ачыд нӧ эськӧ мый думайтан, висьтась ноко.

— Думайта педӧ пырны, физмат факультетӧ.

— Сэтшӧм кӧдзыда сёрнитан: вом дорнад окалан, а кывнад чушкалан, менам сьӧлӧмӧй бӧрдӧ-а.

— Мыйысь?

— Он быттьӧ тӧд. Кодкӧлунъя бӧрад тэ мен нӧшта на мусмин. Ачым мыжа, пыри да воді сэк, йӧйыд, йӧз вонйӧ. Ныв эжаӧс тэ менсьым гӧрыштін, вот и бӧрдӧ сьӧлӧмӧй, — Альбина сёрнитіс лӧня, гӧлӧсыс июньса войыс кодь шоныд да мелі.

— Эг кӧ ӧд ме, кодкӧ эськӧ мӧд гӧрыштіс.

— Код?

— Коді пӧ... Тӧда вед, кыдзи Валера Попов тэ бӧрся вӧтлысис. Ачыс мен висьтасьліс, зэв пӧ ёна кажитчан.

— А ме тэнӧ бӧрйи.

— Мыйла эськӧ менӧ?

— Сьӧд кудри радиыд, Пушкинлань мунан да сійӧн. Син саяд миян интернатса нывъяс Пушкинӧн и шуӧны тэнӧ, весиг ӧд ним-вичыд сылӧн кодь.

— Жаль, юр вемӧй абу Пушкинлӧн кодь, дай бакенбардтӧм ме.

— Быдмас на вед, ус-тошкыд тай чутласьӧ нин-а.

— Кӧсъян, тошкала.

— Тошкав.

— Мича тэ, Альбина, зэв мусаник и.

— Шуа тай, вай, мися, гӧтрасям.

— Гашкӧ-й, гӧтрасям на коркӧ, ставыс на водзын миян. Тэысь зэв бур врач петас, велӧдчан кӧ...

— Пасибӧ, сьӧлӧм сетӧмсьыд. Сэсся эн вӧрӧд менӧ, китӧ вешты сэсь.., сійӧ абу чача, эн дэльӧдчы, узьыштны кӧсъя.

— Узь. А кор чеччам, ме тэнӧ колльӧда Давпомӧдзыд. Тшӧтш и чой-вокӧс видлыны колӧ, аттестатӧн ошйысьны.

...Помасис радио пыр мичаа сьылӧм-ворсӧмыс. Лӧсьыд и гажа лоис Александр Сергеевичлы сьӧлӧм вылас ассьыс дас сизим арӧса томлунсӧ казьтылӧмысь. Синмыд пӧ тай ылысь аддзӧ, а вежӧрыд нӧшта на ылысьджык. Кос лыа вывтіыс исковтӧмӧн лэччис кыр горувсӧ, чайникас и пӧртъяс гумовтіс васӧ. Кывтчӧссӧ и катчӧссӧ Эжваыслӧн отыс пом ни дор, юыс и енэжыс ӧткодь руд рӧмаӧсь. Луннас кӧ сынӧдыс тырӧма вирдалысь джыджъяслӧн да каляяслӧн тивзӧмӧн, ӧні кыліс сӧмын номъяслӧн ӧтнога зыньгӧмыс. Кок шытӧг, лӧня кывтӧ гожся вой. Кывтӧ сідзи жӧ, кыдзи аслас паськыд ковтысӧд кывтӧ лӧнь Эжва. Ветымынӧд-квайтымынӧд воясӧ кӧ юсӧ ӧтног и мӧд ног лун и вой гежмавлісны пароходъяс да теплоходъяс, катеръяс да гырысь баржаяс, мотора и мотортӧм пыжаяс, то ӧні чӧв-лӧнь. Карсянь Эжва катыд бур туй нюжӧдӧм бӧрын гажтӧммис, гӧлӧстӧммис Эжва-матушканым. Эз этшаысь кывтлы-катлы тат Александр Сергеевич. Быд сикт да посёлок берег дорын вӧвліны дебаркадеръяс, сідз шусяна пристаньяс. Теплоход воигкежлӧ пристаньӧ чукӧрмыліс уна йӧз — верстьӧ и челядь: кодкӧ виччысис воысьясӧс, а кодкӧ и колльӧдчыліс. Тулыснас, ытванас, теплоход катліс Эжва йылӧдз, ва ямӧм бӧрын лыбліс сӧмын Шордінӧдз. Сӧветскӧй кадӧ кӧ пароходствоӧн веськӧдлысьяс тӧждысьлісны Эжвалысь «дзоньвидзалунсӧ» видзӧм вӧсна, ӧні ставсӧ эновтӧма. Уналаын мыччысисны коськъяс, водзті вӧвлытӧм лыа кӧсаяс. Визулыс кырӧ берегъяс, вужнас пӧрлӧдлӧ нэмӧвӧйся пожӧмъяс, юыс тырӧ вӧйӧм пуясӧн, быдлаын тыдалӧны лайкъялысь ютш помъяс. Пемыдӧн он нин лысьт петны ю вылас мотора пыжнад, верман зурасьны и путкыльтчыны.

Да и сӧмын-ӧ Эжва ю эндіс? Сы ӧтар-мӧдар берегын важ йӧз на, пӧрысь пӧльясным, абу дышӧдчылӧмаӧсь да, вӧчавлӧмаӧсь видзьяс. Коммунизм стрӧитан воясӧ кӧ кыптылісны уна пинькоста зорӧдъяс, то бӧръя дас воӧн дугдісны кывны сэн страдуйтысьяслӧн варов гӧлӧсъясыс, косаясӧн швичкӧмыс. Бырӧны посни грездъяс, кысянь и босьтчыліс паськавны коми войтырлӧн вужйыс. Вошӧ олан слӧйыс деревняын, пикӧ воӧм йӧз юсьӧны, сотчӧны, кадысь водз мунӧны мӧдар югыдӧ. Бырны кутіс ставыс, мый вӧвлі коми ногаыс, весиг ачыс кывйыс. Аддзӧ и кылӧ тайӧ чусмӧмсӧ Александр Сергеевич, зӧлитӧ сьӧлӧмыс. Велӧдчӧм морт, физик-математик, кужӧ пыдіа подулавны лоӧмторъяссӧ. И аслыс вӧчліс кывкӧртӧд: ставсьыс мыжа война! Лысваа турунӧс моз ытшкыштіс войнаыд коми мужикъясӧс, дерт, эз сӧмын комисӧ. Но этша лыда коми войтыр нӧшта на этшаммис. Коми пармаӧ, озыр муад, ыльӧбтісны бокысь мырдӧн вайӧм да ас кӧсйӧмнас воӧм йӧз. Ветымынӧд вояс пансигӧн котыртчисны медуна сораса семьяяс: коми дӧваяслӧн, ичмоньяслӧн верӧсъясӧн лоисны рочьяс, украинечьяс, белорусъяс... Налӧн чужисны челядь, кодъяслы национальностьсӧ сетлісны либӧ мамыслӧн, либӧ батьыслӧн кыв-вор серти. Сэсся нин челядьыслӧн чужисны челядь, кодъяс рочмисны помӧдз. Воис кад, и ыджыдджык сиктъясын медводдза классянь кутісны велӧдны рочӧн. Войнаӧдз чужлӧмъяс, тшӧтш и Александр Сергеевич, сизимӧд классӧдз велӧдчылісны чужан кыв вылын. Йӧзлӧн паметьӧ тайӧ кольӧ сӧмын кыдзи бур казьтылӧм. Оз, некор нин оз волы сэсся сэтшӧм кадыс Коми муӧ. Сӧмын вот дыр-ӧ на кутас шусьыны чужан муным Коминас-а?

Вӧр керка дорын Александр Сергеевич пестіс бипур, мӧтыр йылӧ ӧшӧдіс чайниксӧ и пӧртсӧ. Посниа поткӧдліс пес, ломтіс керкасьыс кирпичӧн эжӧм ичӧтик кӧрт пачсӧ. Сирӧд песка бипур трачкӧдчис, зэр моз сявкйисны киньясыс. Ыргӧмӧн, кылӧ, ломтысьӧ пач. Жарсьыс мед пышъясны номъясыс, керка ӧдзӧсыс восьса. Жаль, оз ясыда тыдавны кодзувъясыс. Кӧнсюрӧ эськӧ и петкӧдчылӧны, но ӧдйӧ бӧр вошӧны. Эм-ӧ мыйкӧ мичаджыкыс кодзула енэжысь? Александр Сергеевичлы сійӧ пемыдруд бархат кодь, кытчӧ быттьӧ Енмыс койыштӧма уна рӧма бриллиантъяс. Кодзувъяс йылысь сійӧ тӧдӧ ок уна, но на дінӧ томдырся интерессӧ, тыдалӧ, некор нин оз вошты.

Джексӧ матыстіс дӧла бипурлань, весаліс картупель, чӧлаліс и чӧвтіс пӧртйын пуысь ваӧ. Сёрӧнджык сэтчӧ жӧ пуктіс кык сирпи да некымын ёкыш, крӧшитіс лук. Ӧтчыд сёймӧн и пуис юквасӧ. Радио пыр кывзіс «Маяк», буретш сёрнитісны сы йылысь, эскыны-ӧ гороскопъяслы. Александр Сергеевич ас йывсьыс тӧдіс ёна унджык любӧй гороскоп серти, но нуръясигмозыс кывзіс жӧ. Дугдыліс весиг сир юр вильӧдӧмысь, кор кутісны висьтавны «Дракон» йылысь.

«Морт, коді чужис тайӧ воас, торъялӧ зэв бур дзоньвидзалунӧн...» — кыліс радио пыр.

«Да, тайӧ тадз...» — довкйӧдліс юрныс Александр Сергеевич.

«Асныра, но честнӧй, сы вылӧ позьӧ надейтчыны...» — висьталіс астролог.

«Ладнӧ, мед тадз...» — броткыштіс Александр Сергеевич.

«Сійӧс радейтӧны, но радейтӧмыслы ачыс оз эскы...»

«Тайӧ збыль. Стӧчджыка кӧ, радейтлісны...» — сардмӧм кикарнас чышкыштіс вомкӧтшсӧ Александр Сергеевич и эмаль кружкаӧ кисьтіс руалысь мырд чай. Юис, куритчис и пырис керкаас. Онялӧ шоныдыс. Личӧдчис. Лапыд дӧрӧм-гачсӧ, джуджыд гӧленя резина сапӧгсӧ ӧшӧдіс пач весьтас зэвтӧм сутуга вылӧ. Карасина пӧнарсӧ эз ӧзты, ичӧтик ӧшиньӧд пырысь ывла югыдыс вӧлі тырмымӧн. Видзӧдліс часі вылас: стрелкаястӧм «Электроника» петкӧдліс 23 час да джын, четверг, июль 6 лун. Александр Сергеевич асъя унма, некод кӧ оз торк, ёна водзсӧ оз и чеччы. Мича кӧ лоӧ поводдяыс, рытгорувнас, шойччан лун водзвылад, кыйсьысьыд, дерт, кодкӧ да локтас. Тасянь пыдынджык эм мӧд ты, ичӧтджык, но гырысь гыч чериа. Татшӧм жӧ вӧр керка сэн сулалӧ. Эм, кӧні узьны войколӧн воысьяслы. Волывлӧны ӧд весиг карсянь, вель ыджыд чина йӧз. Налысь волӧмсӧ позьӧ казявны дона сигарет помъяс да тешкодь нима тыртӧм вина сулеяяс серти. Шуны кӧ веськыда, волывлӧны найӧ оз чери кыйӧм ради, а медсясӧ сы ради, мед мынтӧдчывны юр выв тыр тӧжд-нокъясысь, личӧдчывны быд лунъя суетитчӧмысь, да и окотанысӧ тешитны тшӧтш. Овлӧ, оз весиг кӧтӧдлыны ботансӧ, ньӧбасны татчӧслысь черисӧ и лэччӧдӧны асланыс дона машинаясын ас кыйдӧс пыдди, век нин гӧтырныслы ошйысянтор.

Кольӧм гожӧм, тайӧ жӧ кадӧ кымын, татшӧмтор вӧлі. Мӧдлапӧвса кузь лыа кӧса вылын кыптіс ёсь юра кык чом, пытшкас палаткаяса. Тшак ни вотӧс на эз вӧв, и сыладор берегас абу чериа ни ӧти ты, сідзкӧ, шойччысьяслӧн. Лыа юрас сулаліс вевта пыж, пелькиник катер кодь. Чомъяс костас тшынасис бипур. Александр Сергеевич казяліс чомъяссӧ вӧр керкасянь Эжваӧ чай вала волігӧн. Юыс кӧть и вель паськыд, сыӧдз бура кылісны чомдорса йӧзыслӧн гӧлӧсъяс, бура тыдалісны трусикӧдз пӧрччысьӧм кык мужичӧйлӧн да кык аньлӧн мыгӧръясыс. Найӧ казялісны жӧ Александр Сергеевичӧс и ӧвтчыштісны кинаныс, тӧдӧмысь, тадзи чолӧмасисны.

Рытгорувнас кыліс мотор жуньгӧм, и здук-мӧд мысти вӧр керка дорӧ матыстчисны кыкӧн: ӧтиыс — латшкӧс, пызь мешӧк кодь топыд, чурвидзысь гӧрдов уска, уна зепта росмыштӧм кучик пинжака, ар нелямына; мӧдыс — кузьджык тушаа, шыльыд чужӧма, гӧрба ныр вылас кыз ворча ӧчкиа, плешсяньыс кушмӧм югыд юр пыдӧса, пуджӧм соска джинсы дӧрӧма, видзӧдӧмпыръяысь ар ветымына. Паськыд лэбъя идзас шляпаӧн сійӧ ӧтарӧ ӧвтчис номъясысь. Тӧдчис, кыкнанныс гажаӧсь, сёрнитісны рочӧн. Александр Сергеевич бипурдорса пызан вылын керис сӧмын на кыйӧм черисӧ, та понда пожйыштіс кисӧ воысьяскӧд чолӧмасьны.

— Александр, — висьтасис сійӧ.

— Виталий, — кыз гӧлӧснас мурӧстіс латшкӧсыс, пызан вылӧ сувтӧдіс тыра сулея.

— Эдуард, — чургӧдіс кузь ловгӧна кисӧ ӧчкиаыс. Чужӧм-ӧбликнас сійӧ муніс кавказечлань, но сёрниас эз тӧдчы некутшӧм акцент.

— Но мый, ёртъяс, свежӧй юква пуам? Тіян — вина, менам — закуска, — сёрнисӧ паніс Александр Сергеевич, и лӧдсаліс чусалысь бипурсӧ. — Пӧдлиннӧ, мыйла гӧтыръястӧ эн босьтӧй?

— Саша, миян гӧтыръясным Канарыын, — шуис ӧчкиаыс, — а ми со, коми Сахараын.

— Збыльысь, лун сьӧмӧснас лыа вылад Сахараын кодь и эм, коктӧ дон паччӧрын моз сотӧ, — Александр Сергеевич бӧрйис юква вылӧ медмича сирпиянсӧ, кинжал модаа лэчыд пуртнас быд чери шӧри вундіс. — Вуджалінныд эськӧ, вайинныд ассьыныд нывъястӧ свежӧй юквасӧ сёйны, а то удзӧдӧма лоӧ.

— Найӧ, Саша, абу миян нывъяс, — шыӧдчис латшкӧсыс, коді Виталийнас висьтасис. — Найӧ, кыдз тэныд шуны...

— Вить, эн мӧмъяв, шу веськыда... — ӧчкиаыс, коді висьтасис Эдуардӧн, босьтіс пызан вывсьыс Сашалысь югъялысь дорышъяса пуртсӧ, чышкыштіс сэсь сибдӧм чери сьӧмсӧ, и кутіс зэв сюся видзӧдавны, весиг сьӧлыштіс вомсьыс кузь, вӧсни сигаретсӧ.

— Оз ков висьталӧм, ме сэки нин гӧгӧрвои, кор шуинныд, гӧтыръясным пӧ Канарыын.

— Саша, позьӧ кӧ, ми эськӧ ньӧбим тэнсьыд чери-мӧд, сы ради и воим тэ дорӧ, краляяснымӧс юкваӧн кӧсъям номсӧдлыны, — корана шыӧдчис Виталий. Гӧлӧсыс быттьӧкӧ и скӧр, а сідзсӧ нюмбана мортыс.

Александр Сергеевич керкаыскӧд орчча куст пиысь вайис ведра, кӧні топӧдӧма солалӧм кыйдӧссӧ. Мед эз небзьы, саймовтлӧ вуджӧр сайӧ.

— Мыйла чери-мӧд? Верманныд и унджык босьтны.

Эдуард бергӧдліс киас кӧрт воропа пуртсӧ, юаліс кӧзяиныслысь:

— Кымын во тайӧ пуртыслы? А, со тай, воропас пасйӧд: 1950. Сэк ме эг на и вӧв, чужи сӧмын на куим во мысти — Сталин кулан воӧ и Сталинӧс дзебан лунӧ.

— Зэв важся.

— Булатнӧй стальысь на, — исыштіс весиг пуртсӧ Эдуард. — Мӧд ног кӧ, аслыспӧлӧс ён да крепыд, нюдз стальысь, мыйысь и дорлісны сабляяс да уклад шыпуртъяс-мечьяс, сэсся и кинжалъяс.

— Эдуард чукӧртӧ пуртъяссӧ, сылӧн коллекцияын эмӧсь сэтшӧмъяс, кутшӧмъясӧс ӧдвакӧ аддзан «кӧдзыд» оружиелӧн музейясысь, — сёрниас пырӧдчис Виталий.

— А вот татшӧмыс менам абу на, — жалитана шуис Эдуард, чӧв олыштӧм бӧрын шыӧдчис Александр Сергеевич дінӧ: — Саша, вузалін эськӧ, а? Тайӧ абу чери керан, а коллекция мичмӧдан экспонат.

— Абу вузӧс тайӧ пуртыс, Эдуард; ог вермы вузавнытӧ, сійӧ меным тшӧтш и талисман пыдди.

— Со, сета сюрс шайт. Тырмас? — Эдуард перйис дӧрӧм морӧс зепсьыс тысьӧча шайта деньга.

— Эм сэтшӧм вежӧртас — паметь. Тайӧ пуртыс мен казьтылӧ зэв унатор бӧрӧ кольӧм воясысь. Паметьыд — абу вузӧс.

— Тэ, Саша, збыльысь, абу сӧмын чери кыйысь, но и философ, — шыӧдчыліс Виталий. — Кыдз эськӧ бать нимнад лоан?

— По батюшкосӧ ме Александр Сергеевич. Учитель ме, физик-математик, велӧда шӧр школаын.

— Но и уна-ӧ нажӧвитӧ талунъя физик-математик? — юасис Виталий.

Александр Сергеевич висьталіс удждонсӧ. Лыдпассӧ шуӧм бӧрын шемӧсмылісны гӧстьясыд, эз эскыны, мый татшӧм этша босьтӧ талунъя велӧдысь. Сы здукӧ Эдуард синъяссӧ чӧвтліс гӧрд уска ёртланьыс, перйис зепсьыс тысьӧча шайта вит деньга:

— Вит сюрс сета. Вузалан?

— Ог.

— Дас сюрс!

— Ог. Ме жӧ шуи нин: паметьыд, мися, оз вузавсьы. — Александр Сергеевич ведраын кӧсьмовтіс тасьті-пань, кружкаяс. — Ме тіянӧс гӧститӧда пӧсь юкваӧн.

— Вить, кисьтав коньяксӧ, — корис Эдуард. — Кӧсъя юны Александр Сергеевич вӧсна! Вӧлӧмкӧ, эмӧсь на йӧз, кодъяс ассьыныс паметьсӧ, ассьыныс видзӧдлассӧ оз вежны некутшӧм деньга вылӧ.

Виталий солькнитышталіс коньяксӧ кружкаясӧ и бӧр пробкааліс сулеясӧ. Тотшнитчисны. Ньылыштісны винасӧ. Чеплялісны сир чиг, панялісны юква.

— Пасибӧ, Александр Сергеевич, черисьыд! — коньяк сулея улӧ Виталий колис сё шайта. — Воштісны миянӧс принцессаясыд, кад мунны.

Прӧщайтчисны кинысӧ кутлӧмӧн.

— Водзлань. Чериыд олӧ ваын, а ваыс со ныр улын, — Александр Сергеевич сідз эз и юав, кӧні уджалӧны тайӧ шойччысьясыс, кӧть и юавны кӧсйӧмыс бергаліс кыв йылас. Гашкӧ ӧд, воласны на? Сэки и юалас.

...Быттьӧ тӧрыт на и вӧлі тайӧ, а кольӧма нин во. Мед керкаӧ ыркйис войся ыркыд да свежӧй сынӧдыс, юрйыв ӧшиньыс восьса, посни синма сутуга сеткаӧн тупкыштӧма ном пырӧмысь. Ӧдзӧссӧ вой кежлад топыда пӧдлалӧ, а каличасян модаыд абу вӧр керкаад. Наркӧд орчча пызан вылӧ тыртӧм консерв банка сувтӧдіс, чигарка помъяссӧ шыблавны. Оз кӧ кут узьсьыны, гашкӧ и, пӧв-мӧдысь на куритчас. Тшыныс оз йӧрмы керкаас, кыскӧ юрйыв ӧшиньыс да... Сё мокасьтыд, тыртӧм тай нӧ пуртӧсыс гач тасмаас, век пуртӧсас пуртсӧ саймовтлӧ-а. Кӧмтӧгыс и петіс бипур дорас, сэтчӧ джек вылас и кольлӧма. Коркӧ тай водіс жӧ сэсся нар вылас, и бара на кутіс лукйысьны аслас паметьын. Мый сэсся вӧчас, оз узьсьы да, кӧть эськӧ и лунтыр ывлаын. Пернапасасьлас и Господи благӧслӧвитӧ шулывлас, но пышйӧма унмыс дай ставыс. Гатшвидзӧ Александр Сергеевич синсӧ куньӧмӧн, и быттьӧ ойбыртлас нин, но виччысьтӧг бара на черӧбзяс, и торксьӧ унмыс. Бергӧдчис бок вылас, дзолядырся мозыс йӧжгыльтчис юалан пас моз, и серпас бӧрся серпас кутісны ылькйыны думъясыс.

2

Со, Ӧльӧксан Попвасев да Валера Попов, дзолядырсяньныс кык ёрт, пельпом выланыс кузь шатинӧн, мунӧны вуграсьны. Кыкнанныслы дас кык ар, вуджисны квайтӧд классӧ. Кыкнанныслӧн боканыс волыса дӧра сумка, нуртор сэні: картупеля некымын тучман, кын картупель да сулеяын йӧв. Валералӧн нӧшта и дас вугыра подольник. Ӧльӧксанлӧн и Валералӧн ӧткодь челядьдырныс: некоднанныс оз помнитны батьяснысӧ. Босьтісны найӧс фронт вылӧ ӧти и сійӧ жӧ лунӧ, 1941 воын. Зонкаяс мунісны ӧти и сійӧ жӧ школаӧ, ӧти и сійӧ жӧ классӧ, вит во нин пукалісны орччӧн ӧти парта сайын. Некоднанныс на пӧттӧдзыс эз нёнявлыны кампет, пӧттӧдзыс эз сёйлыны преник-печенньӧ, новлӧны ыджыдджык чой-вокыслысь паськӧмсӧ. Кыкнанныс ӧтсудтаӧсь, косіникӧсь; мед эз тойӧссьыны, кушӧдз шырӧм юраӧсь. Ӧльӧксан мугов чужӧма, нюз ныра; Валера — еджыд морт, паськыдик нырбордъяса; «р» артмытӧм вӧсна вель дыр пыскыльтіс, Валера пыдди шуліс Валела. «Р»-сӧ шуны велӧдіс Ӧльӧксан, «трактор» кыв шуавны тшӧктӧмӧн.

Гожӧмнад мамъясныс да ыджыдджык чой-вокныс видз вылын, фермаын либӧ му вылын, а Ӧльӧксан да Валера лун-лун ю дорынӧсь. Сиктсяньыс верст вит сайӧ ветлӧны вуграсьнысӧ, ӧти и сійӧ жӧ местаӧ. Вис кодь сэні эм, пырӧ сэтчӧ Эжвасьыс чериыс. Кольӧм гожӧм вис берегса вӧрас чом стрӧитісны. Коркӧ йирӧдлӧмаӧсь сэтчӧс видзьяс вылын мӧсъясӧс, кутшӧмкӧ стрӧйбаяс нӧшта вӧлӧмаӧсь, вальдӧмаӧсь нин. Сэсь и новлісны пӧвъяссӧ, кӧрт тувъяссӧ перъялісны и. Кык лунӧн и тотшкӧдісны сэсся выль чомтӧ, ӧдзӧс весиг ӧшӧдісны, дзирйыс сюрис жӧ. Вывсяньыс да бокъяссяньыс лыс лапъясӧн вевттисны дай. Пытшкӧсас кос турун вольсалісны. Вугыръяссӧ Валералӧн вежайыс сетіс. Кыйсьӧны посни вугырӧн, гут вугырӧн шуӧны, кельчи-мыкыд сійӧс босьтӧ. Подольникас гырысьджык, нигыль сэтчӧ самалӧны, чигъяджык чери жӧ и пысасьӧ. Нигыльсӧ ю берегдорса му кӧмӧкъяс улысь корсьӧны. Джуджыдінъясӧ, йиръясас, груза вугыр чӧвтӧны, самалӧны гырысь нидзулӧн, щурӧн шуӧны шордінсаяс. Шатин помсӧ зургасны берегас, и оз ков киад кутны. Сын и ёді пысасьлӧ. Овлӧ, кор чериыс ёна сёйӧ, войколавлӧны чомъяс. Кыйӧны ӧтлаӧ, а бӧрыннас сэсся юкӧны кыйдӧссӧ ӧтмындаӧн, «тайӧ — мен, тайӧ — тэн» лыддьӧмӧн. Вом кӧр вежмӧныд век нин шедліс. Корсюрӧ весиг вичмӧдлісны черисӧ Евлампия Ильиничналы, асланыс велӧдысьлы.

Медводдза классянь велӧдіс найӧс Евлампия Ильинична, нёль во чӧж. Абу на эськӧ и пӧрысь, ветымынысь унджык жӧ нин-а, но лунь кодь дзор юрсиа, быгалӧм ворча ӧчкиа, карнан моз мышкыртчыштӧма, и кажитчис арлыд сертиыс пӧрысьӧн. Челядь радейтісны сійӧс шаньлунсьыс. А дзормӧдісны да мышкыртісны коркӧя мичаник аньӧс син куньлытӧм войясыс, шог-печальӧн ойдӧм ӧтка олӧмыс. Вӧлі кӧ ловъя пиыс, ыджыд бать ним кузяыс Илляӧн шулісны, тырис эськӧ сылы дас сизим ар, но вир висьӧмла, белокровиеӧн шуӧны, кувсис нелямын нёльӧд воын, ӧкмыс ар тыртӧдз на. Верӧсыс, Микипер Иван, вӧлі фронт вылын, во джын нин сысянь некутшӧм юӧр. Евлампия Ильинична, кӧть и тӧдіс нин кывйысь кывйӧ, лэптывліс Иваныслысь письмӧяссӧ, вомгорулас шӧпкӧдігтыр лыддьывліс выльысь и выльысь. А сиктӧ ӧтарӧ воисны усьӧм йылысь юӧръяс.

Ӧтчыд Евлампия Ильинична муніс военкоматӧ, юксис аслас сьӧлӧм дойӧн военком, майор Филатовкӧд. Майор, дерт жӧ, тӧдіс, мый косьясын быд лун усьӧны сюрсъяс, оз этшаӧн веськавны и немеч пленӧ. И, сэк жӧ, военнӧй комиссар быд ногыс лӧньӧдіс нывбабаӧс, эскӧдіс, шыӧдчыла пӧ письмӧӧн полкса штабас. Тӧлысь мысти кымын Евлампия Ильинична ним вылӧ воис документ, кытчӧ вӧлі пасйӧма: «Ваш муж красноармеец Иван Никифорович Морохин пропал без вести». Юӧртӧмсӧ кырымалӧмны полкса командир да штабса начальник. Эз гӧгӧрво аньыд «пропал без вести» пасйӧдсӧ, бара муніс военкоматӧ. «Татшӧм юӧрыс воӧ тшӧтш и сэк, кор миян салдат веськалӧ пленӧ... — шуис Филатовыд. — Дерт, быдторйыс вермис лоны». Тайӧ пӧрйӧ майор эз вермы сетны Евлампия Ильиничналы некутшӧм лов-вир. Нывбабалӧн шог чужӧмыс пемдіс, быттьӧ сьӧд кымӧрлӧн вуджӧрыс ӧшйис бан бокас.

Гортас локтігӧн Евлампия Ильинична кежис суседъясас — Прокӧ Лида ордӧ, кодлы верӧсыслӧн усьӧм йылысь юӧрыс воис вель нин важӧн. Кӧзяйка ноксис горт гӧгӧрыс, медічӧт пиыс, нёль арӧса Ӧльӧксаныс, тринкъяліс ӧшинь ув йӧрас.

— Гашкӧ, бур юӧрӧн да? — водздӧранас кияссӧ чышкаліг, юаліс Прокӧ Лида.

— Нинӧм, люба-й, бурыс абу. Частьсяньыс бумага воис, «без вести пропал...» пӧ.

— Сідзнад, надейтчыны на позьӧ тэн: друг дай, ен бурӧн, бӧр на воас Микипер Ваньыд. А менам вот некутшӧм нин надея абу.

Пырисны керкаас. Евлампия Ильинична висьтасис, ветлі пӧ военкоматӧ этійӧ письмӧнас, и перйис бумагасӧ, гораа лыддис Прокӧ Лидалы. Ачыс, Прокӧ Лидаыс, ӧбразъяса ен джаджсьыс судзӧдіс татшӧм жӧ извещение, мыччис шог синъяса нывбабалы, коді лӧсьӧдыштіс ныр вывсьыс ӧчкисӧ да ӧнтая моз жӧ лыддис гораа: «Извещение. Ваш муж Сергей Пантелеймонович Попвасев, уроженец в Коми АССР, Шординский район, в бою за Социалистическую Родину, верный воинской присяге, проявив геройство и мужество, был убит 7 декабря 1942 года, похоронен в Романово, Бельский район Смоленской области. Командир 52-го гвардейского стрелкового полка подполковник Скорняков, начальник штаба гвардии капитан...»

— Ветлӧма кӧть эськӧ гу вылас, но Комисяньыд пӧ сэтчӧдз зэв ылын, — ышловзис Прокӧ Лида.

— Тэ кӧть тӧдан, кӧні дзебӧма Сергейтӧ. А ме вот аслам коньӧрушко йылысь нинӧм ог тӧд, — морӧссӧ зыралігмоз жалитана шуис Евлампия Ильинична.

— Радиоыд висьталӧ, регыд нин пӧ кусас войнаыд, бӧрыньтчӧ немечыд. Эн на майшасьлы, «убитсӧ» тэныд юӧрын абу гижӧма. Бӧръя письмӧыс нӧ эськӧ кор воліс?

— Мӧйму, аръявылыс.

— Пиыдлӧн кувсьӧм йылысь, сідзнад, оз и тӧд.

— Оз.

— Оз кӧ тӧд, и бурджык на.

— Ме эськӧ сідз жӧ думайта да...

Воис жӧ тай сэсся кокниджыка лолыштан луныс — Победа! Гожӧмнас кутісны воавны гортаныс фронтӧвикъяс — орден-медаляӧсь, кодкӧ кок пӧла, кодкӧ и сой пӧла. Эз вӧв сэтшӧм семья, кытчӧ эськӧ эз коль ассьыс пинь туйсӧ войнаыд. Нёльсё салдат бӧрсӧ эз во Шордінӧ, на пиысь унаӧн вошисны «без вести». И некод сиктса пиысь эз тӧд налысь туйпомсӧ. Эз тӧд и Евлампия Ильинична.

Ньӧжйӧ, ок ньӧжйӧ ылысмӧны тшыг да кынмалан, омӧлик кӧм-паськӧма война воясыс. Бӧрдіс на сьӧлӧмныс дӧваяслӧн да мамъяслӧн, кодъяслӧн верӧсъясныс да пияныс колисны куйлыны ылі муясӧ. Сизим во коли война кусӧмсянь, а мужиктӧммӧм, гӧльмӧм-киссьӧм сикт вӧлі зэв на жебиник. Дерт, кутшӧмсюрӧ вежсьӧмъяс тӧдчисны, и медводз, челядьӧс велӧдӧмын. Ӧльӧксан Попвасевлӧн кӧ ыджыдджык чой-вокыс гижлісны саысь вӧчӧм чернилаӧн важ газетъяс да книгаяс вылӧ, то ӧні школаясын тырмисны и учебникъяс, и тетрадьяс, и чернила. Сӧмын тай колхозникъяслы быд трудоденьысь век на мынтісны китыръя нянь.

Ветымын кыкӧд вося июльыс вӧлі мича — луннас шондӧдліс комын градусӧдз, но эз косьты. Виччысьтӧг сикт весьтӧ ӧшйыліс гыма кымӧр, шлявмунліс зэр, и бара мыччысьліс шонді. Град йӧрса быдмӧгъяслы и вӧрса вотӧслы тырмис и шоныдыс, и зэрыс. Ӧдйӧ кисьмисны да воисны мырпом и чӧд. Сиктсаяс медсясӧ вӧдитлісны картупель да кӧчан, кодсюрӧ и лук. Омӧль кӧ урожай, сідзкӧ, лоӧ тшыг тӧв. Лавкаысь ньӧбасьны эз вӧв сьӧм, ӧд быд трудоденьысь Шордінса колхозын мынтылісны сӧмын дас ур, а мукӧд овмӧсын и та мындасӧ эз сетлыны. Тшыг воясӧн позьӧ шуны нелямын сизимӧд да нелямын кӧкъямысӧд вояс, кор Коми муын уналаын водз кынталіс и йӧз колисны вӧлӧгатӧг. Кӧрым тырмытӧмла колхозъясын куліс уна скӧт. Торъя нин ёна мучитчисны дӧваяслӧн семьяяс, ковмис сёйны быд пӧлӧс турун-петшӧрсӧ, кач да тшак. Слабог, колисны сійӧ лёк воясыс.

Колхозникъяслы кивыв, сикт-грездъяссянь матын кыптісны выль и выль посёлокъяс — лесопунктъясӧн шусисны. Сиктсалӧн лои позянлун вузавны вӧр лэдзысьяслы ас град вылын быдтӧмторъяссӧ. Йӧзыслӧн деньгатор лои, мед ньӧбны медся колана кӧм-паськӧм, и медводз челядьыслы. Ӧльӧксанлы квайтӧд классӧ пыригкежлӧ Прокӧ Лида ньӧбис дӧрӧм да гач тыр дӧра. Вежаньыс вурсьӧ, сійӧ дон босьттӧг и вурас вежапиыдлы. Ыджыдджык чойыс, коді курсъяс бӧрын вузасис ӧти посёлокса лавкаын, вайис вокыслы выль ботинки. А вуграсьны киссьӧм тюпеньӧн ветлӧ. Сиктӧдыс мунігӧн и тюпенясьлӧ, сэсся гожӧмнад пыр кӧмтӧм, медся нин ю берегад.

Июль пом. Ӧльӧксан да Валера колхозлы турун пуктыны ветлісны, кык лун куртісны да вӧлӧн юр кыскалісны. А талун бара мӧдісны вуграсьны. Сёрнитчисны да, Валера шуис кайлыны ю йылӧ — ком чериа сійӧ, чомдорса вискас и усьӧ. Самсӧ сёян лунӧ кӧ веськалан, шедӧ комыд, а он кӧ веськав — черитӧг колян. Шедӧджык кымӧра лунӧ, кор табйыслӧн вуджӧрыс ва веркӧсас оз тыдав. Талун, буретш да, саймовтчылӧ шондіыс кымӧръяс саяс. Ӧльӧксан Эжваын да вискас кутас вуграсьны. Кӧть кыдз, но ӧта-мӧднысӧ дьӧбӧ оз кольны, ӧтмындаӧн юкасны кыйдӧссӧ. Мед сӧмын лоӧ, мый юкны-а.

Катыдӧ вотӧдз на зонкаяс паныдасисны мир туй кузя лашиктысь уна тӧдтӧм йӧзкӧд — пельпом саяс кодлӧнкӧ винтовка, кодлӧнкӧ — автомат; дом йылын нуӧдісны кык ыджыд овчаркаӧс. Понъяс эз нетшкысьны, восьлалісны ас шодйӧн, кузь кывнысӧ люньгӧдӧмӧн да кашкигтыр. Кык друг сулалісны туй бокшаас, сюся видзӧдісны тӧдтӧм, няйт сапӧга мудзӧм дядьӧяс вылӧ.

— Бара, тыдалӧ, пышйысьясӧс корсьӧны, — шуис Ӧльӧксан.

— А ми кӧ водзджык аддзам, юӧртам ог эськӧ? — юаліс Валера.

— Найӧ вед ю берегад оз пукавны, сьӧд вӧрті кодарӧкӧ мунӧны.

— Ну, шуам, ми аддзим. Мый сэсся кутам вӧчны? — асланьыс синіс Валера. — Котӧртам милицияӧ?

— Ог! — дженьыда вочавидзис ёртыс. — Эн тунав аслыным лёкторсӧ.

— Тэ кӧ он, и ме ог! Лучшӧ лоӧ, огӧ кӧ паныдасьӧй. — Валера сетіс ассьыс нур тыра сумкасӧ другыслы и кежис ю йывлань нуӧдысь ордымлань. Веськыдасӧ матынджык, ӧд юыс ёна чукльӧдлӧ ю берег пӧлӧныс, да сы ковтысӧд кӧ, вель на и ылын. Висдорса чомйын тон сэсся аддзысясны.

Ӧльӧксан вӧчис медбӧръя туй чукыль. Чомйыс вӧр діас, и ылысяньыс некодладорсянь эз тыдав. Сэтчӧ эз письты ни тӧв, ни зэр. Войколалігӧн, мед этшаджык дӧзмӧдчисны номъяс, вой кежлас вӧчлісны кыдз пу бакаысь тшынас. Вольпась да шебрас пыдди кос турун. Виддзыс орччӧн, ыджыд зорӧд сэн сулалӧ. Сэні жӧ уна льӧм пу. Кисьмас да, чуман тырӧн вотасны льӧмсӧ, асьныс сюв пурмытӧдз юмов розъяссӧ апаласны и. Корсюрӧ бипур пестылӧны, но юква пуан модаыд абу — оз удзӧдны гортсасӧ, картупель пӧжаласны да печенчаӧн сёйӧны. Ӧльӧксан воис чом дорас да казяліс: бергалан ыджыд пу каличыс сулаліс сувтса ног, сідзкӧ, ӧдзӧссӧ каличавтӧг и кольсьылӧма. Некор на тадзсӧ эз кольлыны. Но друг быттьӧкӧ кызӧктӧм кыліс чом пытшкас. Зонка гурйыв восьтіс ӧдзӧссӧ, а сэні, турун вылын, гатшвидзис... мужичӧй, киас югыд пурта.

— Ма... Ма... Мамӧ! — повзьӧмысла мытшъялігтыр чилӧстіс Ӧльӧксан, и уськӧдчис бӧрвыв.

Мужичӧй кыпӧдчыштіс гырддза вылас и, кылӧ, шуис комиӧн, пӧдыштӧм гӧлӧсӧн:

— Эн пов, дитя, меысь, эн пов. Тэнӧ ме ог вӧрзьӧд, — тӧдтӧм мужичӧй пыр жӧ саймовтіс ыджыд пуртсӧ.

— Коді нӧ тэ? Пышъялысь? — комиӧн шыасьӧмсӧ кылӧм бӧрын лӧньыштіс Ӧльӧксан. Ӧд важысянь велалӧма: пышъялысь кӧ — сідзкӧ, бытьӧн роч. А тайӧ со комиӧн шыасис.

«Пышъялысь» кывйыс Вылыс Эжва вожын паськаліс войнаӧдз на, ӧд лагеръясыд Коми муад воссисны комынӧд воясӧ нин, Ухтпечлагӧн ставнас шусис. Медыджыд кӧзяиннас вӧлі ГУЛАГ — лагеръяслӧн Главнӧй управление. Сюрс ӧкмыссё нелямынӧд воӧ — Ӧльӧксан Попвасевлӧн чужан воӧ — ГУЛАГ-ӧ пырлӧма странаса ветымын куим лагер, некымын сюрс отделение, уна сё колония. Сэки абу на пырлӧмаӧсь сэтчӧ тюрьмаяс, кӧні пукалісны миллион джын морт, да кык сюрс спецкомендатура. На вылын кӧзяйничайтліс НКВД-лӧн Главнӧй тюремнӧй управление да спецпоселениеяслӧн отдел. Комынӧд вояс пансигӧн странаса лагеръясысь быд во пышйылӧма ӧкмысдас сюрс морт. Вӧлі примитӧма чорыд, дзескӧдана мераяс, и пышйысьяслӧн лыдыс нелямынӧд воясӧ ёна чиніс, но эз быр, тшӧтш и Войвывса лагеръясысь.

Раблӧн кодь уджыс да олӧмыс пукалысьясӧс петкӧдіс ку письыс, найӧ любӧй ног зілисны петны вӧля вылӧ. Торъя нин лёкмис-омӧльтчис гӧгӧр война ӧзйӧм бӧрын. Лагерын служитысьяс да стрелокъяс некутшӧм помкатӧг ӧвтчисны оружиеӧн, усьйӧдлісны лагерникъяс вылӧ понъясӧс, жаль тӧдтӧг нӧйтлісны. И со, нелямын ӧтиӧд воын, арнас, «Усинскӧй лесорейд» лагерын пукалысьяслы кывсис юӧр: матыса кадӧ нин пӧ, судтӧг-следствиетӧг, кутасны лыйлыны оз сӧмын политикаысь, но и мукӧд мыжысь пукалысьясӧс, тшӧтш и вольнонаёмнӧйясӧс — йӧзӧс, кодъяслӧн пукалан срокыс помасис нин, но гортаныс эз лэдзны. Корсисны найӧ водзсасян туй, и аддзисны: кыпӧдчыны. Кувны кӧ — бурджык, кувны вӧля вылын! Нырщикаліс лагернӧй пунктса начальник Марк Ретюнин, коді банк грабитӧмысь дас во пукаліс Воркутаса лагеръясын. Срок помасьӧм бӧрын, кыдзи и уна мукӧдӧс, мырдӧн кольӧдісны сійӧс лагерӧ и шусис вольнонаёмнӧйӧн. Вӧлі котыртӧма сизим морта штаб, шуӧма панны восстаниесӧ нелямын кыкӧд вося мартын — чарӧм вывті кокниджык вӧлі пышйыны. Но гуся агентъяслӧн да стукачьяслӧн доносъяс вӧсна кадсӧ вежисны: кыпӧдчисны январь 24 лунӧ. Вӧлі субӧта, унджык охранникыс муніс пывсьыны. Сы кості и караулын сулалысь стрелокъяслысь мырддисны винтовкаяссӧ, босьтісны лагерсьыс став оружиесӧ, восьтісны зонаса ӧградалысь ӧдзӧсъяс. Чукӧрмис кӧкъямысдас кык морт. Складъясысь чукӧртісны сёян-юан, шоныд кӧм-паськӧм, и отряд мӧдіс Усвавомлань. Тайӧ сиктас накӧд сӧльнитчис дас кык морт. Писькӧдчисны кӧр стадаяслань, медым корадодьяс вылын дзебсьыны Полярнӧй кытшсайса тундраын. Но пышйысьясӧс деньга да водка вылӧ вузаліс ӧти коми вӧралысь, индіс чекистъяслы, кутшӧм группа кодарӧ муніс. НКВД-лӧн войскаяскӧд косьыс муніс тӧлысьысь дырджык. Кыпӧдчысьяс пӧвстысь унаӧн, тшӧтш и Марк Ретюнин, пӧгибнитісны, унаӧн виисны асьнысӧ, но эз сюрӧдчыны чекистъяслӧн киӧ. Найӧс, кодъяс кольлісны ловйӧн, лыйлісны.

Война ӧзйӧмсянь во джын мысти нин госбезопасностьлӧн генеральнӧй комиссар Берия лэдзис «Гӧрд Армияса вӧвлӧм военнослужащӧйяслы, кодъяс веськавлісны пленӧ да прӧтивниклӧн кытшӧ, специальнӧй лагеръяс котыртӧм йылысь» приказ. Примерсӧ босьтісны ГУЛАГ-лысь, и пытшкӧсса делӧяс кузя народнӧй комиссариат дас лунӧн котыртіс дас татшӧм лагер, на пиысь быдӧн могмӧдіс сійӧ либӧ мӧд фронт. Лагеръяссӧ меститісны промышленнӧй предприятиеяс дінӧ, медым пленӧ веськавлӧмъяссӧ, прӧверка нуӧдан кадас, вермисны уджӧдны. Регыдъя кадӧн татшӧм лагеръясыс шусисны проверочно-фильтрационнӧйӧн, содісны некымын пӧв, и пыртісны найӧс ГУЛАГ-ӧ жӧ. Вӧліны и йӧзӧс пожналан тюрьма кодь местаяс. Война кадӧ и война кусӧм бӧрын проверочнӧй лагеръяслӧн пож пыр муніс квайт миллион морт. На пиысь унаӧн веськалісны ГУЛАГ-ӧ, унаӧс лыйлісны, сідз эз и воны бӧрсӧ гортаныс. Сэтшӧмъяс лыдас вӧліны и Комиысь петлӧм гӧрд армеечьяс.

Сюрс ӧкмыссё нелямынӧд вося апрельын на вӧлі примитӧма Указ сы йылысь, медым изменникъясӧс да предательясӧс мӧдӧдны катаргавывса уджъяс вылӧ. Медводдза катаргаяссӧ котыртісны Воркутаса да Асыв-Войвывса лагеръясын. Нелямын нёльӧд во помын кӧ странаын вӧлі вит катарга-лагер, кӧні увтыртан удж вылын мырсисны квайт сюрс морт, то куим во мысти, Ӧльӧксан Попвасевлӧн школаӧ пыран воӧ, вӧлі нин квайтымын сюрс катаржанин. Катаргаясысь, лагеръясысь, тюрьмаясысь, ссылкаясысь пышъявлісны ичӧт и ыджыд чукӧръясӧн, тӧлын и гожӧмын, тулысын и арын, лунын и войын. Туй индысь компас да карта пыдди вӧвліны то шонді, то Утка туй да сы гӧгӧрын сярвидзысь кодзувъяс.

Нелямын ӧкмысӧд воын Абезь посёлокса лагерын пукалысьяс кыпӧдчисны: караулыслысь мырддисны оружие, ставнысӧ нӧйтісны и мӧдӧдчисны Воркуталань мездыны катаржанин-шахтёръясӧс. Косьясӧн мездісны лагер бӧрся лагер, кыпӧдчысьяс дінӧ воисны выль вынъяс и налӧн лыдыс лои сизимдас сюрс морт, кодъяслӧн оружиеӧн, винтовкаясысь ӧтдор, вӧліны ас дорӧм пуртъяс, шыяс да сабляяс. Найӧ асланыс туй вылын бырӧдалісны быдӧнӧс, тшӧтш и зырянаӧс, кодъяс деньга да водка вылӧ явитавлісны пышъялысь лагерникъясӧс. Но... Пытшкӧсса войскаяс самолётъяссянь шыбитісны десант, миномётъяс, вайисны весиг артиллерия, и кык вежонӧн пӧшти став кыпӧдчылысьсӧ бырӧдісны.

Пышйысьяс веськӧдчылісны эз сӧмын войвылӧ, кутлісны туйвизьсӧ и лунвыв районъясӧ, мед писькӧдчыны Молотовскӧй либӧ Кировскӧй областьясӧ, и сэтысянь бара водзӧ. Коми мулӧн быд пельӧс — войвыв и лунвыв, рытыввыв и асыввыв — важӧнсянь вӧвлі ставсоюзса тюрьмаӧн. Эз сӧмын сы вӧсна, мый тані аслыспӧлӧс скӧр да кӧдзыд поводдя, а сы вӧсна, мый тайӧ муыс, ставнас Коми пармаыс, озырлунъяслӧн ыджыд кладӧвӧй. И озырлунъяссӧ коліс перйыны донтӧмджык вынъясӧн. Со и котыртісны быд сикас лагеръяссӧ, кытчӧ этапъясӧн, эшелон бӧрся эшелон, вайисны и мыжаясӧс, и мыжтӧг пуксьӧдӧмъясӧс. Эз коль бокӧ и Шордін район. Комынӧд воясӧ вайисны страна пасьтаысь кулачитӧмъясӧс, сэсся, колисны вояс да, и мукӧд спецпереселенечьясӧс да уголовникъясӧс. Ыджыд и ичӧт юяс пӧлӧн найӧ стрӧитісны посёлокъяс, лэдзисны вӧр, кылӧдчисны. Тшыгла, кынмӧмла, висьӧмла унаӧн кувсисны, верманаджыкъяс — пышйисны. Пышйысьяс пиысь кызвыныс бара веськавліс чекистъяслӧн киӧ, тюрьмаясӧ, а кодсюрӧӧс лыйлісны вӧтӧдан местаас.

Шордінын кӧ тыдовтчылісны винтовкаа да автомата йӧз, сідзкӧ, бара на корсьӧны пышйысьясӧс. НКВД-лӧн войскаясысь стрелокъяс ветлісны ыджыд чукӧрӧн, морт ветымынӧдз, и бытьӧн понъяӧсь. Татшӧм кымын жӧ серпас Ӧльӧксан да Валера аддзылісны и ӧнтай, вуграсьны мунігӧн.

— Пышъялысь? Да? — бара юаліс повзьӧмысла ас садяс на вотӧм Ӧльӧксан.

— Эн пов, дитя, матыстчы. Кыдзи нӧ нимыд? — тӧдтӧм морт зілис сёрнитны сідз, мед эськӧ эз пышйы зонкаыс.

— Ӧльӧксан ме.

— Кодлӧн нӧ?

— Прокӧ Лидалӧн.

— Кымын арӧс нӧ тэн?

— Дас кык.

— Батьыд ловъя?

— Абу, война вылын усис.

— Но, Пантей Сергей, сідзкӧ, эз жӧ во гортас.

— А кысь тӧдан менсьым батьсӧ?

— Ӧти и сійӧ жӧ лунӧ ми мунлім война вылас, другасьлім том дырйи, кӧть ме и арлыдаджык сы серти. Матыстчы, дитя, эн пов меысь.

Бать йывсьыс казьтыштӧм бӧрын Ӧльӧксанлӧн этшаника воши полӧмыс. Пырис чомъяс и вӧлисти тырвыйӧ аддзис тӧдтӧм мужичӧйлысь чужӧмсӧ — бан бокъясас ус-тошкыс ягвывса нитш кодь, син горулыс лӧз сӧнік рӧма, салдатлӧн кодь гимнастёркаа да гача, кӧмтӧм. Бокынджык сулаліс кирза сапӧг гоз.

— Батьӧкӧд ӧтлаын воюйтін? — телепит лои, да юаліс зонка.

— Котласын торъялім батьыдкӧд... Велӧдчан?

— Витӧд класс помалі. Татчӧ вуграсьны волывла, тайӧ чомсӧ ми Валеракӧд асьным стрӧитім.

— Кыйсис и вӧравліс батьыд, шань морт вӧвлі. А коді нӧ, дитя, школаад велӧдіс?

— Начальнӧйын Евлампия Ильинична, нёль во чӧж миянӧс велӧдіс. Ми Валеракӧд сылы свежӧй чери пыртлывлам, кор унджык шедас.

— Пиыс, Илляыс, ыджыд нин, кӧнкӧ? Таво вед сылы дас сизим нин тырис. Да, дас сизим нин...

Ӧльӧксан казяліс, кыдзи тӧдтӧм дядьӧлӧн чужӧм вылын нюмтор петкӧдчыліс. Но морттӧ дзескӧдіс кызӧм, морӧсас кутчысьӧмӧн ымзыштіс, сэсся тай кыдзкӧ лӧнис жӧ. Зонка перйис сумкасьыс йӧв тыра сулея да тучман:

— Сёй. Кынӧмыд, навернӧ, сюмалӧ?

Зонка сідз эз и гӧгӧрво, кутшӧм Илля йылысь казьтылӧ мортыд, коді эз курччав, а някляліс вомас тучмансӧ, йӧвсӧ сулеясьыс горша ньылалігтыр.

— Евлампия Ильиничнаыд, сэсся, пиыскӧд и олӧ? — бара на юаліс дядьӧыд.

— Ӧтнас олӧ, абу сылӧн челядьыс. Да, забыль, кувлӧма сылӧн пиыс. Ме дзӧля на вӧлі, но муртса-муртса помнитышта весиг. Волывлӧ миянӧ Евлампия Ильиничнаыд, мамӧкӧд сёрнинысӧ кывла да, мужикыс война вылын жӧ усьӧма. А нимыд нӧ кыдз тэнад?

Мортыд тӧдчымӧнъя сыркмуніс, кикарнас чышкыштіс син дорсӧ:

— Пасьӧдбог, дитя, нурйӧдӧмсьыд. Шу менӧ Иван дядьӧн. Пӧдлиннӧ, сиктсьыд военнӧйясӧс эн аддзыв?

— Аддзылі. Катыдладорсянь вӧлі локтӧны винтовкаа да автомата йӧз.

— Кор?

— Татчӧ локтігӧн паныдасим, понъяӧсь весиг.

— Тэн мунны колӧ, дитя. Найӧ менӧ корсьӧны.

— Сідзкӧ, Иван дядь, тэ пышъялысь?

— Пышъялысь, дитя, пышъялысь. Ме дінӧ Енмыс тэнӧ вайӧдліс, унатор тӧдмалі тэсянь. Жаль вот, ловъя синмӧн гӧтырӧс ни Иллюкӧс эг аддзыв да. Татысь водзӧ ме некытчӧ нин ог пышйы, чужан местаясӧ кувны локті. Мамыдлы топӧдлӧмӧн поклон месянь висьтав, тіянсянь кывтыдланьыс коймӧд керкаыс и миян.

— Коймӧд керкаыс вед Евлампия Ильиничналӧн.

— Сідз, дитя, сідз. Ме и эм Евлампия Ильиничнаыдлӧн мужикыс, Микипер Иванӧн сиктад шулісны, батьыдкӧд бур другъясӧн вӧвлім.

Зонка воштіс кыв-ворсӧ.

— Вай ме, дитя, топӧдла тэнӧ ассьым Иллюкӧс пыдди, тшӧтш и батьыд пыдди. Ен мед сетас тэн кузь нэм, и некор мед эн тӧдлы сэтшӧм адсӧ, кутшӧмӧс тӧдлі ме.

Топӧдчылісны.

— Иван дядь, аддзасны кӧ тэнӧ, мый сэки лоӧ?

— Ме налы ловйӧн ог сетчы. Веськала кӧ ловйӧн, менӧ косявласны понъясыс либӧ нӧйтасны кувтӧдз. Татшӧмторсӧ ме аддзылі эг нин ӧтиысь.

— Водзсасьнытӧ нинӧмӧн, пищальтӧм да. Эстӧні, лыа юрас, эм пыж, ме тэнӧ вуджӧда мӧдлапӧлас.

— Ог, дитя, татысь ме некытчӧ нин ог мун. А тайӧ тэн... Казьтыланпом, — Иван дядь мыччис зонкалы кӧрт воропа югъялысь пурт. — Сӧмын дзеб пыдӧ, мед некод эз аддзы, а то мырддясны. Коркӧ быдман ыджыда, батьыд моз кутан вӧравны, и згӧдитчас. Лагерысь пышйигӧн тайӧ пуртсӧ мырдди ме ӧти стрелоклысь... — Воропас сёртыштӧм пасйӧд: 1950. Тыдалӧ, сійӧ воас вӧчлӧмаӧсь кутшӧмкӧ заводын. Гашкӧ и, ки помысь дорӧм... Таысь ӧтдор козьнавны сэсся нинӧм ог вермы.

— Дзеба жытникӧ.

— Сімтӧм стальысь, сё во мысти татшӧм жӧ югыд лоӧ. А ӧні тэ дінӧ ыджыд корӧм: этійӧ письмӧсӧ сет Евлампия Ильиничнаыдлы. Сетан?

— Сета, — Ӧльӧксан кыкнан сумкасьыс перйис сёянсӧ, аслас сумка пыдӧсӧ колис сӧмын кос сёркни чӧланъяс, кодъясӧс нёнявліс кампет пыдди. Сэтчӧ жӧ, тубыртіс турунӧн да, пуктіс и пуртсӧ, сэсся юаліс ӧтиторсӧ мӧдысь нин: — Иван дядь, аддзасны кӧ тэнӧ, мый сэки лоӧ?

Сы здукӧ йӧлӧга чомйӧдз вайӧдіс понлысь увтыштӧм. Ӧльӧксан котӧртіс Эжвалань, кысянь тыдаліс вель ылӧдз. Тыдалісны весиг сиктса нӧрыс йылын пукалысь керкаясыс. Тасянь неылын, гач коксӧ пуджӧмӧн, юӧд келаліс зонка: частӧ копыртчыліс, тыдалӧ, корсис самасян нигыль. Сылӧн понйыс и котраліс увтчигтыр ва пӧлӧныс. Пон сертиыс и тӧдіс Ӧльӧксан: тайӧ райкомса секретарлӧн пиыс — Ян. Татшӧм нима зонмыс ӧти и вӧлі сиктаныс. Ӧльӧксанысь ар кыкӧн ыджыдджык, таво помаліс сизим класс. Бокас волыса сумкаа, Ӧльӧксан сулыштіс кыр йылас, кӧсйис нин бӧр котӧртны чомланьӧ, кор синлы тыдавмӧнъя петкӧдчисны чукӧра йӧз: люзьгисны таланьӧ морт дас, гашкӧ и, унджык. «Стрелокъяс! — вирдыштіс зонлӧн юрас. — Колӧ пыр жӧ юӧртны Иван дядьлы, а сэсся корсьны Валераӧс». Стрелокъяс, чайтӧмысь, юксьӧмаӧсь торъя чукӧръяс вылӧ, сы вӧсна и вӧліны ӧнтаяысь этшаӧн.

— Иван дядь, локтӧны... Верст сайынӧсь, — кашкигтыр кывъяссӧ шуаліс Ӧльӧксан, кор воис чом дорӧ.

Микипер Иван, ыджыд тушаа, мышкыртчыштӧма, петіс чомйысь, сапӧгасис, зэлӧдыштіс тасмасӧ, кытшовтіс видзӧдласнас ывла гӧгӧрсӧ да шуис:

— Ёна жӧ-й мича, Ӧльӧксан, Шордінса вӧр-ваным миян, мича да чӧскыд дука. Уналаын вӧвлі, но татшӧм гажа местаяссӧ сэсся некор и некысь эг аддзыв. Висбокса видз вылас тані войнаӧдзыс ытшкылі и зорӧдасьлі, вискас ботайтчылі и, а Эжваын кыснасьлі. Ставыс тай кольӧма... Окма, дай окма...

— Иван дядь, пыр нин вӧрас, а то вӧтӧдасны, — кевмысяна шуис Ӧльӧксан.

— Лок, дитя, прӧщайтчам. Ещӧ ӧтчыд топӧдла став шордінсасӧ пыдди. Ылӧ ог нин мун, эстчӧ вӧрбердса зорӧдас саймовтча дай. Письмӧтӧ он вошты?

— Ог.

— И пурттӧ дзеб, некодлы эн петкӧдлы. Эн вунӧд Иван дядьсӧ, ме нинӧмысь абу мыжа аслам Рӧдина водзын! — Микипер Иван гач зепсьыс кыскис наган, чунь помнас бергӧдіс барабансӧ, шуис: — Тані дзик ӧти патрон... Босьт шатинтӧ, и котӧрт! Прӧщайтлы, Сергей Ӧльӧксан!

Зонкалӧн гӧрддзасис горшыс, дзулькмуні синваыс. Саяліс виспӧлӧнса вӧрас, сувтіс кыз пожӧм сайӧ, видзӧдліс бӧрвыв: Иван дядьыс зорӧд дорас пидзӧсчанясьӧмӧн пернапас чӧвталӧ, тыдалӧ, молитва лыддьӧ. Видзӧдлас енэжланьыс, сэсся копыртчылӧмӧн мусӧ окыштас. А енэжыс паськыд да лӧз, еджыд межпиян кодь кокньыдик кымӧръяс кодарӧкӧ кывтӧны. Муыс кос, бобӧняня ӧтава мыччысьӧма, водзті ытшкӧминъясын шонділань кыпӧдчӧ выль, том петас. Видзгӧгӧрса вӧрас кайяс чипсӧны, тэрыб джыджъяс тювкъялӧны юр весьтас — татчӧ, Эжва кыръяс ӧд и поздысьӧны. Енвевт увсьыс став ловъя мичсӧ, тыдалӧ, кӧсйис босьтны сьӧрас Иван дядь.

Колӧ нин котӧртны, оз ков сюрӧдчыны стрелокъяслы син улӧ, а то, аддзасны кӧ, и шобны на вермасны Ӧльӧксанӧс. А сумкаас сылӧн и пурт, и письмӧ. Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык Валера дінӧ! Колӧ висьтавны Иван дядькӧд аддзысьлӧм йылысь, ӧлӧдны, мед эз мун асланыс чомйӧ. Сӧмын пурт йывсьыс чӧв олас, сэсся ставсӧ висьталас медбур другыслы. Эз тай ло талун вуграсьӧмыс, но могыс ыджыд... Корас да, Валераыскӧд и пыртасны письмӧсӧ Евлампия Ильиничнаыслы.

Чукыльӧсь-мукыльӧсь ю берегӧд Ӧльӧксан муніс верст кык. Веськыдавнысӧ эз лысьт, поліс Валеракӧд падвежӧн лоӧмысь. Водзджык казяліс ю весьтын ӧвтчысь шатинсӧ, сэсся и асьсӧ, бадь куст сайын сулалысь ёртсӧ.

— Сёйӧ? — юаліс Ӧльӧксан.

— Сёйӧ, и зэв азыма. Со, видзӧдлы, — кык вожкаӧ пысавлӧм гӧгрӧс комъяс куйлісны Валералӧн кок улын. — А сэні кыдз, чом дорад?

Эз удит вочавидзны, кылісны лыйӧм шыяс: гып! гып! гып! Коставлыштӧм бӧрын бара: гып! гып! гып! Лыйсисны дзик быттьӧ орччӧн, веськыдасӧ сэтшӧм матын чом дорӧдзыс.

— Валера, лэпты вугыртӧ. Колӧ котӧрӧн Шордінӧ, мунігмоз ставсӧ висьтала... — тшӧкъялӧмӧн шуаліс Ӧльӧксан. — Колӧ письмӧ нуны Евлампия Ильиничналы, письмӧыс сумкаын, мужиксяньыс...

— Кутшӧм мужиксянь?! Небыличасӧ эн висьтав, — эз эскы ёртыс, сідз эз и лэпты вугырсӧ. Табйыс вӧйтчылӧ ваас, видласьӧ чериыс — верман мӧй кокниа эновтчыны татшӧмторсьыс.

— Абу небылича! Сё збыль! Мужикыс пышъялысь... Миян чомйын узьӧма. Коньӧрӧс, кылӧ, лыйлісны. Аслас наганын ӧти патрон и вӧлі, водзсасьнысӧ нинӧмӧн, асьсӧ лыйны и кольӧма патронсӧ. Эз тай кӧсйы сетчыны ловйӧн-а.

— Петкӧдліс али мый нагансӧ?

— Аддзылі.

— Мича наганыс?

— Миян пу наганъяс сертиыд мичаджык, — Ӧльӧксанлы дум вылас усис югыд пуртыс. Телепит вӧлі ошйысьны, да кыдзкӧ тай кутіс жӧ асьсӧ. Ас коддьӧм зон-челядь «войнаысь» ворслӧны. Ворсігас мед быд «салдатлӧн» — гӧрдладорсалӧн и немечладорсалӧн — киас вӧлі наган либӧ автомат. Коді кыдз кужліс, сідзи и вӧчліс-вӧлавліс аслыс оружиесӧ. — Мӧдім?

— Ладнӧ, мӧдім. Ӧти вожкаыс — тэн, мӧдыс — мен.

— Ме талун эг кый ни ӧти чери. Ставсӧ аслыд босьт.

— Ог. Сӧмын морт джынйӧн. А ӧні висьтав, збыль али мый пышъялысьыс Евлампия Ильиничналӧн мужик?

— Мужик. Микипер Иванӧн висьтасис. Со, письмӧыс, — Ӧльӧксан сумкасьыс кыскис нёль пӧвстӧн кусыньтӧм тетрадь листъяс, гижӧма карандашӧн ӧтарас и мӧдарас.

— Мый бара-й гижис-а? — окота тӧдны Валералы.

— Ог тӧд.

— Вай лыддям.

— Йӧз письмӧтӧ абу лӧсьыд лыддьыны.

— Сідз эськӧ да. Но Евлампия Ильиничнатӧ рытӧдзыс ог аддзӧй. Видз вывсьыд йӧзыс сёрӧн локтӧны, а асывнас, аддзылі да, куранӧн жӧ береглань лэччис. Ӧні ылын пуктысьӧны, мӧдлапӧлын. Гашкӧ, водзджык лыйсянінас ветлам?

Ӧльӧксанлы эськӧ аминь окота ветлынысӧ, ӧдйӧджык тӧдмавны, мый лои Иван дядьыскӧд, но югыд пуртсӧ колӧ меститны.

— Ог гӧгӧрво, мыйла пышъялысьӧн лоӧма Микипер Иваныс. Шуӧны, быттьӧкӧ война вылын усьӧма-а, — дивуйтчис Валера. — Вай лыддям письмӧсӧ. Гашкӧ, мыйкӧ и ясыдмас. Али эз тшӧкты лыддьыны?

— Нинӧм эськӧ эз шу да.

— Ӧльӧксан, друг да и миян батьясным тадзи жӧ кӧнкӧ пышъялӧны. А?

— Эн сӧр, Валера. Менам батьлӧн усьӧм йылысь бумагаыс ӧнӧдз ен джаджйын.

— Миян эськӧ ен джаджйын жӧ да.

Да, «усьӧмаяс» да «вошӧмаяс» костысь некутшӧм торъялӧм сиктсаяс эз аддзыны. Ни ӧтиясыс, ни мӧдъясыс эз воны гортаныс. Но, збыльысьсӧ, торъялӧмыс вӧлі зэв ыджыд.

Помасис джуджыд пожӧмъяса, кос да вежов ялаа яг. Водзын, верст кык сайын, пласьтвидзӧ сикт. Чӧв-лӧнь. Некӧн эз кывны гӧлӧсъяс, лыйӧм шыяс лӧнисны. Ӧльӧксанлӧн юрыс тырӧма ӧти мӧвпӧн: мый, бара-й, вӧчисны Иван дядьыскӧд-а? Лыйсис али лыйисны? Али колисны ловйӧн? Эз, ловйӧн сетчыны эз кӧсйы. Сідзкӧ, Иван дядь абу нин ловъя. Мыйла нӧ Иван дядьыс, коді Ӧльӧксан батькӧд ӧтлаын мунлӧма фронт вылӧ, лоис пышъялысьнас? Война кусӧмсянь колис сизим во, и мыйла тайӧ кузь каднас эз сетлы некутшӧм юӧр гӧтырыслы? Гашкӧ и, сетліс, да ми нинӧм ог тӧдӧй. И мыйла Иван дядьыс прӧщайтчигас шуис: ме пӧ нинӧмысь абу мыжа аслам Рӧдина водзын? Абу кӧ мыжа, мыйла лоис пышъялысьнас?

— Валера, пуксьылам эрд вылас. Йӧвтӧ да тучмантӧ ме чомйӧ коли, гашкӧ, мися, Иван дядьлы згӧдитчас. Кӧсъян кӧ, кос сёркни нёняв.

— Ог. Мыйла Иван дядьӧн шуан? Дядьнад миян шуӧны батьыдлысь воксӧ.

— Ачыс сідз тшӧктіс. Нинӧм абу лёкыс, рочьяслӧн ставныс дядяяс да тётяяс, чож кӧть чожинь, ичинь кӧть дядь. Гашкӧ, збыльысь лыддям письмӧсӧ?

— Ме тай шулі нин, лыддям, мися.

Ӧльӧксан майшасьыштӧмӧн мыччис письмӧсӧ ёртыслы. Валера паськӧдіс вижӧдыштӧм тетрадь листъяссӧ, босьтчис ньӧжйӧник лыддьыны:

«Оланныд-выланныд менам донаторъяс, муса гӧтырӧй Евлампия Ильиничнаӧй да зарни ёкмыльӧй, мусаник пиӧй Илля Ивановичӧй! Гижӧ тайӧ письмӧсӧ тіян верӧс да бать Микипер Иван. Ті менӧ, надейнӧ, чайтанныд война вылын усьӧмӧн ли вошӧмӧн ли, а ме со век на ловъя. Ен могысьӧн, прӧститӧй, эг вермыв юӧртны ме тіянлы ас йылысь да. Гашкӧ, и тайӧ письмӧыс на оз веськав тіян киӧ. Сэки ті ме йылысь некор нин он кутӧй тӧдны став збыльсӧ.

Нелямын коймӧд вося арнас, октябр 24 лунӧ, Украинаса Кривӧй Рог кар дорын ме веськалі немеч пленӧ. Менам машинаӧ веськаліс снарад, кантужитчӧмӧн и босьтісны немечьясыд. Бурджык эськӧ вӧлі, сотчи кӧ сэк машинаӧйкӧд ӧтлаын. Ог кут гижны став мучитчӧмъяссӧ, мый муніс ме вывті пленад. Новлӧдлісны ӧти лагерсянь мӧдӧ, и быдлаын ад. Ме ыджыд да ён вӧлі, а сэтшӧмъястӧ немечыд эз лыйлы, уджӧдіс медсьӧкыд удж вылас. Бӧрыннас миянӧс нуисны Германиялӧн рытыввывса ӧти карӧ, стрӧитім сэн военнӧй аэродром. Нелямын витӧд вося апрельын миянӧс мездісны американскӧй часьтъяс. Мыйта вӧлі сэк радлунным! Лыддим асьнымӧс медся шудаӧн, ӧд ловъя юрӧн бергӧдчам гортъясаным, асланым семьяӧ. Толькӧ тай радлыссьӧма весьшӧрӧ. Американечьясыд сдайтісны мездӧм пленникъястӧ сӧветскӧй командованиелы. Нуисны миянӧс кутшӧмкӧ специальнӧй лагерӧ прӧверка вылӧ. Чукӧртӧмаӧсь уна сюрс мортӧс, кодъяс вӧвліны пленын. Сэні первойысь кылі, пленӧ веськавлӧмъясӧс пӧ, кодъяс отсасисны немечлы, оз кутны лэдзны гортаныс, найӧ пӧ — изьменникъяс да предательяс. И бара заводитчис ад. Унаӧс лыйлісны, унаӧс пыр жӧ мӧдӧдісны лагеръясӧ, сэтчӧ веськалі тшӧтш и ме, сетісны мен дас во. Регыд тӧдмалім и сы йылысь, кутасны пӧ пуксьӧдавны лагеръясӧ тшӧтш и миян коддьӧмыслысь гӧтыръяссӧ. Медъёнасӧ таысь и полі, тэнӧ пуксьӧдӧмысь, дона да некор вунлытӧм Евлампия Ильиничнаӧй. Та вӧсна и ас йылысь нинӧм эг сет тӧдны.

Сӧветскӧй лагерыд нинӧмӧн оз торъяв немечьяслӧн пленысь. Ӧти кывйӧн кӧ, тожӧ ад. Унаӧн кулӧны тшыгла, висьӧмла, сьӧкыд уджысла. Унаӧн пышйӧны. Менам вир-яй вылын абу дзонь места, вомӧ колис кык легысь пинь, ӧдісны тыясӧй, висьӧ кыкнан вӧркыс. Ме абу нин дыр олысь, кувны и пышйи аслам чужан местаясӧ. Дона гӧтырӧй да дона Иллюкӧй! Ме абу изьменник ни предатель, немечыдкӧд воюйті ачымӧс жалиттӧг... Вот тай, веськалі сэсся пленӧ дай.

Кокнялыштіс сьӧлӧм вылын, верми на гижны тайӧ письмӧсӧ да. Ен отсӧгӧн, гашкӧ и, веськалас на тіян киӧдз. Прӧститӧй да прӧщайтлӧй, менам донаторъяс Евлампия Ильиничнаӧй да менам зарни пи Иллюкӧй. Прӧститӧй да прӧщайтлӧй, дона землякъяс. Ог на тӧд, мый лоӧ войнас, мый ваяс аскиыс. Буретш дас ӧти во сайын, татшӧм жӧ мича лунӧ, ті колльӧдінныд миянӧс пронт вылӧ. Муӧдзыс копыртла юрӧс тіян водзын. Микипер Иван. Юль 27-ӧд лун».

— Тӧрыт на-й гижӧма, — чирӧм гӧлӧсӧн шуис Валера, кор помаліс лыддьӧмсӧ. — Ӧні ме тӧда, кодъяс сэтшӧм пышъялысьясыс, а то чайтлі ставнысӧ лёк йӧзӧн. Илля писӧ век на ловъяӧн чайтӧ, важӧн нин кувлӧма-а.

— Ме вед висьталі Иван дядьлы, абу, мися, ловъя Илляыд. Висьталі да, синваыс петіс. Валера, ӧтлаын пыртам письмӧсӧ Евлампия Ильиничнаыдлы, но?

— Пыртам. Збыльысь, мый бара-й вӧчисны Микипер Иваныскӧд стрелокъясыс-а?

3

Эрд вывті котӧртысь ордымыс петкӧдӧ Эжвалань. Веськыдасӧ сиктӧдз он во, катыд весьтас эм лыа кӧсаа виям. Келӧмнад, джуджыд да, вуджны он вермы. Ю кыр йылӧ вотӧдз на налы воча, увтігтыр, уськӧдчис син весьтас еджыд чутъяса, лапъя пеля сьӧд пон.

— Лаппель! Лаппель! — чукӧстіс Валера. — Тайӧ жӧ Янлӧн нёль синма понйыс.

Лаппель, пушыд бӧжсӧ легӧдігтыр да никсігтыр, леститчыштіс зонкаяс водзын и бӧр ӧдйӧ тювйис береглань. Кыр йылас и паныдасисны Янкӧд.

— Кӧн нӧ чериыд? — юаліс Ӧльӧксан. — Кытчӧ тадзисӧ тэрмасян?

— Ваас. Эг вевъяв вуграсьнысӧ, нюгыльсӧ весь корси. Тӧданныд кӧ, мый ме аддзылі... — Ян кузиник да вӧсньыдик, ляс ныра, чурвидзысь ыджыд пельяса.

— Ноко, ноко, мый сэтшӧмсӧ аддзылін? — тӧрӧпитіс Валера.

— Тіян чом дорын лыйсисны. Эн мӧй кывлӧй?

— Ми ю йылын вӧлім, ком вугралім, — тыра вожкасӧ лэптыштліс Ӧльӧксан.

— Аддза нин. Ті, сідзкӧ, нинӧм он тӧдӧй? — лолыс тырӧма Янлӧн, оз путьмы, мыйсянь и панны висьтасьӧмсӧ. — Нюгыль корсигӧн на казялі, салдатъяс локтӧны Эжва берегӧд, корсьысян понъяӧсь. Ме и кыйӧдчыны куті, кодарӧ, мися, мунасны. Тіян чомланьӧ кежисны, винтовканысӧ чургӧдӧмӧн. «Эй, если кто там есь — выходи!» — горӧдіс ӧти салдат. Некод эз пет. Сэсся сійӧ жӧ салдатыс видзчысьӧмпырысь восьтіс чом ӧдзӧссӧ и понсӧ дом йывсьыс лэдзис. Тыртӧм вӧлі чомныд.

— Тыртӧм, дерт, ми ю йылын вӧлім да, — тӧдчӧдіс Валера.

— Энлы, энлы, эг на вед помав, водзӧ на висьтала. Понсӧ бӧр дом йылӧ пысалісны, турун зорӧдланьыс сэсся понйыс кыскис кӧзяинсӧ, и бувган гӧлӧсӧн увтыштіс. Кодарӧ чужӧмӧн увтіс, сэтчань и уськӧдчисны салдатъясыс. Сэки и лыйӧм шы кыліс, веськыда зорӧд пытшсяньыс. Кодкӧ, кылӧ, «пли!» горӧдіс, и винтовкаысь лыйлыны босьтчисны салдатъясыд.

— И ставсӧ тайӧс ачыд аддзылін? — эз инась Ӧльӧксан.

— Аддзылі ас синмӧн. Крут кырӧмин тай эм, сэсянь и видзӧді. Энлы, энлы, водзӧ на висьтала. Сэсся зорӧдсьыс турунсӧ клӧкъясӧн кутісны шыблавны, и кыскисны сэсь... мортӧс.

— Ловъяӧс? — юаліс Валера.

— Ог тӧд. Шойӧс моз тай кыскисны зорӧд бокас-а. Пышъялысь, тыдалӧ, вӧлӧма. Тӧрыт войнас батьӧлы кысянькӧ звӧнитлісны, кывлі сёрнисӧ, но нинӧм эг гӧгӧрво. Сэсся мамӧлы, кылӧ, шуис батьӧ: лагерысь пӧ морт пышйӧма, ачыс пӧ шордінса, мераяс пӧ тшӧктісны примитны и быд ногыс отсавны корсьысьясыслы.

— А водзӧ мый вӧлі? — корис на висьтавны Валера.

— Мелань ӧти салдат кутіс локны, да вадорас пышйи, вуграсьӧм улӧ сетчи. Но рочӧн горӧдіс кыр йывсяньыс: мальчик пӧ, ноко, подойди ко мне. Матыстчи полігтыр. Понимаешь пӧ по-русски? Понимаю, мися. Как пӧ зовут? Ян, мися. Комсомолеч пӧ? Комсомолеч, мися. Бокас ӧшалысь кучик сумкаысь перйис бумага да карандаш, и мыйкӧ кутіс пасъявны сэтчӧ. Гижигас ӧтарӧ мыйкӧ да мыйкӧ юавліс менсьым: кутшӧм классын пӧ велӧдчан, мыйӧн пӧ кӧсъян лоны?

— Мыйӧн нӧ кӧсйысин лоны? — ӧти вомысь юалісны зонкаяс.

— Опицерӧн, мися. Сэсся мортыд тапнитіс мышкӧ, шуис: юный опицер пӧ, тэныд лоӧ татшӧм комсомольскӧй порученньӧ — колӧ пӧ ӧні жӧ нуны тайӧ бумагасӧ милицияӧ. Нуа, мися. Сы вӧсна и тӧрӧпитча.

— Петкӧдлан, гашкӧ? — окотитіс тӧдны Ӧльӧксан.

— Со, — зепсьыс кыскис бумагасӧ Ян. — Ог тӧд, мый сэтчӧ гижӧма.

— Эн на мӧй лыддьы? — суитчыліс Валера.

— Эг. Кӧсъян кӧ, лыддьы.

Валера босьтчис надзӧник лыддьыны: «Объект ликвидирован. Отправьте подводу, подготовьте людей для опознания трупа. Мы находимся в верстах пяти от села вверх по течению Вычегды, на берегу. Капитан Соболев». Валера бӧр сетіс письмӧсӧ Янлы, веськодьпырысь быттьӧ шуис: — Верман котӧртны, опицер Ян Мамонтов, а миянлы тэрмасьны некытчӧ.

Ни Ӧльӧксанлӧн, ни Валералӧн эз воссьы вомыс, мед висьтавны райкомса секретар пилы сы йылысь, коді дзебсясис турун зорӧд пытшкас, кодлысь шойсӧ нуны корӧны вӧла-доддясӧ.

— Мыйла водзӧ эз пышйы Иван дядьыс? — дженьыдик гижӧда бумагасӧ лыддьӧм бӧрын шогӧдіс Ӧльӧксанӧс.

— Письмӧас жӧ пасйӧма, кувны пӧ и пышйи аслам чужан местаясӧ. Водзӧсӧ кытчӧ сэсся пышъяс? Дай дзебсясьнысӧ вын-эбӧсыс нин, колӧкӧ, эз вӧв, — донъяліс лоӧмторсӧ Валера.

Иван дядь йылысь варовитігтыр другъяс воисны сиктӧ. Шӧр улича тыр йӧзӧн. Кылісны варов гӧлӧсъяс, пилаясӧн жуньгӧм, черъясӧн клёнӧдчӧм: учреждениеясын да организацияясын уджалысьяс, кыдз шуласны, став мирӧн, петӧмаӧсь бурмӧдны мир туй. Зэръяс бӧрын туйыс лошсьыліс сыметь, он весиг вермы подӧн вуджны. Москияс ропмунӧмаӧсь, пемыд войясӧ лоӧ повны кок чегӧмысь. Война кусӧмсянь колис сизим во, йӧз олісны судзсьытӧма на, дӧваяслысь сьӧлӧмсӧ век на косьтісны усьӧм-вошӧм верӧсъясныс, но войтырыслӧн чужӧм вылын кутіс нин петкӧдчыны скупиник югыдлун. Коліс кутшӧмкӧ ног мичмӧдыштны-баситыштны и куимсё арӧса сиктлысь чужӧмбансӧ. Районса веськӧдлысьяс шуисны тайӧ уджсӧ панны шӧр туй бурмӧдӧмсянь. Став вермысь йӧз, кодъяс эз вӧвны страда вылын, пилитісны чуркаяс, кодйисны канаваяс, дзоньталісны москияс. Отсасис МТС-лӧн техника: тракторъяс топӧдісны туй подувсӧ, машинаясӧн кыскалісны лыа да галя из. Пу чуркаяссӧ ӧта-мӧд бердас топӧдӧмӧн сувтӧдӧма нин верст кык. Кымын сюрс чурка лоӧ сюйӧма муас — тӧдӧ, пӧжалуй, сӧмын Енмыс. Вӧчӧминыс и збыльысь лоис шыльыд да кос.

Ачыс Шордіныс пуксьӧма мича да гажа местаӧ — Эжва берегӧ, джуджыд да паськыд нӧрыс бокшаӧ. Тулыснас, кор ытваыс сывйыштӧ мӧдлапӧвсӧ помсянь помӧдз, кажитчӧ, быттьӧкӧ оз Эжваыс кывт, а ачыс сиктыс кузь да уна судта корабль моз шуньгӧ ю катыдсӧ. Коркӧя дас крестьянскӧй керкаа погост, кӧні вӧвлӧма сӧмын ичӧтик пу вичко да синтӧм поп, воясӧн быдмис-паськаліс. Содісны крестьянскӧй овмӧсъяс, тыла кералӧмӧн йӧзыс вӧчисны выль и выль муяс да видзьяс, мужичӧйяс некор вӧрзьӧдлытӧм парма ягъясӧ писькӧдісны кыйсян ордымъяс. Озыр вӧр-ваыс и вӧвлі коми мортӧс вердысь-юкталысьӧн, кӧмӧдысь-пасьтӧдысьӧн. Енлы эскысь войтыр кыпӧдісны вичкояс, пернапасӧн пуксьылісны пызан сайӧ, пернапасӧн водлісны и чеччылісны, эз вӧвны пернатӧм сьыліяс. Вичко и восьтіс Шордінын медводдза церковно-приходскӧй школа — сійӧ и вӧлі пемыд войтыр пӧвстӧ медводдза тӧдӧмлунъяс пыртысьӧн. Сэсся и, уна кад кольӧм бӧрын, Шордін лоис некымын верст кузя, уна йӧза сиктӧн. Медзумыд, синмӧ шыбитчана стрӧйбаясыс — кык судта, уна ӧшиня, ыджыд стына олан керкаяс, поп-дяклӧн короминаяс, приходскӧй школа да земскӧй училище, вӧлӧстнӧй правление, земскӧй почтӧвӧй станция да купечьяслӧн лавкаяс — сулалісны мир туй пӧлӧн либӧ Эжва берег дорын. Дерт жӧ, медмичанас вӧлі вылын юра каменнӧй вичко эзысь гӧлӧса жынняннас. Ен праздникъясӧ кӧлӧкӧльнясянь ылӧдз разавліс мича звӧныс.

Шордінсаяс мырсисны-уджалісны, радейтісны-вежӧгтісны, корасьлісны-свадьбуйтлісны, чужтісны челядьӧс — олісны морт олӧмӧн. И со, кыськӧ бесыс вайис сиктӧ большевикъясӧс, найӧ и путкыльтісны кок йылӧ сувтысь олӧмсӧ асланыс мича лозунгъясӧн да кӧсйысьӧмъясӧн, сэсся и ас кианыс босьтісны власьт. Коми войтырлӧн сюсь вежӧра пиян — кызь нёль арӧса поэт, учитель, прапорщик Афанасий Маегов, кызь сизим арӧса поэт да учитель Вениамин Чисталёв да мукӧдъяс — Россияын Сӧветыслы власьт сетан воӧ на босьтчылісны тышкасьны сы вӧсна, медым Коми крайлы, кыдзи и Финляндиялы, сетісны асшӧрлун и шуны тайӧ мусӧ Зырляндияӧн. Эз, нинӧм эз артмы тайӧ водзмӧстчӧмсьыс. Странаын пансис гражданскӧй война, ӧта-мӧдыслы паныд сувтісны еджыдъяс да гӧрдъяс — и важ, и выль власьт дорйысьяс. Збыль вылас медыджыднас лоис эз Сӧветъяслӧн власьт, мый вӧсна тышкасисны гӧрд салдатъяс, а коммунистъяслӧн партия.

Классӧвӧй тышыс эз помась революцияӧн да гражданскӧй войнаӧн, сылӧн гыыс паськаліс и мирнӧй кадӧ, кодӧс шуисны социализм стрӧитан кадӧн. Партийно-государственнӧй аппарат, кодӧн веськӧдліс кос соя грузин Ӧсип Джугашвили, лӧсьӧдіс странаын сідз шусяна тоталитарнӧй режим, мӧд ног кӧ, вӧлі бырӧдӧма йӧзлӧн олӧмысь Конституцияын индӧм свободаяс да правояс, бырӧдӧма йӧзлысь нэмӧвӧйся ӧбычайяс. Медводз сюраліс крестьянстволы — озырджыка да шӧркодя олысьяслы, ас вылӧ уджалысьяслы. Налысь мырддисны мунысӧ, керканысӧ, эмбурсӧ, ставсӧ, мый вӧлі югъялӧ да котралӧ, пӧжалуй, каньясысь да шыръясысь ӧтдор. Асьнысӧ, кӧзяевасӧ, мӧдӧдісны мырдӧн уджӧдны гырысь стройкаясбердса, а сідзжӧ Магаданса, Норильскса, Колымаса, Коми республикаса лагеръясӧ.

Власьт кутысьяс тупкалісны вичкояс, сиктъясын наысь вӧчисны складъяс да конюшняяс, а поп-дякъясӧс мӧдӧдісны ссылкаясӧ да лагеръясӧ, нем жалиттӧг лыйлісны. Эз кольны ловйӧн и Шордінса вичкоясын служитысьяс. Кыдзи и уна-уна мукӧдӧс, найӧс лыйлісны Сыктывкар дорын, Човса лагеръясын. Кос соя Ӧсип, му вылас медыджыд злыдниясысь ӧти, кодӧс шуисны Сталинӧн, мырддис ыджыд странаса став войтырлысь вӧльнӧя олӧм да уджалӧм вылӧ правосӧ. Война пансьытӧдз кык-куим воӧн водзджык юртӧммӧдісны сӧветскӧй армиянымӧс: бырӧдісны нелямын сюрс мортӧс — маршалъясӧс, генералъясӧс, округъясӧн командуйтысьясӧс, военнӧй сӧветъясса членъясӧс. Эз кольны бокӧ и меставывса партийнӧй да государственнӧй уджалысьяс, научно-техническӧй кадръяс, творческӧй интеллигенция. Найӧс мыждылісны Уголовнӧй кодекслӧн 58-ӧд статья серти, пуксьӧдлісны лагеръясӧ витсянь кызь вит во кежлӧ, быд дасӧд мортӧс лыйлісны. Мыжтӧг мыжалӧмъяслӧн изкиӧ веськалісны и Коми муысь уна нималысь и нимавтӧм йӧз.

Татшӧм вӧлі олан серыс ыджыд война пансьытӧдз, но некод тӧлкӧн эз тӧд став збыльторсӧ. Да и кысь тӧднысӧ, кор страна ӧти вомысь сьыліс-нимӧдіс сӧмын Сталинӧс да партияӧс, ошйысис социализм стрӧитӧмӧн. Ошйысисны поэтъяс, писательяс, художникъяс, кино снимайтысьяс, политикъяс. А кодъяс стрӧитісны — на йылысь чӧв олісны. Стрӧитісны миллионъяс — лагеръясӧ, тюрмаясӧ йӧршитӧмъяс, ссылкаӧ мӧдӧдӧмъяс. Сӧмын Беломорско-Балтийскӧй канал кодъянінын, кианыс зырйӧн да тачанкаясӧн, мырсисны кыксё сюрс лагерник. А кымын сюрс нӧшта мырсис странаса электростанцияяс, кӧрт туйяс, заводъяс, фабрикаяс, комбинатъяс стрӧитанінын, Сибырын зарни да Воркутаын из шом перъянінын!

Да, бедаыд йӧз вывті ветлӧ, а оз пу йывті. Нелямын ӧтиӧд вося гожӧм шӧрын сӧветскӧй йӧзлӧн керкаӧ пырис выль беда — война. Некод на сэк эз тӧд, кымын миллион морт ловпастӧг водас бой поле вылӧ. Кодсюрӧ думайтліс, мый тӧлысь-мӧдӧн и кисьтасны пиньсӧ немечыдлысь, ӧд Сӧвет Союзӧн веськӧдлӧ оз сэтшӧм-татшӧм морт, а ачыс ыджыдсьыс-ыджыд морт Сталин. Шордінса военкоматӧ йӧзсянь воисны шыӧдчӧмъяс, мед ӧдйӧджык босьтісны найӧс фронт вылӧ. Новобранечьясӧс война вылӧ мӧдӧдан лунъясӧ мунлісны митингъяс, найӧс колльӧдісны гудӧк шы улын сьылӧм-йӧктӧмӧн, топӧдчылӧмӧн да бӧрдӧмӧн. Мышкас гезпом волыса мешӧк нопъя, шырзьӧм кӧзыра картуза, Микипер Иван, МТС-са шофёр, гӧтырыслысь синваа чужӧмсӧ кыкнан кинас кутыштӧмӧн окаліс бан бокъяссӧ, вом дорсӧ, быдлаті, кыт позис окавны; сэсся вылӧ-вылӧ качӧдліс Иллюксӧ, и, ассьыс син дорсӧ чышкаліг, сӧліс пароход вылӧ. Пароход ёся шутёвтіс, кузя да нораа букӧстіс, и ыджыд кӧлесаяснас лӧнь Эжвасӧ муткылялігтыр, дышпырысь бергӧдчис ю горувлань. Новобранечьяс ӧвтчисны кинаныс, прӧщайтчисны берегӧ кольӧм рӧдвужыскӧд, тшӧтш и сиктыскӧд. Ӧвтчисны и колльӧдчысьяс, нывбабаяс чышъян помнаныс чышкалісны синвасӧ, ылысмысь пароходланьӧ чӧвтлісны пернапас. Уналӧн тайӧ эз вӧв медбӧръя синва, тшӧтш и Евлампия Ильиничналӧн, Прокӧ Лидалӧн да нӧшта куимсё аньлӧн, кодъяс колясны Шордін сиктын дӧваясӧн.

Эз тӧлысь-мӧднад чег немечыдлӧн пиньыс, кӧть митингуйтысьяс та дыраӧн и кӧсйылісны пасьвартны вӧрӧгтӧ. Москва дорӧдз со волісны фашистъясыд, Ленинградса олысьястӧ тайкӧ помӧдз тшыгла эз вины да кынтавны, Сталинградсьыд став короминасӧ пасьвартісны, уна сюрс гӧрд армеечлысь ловсӧ перйисны. Тӧлысь-мӧд пыдди нёль во кыссис войнаыд, уна йӧз лыднаным и вермим, а став славасӧ кос соя вождьыд аслыс босьтіс. Эз жалитлы сійӧ ассьыс салдатъяссӧ. Роч армияса полководец Кутузов, мед спаситны ассьыс салдатъяссӧ, да тшӧтш и Россияӧс, эновтліс весиг Москваӧс-а... История учебникъясын эз лоны лист бокъяс, кӧні эськӧ эз казьтывсьы Сталинлӧн ним. Висьтавсис, быттьӧкӧ войнаын вермӧмсӧ лои шедӧдӧма «дас сталинскӧй ударӧн».

Но и татшӧм победа бӧрын эз мевмы вождьлӧн сьӧлӧмыс. Война дырйи и помасьӧм бӧрас эз небзьыны сӧветскӧй законъяс. Ёсь тыш мунан воясӧ лагеръясын да тюрмаясын сісьтісны миллионъясӧс, унаӧс лыйлісны, унаӧн кулісны тшыгла да висьӧмла. Нелямын кыкӧд воын Ветлосян лагпунктын кувсис Афанасий Маегов, коді коркӧ мӧвпавліс коми войтырлӧн югыд да шуда олӧм йылысь. Сы вӧсна и ырыштчыліс котыртны аслас ёртъяскӧд асшӧръя Зырляндия республикасӧ. Нелямын коймӧд воын, чужан мусяньыс ылын, Кемеровскӧй областьса Тайга лагпунктын, орис олӧмыс Виктор Савинлӧн. Война кусӧм бӧрын кутісны йӧршитавны тюрьмаясӧ весиг прӧстӧй колхозникъясӧс, кодъяс эз вермывны тыртны трудонормаяс, кодъяс колхознӧй му вылысь дзеблісны зептас шеп-мӧд, кодъяс здук-мӧд сёрмылісны удж вылӧ. Сэтшӧмъяс йывсьыс шулісны: сетісны пӧ мортыслы «принуд» — мӧд ног кӧ, кытчӧкӧ мӧдӧдісны мырдӧн уджӧдӧм вылӧ. Эз вӧв шоныд лола Сталин-батьным: пуксьӧдаліс лагеръясӧ и пленӧ сюрлӧмъясӧс, и сэтысь пышйысьясӧс, кодъяс тшӧтш жӧ пуктісны ассьыныс пай Победаӧ, кодъяс эз сетны талявны ас мусӧ кӧрт шыпъяса немеч сапӧгъясӧн.

Сэк, кор пышйис лагерысь Гӧрд Армияса вӧвлӧм салдат Иван Морохин, Сталин чорыда на кутіс киас странаӧн веськӧдлан вӧжжисӧ, и личӧдыштӧмыс эз тӧдчы олӧмлӧн некутшӧм юкӧнын. Паспорттӧм колхозникъяс вӧліны рабствоын, шордінса колхозниклы быд трудодень вылӧ вичмыліс куимсё грамм ид тусь, сэсся налогъяс пӧдтісны йӧзсӧ. Кутчысисны найӧ, семьяысь кӧ кодкӧ уджаліс кутшӧмкӧ учреждениеын либӧ организацияын. Сэтшӧмъясыслӧн вӧлі сьӧмтор, вермисны мыйсюрӧ ньӧбны лавкаясысь. Вот и Евлампия Ильинична ассьыс велӧдчысьяссӧ, Ӧльӧксан Попвасевӧс да Валера Поповӧс, кор найӧ пыравлісны сы ордӧ сьӧраныс свежӧй чериӧн, гӧститӧдліс кампетӧн либӧ кӧлачӧн, сакара чайӧн на юктӧдліс и.

Комын витӧд во нин Сӧвет власьт котыртӧмсянь, а Шордінын пӧшти эз кыптыны выль общественнӧй стрӧйбаяс, эз стрӧитны и олан керкаяс. Цар дырйи на кыпӧдлӧм короминаясын, купечьяслӧн да кулакъяслӧн зумыд керкаясын, кытысь кӧзяинъяссӧ важӧн нин вӧтлісны коммунистъяс, вӧліны райком и райисполком, почта и банк, редакция и типография, милиция и прокуратура. Вӧлі жӧ ӧти тӧдчана вежсьӧм: войнабӧрса воясӧ вылыс Эжваса сиктъясын ӧзйис югыд би. Со тай, сикт шӧрын и туй босьтчисны бурмӧдны. Буретш сійӧ лунас, кор Ӧльӧксан Попвасев, Валера Попов да Ян Мамонтов сьӧраныс лёк юӧръясӧн локтісны чери кыянінысь, уджъясыс мунісны милиция ӧшинь улын. Мир туйсӧ сэті вӧлі сэтшӧма ныръялӧма, он весиг вермы мунны вӧла телегаӧн. Микипер Иванлысь шойсӧ телегаын вайисны ю берег пӧлӧныс. Бӧрсяньыс вӧтчисны сӧмын куимӧн, на лыдын и капитан Соболев. Мукӧдыс, тыдалӧ, кольччисны берегас шойччыны, гашкӧ и, купайтчыны.

Шойсӧ пыртісны пывсян кодь ичӧтик керкаӧ. Сулаліс сійӧ милициялӧн стрӧйбасянь воськов кызь сайын, чутласьысь сутугаа джуджыд ӧграда пытшкын, и шуисны кӧзӧдӧн, кӧть эськӧ и этшаӧн тӧдісны, мый сэні пытшкас. Коліс документ, мед юӧртны ыджыд начальстволы пышйысьӧс кутӧм да бырӧдӧм йылысь. Та могысь колісны понятӧйяс, кодъяс эськӧ стӧча индісны мортыслысь збыль ним-овсӧ. Дерт, бырӧдісны кӧ пышйысьӧс кӧнкӧ сьӧд вӧрын, сэтчӧ и гуалісны эськӧ. Сэки капитан Соколов вермис кольны наградатӧг. А ӧні лоӧ вель уна кырымпаса документ, и эм лача, мый Соколовӧс кутшӧмкӧ ног да донъяласны: либӧ медаль сетасны, либӧ погон вылас ыджыдджык звёздочка пысаласны.

Милицияысь петіс югъялысь кизьяса кителя, бек вылас ыджыд да сьӧкыд нагана сержант, матыстчис туй вӧчысьяс дінӧ. Ӧтьведайтчыштіс синъяснас, и ас дінас чукӧстіс морӧсас медальяса мортӧс — Макар Тольӧс. Черсӧ мужичӧй сатшкӧбтіс чурка помӧ, и тэрыба восьлаліс милиционер бӧрся.

— Мый морла нӧ Макар Тольсӧ сэтчӧ пыртісны? — шензисны йӧзыс.

— Мый морла пӧ? Саламатӧн, кӧнкӧ, кӧсйӧны гӧститӧдны кага-чуркаяссӧ вӧчалӧмысь, — шыасьліс яр гӧлӧса, киас зыръя нывбаба, коді Макар Тольсянь быдтіс кык арӧса нывкаӧс.

— Паськӧд вомтӧ, гӧститӧдасны сэн... печина рокӧн, — ярскӧба, кылӧ, шуис мӧд нывбаба.

Макар Толь кызь ӧти арӧсӧн мунліс фронт вылӧ. Пӧшти нёль во воюйтіс, и война чӧжнас ӧтчыд и ранитчылӧма: шуйга гырддза пырыс мунӧма пуляыс и сойыс эз куснясь. Морӧс тыр медальӧн воис гортас, наградаяссӧ оз пӧрччыв весиг сьӧд удж вӧчигӧн. Ачыс лӧсьыд статя, мича ныр-вома, быдӧн дінӧ сибалысь. Со татшӧм морт, а гӧтыртӧм на, мамыскӧд олӧ. Помавліс бухгалтер курсъяс и ӧні ревизораліс орсын. Но Макар Толь нималіс Шордінын да матігӧгӧрса грезд-посёлокъясын эз сӧмын аслас медальясӧн, но и аньяс дінӧ ыджыд азымлунӧн да каньлӧн кодь мелілунӧн. Кӧсъяс кӧ, Макар Толь пӧкӧритас любӧй аньӧс — томӧс и дӧваӧс. И пӧкӧритліс. Сылӧн кывйыс вӧлі мойдкывса ключ кодь, мыйӧн позис восьтны любӧй аньлысь сьӧлӧмсӧ, кӧть кутшӧм томан сэні эз ӧшав. Макар Толь пытшкын оліс син пӧртысьлӧн, мӧд ног кӧ, гипнотизёрлӧн би кинь, мый отсӧгӧн и, тыдалӧ, пӧкӧритліс и нывъясӧс, и бабаясӧс. Комын кык арӧса Макар Толь ветымын кыкӧд воын нин вӧлі кызь вит нывкалӧн да зонкалӧн батьӧн. Верӧстӧм аньяс, кодъяс чужтылісны сысянь кага, эз дзеблыны батьыслысь нимсӧ. Юавлісны кӧ, коді батьыс, аньяс вочавидзлісны веськыда: Макар Толь! Веськыда висьтасьӧмыс коліс сы вӧсна, медым быдмӧм бӧраныс челядьыс тӧдісны збыль батьсӧ и эз соравны вирнысӧ чоя-вокаяс.

И со, Макар Тольӧс корисны милицияӧ. Здук-мӧд мысти сійӧ жӧ сержантыс ас бӧрсяыс пыртӧдіс нӧшта кык мужичӧйӧс, весиг кок пӧла, кӧстыльӧн дзурликасьысь фронтӧвик Плешев Митрейӧс — Ӧльӧксан Попвасевлысь дядьсӧ. Мамыслӧн чойыс, ичиньыс, Митрейлӧн гӧтыр. Ов вӧснаыс ли мый ли, Митрейӧс дзолядырйиыс нимтылӧмаӧсь «паськыд плешӧн». Сэсся, быдмис да, и збыльысь лоис зэв паськыд плеша, кӧть шегъясь сэн. Война вылад вот ыджыд юрсӧ вермӧма видзны, а веськыд коксӧ госпитальын вундӧмаӧсь, Берлин дорса косьясын осколокӧн лысӧ жугӧдӧма да. Шай-паймунісны туй вӧчысьяс, нинӧм оз гӧгӧрвоны, мый ковмӧма милицияыслы шордінса мужикъяссянь. Ӧти том морт сэсся и шуис, кылӧ:

— Шордін гӧгӧрысь пӧ пышъялысьӧс корсьӧны.

— Мед корсьӧны кӧ, сы вылӧ и милицияыс. Паськыд плеша Митрейыд кок пӧвнад сёровно некодӧс оз вӧтӧд, — бара шыӧдчыліс яр гӧлӧса аньыд.

Куимнанныс петісны милициялӧн йӧрысь юрнысӧ увлань нёрыньтӧмӧн. Ньӧжйӧник кайисны чой паныдсӧ, пуксисны туй бокшаын куйлысь пилиттӧм на кер вылӧ. Плешев Митрей перйис зепсьыс гӧрд сунисӧн вышивайтӧм табак кӧшель, сэтчӧ гудӧк мек моз тубыртӧм бумага, и куимнанныс ӧти кӧшельысь гартовтісны чигарка. И мужичӧйяс, и нывбабаяс гӧгӧртісны найӧс, ӧта-мӧд вежымсьыныс юасисны, мый насянь ковмӧма милицияыслы.

Кӧзӧдын куйлысь шойсӧ куимнанныс тӧдӧмаӧсь — Микипер Иван. Та йылысь сёрниыс Шордінын разаліс помсянь помӧдз чардби ӧдӧн. Сиктсаяс жалитісны Микипер Иванӧс, торъя нин гӧтырсӧ. Кодсянькӧ кывсис, быттьӧкӧ ӧні мӧдӧдасны кутшӧмкӧ лагерӧ и Евлампия Ильиничнаӧс кыдзи предательлысь гӧтырсӧ — эм пӧ сэтшӧм закон. Мӧдӧдны кӧ пӧ, важӧн нин эськӧ мӧдӧдісны, — шулісны мӧдъяс. Вӧлі кӧ пӧ збыльысь предательӧн, лыйлісны эськӧ пыр жӧ, — кывкӧртӧд вӧчисны фронтӧвикъяс, — мыйкӧ пӧ тан дзуг делӧ. Страдуйтысьяс видз вывсьыд локтӧны сёрӧн, и найӧ нинӧм на эз тӧдны Микипер Иван йылысь.

Гӧбӧч джаджйын сулалысь гырничысь Ӧльӧксан босьтіс жытник ключьяссӧ, мед дзебны сэтчӧ Иван дядьӧн козьналӧм югыд пуртсӧ. Жытникас, фанера сундукын, Прокӧ Лида видзис кутшӧмсюрӧ шоча пасьтавлан кӧлуй. Сундук пыдӧсас и кӧсйис саймовтны пуртсӧ, но ӧти стенысь, тув йылысь, казяліс батьыслысь вӧралан кӧлуйсӧ: лаз, потласьӧм тасмаӧ пысалӧм патронташ да пуртӧс. Пуртӧсыс кутшӧмкӧ сьӧд кучикысь, лы кодь чорыд, гашкӧ и, пӧльыс на вурліс сійӧс. Сэтчӧ и сюйис мича воропа пуртсӧ, буретш лӧсяліс. Пуртӧса пуртсӧ сэсся дзебис медпемыд пельӧсас, ӧд аддзас кӧ ыджыдджык вокыс, пыр и мырддяс. Ӧні оз аддзы!

Микипер Иванлысь шойсӧ вайигӧн Ӧльӧксан да Валера вӧліны нин милициявесьтса берегын.

— Колӧ висьтавны кодлыкӧ та йылысь, — шуис Валера.

— Колӧ эськӧ да. Кодлы нӧ висьталам? Евлампия Ильиничнаыд видз вылын на-а.

Сы кості на дінӧ кыськӧ воис Ян — тырӧма лолыс. Чуйдіс кашкигтыр:

— Пышъялысьыд пӧ миян сиктса вӧлӧма, предатель пӧ.

— Кысь кывлін? — юаліс Ӧльӧксан.

— Эстӧні, мир туй вылас, сы йылысь и сёрни. Сэні кывлі.

Зонкаяс матыстчисны туй вӧчысьяс дінӧ. Быттьӧ кутшӧмкӧ митинг, йӧзыс сулалісны ӧтчукӧрын, милицияӧ корлӧм йылысь буретш висьтасис Макар Толь. Нывбабаяс шлап-шлапкерлісны кинаныс, эз эскыны асланыс пельяслы. Ӧльӧксан сувтіс Митрей дядьыслӧн мыш сайӧ, кывзіс сёрнинысӧ. «Иван дядь абу предатель. Абу, абу, абу!.. Кыдз тайӧс висьтавны йӧзыслы? — зепсьыс письмӧсӧ чунь помъяснас йиграліг, ачыс аскӧдыс вензис Ӧльӧксан. — Гашкӧ, сетны письмӧсӧ Макар Тольлы либӧ Митрей дядьлы, и мед гораа лыддясны? А кысь пӧ письмӧыс?» Жугліс-жугліс юрсӧ Ӧльӧксан и урок вылын школьник моз лэптыштліс кисӧ, шуис:

— Аддзысьлі ме асывнас Микипер Иваныдкӧд. Менам да Валера Поповлӧн эстӧні чери кыян чом выйим, сэні и аддзысьлім.

— Он пӧръясь? — йӧз чукӧрсянь кыліс гӧлӧс.

— Ог. Иван дядьыд абу предатель. Со, письмӧ менам эм, Иван дядь тшӧктіс сетны Евлампия Ильиничналы.

— Ноко, ноко, петкӧдлы, — корис Митрей дядьыс.

Ӧльӧксан кыскис зепсьыс письмӧсӧ. Ставӧн чӧв ланьтісны. Плешев синъяснас котӧртіс нёльнан лист бок кузяыс. Горшыс, тыдалӧ, гӧрддзасис и кывсӧ шуны оз вермы.

— Мый нӧ ланьтін, Плешев? Ставнымлы висьтав, мый сэні гижӧма, — шызисны йӧзыс.

Митрей кыв шутӧг сетіс письмӧсӧ орччӧн пукалысь Макар Тольлы, сэсся, лӧньыштіс да, шуис:

— Тэ, Толей, морт чорыд сьӧлӧма, сувт да лыддьы гораа.

«Оланныд-выланныд менам донаторъяс...» — быд кыв ясыда шуалігтыр босьтчис лыддьыны Макар Толь. Матыстчылісны йӧз чукӧрӧ и кывтыдӧ, и катыдӧ мунысьяс, тшӧтш и челядь. Кымын водзӧ лыддис письмӧсӧ, сымын ёнджыка шемӧсмисны кывзысьяс. Кыдзи нӧ он шемӧсмы, кор найӧ медводдзаысь кылӧны пленӧ веськавлӧм морт йылысь збыльторсӧ. И тайӧ мортыс ӧд налӧн, ас сиктса!

«...Прӧститӧй да прӧщайтлӧй, дона землякъяс. Ог на тӧд, мый лоӧ войнас, мый ваяс аскиыс. Буретш дас ӧти во сайын, татшӧм жӧ мича лунӧ, ті колльӧдінныд миянӧс фронт вылӧ. Муӧдзыс копыртла юрӧс тіян водзын. Микипер Иван. Юль 27-ӧд лун», — помаліс письмӧсӧ Макар Толь. Ӧльӧксан казяліс, кыдзи йӧз чукӧрын сулалысьяс пиысь унаӧн чышкалісны синвасӧ. А ачыс асьсӧ кыліс геройӧн, ӧд сы отсӧгӧн шордінсаяс кутасны тӧдны Иван дядь йылысь уна збыльтор. Макар Толь киысь босьтіс сэсся письмӧсӧ, и Валеракӧд кытчӧкӧ усйисны.

Некод и думыштны эз куж, мый тайӧ здукас тані жӧ вӧлі и милицияысь следственнӧй юкӧнӧн веськӧдлысь майор Лапин. Колӧ шуны, ветымынӧд воясӧ Шордінса учреждениеясын да организацияясын унджык веськӧдлысьясыс вӧліны мукӧд районысь, весиг роч муысь воӧмъяс. Пӧжалуй, сӧмын райисполкомӧ веськавлісны ас районса либӧ ас сиктса войтыр. Но сӧветскӧй органъяслӧн тӧдчанлуныс йӧз олӧмын вӧлі зэв ичӧт. Быдлаын кӧзяйничайтіс райком, кӧть и ачыс райкомыс вӧлі чекистъяслӧн стрӧг син улын.

Майор Лапин Шордінӧ воис, стӧчджыка кӧ, сійӧс вуджӧдісны татчӧ, Сыктыв вожсянь. Вежон-мӧд на и тані, ветлӧ гражданскӧй паськӧмӧн, нинӧмӧн торъявтӧм, синмӧ шыбитчытӧм, ар комын вита. Сійӧ сюся кывзіс Макар Тольлысь гӧлӧссӧ, сыӧн шуӧм быд кыв сюркняліс пель саяс. Кыліс кӧ татшӧмторсӧ фронт вылын, Лапин эськӧ лыйліс мортсӧ места вылас. Ӧні терпитіс, кывзіс сӧветскӧй лагеръяс омӧльтана письмӧсӧ. И кыдзи лысьтіс Макар Тольыс гораа, уна йӧзлы кывмӧнъя лыддьыны антисӧветскӧй письмӧсӧ? И кыдзи пышъялысь Иван Морохиныслӧн письмӧыс веськаліс сы киӧ? Майор Лапин, тыдалӧ, воӧма йӧз чукӧрӧ сёрӧнджык, абу казявлӧма, кыдзи Ӧльӧксан Попвасев сетіс письмӧсӧ Митрей дядьыслы, а Митрей дядьыс тшӧктіс гораа лыддьыны Макар Тольӧс. Мыйла лыддигас на майор эз мырддьы письмӧсӧ? Поліс асьсӧ петкӧдлыны лёк мортӧн? Али виччысис помка, мед кодӧскӧ таысь мыждыны?

Бур кӧть, тайӧс эз аддзыв ни эз кывлы Евлампия Ильинична да. Мӧдлапӧвсянь гортладор берегӧ пыжӧн вуджысь страдуйтысьяслы воча лэччисны кык милиционер. Найӧ и корисны пыравны сиктса велӧдысьӧс милицияӧ. Ыджыд пу керкалӧн вылыс судтаын, кык ӧшиня ичӧтик жырйын, мӧвкъяліс лӧз табак тшын. Некымын бӧра улӧс, кыз кока важ нога пызан да шкап — ставыс на, тыдалӧ, керкаса купеч-кӧзяиныслӧн вӧвлӧм эмбурыс, кодӧс мырддьылісны комынӧд воясӧ. Бумагаясӧн тыр пызан сайын пукаліс кузиник голяа, векни пельпома, балябӧжланьыс топыда шыльӧдӧм юрсиа мужичӧй. Мышсайса стенас стеклӧа рамаын югыд погона Сталинлӧн портрет. Шӧйӧвошӧм Евлампия Ильинична нинӧм эз гӧгӧрво, мыйла сійӧ, олӧма нывбаба, ковмӧма тайӧ тӧдтӧм мужичӧйыслы, коді видзӧдіс аньлань кутшӧмкӧ ёсь, посни синъясӧн; эз видзӧд, а быттьӧ напаръяӧн розьӧдіс сылысь повзьӧм сьӧлӧмсӧ. Гашкӧ, Иваныс ловъя либӧ тӧдӧ сылысь туйпомсӧ тайӧ кӧин видзӧдласа мортыс?

— Ме следователь Лапин, — чирӧм гӧлӧсӧн шыӧдчис сійӧ. — Кора вочавидзны тіянӧс менам юалӧмъяс вылӧ.

Нывбаба эз ӧшйы инас, эз тӧд, кытчӧ и воштыны кияссӧ. Та вӧсна и ӧтарӧ лӧсьӧдыштіс ныр вывсьыс ӧчкисӧ.

— Тыр ним-ов? — чернила дозйӧ зургыліс перӧсӧ Лапин, лӧсьӧдчис пасъявны воча кывъяссӧ.

— Эг тай кыв, мый юалінныд?

— Омӧля кӧ кыланныд, пуксьӧй матӧджык. Кыдзи, мися, овныд?

— Морохина.

— Нимныд?

— Евлампия.

— Овнаыд?

— Ильинична.

— Пол?

— Кутшӧм пол? — пырсӧ эз гӧгӧрво инсьыс вошӧм аньыд.

— Нывбаба, мися, али мужичӧй ті?

— Енмӧй-мамӧй! Аддзанныд жӧ, нывбаба.

— Ентӧг, гражданка Морохина, ентӧг, ті абу вичкоын. Кор, кутшӧм воын чужинныд?

— Тысьӧча ӧкмыссё ӧтиӧд воын, декаб витӧд лунӧ.

— Кӧні?

— Сыктывкарын.

— Сэк сійӧ эз шусьы Сыктывкарӧн. Мен, гражданка Морохина, колӧны точнӧй ӧтветъяс.

— Усть-Сысольскын, сідзнад.

— Кутшӧм национальностьыд?

— Коми.

— Социальнӧй происхождение?

— Батьӧ вӧвлі пӧжарникӧн.

— Сідзкӧ, гижам «из рабочих». Партийнӧй?

— Абу.

— Образование?

— Помавлі педтехникум.

— Кутшӧм кывъяс тӧданныд?

— Кужа сёрнитны комиӧн и рочӧн.

— Кӧні уджаланныд?

— Школаын. Велӧда начальнӧй классъяс.

— Заграницаын вӧвлінныд?

— Кутшӧм али заграница, война бӧрас ӧтчыд на-й лэччылі карӧдз.

— Наградаяс эмӧсь?

— Эм. «За доблестный труд в Великой отечественной войне» медаль эм. Ме Шордін сельсӧветса депутат, и кӧсъя тӧдны: мый могысь ті ставсӧ тайӧс юасянныд? — Евлампия Ильиничналӧн косьмис вомыс, окота ньылыштны вом тыр ва, но следовательлӧн пызан вылын графиныс вӧлі тыртӧм.

— Тайӧ абу юасьӧм, а тайӧ допрос, гражданка Морохина.

— Кутшӧм сэтшӧм мыж нӧ вӧчи, мед менӧ допроситны? — ку письыс кутіс петны нывбаба.

Вочавидзӧм пыдди следователь ӧзтіс папирос, кутіс юасьны водзӧ:

— Кыдзи шулісны верӧстӧ?

— Верӧсӧс? А ті мыйкӧ тӧданныд менам верӧс йылысь? Господи! Морохин Иван Никифоровичӧн шулісны.

— Кор сыкӧд аддзысьлінныд медбӧръяысьсӧ?

— Война ӧзъян воад и муніс пронт вылад, тадзи жӧ юль тӧлысь вӧлі. Нелямын коймӧд воын, гожӧм помланьыс, воліс бӧръя письмӧыс. Частьсяньыс юӧртлісны: вошис пӧ без вести. Дас ӧти во нин дӧвуйта.

— Тіян верӧсыд, гражданка Морохина, воӧн-джынйӧн служитіс немечьяслы. Сэтшӧмъяссӧ Сталин ёрт шуис предательясӧн. А кӧні местаыс предательяслы? Лагеръясын!

— Предатель? Менам Иван предатель? — сьӧлӧмас кутчысис нывбаба, мырдӧн крепитчис, мед эз усь улӧс вывсьыс. — Менам Иван, сідзкӧ, лагерын? Лӧж, ставыс тайӧ лӧж!

— Да, лӧж. Заключённӧй Морохин пышйис лагерысь. Ас бӧрсяыс нуӧдіс нӧшта некымын лагерникӧс. Зонаысь петігӧн виисны кык охранникӧс, босьтісны налысь ӧружие, паськӧмнысӧ — вӧчисны нӧшта ыджыд преступление. Ковмис котыртны спецотряд, мед кутны либӧ бырӧдны пышйысьясӧс. Лагерник Морохинӧс талун асыв отряд вӧтӧдіс, но ловйӧн эз сетчы — сійӧ лыйсис. Ме тайӧс лыдди отчётысь, кодӧс кырымалӧ спецотрядса командир капитан Соболев.

— Йӧймӧданныд тай ті менӧ, следователь ёрт, — вежӧрсӧ воштан выйӧдз воис Евлампия Ильинична.

— Йӧйманныд али он-ӧ — сійӧ тіян делӧ, — кӧдзыда чӧвтіс следователь, ӧдзӧссӧ восьтлӧмӧн шыӧдчис дежурнӧй дінӧ: — Ме тшӧктылі корны врачӧс.

— Сійӧ тані нин, виччысьӧ тіянсянь индӧдъяс, — кыліс дежурнӧйлӧн гӧлӧс.

Пышйысьӧс кутӧм да бырӧдӧм йылысь став документыс вӧлі нин дась, сӧмын колісны кырымпасъяс гӧтырсяньыс да врачсянь. Евлампия Ильинична аслас кырымпасӧн вынсьӧдас, мый морт шойын сійӧ тӧдіс ассьыс верӧссӧ — Иван Никифорович Морохинӧс, а врачлӧн кырымпасыс коліс кыдзи медэкспертлӧн. Воӧма медся опытнӧй врачыс, Инесса Рудольфовна. Вужйыс сылӧн эз вӧв комиысь, петлӧма Поволжьеса немеч рӧдысь, а веськалӧма войвылӧ комынӧд воясӧ. Шордінӧ воис войнаӧдзыс, и бура нин тӧдіс коми кыв. Кыдзи помнитӧны шордінсаяс, Инесса Рудольфовна пыр татшӧм: ичӧтик тушаа, тэрыб восьласа, дженьыда тшӧтшӧдӧм еджыд юрсисӧ топӧдӧма гребёнкаӧн. Верӧс ни, челядь ни сылӧн эз вӧв, и сиктын этшаӧн тӧдісны воддза олӧм йывсьыс. Удж кузя ёртъясыслы висьтасьлӧма, верӧсӧй пӧ усис комын ӧкмысӧд во помын финнъяскӧд косьясын, а гӧтрасьлӧмаӧсь врачас на велӧдчигӧн. Пыдди пуктана врач Инесса Рудольфовнаыс, сиктсаяс пырджык зільӧны веськавны асланыс нёрпалӧмъясӧн сы дінӧ. Война воясӧ, да и кусӧм бӧрас нин, чукӧртлывліс сиктса аньясӧс клубӧ, сетліс сӧветъяс, кыдзи видзчысьны сійӧ либӧ мӧд висьӧмысь, кутшӧм турунысь да кыдз позьӧ вӧчны сёян-юан. Волывліс школаясӧ, тӧдмавліс челядьлысь дзоньвидзалунсӧ. Первой классын велӧдчигӧн кутшӧмкӧ ичӧтик трубкаӧн водзсяньыс и бӧрсяньыс кывзыліс и Ӧльӧксан Попвасевӧс.

Бокысь воӧмъясыдлӧн медыджыд маетанас век вӧлі оланін корсьӧм. Некымын патера нин вежліс и Инесса Рудольфовна. Бӧръя кык восӧ патеруйтіс ӧтка мужичӧй ордын, шуисны немӧй Миколӧн, коді уджаліс промартельын часі дзоньталысь мастерӧн. Мортыс гыр кодь зумыд да ён, паськыд сьӧд синкымъяса, тшӧкыд сьӧд юрсиа, гӧрба ныра и зэв визув карӧй синъяса; быдлаӧ киподтуя, но немӧй. Сылӧн керкаса ӧти жырйын и оліс Инесса Рудольфовна. А тӧдмасьлісны тадзи. Ӧтиысь, во куим сайын, Миколай сетчис висьӧм улӧ. Сетчис сӧмын сы вӧсна, медым аддзысьлыны Инесса Рудольфовнакӧд, код вылӧ важӧн нин кыйялӧ синъяснас, но шуны нинӧм оз вермы. Бур кӧть, кужис гижны и лыддьысьны. Сьӧрас гижӧдторъя бумагаӧн и муніс больничаас. Пӧрччысис гӧгйӧдзыс, врачыд бергӧдлӧмӧн кывзіс кыдз пу кодь топыд вир-яя мужичӧйӧс, но некутшӧм висьӧм эз казяв. Миколай ымзігтыр нюмдыштлӧ, врачлӧн синмӧ и видзӧдӧ, сэсся и мыччис бумагатӧ. Мӧдыс пыр и нуӧдіс гижӧдсӧ син пырыс: «Инесса Рудольфовна. Лок ме ордӧ овны, эм менам лӧсьыд жыр, ог кут босьтны тэсянь некутшӧм деньга». Бумага мӧдарас врачыд пасйис: «Пасибӧ. Думыштла».

Во чӧж думайтіс Инесса Рудольфовна, тыдалӧ, полӧм кутшӧмкӧ вӧлі. Абу ӧд нутреч, а тыр вир-яя нывбаба сійӧ. Друг да кутчысьлас Миколайыскӧд? И друг да сьӧктас? И друг да немӧй кагаӧс чужтас? Век жӧ веніс полӧмсӧ врачыд, вуджис Миколай ордӧ. Гозъя моз-ӧ олісны — некод эз тӧд. Оз ӧд ді вылын овны, быдтор на кывсяс да йӧзасяс. Войнабӧрса воясад быд мужичӧй — кӧть немӧй, кӧть кок пӧла, мед сӧмын эз вӧв добратӧм — донъявсис зарни мешӧк дон. И ӧдвакӧ вермис лоны сэк кутшӧмкӧ сёрни муслун йылысь. Олыштан пӧ да мусман — тадзи шуӧмыс, пӧжалуй, медъёна лӧсяліс сійӧ кадыслы.

А ӧні ки тырыс ключьяса сержант нуӧдіс Евлампия Ильиничнаӧс да Инесса Рудольфовнаӧс шой куйланінӧ. Нарвывса поконикын Евлампия Ильинична пыр и тӧдіс ассьыс верӧссӧ. Кияснас шылькнитіс Иваныслысь кӧдзыд плешсӧ, зарвидзысь ус-тошсӧ, и воштіс садьсӧ...

Ӧльӧксан да Валера вель дыр ӧтьведайтчисны, кор жӧ воссяс Евлампия Ильиничналӧн кильчӧ ӧдзӧсыс. Бӧрдысь сьӧлӧма нывбабаӧс гортӧдзыс вайӧдіс Инесса Рудольфовна. На бӧрысь керкаас пырисны и зонкаяс. Ӧльӧксан мыччис письмӧсӧ велӧдысьлы, и босьтчис висьтавны асъя аддзылӧмторсӧ... Суседкаыс ордӧ локтіс и Прокӧ Лида. Ӧні нин кык нывбаба кыдз мый вермисны лӧньӧдісны Евлампия Ильиничнаӧс. Но верман-ӧ сӧмын мелі кывйӧн личӧдны мортлысь та ыджда шог-печальсӧ — оз, оз сюрны сэтшӧм кывъясыс. Инесса Рудольфовна ветліс, тыдалӧ, больничаӧ и вайис кутшӧмсюрӧ лекарствояс. Унаӧн волісны тайӧ рытас Евлампия Ильинична ордӧ. Разӧдчалісны коркӧ вой шӧр гӧгӧрын. Эштылісны кольччыны вой кежлас тӧварыш пыдди и Прокӧ Лида, и Инесса Рудольфовна, но мӧдыс быд ногыс пыксис: мый лоны пӧ лоӧма нин, мунӧй да шойччӧй гортаныд.

Асывнас следователь Лапин ӧлӧдіс милицияса дежурнӧйӧс: ӧкмыс часын пӧ гражданка Морохина мед вӧлі сылӧн кабинетын. Нуӧдны-ӧ водзӧ допроссӧ али Микипер Иванӧс дзебӧм йылысь панас сёрнисӧ — та йылысь тӧдіс сӧмын ачыс следователь. Тӧрытъя допрос йывсьыс гортас висьтасигӧн Евлампия Ильинична шуис: следовательыс пӧ, надейнӧ, кӧин-мамсянь, а абу коми нывбабасянь. Збыльысь, мыйкӧ вӧлі кӧин сямаыс Лапинлӧн этшын. Но милицияса начальствоысь ӧтдор Лапин йылысь Шордінын некод нинӧм эз тӧд. Да и ӧдвакӧ кодлыкӧ окота вӧлі мыйкӧ тӧдны кутшӧмкӧ следователь йылысь. Век жӧ колӧ пасйыны: нелямын коймӧд воын кызь квайт арӧса Лапин лоис лейтенантӧн. Сэк, кор штрафнӧй батальонъясӧс мӧдӧдлісны атакаӧ, бӧрсяньыс сулалісны заградительнӧй отрядъяс. Ӧти татшӧм отрядын и вӧлі командирӧн лейтенант Лапин. Штрафникъяслы эз позь бӧрыньтчыны. Коді бӧрыньтчыліс либӧ джӧмдыліс атака дырйи — на кузя восьтлісны би заградотрядса пулемётчикъяс. Мӧд ног кӧ: асланым салдатъяс шырисны ассьыным жӧ салдатъясӧс. А командасӧ сетлісны коммунист Лапин кодь ыкша командиръяс.

Евлампия Ильиничнаӧс корны мунісны кык милиционер. Мыйла кыкӧн? Лапин ӧлӧдіс: кутас кӧ пӧ пыксьыны, вайӧдӧй кык морт костӧ босьтӧмӧн, кыдзи арестанткаӧс. И кильчӧ, и керка ӧдзӧсыс вӧлі пӧдса, но пытшкӧссяньыс каличтӧм. Тотшкӧдчисны ӧти ӧдзӧсӧ, мӧдӧ — некод эз шыась. Милиционеръяс, кыкнанныс том йӧз, пырисны керкаас, сувтісны порог дорас. Кӧтшасса пу крӧватьын гатш куйліс кӧзяйка.

— Здравствуйте, Евлампия Ильинична! — ӧти вомысь чолӧмасисны погона молодечьяс.

Чӧв-лӧнь. Ӧшинь стеклӧӧ нӧйтчигтыр дзизгис гут.

— Узьӧ, — шуӧ ӧти милиционерыс, — колӧ садьмӧдны.

— Евлампия Ильинична, пальӧдчӧй! — тшӧктана гӧлӧсӧн шыӧдчис мӧдыс. — Милицияӧ, следователь дінӧ корисны.

Нывбаба куйліс вӧрзьӧдчывтӧг — еджыд ковтаа, сьӧд юбкаа, кокас ас кыӧм вурун носкиа. Кияссӧ пуктӧма морӧс вылас, и оз сет некутшӧм олан пас.

— Абу кӧ ловъя-а... — майышмуні ӧтиыс.

— Кулӧма! — нывбабалӧн косіник кӧдзыд киӧ инмӧдчыліс мӧдыс, перйис покончалӧн кын чуньяс костысь кутшӧмкӧ бумага. Тайӧ вӧлі верӧссяньыс, Микипер Ивансянь, письмӧыс. Керкасьыс петігӧн милиционеръяс паныдасисны Инесса Рудольфовнакӧд...

Кык лун мысти Морохин гозъяӧс дзебисны Шордінса кладбище вылӧ, гортъяссӧ пуктісны орччӧн ӧти гуӧ, воськов-мӧд сайын гуыс и Илля пиныслӧн. Колльӧдісны медбӧръя туйӧ став сиктӧн, а олысь лыдыс Шордінын артавсис сэк куим сюрс сайӧ. Кладбище вылӧдз ветлісны и Ӧльӧксан Попвасев, Валера Попов да Ян Мамонтов. Колльӧдчысь йӧз вылӧ милициялӧн занавесалӧм ӧшинь пыр куритчигтыр видзӧдіс следователь Лапин, кодлы сиктсаяс бӧрынджык сетасны прозвище «вампир», коми ног кӧ, «вир юысь».

Покончалӧн киысь гуӧм письмӧсӧ милиционеръясыд сэки вайисны следовательлы. Майор Лапин лыддис Микипер Иванлысь письмӧсӧ ӧтчыд дай мӧдысь, кӧть и кывзыліс нин, кор гораа лыддис сійӧс уличвывса йӧзлы Макар Толь. Кодӧскӧ коліс мыжавны тайӧ антисӧветскӧй письмӧсьыс. А кодӧс? Макар Тольӧн лыддьӧм бӧрын письмӧас гижӧмторйыс кывсис сикт пасьта. Тайӧ, тыдалӧ, лоис помканас, мый Морохин гозъяӧс дзебны петіс та мында йӧзыс. Эз тӧр ку пиас майор Лапин, и ассьыс скӧрлунсӧ веськӧдіс Макар Толь вылӧ. Государстволы паныд пропагандаысь 58-ӧд статья серти пуксьӧдлісны йӧзӧс некутшӧм судтӧг, следовательясӧн дасьтӧм бумага серти, наградаяс тӧд вылӧ эз босьтлыны. И сэтшӧм бумагасӧ Макар Толь вылӧ дасьтіс следователь Лапин. Лун-мӧд мысти кывсис, Макар Тольӧс пӧ пуксьӧдӧмаӧсь, мӧдӧдӧмаӧсь Вылыс Човйӧ.

...Ветымын коймӧд вося мартын кувсис Сталин. Вождьӧс дзебан лунӧ, март 5-ӧд лунӧ, Инесса Рудольфовна чужтіс кагаӧс — шочиник сьӧд юрсиа зонкаӧс. Вайсигас бабитчис Прокӧ Лида и кагаыслы лоис гӧгиньӧн. Нимтісны зонкаӧс Эдуардӧн. Немӧй Микол да патеранткаыс некодысь нин эз дзебны, мый найӧ лоисны гозъяӧн.

Кос соя вождьлӧн кувсьӧм бӧрын странаын небзьыштісны законъяс, бырӧдісны МВД-лысь сідз шусяна Особӧй совещаниеяс, выльысь кутісны видлавны пуксьӧдӧм йӧзлысь делӧяс. Эз чӧв ов и Макар Толь. Сійӧ гижис зэв кузь шыӧдчӧм и мӧдӧдіс Коми АССР-са Верховнӧй судӧ. Шыӧдчӧмас посклоннӧ гижис ассьыс воюйтан туйсӧ, индіс боевӧй наградаяссӧ, пасйис: ме пӧ тышкаси фронтъяс вылын Сӧветскӧй Рӧдина да Сталин вӧсна, и ковмас кӧ, некор ог жалит ассьым олӧмӧс. И со, выль 1954-ӧд восӧ Макар Толь пасйис гортас, Шордінын, морӧсас медальясӧн. Сэсся и гӧтрасис: вайис кык челядя дӧваӧс. Тюрьмаыд, тыдалӧ, бырӧдӧма мортыдлысь том нывъяс дінӧ окочлунсӧ. Шордінсаяс эз дивитны, а мӧдарӧ, ошкисны дӧваыдкӧд ӧтлаасьӧмсӧ. Вӧліны и сэтшӧмъяс, кодъяс эз эскыны, мый Макар Толь та бӧрти дугдас кырсасьӧмысь. Ладнӧ, петкӧдлас кадыс.

Сійӧ жӧ вося гожӧмнас Инесса Рудольфовна да немӧй Микол райисполкомлы вузалісны Шордінысь керкасӧ и кианыс ичӧт кагаӧн лэччисны овны карӧ. Сэтысь, местаыс шусис Парижӧн, ньӧбисны пелькиник пу керка ӧшинь улас град йӧрӧн да пывсянӧн. Миколай пырис пельтӧмъяслӧн ставроссияса обществоӧ и регыд лоис сэн ас мортӧн. Гозъялы вӧлі нимкодь, Эдуардыс быдмӧ дзоньвидзаӧн да. Кузь нэм да бур шуд сылы!

Евлампия Ильиничналысь керкасӧ аслас баланс вылӧ босьтіс сельсӧвет. Бур ногӧн кӧ, сэтчӧ позис овмӧдны сиктӧ воысь выль специалистъясӧс либӧ кык семьяӧс, но ньӧбис керкасӧ уна пача райком и разис пес вылӧ.

4

Воддза моз ёртасьӧны Ӧльӧксан Попвасев да Валера Попов: ӧтлаын вуграсьӧны, войколавлӧны асланыс чомйын. И жалитӧны, оз нин вермыны гӧсьтитӧдны свежӧй чериӧн ассьыныс радейтана велӧдысь Евлампия Ильиничнаӧс да. Кык друг быдмисны-нюжалісны, помалісны сизимӧд класс. Ӧльӧксанлӧн свидетельствоын кӧ арифметикаысь, алгебраысь, геометрияысь да физикаысь пасйӧма «пять», то Валералӧн тайӧ предметъяссьыс — «три» да «четыре». Валера ни ӧти оз вежав ёртыслӧн бур отметкаяс вылӧ, аслас ӧд эм жӧ «пятьясыс» — историяысь да географияысь, а сідзжӧ коми кывйысь да литератураысь. Гожся сэзь войясӧ Ӧльӧксан пукалӧ Эжва кыр йылын, киас енэж картаа книга серти енкӧласьыс корсялӧ кодзувъяс да кодзув чукӧръяс. А Валера видзӧдӧ вугыр шатинъяс бӧрся, — кутас кӧ чериыс дэбӧдчыны, мед ас кадӧ лэптыны вугырсӧ. Книгасӧ Ӧльӧксан Попвасевлы козьналіс школаса директор: бура велӧдчӧмысь. Уна шензьӧдантор нин тӧдмаліс зонмыд тайӧ книгасьыс.

— Вӧлӧмкӧ, талун кӧ кусас ставлы тӧдса Юрйыв кодзув, — висьталӧ ёртыслы Ӧльӧксан, — то ми, Му вылын олысьяс, тайӧ кусӧм кодзувсӧ кутам на аддзыны нӧшта нёльсё ветымын во чӧж. Та дыра локтӧ тайӧ кодзувсяньыс Му вылӧдз югӧрыс. А тӧдан, Валера, кымын кодзув миян юр весьтын? Сё ветымын миллиард!

— Кор нӧ лыддьынысӧ вевъялін? — шешъялӧ Валера.

— Метӧг лыддьӧмаӧсь.

— Кодъяс?

— Сюсь йӧзыд вӧвлӧмаӧсь му пуксьӧмсяньыс. Ой-ёй нин важӧн, античнӧй мирса астрономъяс на лыддьылӧмаӧсь. Найӧ жӧ и чукӧра кодзувъясыслы аслыспӧлӧс нимъяссӧ сетӧмаӧсь. Быд ним казьтылӧ морт олӧмысь уна сюрс восайса лист бокъяс, шуӧны найӧс древнегреческӧй мойдъясӧн либӧ Элладалӧн мифъясӧн.

Кывзіс-ӧ Валераыс ёртыслысь сёрнисӧ — код тӧдас, но Ӧльӧксанлӧн кыв йылын сӧмын енэж да кодзувъяс. Шонді бергӧдчӧм бӧрын, июнь помын, заводитӧны чинны лунъяс. Тувсов войясӧ кӧ позьӧ лыддьысьны би ӧзтывтӧг, то июльын нин войясыс пемыдрудӧсь. Быттьӧ неважӧн на Утка туйвывса кодзувъяс вералісны, сявкйисны кӧдзыд югӧръяссӧ кыськӧ зэв ылысянь, а со тай, найӧ кыпӧдчӧмаӧсь нин тӧдчымӧнъя вылӧджык енкӧлаас. Утка туй медвылӧ кыпӧдчылас арнас. Шордін весьтӧдз эськӧ оз жӧ во, но Ӧльӧксан Попвасевлы сэк сійӧ кажитчӧ медся матынӧн, кӧть и сылӧн кок увсянь медматысса кодзулӧдз кыксё сизимдас вит сюрс пӧв ылынджык шондіӧдз серти. Жалитӧ Ӧльӧксан, Утка туйыс оз тыдав кильчӧ вывсяньыс да. Керканыс лунӧ бана: катыдладорыс ыджыд пача кык жыръя, кывтыдладорас роч пача, гӧбӧча и пӧлатя, кузь лабичьяса ӧти ыджыд жыр. Утка туйыс нюжгӧдчӧма асыв-войвывсянь рытыввылӧ, сідзнад, медбурасӧ тыдалӧ стын бӧжладорсяньыс.

Ӧльӧксан регыд кутіс тӧдны нимъяссӧ да кокниа аддзыны прӧстӧй синлы тыдалана кодзув чукӧръяс. Сійӧ жӧ вося гожӧмнас кык другкӧд топыдджыка кутіс ёртасьны и Ян Мамонтов, коді вуджис нин дасӧд классӧ. Ян, кӧть и райкомса секретарлӧн пи, эз пуксьы вылӧ, зілис, мед нинӧмӧн эз торъяв сиктса мукӧд зонъясысь. Вуграсьны мунігӧн Ӧльӧксан да Валера чукӧстлісны тшӧтш и Янӧс. А кор тӧдмаліс, мый Ӧльӧксанлы кӧвъясьӧма «енэж висьӧм», ӧтиысь вайис сылы бинокль — абу театрын видзӧдана и абу военнӧй, но дас куим пӧв матыстана.

— Тӧдлас кӧ батьыд? — повзискодь весиг Ӧльӧксан.

— Оз тӧдлы. А тӧдлас кӧ, менӧ оз вид, ме абу нин челядь... Сӧмын эн вошты, лун-мӧд мысти бӧр босьта.

Тайӧ шуӧмнас Ян, тыдалӧ, век жӧ, тӧдчӧдіс, мый сійӧ абу нин Ӧльӧксан да Валера кодь зонка, а верстьӧ зон нин. И вӧлі нӧшта ӧти ошйысянтор: сійӧ ёна лыддьысис, медрадейтана книгаясӧн вӧліны война йылысь романъяс. И ёртъясыскӧд ӧтлаын пукалігӧн Ян сяммыліс висьтавны лыддьӧмтор йывсьыс; висьтавліс сідз, быттьӧ сёрнитіс сӧмын на видзӧдӧм кутшӧмкӧ кинофильм йылысь. Ыджыдджык ёртыслӧн висьтасьӧм бӧрын окота лоліс лыддьыны сійӧ жӧ книгаяссӧ и Валералы да Ӧльӧксанлы. Торйӧн нин воисны сьӧлӧм выланыс «Весна на Одере» да «Белая берёза» — кыкнан романыс война йылысь. Сійӧ кадас война йылысь книгаяс да кинофильмъяс и петісны медсясӧ, ӧкмыс во на ӧд и колис кусӧмсяньыс. Эз вӧв гӧгӧрвоана ӧтитор: миян салдатъяс да командиръяс кӧ вӧліны ёна сюсьджыкӧсь да повтӧмӧсь немеч серти, кыдзи гижӧны романъясын да петкӧдлӧны киноясын, то мыйла усисны Шордінсьыс сы мында мужичӧйыс, тшӧтш и Валералӧн да Ӧльӧксанлӧн батьясныс?!

Ӧтиысь, ю кыр йылын бипур дорын пукалігӧн, зонъяс казьтылісны Микипер Иванӧс — кык во тырис сылӧн кувсьӧмсянь. Овлӧны здукъяс, кор Ӧльӧксанлы сэтшӧм окота ошйысьны Микипер Иванӧн козьналӧм сімлытӧм пуртнас, но кутӧ сетӧм кывсӧ: некодлы на эз петкӧдлы.

— Эз кӧ вӧвны война вылад тэнад, Валера, да менам батьясным, немечтӧ, гашкӧ, сэк эг и вермылӧй, — тадзи донъялӧ усьӧм батьяснысӧ Ӧльӧксан. Сэсся, чӧв олыштӧм бӧрын, содтӧ: — Дай Микипер Иваныд абу полысь вӧвлӧма, кык воысь дырджык воюйтӧма, сэсся вӧлисти пленад шедӧма...

Ян эз жӧ кольччы бокӧ:

— Менам бать пронт вылад эз вӧв, но тылын уджалысьястӧг вермӧмыд эськӧ эз шед.

— Важӧн нин эг вӧлӧй Евлампия Ильиничналӧн гу вылын, — бергӧдіс сёрнисӧ Валера. — Кор ветлам?

Зонъяс воисны ӧти кывйӧ: ветлыны поконича-велӧдысьлӧн гу вылӧ аски. Сідзкӧ, поклон сетасны оз сӧмын Евлампия Ильиничналы, но и Микипер Иванлы тшӧтш.

Дерт, том йӧзлӧн гожӧмыс колис эз сӧмын чери кыйӧмӧн, книга лыддьӧмӧн да кодзувъяс бӧрся кыйӧдчӧмӧн. Ковмис и картупель пуктыны, и мудйыны, и куртны да юр кыскавны, пес поткӧдлыны... Ӧльӧксанлӧн ыджыдджык вокыс петаліс отпускӧ и куимысь ӧтлаын ветлісны сюмӧд кульны. Чорыд зэръяс дырйи сараяс письтывліс войтваыс и ковмис вежны некымын тьӧс, а тьӧс улас вольсавны паськыд пластъясӧн сюмӧдсӧ. Керкаыс эськӧ зумыд, но лӧсьӧдыштнытӧ кыткӧ да кыткӧ век колӧ. Олан керкаыд ӧд морт кодь жӧ, ловъя сійӧ, морт моз жӧ и пӧрысьмӧ. Колӧ, мед пытшкӧсыс и ортсыыс мортлӧн моз ён да мича вӧлі.

Вӧр посёлокъясын кӧ олан руыслӧн бурлань вежсьӧмыс ёна нин тӧдчис, сикт-грездъясад этша на мый вӧрзис. Ветымынӧд вояс шӧрын пыр на унаӧн вӧліны сиктсьыд пышйысьясыд. Гӧльлун вылӧ видзӧдтӧг, Шордінса крестьяна эз дурка овны. Пос тшупӧдъясыд и кильчӧыд век чышкӧма, порог дорсянь кӧтшас ӧшинь дорӧдз уна сера джодждӧраяс, енув пельӧсад ӧбразъяссӧ кытшовтӧдӧма синмӧ чеччана ки чышкӧдӧн, крӧватяд пушыд юрлӧсъяс — тшӧтш жӧ мичаа вышивайтӧм вевттьӧд улын. Ӧльӧксан Попвасевъяслӧн керка пытшкӧсыс нинӧмӧн эз торъяв мукӧдлӧнысь: ӧти стенын гӧгрӧс, сьӧд репродуктор — бумагаыс дзездалӧма и сёрнитӧ дзизгиктыр; мӧдын — гираа часі — код тӧдас кутшӧм вося, гира бердас тай ножич пысалӧмӧн зэв востера на тотшкӧ-мунӧ-а. Часі ӧтар-мӧдарас кутшӧмкӧ книгаысь нетшыштӧм портретъяс Ворошиловлӧн да Будённыйлӧн. Чукӧртас кӧ Ӧльӧксан, ас семьяыслӧн снимокъясыс эськӧ неыджыд рама тыр лоасны, но мамыслӧн важ чышъянӧ тубыртӧмӧн сундукын куйлӧны. Батьыслӧн на, Пантей Сергейлӧн, куим снимок эм и. Кӧтшас ӧшиньдорса лабичын пӧчыслӧн нистан-печкан да кысян кӧлуйыс. Кык пеля пелькиник ларечын шӧрт тупыльяс, мичаа серӧдӧм ёсь пома чӧрсъяс.

Пельк да гӧль керка пытшкӧсыс Эжва катыдса крестьяниныдлӧн. Керкаад кӧ эм самӧвар да вурсян машина — сійӧ нин озыр семья; а эм кӧ нӧшта и патефон — сійӧ нин ёна озыр. Лыда семьяяс вӧліны сэтшӧмъясыс. Да и кысь озырлуныс трудодень вылад? Комынӧд вояссянь, кор коми крестьянинӧс мырдӧн пӧртісны коми колхозникӧ, му удж вӧчысьыд веськаліс рабствоӧ — кывтӧм пемӧслы моз сылы эз сетлыны весиг пашпорт. Война бӧрын дӧваӧн кольӧм нывбаба-колхозничаяс, кӧть кытчӧ эз индыв бригадир, уджавлісны ныр вылас усьтӧдз, шоча аддзывлісны лун югыдсӧ, сэтшӧм гырысьӧсь вӧліны трудодень тыртан лунся нормаясыс. Субӧта рытӧ йӧз веськӧдлісны рудзмунӧм ки-коксӧ сьӧд пывсянын. Бӧрыннас став семьяӧн пуксьылісны пӧсь самӧвар сайӧ, блюдйысь ырскылісны пӧжӧм йӧла чай. Но эз быд керкаын вӧвлы пӧжӧм йӧлыс, а кампет-печенньӧ йылысь и гаравны нинӧм. Гӧль пызан вылыс дӧва семьяыдлӧн, кӧні абу кыйсьысь-вӧралысь либӧ сьӧм нажӧвитысь. Коньӧръясӧй дай коми дӧваясӧй, уна жӧ-й нуисны ас выланыс тужа-нужасӧ, а кокни олӧмсӧ сідз эз и тӧдлыны.

Нинӧмла вӧлі томнавны кильчӧ ӧдзӧстӧ сикт-грездъясад, тырмымӧн сюйыштны вугъяс палич либӧ гӧлик. Тайӧ эз висьтав, мый Эжва катыдын эз вӧвны гусясьысьяс, а — нинӧм вӧлі ӧта-мӧдныслысь гусявны: Ен-ӧбразыд, джодждӧраыд, улӧс-пызаныд — быд керкаын; укватыд, коколюкаыд, нянь зырйыд, пач лыскыд, шом дозйыд да шом чепляныд, сартас юкалан коса пуртыд — быд пачводзын; картупель пуан ыджыд сьӧд чугуныд — быд печуркаын; шыд-рок видзан гырничыд — быд залавка вылын. А мый позис гусявнысӧ — ен да крам праздникъясӧ новлан юбка-ковтаыд, мича чышъяныд, кулігкежлӧ дасьтӧм кӧм-паськӧмыд да нӧшта мыйсюрӧ — куйліс кок йылын сулалысь жытникса сундукын. Кӧлуйсӧ воз гагйӧн сёйӧмысь киськалӧма ас табакӧн. Жытник ӧдзӧсад, небось, эз ӧшӧдлыны тастӧ, а игнавлісны сійӧс пытшкӧсса дай ортсы томанъясӧн. Пытшкӧссасӧ, гусясӧ, шордінсаяс шулӧны западнӧй томанӧн. Весиг медсюсь гусясьысьыс эз вермыв восьтны жытник ӧдзӧстӧ.

Прокӧ Лидаяслӧн жытникыс керкаыскӧд паныда, ӧшиньсяньыс лӧсьыда тыдалӧ. Да и мукӧдыслӧн сідзи жӧ: абу бокын ни абу стынбӧжын. Сідзкӧ, повлісны йӧзыс кузь киа войтырлӧн пакӧститчӧмысь, сы вӧсна и стрӧитлісны син водзӧджык. Ӧльӧксан пыравлӧ жытникас ӧти могӧн: босьтлыны киас Микипер Иванӧн козьналӧм югыд пуртсӧ. Пуксьылас весиг порог вылас да мыйсюрӧ вӧлалыштас, сэсся бӧр сюяс батьыслӧн пуртӧсӧ и саймовтас медпемыд пельӧсӧ. Жытникыскӧд орччӧн, лунвывладорас, джуджыд кокъяса вирич, кӧні быдтылісны кӧчан рӧсада. Кӧчан улӧ торйӧдлісны васӧдджык сьӧд му, восьсаин, кыті эськӧ гурйыв котраліс тӧлыс. Картупель бӧрын кӧчаныд мӧд вӧлӧга, сэсся тшак — косьтӧмыс и солалӧмыс. Пуӧм кӧчаныд да сола тшакыд пу тшанъясад, улыс кумса кӧзӧдын видзигӧн, оз тшык сёр тулысӧдз.

Со и кольны кутіс гӧрд гобъя да чӧд-пувъя гожӧм, матысмис кисьмӧм льӧмъя-пелыся ар. Илля лунӧ нин, важ йӧзлӧн шуӧм серти, ӧбедӧдз кӧ гожӧм на, ӧбед бӧрын — ар. Лун-мӧд сайын на кӧ байдӧг кодь еджыд кымӧръяс шлывъялісны зэв выліті, кывтлісны весиг тӧв паныд, то ӧні кымӧръясыс рудмисны, сьӧктаммисны и шӧйтӧны сӧмын пӧльтысь тӧв нырыскӧд ӧтлаын. Илля-пророк кык час нин мырддис лун югыдсӧ шордінсалысь. Ӧтарӧ дженьдаммӧ шонділӧн енэжӧд кытшлалан туйыс. Кӧдзалӧ, сьӧктаммӧ лысва. Эрдвывса яръюгыд дзоридзьяс пӧрисны кӧйдысӧ, мед локтан тулыс сетны выль олӧм выль дзоридзьяслы. Август помын мыччӧ алӧй чужӧмбансӧ том баба гожӧм, восьлавны кутас вежон кык и ӧтава вылын йирсьысь сюрукъяслӧн жыннян гӧлӧсӧн шуавны: «Бур урожай тэн, му вӧдитысь!» Паськыдӧсь муясыс шордінсалӧн, вынйӧра ним жӧ и новлӧ ӧтувъя овмӧсыс — «Сталинеч». Неважӧн на, кольӧм тулыс, выль юралысьӧс бӧрйисны. Воддзаыс, ыстысис висьӧм вылӧ да, корис мездыны срок помасьтӧдзыс. Ӧніяыс шордінса, быдӧнлы тӧдса — война бӧрас помавлӧма кык вося совпартшкола, предавліс сиктсӧветын, босьтлісны райкомӧ. Сиктсаяс, кутшӧмкӧ кадсянь велалӧмаӧсь да, шуисны прӧстӧ Игнатьевичӧн. Райкомын уджаліс во кык, и вермис на водзӧ велӧдчыны да быдмыны ыджыд партийнӧй уджалысьӧдз, но морттӧ виччысьтӧг мездісны. И ыджыд пыж вермӧ вӧйны ичӧтик розьысь. Сідз жӧ и лоис. Кодкӧ, лёк вӧчӧм ради, обкомӧ мӧдӧдӧма удтысяна письмӧ: Игнатов Игнат Игнатьевичлӧн пӧ абу моральнӧй правоыс райкомын уджалӧм вылӧ. Сиктъясӧ волігӧн пӧ отсӧг сетӧм пыдди гӧняйтлӧ дӧваяс бӧрся, юӧ самӧкур. Ябедничайтысьыс казьтылӧма весиг кызьӧд вояс, гражданскӧй война кад: Игнатовлӧн пӧ батьыс, прӧзвище сертиыс Тшак Игнат, еджыдъясӧс примитліс няньӧн-солӧн, самӧкурӧн да сола тшакӧн. Та вӧсна пӧ и сибдіс сылы Тшак прӧзвищеыс. Сьӧкыд шуны, мыйта таын лӧжыс да збыльыс, но Игнат Игнатьевич райкомас на уджалігӧн и гӧтрасис. Вайис том гӧтырсӧ бокысь, ӧти ылысса грездысь. А кутшӧм мужичӧй сэки эз каньявлы дӧваяс бӧрсяыд? Ӧд дӧваясыслы вӧлі сӧмын на... кызь-комын-нелямын ар, сы мында жӧ и мужикуловыслы.

Кӧть кыдз, но райком эз шыбит Игнат Игнатьевичӧс. Пайщикъяс сійӧс бӧрйисны сельпоса предӧн, а бӧръя кадас веськӧдліс потребсоюзлӧн заготконтораӧн. И со, гӧра-кӧдза вылӧ петӧм водзвылын, Игнатьевичӧс аслас кабинетӧ корис райкомса первой секретар Ефим Игоревич Мамонтов. Ӧттор-мӧдтор сёрни бӧрын и вӧзйис лоны колхозса юралысьнас. Колхозникъяслӧн собранньӧыс муніс зэв пӧся, йӧз норасисны асланыс олӧм вылӧ. Залас, кытчӧ чукӧртчисны, ӧшаліс гӧрд дӧра вылын ыджыд шыпасъяса гижӧд: «Марксизм-ленинизм знамя улын, Коммунистическӧй партия веськӧдлӧм улын — водзӧ, коммунизмлӧн победаӧ!» И кык быгалӧм нин портрет: Ленинлӧн да Сталинлӧн. Колӧ шуны, «Сталинеч» колхоз Шордін районын пырис шӧркодь овмӧсъяс лыдӧ.

Собранньӧсӧ нуӧдіс правленньӧса шлен, зоотехник Ася Липина, коді война сувтан воӧ помавлӧма Сыктывкарса видз-му техникум. Йӧз дінӧ сибалысь, кыпыд сьӧлӧма нывбабатӧ пыдди пуктісны сиктсаяс — сійӧ мичаа сьыліс да йӧктіс, да и ачыс веж петкӧдлана: сю кольта кодь кыз кӧсаа, сьӧд синкым увсяньыс меліа видзӧдісны дона из кодь лӧз синъяс; кызіник ки-кока да вӧсни коска; кажитчис леторос кодь нюдзӧн, кӧть мыйта он пес — оз чег. Син саяс сідзи и шулісны: артистка Ася. Шордінын вит во чӧж, нелямын кӧкъямыс воӧдз, уджаліс колхозно-совхознӧй театр. Некымынысь ворсны корлісны и Асяӧс: том да мича нывъяслысь рольсӧ и ворсліс. Труппаса гӧтыртӧм на молодечьяс чӧвтлісны синнысӧ Ася вылӧ, да весьшӧрӧ. Артисталісны медсясӧ бокысь воӧмаяс, а Асялӧн эм татчӧс, Шордінса зон Яша — сиктын медбура гудӧкасьысь, орчча керкаын и олӧ. Тулыс-гожӧмын войпукны петігад Яша шутёвтас ныв ӧшинь улын, и Ася пышкай моз жбыркнитас ывлаӧ, кутыштас зонтӧ сойӧдыс и айда: ӧтиыс сяркйӧ-ворсӧ, мӧдыс ливкйӧдлӧ-сьылӧ. Здук-мӧд мысти мукӧд ныв-зон нин на бӧрысь вӧтчӧ. Сё майбырӧй, Томлунӧй! И Асяяслӧн, и Яшаяслӧн мир туйбокса жытник стен тырыс гижӧд: «Ася + Яша = любовь». Челядь тадзсӧ гижалӧны.

Нелямын сизимӧд воын ныла-зонма гӧтрасисны, во мысти Ася ӧтпырйӧ чужтіс кык нывкаӧс — Вераӧн да Надяӧн шуисны. Том мамӧс чолӧмавны гортӧдзыс волісны весиг театрса артистъяс. Режиссёрыс, коді бӧрынджык лоис Коми муын нималана народнӧй артистӧн, жалитана шуис, тэысь пӧ, Ася, вермис лоны ыджыд коми артистка, но... А ӧні пӧ прӧщайтчам, Шордінын пӧ миян служба помасис.

Дженьыд лои Асялӧн верӧсыскӧд олӧмыс. Нывкаясыслы муртса на арӧс тырис, кор колисны батьтӧг, а мамныс — верӧстӧг... Яша вӧтліс ас картасьыс мӧссӧ колхозса стадаӧ тырсьӧдны. Сэні, скӧт йирсянінас, и лои неминучаыс: кувмӧныс люкаліс нырас ыджыд кольчаа ӧш.

Вит во дӧвааліс Ася. Кык челядя мам эз усь сьӧлӧмнас, быд ногыс отсаліс сылы рӧдняыс. Верӧс кулӧм бӧрас мыйкӧ дыра кад кольӧм мысти Ася ордӧ воліс Яшалӧн ичӧтджык вокыс, воліс... корасьны. Жаляддза пӧ тэ менӧ коралан, шуис сэки нывбаба, да и йӧз сёрни пӧ вӧчам, ог пӧ ме пет тэ сайӧ. Бӧрынджык корасян могӧн жӧ Ася дінӧ шыӧдчыліс милицияса офицер, капитан Кочанов, кодлӧн гӧтырыс во сайын нин пышйӧма войвывса карӧ ӧти том морткӧд и оз тӧд туйпомсӧ, ӧнӧдз абу слук ни дук. Кывсьыліс, пышйӧма пӧ капитансянь челядь артмытӧм вӧсна. И тайӧ пӧрйӧ Ася эз сет офицерыдлы некутшӧм лача.

И со, Рӧштво паныда рытӧ, Ася ас гындӧм руд гын сапӧга, пася, ас кыӧм руд вурун кепыся, шоныд руд шалля, восьлаліс южмӧм мир туй кузя кывтыдлань. Бӧрсӧ локтігӧн кежалас мам-батьыс ордӧ пукалыштны накӧд ӧтлаын праздникводзвывса тшай-сакара пызан сайын. Нывкаясыс, кодъяс сӧмын на во мысти пырасны школаӧ, кызвыннас ыджыд мамыс ордын и олӧны. Радейтӧны ассьыныс внучкаяссӧ и пӧль-пӧчыс.

Сэзь енэжыс пӧртмасис кодзувъясӧн, ыджыд гӧгрӧс тӧлысь югзьӧдіс ывла вывсӧ. Кодзулыс уна-уна, и, дзескыдысла ли мый ли, то ӧтилаын, то мӧдлаын югыд би киньяс моз гылалісны муланьӧ. Енлы эскысьяслӧн помасис кослунъясьӧм и медводдза кодзув мыччысьӧмсянь позьӧ нин чӧсмасьны госа сёянӧн. Медтыкӧ пызан вылад вӧлі мый лэптыны-а.

Мый йылысь думайтіс Ася Исус Христослӧн чужан лун водзвылын? Гашкӧ, медводдза муслун йывсьыс? А медводдза муслуннас вӧлі Яша. Гашкӧ, Яшалӧн вок йылысь, коді вӧзйысьліс Ася моньыслы лоны верӧсӧн? Гашкӧ, капитан Кочанов йылысь, код дінысь пышйӧма гӧтырыс? Гашкӧ, мӧвпаліс-гадайтіс выль муслун йылысь? Друг да усьысь кодзувъясыс туналасны сылы мыйкӧ виччысьтӧмтор — сьӧлӧм шаньмӧданаӧс ли, дойданаӧс ли? Гашкӧ-й, медбӧрти, кӧсйис думсьыс: коді медводз паныдасяс тайӧ вежа рытас — мед сылы и мойвиас сьӧлӧмыс. Но мир туйыс тыртӧм, оз вуджрась ни ӧти морт, кӧть и водз на да сикт оз узь. Керка ӧшиньясын ӧзйисны бияс, йӧз рӧштвоасисны гортаныс. Тыдалӧ, Енмыс кыліс Асялысь майшасьӧмсӧ: воськов-мӧд сайын, веськыдвыв туйвежсянь, мыччысис мужичӧй — лэдзалӧм пеля шапкаа, кӧрӧм коска еджыд пася. Ёвкмуні сьӧлӧмыс аньлӧн: кодкӧд бара-й Енмыс вочаӧдіс-а? Ася водзын сулаліс... Макар Толь.

— Толя, тэ али мый? — нямлясьыштӧмӧн, эз тӧд мый шуны, водзджык шыасис нывбаба.

— Ме, Ася, ме. Бур рыт.

— Кывлі, мездӧмаӧсь пӧ тюрмасьыд, а эг на ӧд и аддзысьлӧй, — воча чолӧмасьӧм бӧрын шуис аньыд.

— Аддзылі ме тэнӧ, бокисянь аддзылі. Кытчӧдз оз саяв мыгӧрыд, сэтчӧдз вӧлі видзӧда, а матыстчыны эг лысьтлы.

— Кидмин али мый нывбабаяс дінас, сэтшӧма повны кутін?

— Война вылад немечьясысь эг повлы, а тэысь вот, мыйлакӧ, полі.

— Эн пов, ог курччась, — чӧвтіс Ася.

— Эскы кӧть эн, а ме ӧд тэ йылысь думъясӧн и петі ывлаас. Видзӧда вот тӧлысь вылас, и сэні карнана нывбабаыс быттьӧ тэнад вуджӧрыд, быттьӧ ведра гозйӧн Эжваӧ вала мӧдӧмыд. Со, со, видзӧдлы кӧть, — инмӧдчыштліс Асялӧн сойӧ Макар Толь, кодлӧн ӧтарӧ воссис вомкаличыс.

— Тэнад и метӧг эм, код йылысь думайтнысӧ — томӧсь, ассяньыд быдтысьӧны. Кывсьӧ да, вель уна сикт-грездӧ нин кӧдзӧмыд кӧйдыстӧ, — шусис Асялӧн, и яндзим весиг аслыс лоліс.

— Сы кузя ме грека, но некод водзын абу мыжа. Войнаыд ньылыштіс мужикуловсӧ, а мужиктӧм аньясыд кос дырйи ловъя дзоридз моз жӧ косьмӧны. Енмыс ӧд сы вӧсна и чужтӧма нывбабатӧ, мед морт рӧдсӧ водзӧ нюжӧдны. Човъяд пукалігӧн унатор дум вылӧ усьліс, но пыр ӧтиторйысь полі: мед, мися, Ася Липинаыс эськӧ эз на жӧ верӧс сайӧ пет.

— Серам петкӧдлысь, — артмис Асялӧн. — Менам жӧ кык челядь, кодлы ме колантор.

— Меным колантор! — керыштіс сэтчӧ Макар Толь. — Гӧтрасьны кӧсъя, семья лӧсьӧдны, олӧм овны кӧсъя, комын нёль арӧс нин ӧд мен.

— Збыля сёрнитан али шмонитан-а? — эз эскыссьы Макар Тольлӧн кывъяслы. — Гашкӧ, гажа да... Ноко, пӧльышт мелань.

— Со, Утка туйвывса став ловъя кодзув водзас пернапас чӧвта: радейта ме тэнӧ, Ася! — мужичӧй пӧрччис кепысьсӧ да шапкасӧ и пернапасасис. — Аски мамӧкӧд корасьны локтам... — и пӧльыштӧм пыдди чупнитіс нывбабалысь ымралысь бан боксӧ. — Пуксьысь Рӧштвоӧн, Ася! — и чупнитіс мӧдар бан боксӧ. — Ме кӧсъя, мед тэ лоин мен и асъя, и рытъя кодзулӧн.

— Ёна жӧ збой тэ, Толя, — мужичӧйлӧн меліасьӧмысь эз дӧзмы Ася.

— Эг кӧ вӧв збой, пронт вывсьыд эськӧ эг во морӧс тыр медальнад, — ошйысьыштіс Макар Толь. — Но мый, петан ме сайӧ?

— Кымынӧд нӧ ме лоа? — шӧйӧвошліс нывбаба.

— Медводдза и медбӧръя. Ме некор на эг корасьлы и эг гӧтрасьлы. Он кӧ пет, йи куд улӧ пыра, тӧлысьвывса вуджӧрыд тэнад и аддзылас сӧмын... — сёрнитіс Макар Толь сідз, быттьӧ аньлысь морӧспанювсӧ выя бордйӧн мавтіс. Тадзи и пӧкӧритіс кык челядя дӧватӧ. Лун-мӧд мысти ӧтласисны. Свадьбатӧг. Горькотӧг.

Ӧтияс ошкисны Асяӧс, мӧдъяс дивитісны, коймӧдъяс вежалісны. Кадыс тон петкӧдлас, кутшӧм лоӧ водзӧ олӧмыс выль семьялӧн. Ӧдъя пачын и уль пес сотчӧ. Асяыс, гашкӧ, ӧдъя пач кодь и эм — олӧмсӧ шонтысь да югзьӧдысь. Чусалысь сьӧлӧма кӧ вӧлі, эз эськӧ сы мындаыс коравлыны челядя дӧватӧ. Ыпмунас, бытьӧн ыпмунас Макар Тольыс, и Асякӧд ӧтувъя олан пачыс кутас ломтысьны югыда да жара, сэрапомъястӧг.

Тӧлысь нёль колис ӧтувтчӧмсяньныс, шынякылӧмӧн на тай олӧны-вылӧны-а. Видзӧдӧмпыръяысь, Ася нӧшта на шыльыдджык да мичаджык лоис, колхозникъяс со индісны собранньӧ нуӧдысьӧн. Пукалӧ йӧзлы воча бобув сера ситеч ковтаа, сьӧкыд, зэлыд нёньясыс куйлӧны пызан дорыш вылас, вот-вот ганьгӧдасны пызан пӧвсӧ. Балябӧжас гартовтӧм кыз кӧсаыс юрсьыс на ыджыдджыкӧн кажитчӧ. Кыдз сӧмын кутӧ та мында юрсисӧ вӧсньыдик голяыс. Бурлак зонъяс чатӧртчӧмӧн видзӧдӧны Асялань, дульнысӧ ньылалігтыр нюлӧны вом дорнысӧ: со ӧд кутшӧм налӧн зоотехникыс — артистка дай ставыс! Оз весиг кывны найӧ, мый йылысь и сёрнитӧны собранньӧ вылас. Пызанкӧд орччӧн гӧрд дӧра эжӧда трибуна, сэтчӧ и петавлӧны сёрнитысьяс. А медводз висьтасис колхозса юралысь: вель уна лыдпас вайӧдіс, ним-вичнаныс казьтыліс медбура уджалысьясӧс, сэсся и тырмытӧмторъяссӧ ок уна лыддьӧдліс. Медбӧрти, корис мездыны асьсӧ предалӧмысь, «по состоянию здоровья» пӧ. Сёрнитісны комиӧн, но корсюрӧ, мед ёнджыка тӧдчӧдны мӧвпсӧ, роч ногӧн шулісны.

Асякӧд орччӧн пукаліс районас медыджыд чина мортыс, Ефим Игоревич — лӧзӧдз бритӧм косіник бан бокъяса, ёсиник тшӧкаа, мудзӧм синъяса, небыд, лабутнӧй сёрниа. Сійӧ и вӧзйис предпуӧ Игнат Игнатьевичӧс — дженьыдика висьталіс олан туйсӧ. Нимсӧ шуӧм бӧрын залын пукалысьяс шызьылісны, быттьӧ мазі поз пузувтісны, но сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны: татшӧм ног ошкисны али кулитісны вӧзйӧмасӧ. Клопайтӧмъяс эз кывны. Зал помсянь кыліс том мужичӧйлӧн гӧлӧс:

— Ме вӧзъя предӧ Ася Липинаӧс! Тӧрытъя «Вӧрлэдзысь» газетын Асялӧн портрет, а уліас гижӧд: Шордін районса медбур зоотехник пӧ...

— Без шуток! Тані абу концерт! — кыпӧдчылӧмӧн рочалыштіс Ася, орӧдіс мортыслысь водзӧ висьталӧмсӧ. — Лӧньыштӧй, водзӧ нуӧдам собранньӧ.

Но том мортлӧн шуӧмас эз вӧв некутшӧм шмонь. Газетлӧн мӧд лист бокас вӧлі Асялӧн портрета ыджыд очерк. Гижӧд помас кырымпас: В. Амосов, миян спец. корр. Лӧньӧм бӧрын нуӧдысь сетіс кывсӧ Игнат Игнатьевичлы. Сійӧ висьталіс аслас медводдза могъяс йылысь, а сёрнисӧ помаліс кывъясӧн:

— Кутам зільны сы вӧсна, медым вочасӧн мездысьны пуста трудоденьясысь; быд трудодень вылӧ унджык кутам мынтыны нянь, кӧрым, деньга. Абу нин ылын сійӧ кадыс, кор кутам мынтысьны сӧмын сьӧмӧн!

Зал гораа кекӧначис. Мужичӧйяс гартыштісны чигарка: коді махорка, коді ас табак-самосад. Сынӧдас мӧвкъяліс нӧгыль тшын, но нывбабаяс эз ропкӧдчыны, ӧд ныр пытшкӧснысӧ гильӧдіс... мужик дук.

— Коді сы вӧсна, медым «Сталинеч» колхозса юралысьӧн бӧрйыны Игнатов Игнат Игнатьевичӧс, кора лэптыны кинытӧ! — кыліс Асялӧн шыльыд гӧлӧсыс.

Лэптісны ставӧн. Вӧлі-ӧ сійӧ мортыс, коді коркӧ гижліс обкомӧ Игнат Игнатьевич йылысь соритана-удтысяна письмӧсӧ, висьтавны сьӧкыд.

Медбӧрти босьтіс кыв райкомса секретар. Сійӧ сёрнитіс видз-му овмӧс юкӧнын партиялӧн нырвизь йылысь, чолӧмаліс Игнатов ёртӧс юралысьӧ бӧрйӧмӧн, и собранньӧ помасис.

Енэж помын, вӧр-пу весьтас, куньтырасис шонді. Шордінын ыджыдаліс Тулыс. Туӧм Эжва весьтсянь, кӧні чукӧрӧн тивъялісны каляяс, пӧльыштліс лун тӧв. Ю кузя катіс джуджыд шолга йылын шпорӧдчысь гӧрд флага катер, кыскис ас бӧрсяыс сьӧкыд баржа. Правленньӧдорса джуджыд, паськыд вожъяса льӧм пу улын сулаліс шӧр тушаа, юрдзиб вылас пӧлыньтӧм картуза мужичӧй — гач кокъяссӧ сюйӧма гудӧк мек моз куснялӧм сапӧг гӧленяс, пинжаксӧ кутӧ сой кусынь вылас. Тайӧ вӧлі Макар Толь, — виччысис гӧтырсӧ. И со, правленньӧ кильчӧ вылын мыччысис сьӧд юбкаа, бобув сера ковтаа Ася — ачыс ставнас бобув кодь... Пыр и казяліс верӧссӧ. Том ныла-зонма моз кутчысисны ки на ки и азыма варовитігтыр руньгисны паськыда ойдӧм Эжвалань. Налы, кыкӧныслы, ӧтлаын босьтӧмӧн, сӧмын на квайтымын вит ар, но бура нин тӧдӧны олӧмыслысь юмов и курыд кӧрсӧ. Курыдыс, пӧжалуй, вичмис унджык на. Ӧтиыс удитіс нин мунны ыджыд войналӧн ад пыр, мыжтӧг веськавліс тюрмаса наръяс вылӧ, а мӧдыс кадысь водз воштіс аслас вир тусьяслысь батьсӧ. Мед жӧ налӧн водзӧ олӧмын Эжваыс моз туас шудлун да ӧта-мӧднысӧ радейтӧм!

5

Бипурйын пӧжалӧм картупель дукӧн ӧвтыштіс сентябр. Лунъясыс мичаӧсь да шоныдӧсь на, а войясыс сэзьӧсь, ӧвадтӧмӧсь, ыркмунӧм сынӧдыс кӧдзӧдыштӧ лов пытштӧ. Иоанн Предтеча Креститель ӧлӧдӧ лэбачьясӧс: зэвтыштлӧй пӧ борд вечикнытӧ, регыд тіянлы ковмас петны кузь туйӧ, эновтлыны чужан мунытӧ. Семен лунӧ вежон кежлӧ бара на волас баба гожӧм, тшӧктас регыдджык помавны став му выв уджъяс, а то быдтасъясыд вермасны веськавны лым улӧ. Баба гожӧмлӧн медводдза луныс кӧ кымӧртӧм, арыс лоӧ шоныд. Дерт, оз век збыльмы важ йӧзӧн казялӧмторйыс, но унджыкысьсӧ тадзи и овлӧ. Мӧдлапӧлын, ойдлана паськыд видзьяс вылын, зымвидзӧны уна пинькоста зорӧдъяс, быттьӧ берегас шыбитӧм джуджыд баржаяс. Сикт мышкын, синнад судзтӧм ыб вылын, тӧрыт на кӧ кылісны варов гӧлӧсъяс, сярвидзисны сизим кольтаа сю чумалияс, быттьӧ кытшӧ йӧктыны петӧм кузь сарапана аньяс, то талун сэні чӧв-лӧнь. Зато уджыс пуӧмӧн пуӧ гумла вылын: вартӧны нянь. Катыдпомын, Эжвалань котӧртысь ичӧтик ю кыр йылын, кыптӧны выль стрӧйбаяс, кӧні кутасны видзны гырысь и посни пемӧсъясӧс. Игнатьевичлы эз кут тырмыны луныс: колӧ вевъявны волыны бригадаясӧ, артасьны контораын, сёрнитны МТС-кӧд техника уджӧдӧм йылысь; бумага бӧрся бумага воӧ райкомсянь, корӧны то ӧтитор, то мӧдтор йылысь отчётъяс. Сэсся и, Игнатьевич, кыдзи юрсиктын колхозса пред, век районса веськӧдлысьяслӧн син улын. Тайӧ нӧшта на содтӧ сылысь кывкутӧмсӧ.

Ася Липинаӧс аддзылӧмаӧсь больничаысь, волӧма петкӧдчывны гинекологлы. Нӧбасьӧ. Макар Толь виччысьӧ пиӧс: Рӧдиналы пӧ нӧшта ӧти салдатӧс козьнала немечьясӧс вермӧмсянь дас во тыригкежлӧ. Нимсӧ нин думыштӧма — Виктор, мӧд ног кӧ, вермысь-победитель. Лоас кӧ нывка, оз жӧ кут шогавны, Люба ним сетасны, мед семьяаныс лоӧ куим мича ним: Вера, Надежда, Любовь. Ачыс, Макар Тольыс, важ мозыс орсын уджалӧ, сӧмын шочджыка командировкаас ветлӧ-а. Водзті кӧ кыскӧмӧн кыскӧ вӧлі ветлынысӧ, то ӧні мӧдарӧ — сӧмын гортас. Гортсьыс мусаыс нинӧм абу, гӧтырсьыс да. Веськыда висьтасьӧ Макар Толь, нинӧм дзебтӧг: Асякӧд пӧ ме пӧт и код. Верочкасӧ да Наденькасӧ аслас туйӧ пуктӧ и, кӧть и асьсӧ Толя дядьӧн шуӧны. Да и некыдзи мӧд ногыс, нывкаясыс ӧд Яковлевнаяс, овныс эськӧ Макар Тольлӧн кодь жӧ да — Липинаяс. Татшӧм ова семьяыс Шордінад уна.

Джуджыд штакетника йӧрын аслас олӧмӧн олӧ милиция. Лунвыв бана ӧшиньясӧд пырӧны следователь Лапинлӧн жырйӧ ыркалысь шонділӧн нэриник югӧръяс. Пызан вылыс тыр кыз папкаясӧн, сэні жӧ «Казбек» папирос пачка. Лапин ветлӧдлӧ пельӧсысь пельӧсӧ, видзӧдлассӧ чӧвтлӧ стенын ӧшалысь Генералиссимуслӧн портретлань, и вождьыд читкыртыштӧм мудер синъяссӧ пыр ӧтарӧ кодзлӧдлӧ сы бӧрысь. И весиг кулӧм бӧрас, кӧть воӧн-джынйӧн нин куйлӧ Мавзолейын Ленинкӧд орччӧн, Сталин кажитчӧ сылы ловъяӧн — и велӧдысьӧн, и повзьӧдчысьӧн.

Талун Лапин корис аслас кабинетӧ военкоматса офицер, лейтенант Климукӧс. Вежон кык сайын районысь босьтісны рекрутӧ морт комынӧс, лэччӧдісны грузотаксиӧн Княжпогостӧдз — Комиысь став рекрутсӧ чукӧртанінӧ, кысянь и разӧдасны частьясӧ. Сэтчӧдз колльӧдіс том йӧзӧс лейтенант Климук. Эз кӧ вӧвны кык ичӧтик звездаа погонъясыс, ачыс на нинӧмӧн эз торъяв армияӧ босьтӧм зонъясысь. И Княжпогостын лоис виччысьтӧмтор: Климуклӧн группаысь вошис ӧти морт, овыс Жикин. Шордінса военкоматын татшӧмторйыс абу на вӧвлӧма. Климук эз ӧшйы инас, поліс чорыд кывкутӧмӧ асьсӧ вайӧдӧмысь. Латшкӧс тушаа, мугӧм чужӧма военком кывзіс Климуклысь висьтасьӧмсӧ и эз эскы аслас пельяслы: армияӧ мунігкості вошис призывник?! Филатов эз кыпӧд гӧлӧссӧ, вӧчис кывкӧртӧд:

— Мортыд абу ем, аддзам.

Военком Филатов сэк жӧ звӧнитіс сиктсӧветӧ, корис тӧдмавны, аддзылісны-ӧ чужан грездсьыс сэтшӧмтӧ мортӧс, висьталіс и лоӧмторсӧ. Рытгорувнас сиктсӧветсянь юӧртісны, Жикинӧс пӧ грездсаясыс абу аддзылӧмаӧсь.

— Ковмас шыӧдчыны милицияӧ, — Филатов синъяссӧ чӧвтліс лейтенантлань. — Ачыд мун сэтчӧ и висьтав ставсӧ спути-спуть.

Милицияса начальник ордын пукаліс тшӧтш и следователь Лапин. Сійӧ и корис лейтенант Климукӧс ӧтлаын ветлыны Жикинлӧн чужан грездӧ — Раскеркаӧ... Ылӧ пышйыны ли дзебсьыны пӧ сійӧ эз вермы. Грездас позис воӧдчыны подӧн, вӧлӧн, ва туйӧн, весиг самолётӧн. Ӧткымын сикт-посёлокӧ Шордінсянь лэбаліс чача кодь ЯК-12. Майор Лапин да лейтенант Климук Ыбдор сиктӧдз, кӧні и сельсӧветыс, воӧдчисны самолётӧн. Сэсянь Раскеркаӧдз, верст вит лоӧ, мунісны няйт, лошсьӧм туй кузя подӧн. Помасис сораса вӧр и мыччысис шӧрас кильчӧа, пемдӧм-воймӧм стенъяса, ыджыд стына медводдза керка. Майӧг-потшӧса йӧрын баксігтыр ризъялісны ыжъяс; лэбулын заппес, сюмӧд черпушкаа юкмӧс. Чӧв-лӧнь, оз кыв весиг понлӧн увтыштӧм. Водзын нӧшта керка-мӧд, и грездыс помасьӧ. Лейтенант синнас лыддис керка лыдсӧ: дас ӧти. Став сертиыс тӧдчис: кусӧ олӧмыс парма шӧрӧ пуксьӧм тайӧ грездас, коді шусьӧ Каганович нима колхозлӧн бригадаӧн.

Воӧм гӧсьтъяс вочаасисны кык том нывбабакӧд, кодъяс, тыдалӧ, локтӧны вотчанінысь. Кыкнанныслӧн ньӧрйысь кыӧм кӧрзина тыр чунь пом гырся пемыдгӧрд пув.

— Кодъясӧс нин вайӧ Енмыс миян ош гуӧ-а? — шыасис ӧтиыс, воӧм льӧм кодь сьӧд синъяса, воӧм пувйыс кодь кисьмӧм вом доръяса, лӧсьыдик мыгӧра нывбаба. — Кыв йыв гиляліс да кысь, мися. Со тай, туй йӧз локтӧны.

— Кымын олысь нӧ тіян «ош гуын»? — юаліс погонтӧм лейтенант, коді Лапин моз жӧ гражданскӧй паськӧма, сӧмын фуражкаыс офицерлӧн кодь.

— Кымын и эм? Позьӧ вед чунь вылын лыддьыны, — сёрнитіс сійӧ жӧ аньыс. — Вайӧ чӧсмасьӧй пувнас, а ме сы кості лыддя. Ӧти кадӧ тай, наперво, миян бригадаын уджалысьыс кызь сайӧ вӧлі-а. Ӧні морт вит-ӧ-квайт нин и колим колхозникыд, став арлыдасӧ артыштӧмӧн. Томджыкъясыс вот ме да Машӧ нин и колим, мукӧдыс пышйисны — коді водзджык, коді бӧрынджык.

— Кытчӧ пышъялісны? — варов ань вылӧ видзӧдіг юаліс Лапин, чукъя чумансьыс тусь-мӧд вомас чӧвтіс.

— Коді районса посёлокъясӧ, коді войвывса стройкаяс вылӧ. Миян грезд нима выль вӧрпункт неважӧн воссис, сэтчӧ кодсюрӧ сетчисны. Визир кузя кӧ, Раскерка посёлокӧдзыс верст нёль и лоӧ. Ӧні вед тані джын керкаыс пуста, некод абу олысьыс. Брӧвъялӧм ӧшиня керкаясыс повзьӧдчысь кодьӧсь. Грездным эсійӧ керканас и помасьӧ, войнаӧдзыс кык та кузя вӧлӧма-а. Коркӧ, зэв важӧнсӧ, кык овмӧс и вӧвлӧма тан, кыськӧ Чердыньысь пӧ кержакъяс волӧмаӧсь. Сэсся нин ыбдорсаяскӧд ӧтувъя семьяяс котыртӧм бӧрын выль керкаяс кыптасны. Война вылад кызь мужичӧй мунлӧма, бӧрсӧ кыкӧн и воӧмаӧсь.

— Кержакъясыс ӧнӧдз на эмӧсь? — юаліс Климук. Ачыс сійӧ роч вужйысь, но коминас лӧсьыда сёрнитіс.

— Корсюрӧ шулӧны на кержакъясӧн, а асланыс обычай серти олысьыд ӧдвакӧ нин кодкӧ эм. Менам верӧсӧй, шонъянӧй, кержак рӧдысь жӧ вӧлі, но сэтшӧмыс нинӧм эз вӧв: юліс и куритчыліс, куим чунь помӧн юрбитліс, а эз кык чуньӧн.

— Мыйла нӧ шонъян? — унджыктор кӧсйис тӧдны Лапин.

— Ытванас Шордінсьыд пызь вайигӧн пыжныс путкыльтчӧма, кыкӧн вӧйисны да шойныс эз и сюрлы. Кор? Ветымын кыкӧд вося тулыснас. Пырамӧй, туй йӧз, ме ордӧ, пувъя йӧлӧн верда, сола тшакӧн да. Эсійӧ и эм менам керкаӧй, медся выльыс.

— Гашкӧ, пырам и эм, кокнымӧс веськӧдыштам, — восьса сёрни вылӧ кӧть и скуп, тайӧ пӧрйӧ водзмӧстчис следователь.

— Ме ачым Ыбдор сиктысь, абу татчӧс, челядьлы садикын воспитательницаӧн уджавлі. Тайӧ выль керкаас и вайӧдіс менӧ мужикӧй. Бӧр кӧсъя мунны чужан сиктӧ, мамӧ ордӧ, пока гажтӧмысла сьӧлӧмӧй эз пот. Тані некодӧс воспитайтнысӧ.

— Тані и збыльысь вермас потны, — кайтыштіс Лапин.

— Мен да Машӧлы, — пӧдругаланьыс юрнас довкнитіс варов аньыд, — кыклы ӧти кавалер вӧлі, дай сійӧс салдатӧ босьтісны.

— Гриша Кӧсьтатӧ али мый тэ шуан? — сюйсис сёрниӧ Машӧ.

— Сійӧс, дерт. Кодӧс сэсся?

— Но и Анна жӧ тэ. Кӧсьтаыд нӧ кутшӧм сійӧ кавалер, миянысь ар дасӧн томджык да, — довкӧсмӧм гӧлӧсӧн шуис Машӧ. — Сэсся и, век самӧкурӧн дінсьыс паркйӧ, сыкӧд и окыштчынысӧ зывӧк.

— Эн окась дай, код тэнӧ тшӧктӧ окасьны. Ме дінӧ тай оз пондысь, маті берегӧ ог сибӧд да.

— Ог кӧ сыкӧд, кодкӧд сэсся окася? Гӧтрася пӧ ме тэкӧд.

— Гӧтрась дай.

— Вачелядьыскӧд?

— Дас ӧкмыс арнад зонмыд сюра мужик нин.

— Ог гӧтрась, нӧрӧвитла аслым коддьӧмӧс. Письмӧяс кӧсйис гижны армиясяньыс Гриша Кӧсьтаыд, а кытчӧкӧ прӧпадитӧма, корсьӧны пӧ... — татчӧ тшӧкмуніс Машӧ, и вомас быттьӧ ва босьтіс, ланьтіс.

Пӧдругаяс сёрнитісны дзик восьсӧн, мый вӧлі кыв йыланыс, сійӧс и ортсӧ лэдзисны. Тӧдтӧм дядьӧясыд пыр и ылӧсалісны: сёрниыс мунӧ Константин Жикин йылысь, кодлысь туйпомсӧ туявны и локтісны найӧ. Но ассьыныс могсӧ чуйдыны эз тэрмасьны.

— Абу дасӧн, а ӧкмыс арӧн томджык Кӧсьтаыд! — бӧрынджык стӧчмӧдіс Анна, коді сьӧд синъяснас «лыйліс» то Лапинӧс, то Климукӧс.

Аньяслы, сідзнад, кызь кӧкъямыс арӧс. Кыкнанныс гӧрд пышына кӧтіаӧсь, кызіник кокчӧръяса коканыс уна сера вурун чулкияс. Важиник, быгалӧм чышъянныс пельпом выланыс. Окота сёрнитны и сёрнитны тайӧ тӧдтӧм мужичӧйясыскӧд, кодъясӧс, тыдалӧ, чайтісны вотчыны воысьясӧн, дай шоча овлӧны татшӧм аддзысьлӧмъясыс. Орччӧн моз кыліс гӧлӧс:

— Мамӧ! Мамӧ!

Йӧз чукӧрлань котӧртіс ар нёля зонка.

— Кодныдлӧн нӧ? — юаліс Климук.

— Менам, менам тая ӧшпиыс, — шыасис Машӧ. — Ок ӧд збой, кӧть и дзӧля на, дзик нин порсь начкысь кодь. Локта, дитя, локта.

— Кодлӧн нӧ лоан, шань пиыс? — зонкалысь шырӧм юрсӧ шылькнитіс Климук, и командировкаӧ новлӧдлан сумкасьыс перйис китыр печенньӧ.

— Макал Тольлӧн да мамӧлӧн. А тэ кодлӧн лоан?

— Мамӧлӧн да батьӧлӧн жӧ. Нимтӧ висьталан?

— Киліл.

— Молодеч, Кирилл Анатольевич.

— Макар Тольыс нӧ кыдз татчӧ веськавліс? — шенмуніс Лапин.

— Тіян моз жӧ вотчыны воліс, — ылӧдчытӧг висьтасис Машӧ. — Татчӧ унаӧн волывлӧны вотчынытӧ, кыйсьыны и, оз сӧмын шордінсаяс, но и мукӧд сиктсаяс. Лун куим-нёльӧдз вотчӧны, ыджыд пестерӧн ваялӧны вотӧстӧ. Мырпом и чӧд эм, ас пув и турипув, ягсер и ельдӧг, ставыс зэв матын. Макар Толь мӧдысь на кӧсйис волыны, а сідз эз и мыччысьлы сэсся, оз и тӧд весиг, мый сылӧн пи быдмӧ татӧн. Ми тіянӧс нулам Аннакӧд сэтшӧм местаясӧ, кӧні вотӧсыс медся дзуа. Лун-мӧд, и ас пувйыд кутас нин киссьыны. А ӧні ме гортӧ муні; Анна, вайӧдлы тшӧтш миян ордӧ гӧсьтъястӧ, рытыс вед кузь лоӧ.

— Эштӧдчы да ачыд на волы.

Гӧсьтъяс пӧрччисны плащнысӧ, пуксисны кильчӧвывса лабичӧ куритчыны. Анна ноксьыштіс горт гӧгӧрыс, тыдалӧ, пелькӧдчыштіс, и мыччысис мужичӧйяс водзӧ: вышивайтӧм морӧса ковтаа, сьӧд юбкаа, мыш вылас люньвидзысь кузь да кыз кӧсаа. Шоча эськӧ тшапитчылӧ, да и некодлы, но Ен праздникъясад вӧччывлӧ. Сувтас зеркалӧ водзӧ да ачыс аскӧдыс сёрнитӧ, думсьыс виччысьӧ, мед эськӧ кодкӧ бӧрсяньыс тшапнитіс да чабралыштіс некодӧн нёнявлытӧм морӧссӧ. Оз, некод оз тшапнит ни оз чабрав, зеркалӧысь аддзӧ сӧмын ассьыс шог синъяса мыгӧрсӧ.

— Ме бӧра-водз Кержак Гришъясӧ петала. Талун Богородицалӧн чужан лун, а Ен праздникъястӧ водзті пасйылісны аскура пызан сайын, гажмӧм бӧрад ок и сьывлісны да йӧктылісны.

Здук-мӧд мысти Анна воис гортас киас парта самӧкурӧн, корис гӧсьтъясӧс керкаас. Но енув пельӧсӧ пуксьытӧдз пӧ, а сэні сёян пызаныс, медводз колӧ тӧдмасьны.

— Сиктын менӧ шуӧны Емель Аннаӧн, и тані тадзи жӧ, а садикса челядьыд ыдждӧдлісны Анна Емельяновнаӧн.

— Георгий Евгеньевич, — висьтасис Климук. — Бать-мам и чой-вок шулісны и ӧні шуӧны Жораӧн.

— А ме — Владимир Ильич, — морӧсас тапнитіс Лапин.

— Ой, кутшӧм мича тіян ним-вичныд, дзик Ленинлӧн кодь, — вашъяліс кӧзяйка.

— Менам чужсьӧма сюрс ӧкмыссё дас сизимӧд воын, октябрын, буретш революция лунъясӧ. Вот и шуӧмаӧсь менӧ Володяӧн, дерт жӧ, Ленин ним кузя.

Анна вайис пызан вылӧ гранъя куим стӧкан, коръя пуӧм картупель, чегъявтӧг солалӧм кыз яя ельдӧг, кык тасьтіын руалысь яя шыд, пу паньяс, некымын рача нянь.

— Матыстчӧй, нуръясьӧй, сӧмын на пачысь кыски, — шуис сійӧ. — Кӧть и мужик рутӧг ола, скӧтсьыд эг на лэдзчысь, сьӧкыд эськӧ ӧткӧныдлы да. Мӧс видза, яй вылӧ ӧшпи быдта, нёль ыж выйим. Поставкаястӧ эськӧ и личӧдыштісны, но уна на лоӧ сдайтны. Йӧв и яй поставкаӧс ме тырті нин. Лишалана йӧвсьыс нӧк да вый вӧча, сэсся посёлоксалы вузала. Куш кӧ вед овны трудодень вылӧ, пасьтӧгыд колян. Некодлы юнысӧ да, аскуртӧ ме ог вийӧд, кужа эськӧ да. Ковмас кӧ, сійӧ бурыд век сюрӧ.

Пуксисны пызан сайӧ. А кор кӧзяйка кутіс восьтны сулея вомысь дӧра пробкасӧ, Лапин ӧлӧдіс:

— Пасибӧ, Анна Емельяновна, няньӧн-солӧн примитӧмсьыд, но винатӧ эн кисьтав. — Чӧв олыштӧм бӧрын содтіс: — Ми вед абу вотчысьяс, ми служба вылынӧсь.

— Владимир Ильич, ме тіянӧс вотчысьясӧн эг и чайт. Вотчысьыд Георгий Евгеньевичлӧн кодь мича пуражкаӧн вӧрад эськӧ эз лок. Сэсся и, тӧрыт сельсӧветса секретар татчӧ воліс, юасис, эг-ӧ аддзылӧй тайӧ лунъясӧ Гриша Кӧсьтаӧс. Висьталіс да, эз эскыссьы: салдатас нуигӧн пӧ кытчӧкӧ вошӧма.

— Да, тайӧ збыль, — тӧдчӧдіс Климук. — Сы могысь и ми татчӧ воим. Армияысь пышъялысь мортыд дезертир, вермасны пуксьӧдны тюрмаӧ.

— Тіян думысь, сійӧ кӧнкӧ татӧні?

— Кодлы сэсся колантор, абу кӧ гортас, — шуис Лапин да воча юаліс: — Анна Емельяновна, коді сійӧ Кержак Гришыс? Абу-ӧ бать Жикин Кӧсьтаыслӧн?

— Бать. Ті нуръясьӧй, нуръясьӧй; часлы, пувъя йӧв вая.

— Ме сідзи и гӧгӧрвои. А гортас тӧдӧны, мый пинысӧ корсьӧны?

— Кыдз нӧ оз тӧдны? Секретарыд пыраліс на ордӧ, ас синмӧн аддзылі. А ӧні менам пыралігӧн Кӧсьта йывсьыс эз весиг казьтыштлыны. Сӧмын Гришаыслӧн гӧтырыс юаліс: кутшӧм бокӧвӧй йӧз пӧ татчӧ воисны?

— Ачыд мый вочавидзин? — ӧтарӧ нуӧдіс сёрнисӧ Лапин.

— Ме тай вотчысьясӧн шуи тіянӧс-а, эз эськӧ веритны да, абу пӧ вотчысь кодьӧсь. Парта самӧкур со водзӧсӧн босьті. Ковмас кӧ пӧ, нӧшта волы, мӧд парта на пӧ сетам, мед пӧ на здоровье юӧны.

— Кодкӧ ӧні эм дінаныс?

— Абу. Кӧсьтаыс медічӧтыс. Кык ныв вӧвлі, найӧ важӧн нин мунлісны тась, верӧс сайынӧсь. Ӧти нылыс Шордінад олӧ.

— Мужиксӧ тӧдан коді?

— Тӧда. Волывліс татчӧ. Мый овыс? Игнатов. Районнӧй газетад юӧртлісны, юралысьӧн пӧ бӧрйӧмаӧсь «Сталинеч» колкозад.

— Игнат Игнатьевич, сідзнад.

— Да, да, усис дум вылӧ: Игнат Игнатьевичӧн и шуӧны.

Климук сёрниас эз сюртчы, паняліс шелькйӧм ыж яя шыд. Век жӧ, ӧтитор эз кажитчы сылы, допрос кодьӧс нуӧдӧ Лапиныс да. Татшӧмторъяссӧ позьӧ юавны и Кӧсьтаыслӧн бать-мамлысь. Али тадзи и колӧ? Шордінса военкоматын во кымын на и уджалӧ Климукыс, но мыйсюрӧ кывліс нин следователь Лапин йылысь. Эз ошканаторъяс кывлы, а мӧдарӧ, нинӧм абусьыс пӧ морттӧ суд скамья вылад вермӧ пуксьӧдны. Збыльысь, Владимир Ильич тайӧ районас лёк славасӧ ас йывсьыс вель нин уна чӧжис. Гашкӧ, абу и Лапин мыжа, а мыжаӧсь асьныс законъясыс, мый быд ичӧтик прӧступкаысь верман веськавны дзескыдінӧ. Но армияӧ босьтӧм мортлӧн пышйӧмыс абу прӧступка, а шоча паныдасьлысь мыж, мыйысь ӧдвакӧ прӧститасны. Эз ӧд весьшӧрӧ босьтчы туявны мыжсӧ милицияса медстрӧг следовательыс.

— Кодарын нӧ керкаыс Кержак Гришыслӧн? — сёян-юанысь кӧзяйкаӧс аттьӧалӧм бӧрын юаліс Георгий Евгеньевич.

— Со, эсійӧ... Насянь водзӧсӧ нӧшта кык керка, но овтӧмӧсь, пӧвъялӧм ӧшиняӧсь, — кӧтшас ӧшинь пыр индіс Анна.

— Ладнӧ, куритчам и ветлам Кержак Гриш ордӧ, — тапнитіс аслас пидзӧсӧ Лапин, и портфельсьыс кыскис югыд кизьяса кучик папка. Анна сэки и казяліс: Владимир Ильичлӧн веськыдладор бек вылас ӧшаліс папкаыс рӧма кобура, тыдаліс пистолетыслӧн сьӧд вороп помыс.

Куритчисны ӧнтая моз жӧ кильчӧвывса лабичӧ пуксьӧмӧн.

— Кержак Гриш гозъя тӧдӧны, мый налӧн вошис пи, и быттьӧкӧ налы веськодь. Ми, тӧдтӧм йӧз, гашкӧ, пи йывсьыс юӧрӧн и воим, а найӧ чӧв олӧны. Абу казьтыштӧмаӧсь Кӧсьта йывсьыс и Анна Емельяновналы. Сідзкӧ, бать-мамыс тӧдӧны пиыслысь туйпомсӧ, — тадзи гораа мӧвпаліс Лапин.

Мужичӧйяс пукалісны на кильчӧ вылас, кор кокниа пасьтасьӧм кӧзяйка петіс ӧшинь улас, восьтіс ывла гу вомсӧ, шоныд пӧ да, мед на оз пӧжсьы сэн картупельыс. Климук водзджык нин казяліс, кыдзи ёртыс кодзлӧдлӧ синъяссӧ джекъя бекъяса том дӧва вылӧ. И нинӧм дивитанаыс тан абу: ӧтиыс гӧтыртӧм, мӧдыс верӧстӧм. А вот ачыс Климукыс кӧть и ёна томджык Лапин серти, гӧтыра дай кык арӧса нывкаӧс нин быдтӧ.

Кадыс матысмис лун шӧрлань, ывлаыс кос да шоныд. Грезд весьтті чукӧрӧн-чукӧрӧн лэбалісны кайяс, гораа тивзісны: тыдалӧ, пӧт кынӧмаӧсь. Анна ӧшинь улас ноксян и колис, кор гӧсьтъяс петісны йӧрысь.

— Но, Георгий Евгеньевич, ветлам нӧсь тьӧзӧ ордад, — шуис сэк Лапин.

— Э-э, Владимир Ильич, сійӧ — Григорий, а ме — Георгий. Сідзкӧ, мен сійӧ абу тьӧзӧ.

— Извинит, лейтенант ёрт, тэ прав: Григорий да Георгий абу ӧти и сійӧ жӧ ним. Анна Емельяновнаыд, тыдалӧ, менӧ слӧй вылысь воштіс.

— Быдтор вермас лоны. Шань, мича, восьса сьӧлӧма нывбаба. И гортас со гӧгӧр пельк да сӧстӧм. Веськыда кӧ шуны, меным мыйӧнкӧ да жаль Анна Емельяновнаыс.

— Сьӧкыд да пемыд на олӧмыс ичӧт деревняясад: абу ни би, ни радио, ни телефон; унаӧн пышйӧны посёлокъясӧ. Со и Анна Емельяновна кӧсйӧ эновтны Раскеркасӧ, шуис тай, мам ордӧ пӧ бӧр муна.

— Майор ёрт, позьӧ юавны тіянлысь ӧтитор? Верманныд и не вочавидзны.

— Юав, Жора, юав.

Тадзи шыӧдчӧмыс кутшӧмкӧ ног быттьӧ матыстіс следовательӧс да лейтенантӧс. Сідзкӧ, позьӧ сёрнитны восьсӧнджык.

— Мужик мортыдлы ӧткӧнтӧ овны, думайта да, абу кокни. А ті вот, Владимир Ильич, ӧнӧдз гӧтыртӧм...

— Ӧти кывйӧн кӧ, арлыда морт нин, а век на холостякала, — Климуклысь шуӧмсӧ орӧдіс Лапин. — Збыльысь, вочавидзны зэв сьӧкыд. Гӧтрасьлі ме, Жора, ӧніяӧс моз помнита сійӧ лунсӧ, кызь нёль арӧс сэк меным вӧлі, невестаӧйлы — кызь. Нелямын ӧтиӧд вося майын ӧтувтчим, а августын муні фронт вылӧ, гӧтырӧс коли мам ордӧ. Нелямын коймӧд воын, кор Курск дорын мунісны вир кисьтана косьяс, мамӧсянь воис письмӧ, кӧні юӧртӧма: Светланаыд пӧ (тадзи шуисны гӧтырӧс) вайис кодсянькӧ кага и муніс аслас бать-мам ордӧ... Вот тадзи... Сӧмын нывбаба да война вермӧны вежны мужичӧйыдлысь характерсӧ, олан сямсӧ. Ладнӧ, коркӧ мӧдысь та йылысь сёрнитам. Тэ том на, тэн унатор колӧ тӧдны. Эм мый висьтавны аслам олӧм, война да органъясын служба йылысь... Ме абу енма морт, но эм кӧ кӧнкӧ райыс да адыс, райӧ ӧдзӧсыс меным пӧдса... Воим, Георгий Евгеньевич. Тайӧ керкасӧ, буракӧ-й, индіс Анна Емельяновнаыд.

— Да, тайӧс.

Керкаясыс пӧшти ставыс ӧткодьӧсь: ӧти судтаӧсь, нёль-ӧ-вит тшупӧда кильчӧ поскаӧсь, ыджыд ӧшинь ув йӧраӧсь. Чӧв-лӧняс кыліс чипанлӧн котсьӧм — тыдалӧ, сӧмын на колькъялӧма; петуклӧн чуксасьӧм — сідзкӧ, кадыс лун шӧр кымын. Лапин кыскыліс зепсьыс чепта часісӧ: да, кадыс дас кык час.

— Ветланныд-мунанныд, туй йӧз! Пырӧй да шойччӧй. Гашкӧ, миян Кӧсьтук йылысь бур юӧрӧн да? — кильчӧ вылас вочааліс мужичӧйясӧс синкымӧдзыс лэдзӧм быгалӧм чышъяна нывбаба.

— Пасибӧ, кӧзяйка. Пи йывсьыд сёрниӧн и воим, ог тӧдӧй сылысь туйпомсӧ да, — водзджык шыасис Климук. — Пышйис пиныд, дзебсис кытчӧкӧ.

— Тӧдам нин, дитяяс, тӧдам. Сельсӧветсьыд волісны да ёна нин юасисны, гашкӧ пӧ, гортад бӧр локтіс да.

— Кытчӧ эськӧ вермис воштысьны, эз кӧ гортад лок? — сюсь синъяснас гӧгӧр ӧтьведайтчис Лапин.

— Ог тӧд, дитяяс, нинӧм ог тӧд.

Пырисны керкаас. Ӧвтыштіс ныр розьтӧ чомрӧдлана аскур дук: гирснитан кӧ истӧг, пӧжалуй, ыпнитас сынӧдыс. Лунӧ бана шӧр ӧшиньдорса лабичын пукаліс паськыд сьӧд ус-тошка, шабді дӧрӧмсӧ зэвтӧм пельпомъяса ён мужичӧй, нырагезйӧн утъяліс ас ноя-ишима тюни. Он и тӧдлы, ковмас колхозыдлы кер лэдзны петны. Ковтӧм гӧсьтъяс чолӧмасисны сыкӧд ки на ки. Кабырыс кӧзяинлӧн ыджыд да чорыд.

— Сёрнитӧй веськыд пеляс, шуйганас оз кыв, — ӧлӧдіс кӧзяйка, коді вӧлі жыр пельӧсын сулалысь важиник шкап кодьыс нёль пельӧса, ӧдва варгылясис. Лолаліс сьӧкыда, восьса вомӧн, кӧні улыс пинь анас, туйбокса верстӧвӧй сісь сюръя моз, тыдовтчыліс дзик ӧти пинь.

— Война вылад кыкысь контузитчылі да омӧля кыла. Кодъяс нӧ эськӧ ті лоанныд? — веськыд пельсӧ йӧзланьӧ чошкӧдіс Кержак Гриш.

Висьтасисны.

— Гырысь йӧз тай вӧлӧмныд, месякӧ вотчысьяс-а. Пӧрысьмыны кутім, миян, гозъялӧн, став надея Кӧсьтук вылӧ, оз кӧ пышйӧд эсійӧ майӧг йыв катшаыс — чуркаа Марьяыс.

— Эн лёка сёрнит! — кыпӧдліс гӧлӧссӧ гӧтырыс, Василисаӧн шуисны. — Эн некодӧс омӧльт!

— Ме збыльтор висьтала. Оз ков мен Марья кодь моньыд. Чуркатӧм гӧтыр на сылы сюрас, Ыбдорад сылы кодь том нылыс пож син мында, — Кержак Гриш мыйыськӧ кутіс майшасьны, шылаӧн розьӧдӧминас весиг емыс эз кут веськавны. — Миритчи эськӧ, Емель Анна дінӧ кӧ сирасис. Анна кӧть и пӧрысь жӧ нин сылы, зато чуркатӧм, оз вод быд вотчысь улӧ.

— Мый нӧ тэ лоин, Гриша? Вежӧгтан али мый Марьясӧ аслад пи дінӧ? Бур йӧз дырйи тадзи сёрнитан... — дыдгыштіс Василиса.

Казялісны кӧзяинлысь майшасьӧмсӧ и следователь, и лейтенант. Сэсся и юаліс Владимир Ильич:

— Кымын арӧс тіянлы, Григорий...

— Иванович, — шӧпнитіс кӧзяйкаыс.

— Кымын арӧс тіянлы, Григорий Иванович? — ним-вичалӧмӧн выльысь юаліс следователь.

— Воыскӧд ӧти кокысь восьлала, ветымын нёль тырис.

— Став пиньыс на вомас, сӧмын кык юр пинь абу, быттьӧ нэм чӧжыс менам вомӧн сёйӧма, — тӧдчис, Василисаыс варов нывбаба, но, мыйлакӧ, бара жӧ ылыстчис пи йывсьыс сёрниысь: — Том дырйи ме эськӧ эг жӧ вӧв татшӧм да, сьӧкыд уджыс тай быд сӧнӧ мӧрччис. Мужикъястӧ война вылад нуӧм бӧрын став сьӧкыд уджыс нывбабаяс да челядь вылӧ ӧшйис. Эмтээсад велӧдісны да, ме дас во кӧлесаа трактор вылад вӧлі. Сё комын нывбаба миянкӧд велӧдчис нелямын кыкӧд вонас, велӧдісны трактористӧ и, шоперӧ и, комбайнёрӧ и, весиг меканикӧ. Зуркыд трактор вылад уджалігӧн и жугӧді коскӧс, гӧгӧр юкалӧ.

— Тырмас лябсьыны, пызантӧ дасьты, гӧсьтитӧд бур йӧзсӧ, — Кержак Гриш дӧмсян кӧлуйсӧ пуктіс бокӧ, чеччис лабичысь. Малыштіс сьӧд сир кодь югъялысь ус-тошсӧ, важӧн нин тшӧтшӧдлытӧм кузь, дзугсьӧм юрсисӧ и, ыджыд да ён, веськӧдчис гӧбӧчлань.

— Григорий Иванович, ми сёйны-юны ог кутӧй, — шыӧдчис лейтенант. — Отсалӧй корсьны пинытӧ, военнӧй службаысь пышъялӧмысь, кыдзи дезертирӧс, вермасны судитны. Вошӧмсяньыс колис вежон, а военкоматӧ эз петкӧдчы.

— Явитчас кӧ, пыр и юӧртам сельсӧветад. Ойя жӧ нин, кутшӧм и бес пырӧма Кӧсьтуклы юрас... Сайд юрӧн эз жӧ вӧч татшӧмтортӧ... — Гришаыслӧн синъясӧ и видзӧдіс Василиса, поліс лишнӧй кыв шуӧмысь.

— Верӧсыдлӧн пищальыс эм? — юаліс следователь.

— Пищальтӧ юалӧны, эм али абу, — мужикыслӧн сойӧ инмӧдчыліс гӧтырыс.

— Вӧрын олам да, эм, дерт, пищальыд. Мӧдарын, пачводз стенын ӧшалӧ, дас квайтӧд калибра, зэв инмана, — Кержак Гриш эз виччысь, мый татшӧм пыдӧ пырас сёрниыс; чайтіс, сёрнитыштасны и мунасны, а со тай, пищаль нин юасьӧны. — Василиса, мун вай да петкӧдлы.

Следователь чегліс пищальсӧ, син пӧвсӧ куньӧмӧн видзӧдліс ствол пырыс, сэсся мыччис лейтенантлы: на пӧ, мед лоас тэ киын, тадзи пӧ лоӧ спокойнӧджык.

— Кӧзяйка, восьтлӧй миянлы жытниктӧ, улыс кумтӧ и пывсянтӧ. Гашкӧ, кӧнкӧ дзебсясьӧ пиныд, да асьныд он тӧдӧй, — корис следователь.

— Локтӧй, локтӧй, видзӧдлӧй, — Василиса пыді горсйысь кыскис ключьяс. — Тэ, Гриша, дӧмсьы, ме ачым петкӧдла, мый колӧ.

Ывлаӧ петісны Василиса, следователь да киас патронтӧм пищаля лейтенант.

Найӧ эз казявлыны и эз аддзыны, кыдзи ас керка пельӧссяньыс читкырасигтыр кыйӧдчис Машӧ. Пувъя чуманӧн гортас пырӧм бӧрын нин сійӧ шай-паймуніс: ӧдвакӧ тайӧ кык тӧдтӧм мужичӧйыс вотчысьяс. Со тай, Кержак Гриш ордын шобсьӧны, дерт жӧ, Кӧсьтаӧс корсьӧны. Гашкӧ, мунны да висьтавны, мый Кӧсьтаыс дзебсясьӧ тані, Раскерка грездын, и куим пӧръя нин сьӧд войсӧ колляліс сы ордын? Оз, оз лысьт. Та йылысь тӧдӧны Кӧсьталӧн и мамыс, и батьыс, мед найӧ и висьталӧны. Чуйдас кӧ Машӧ, Кержак Гриш вермас и мыйкӧ лёктор вӧчны. Сідзи нин скӧралӧ Машӧ вылӧ пиыскӧд кутчысьлӧмысь. И скӧралӧмыслӧн помкаыс абу сійӧ, мый Машӧ арлыдаджык пиыс серти, а дзик мӧдторйын.

Во кык сайын, гожӧм шӧрнас, Василиса висьмис да, нылыс воліс мамысла, Шордінса больничаӧ лэччӧдліс, тшӧтш и Кӧсьта воксӧ босьтліс. Кержак Гриш ӧтнасӧн горт овны кольліс, сэки и пакӧститчисны Машӧыскӧд. Ӧшинь ув йӧр потшӧмысь сетчис нывбабаыд тошкавнысӧ. Ветымын кык арӧса мужикыдлӧн вын-эбӧсыс племеннӧй ужлӧн мында на, эз янӧд асьсӧ Кержак Гришыд. Сэтшӧма чӧстісны ӧта-мӧдыслы, эз весиг рытсӧ виччысьлыны, любӧй лӧсяланаджык стрӧкаӧ гозйӧдчылісны Гриш ордас. Василисакӧд узьлан нэмӧвӧйся зумыд пу крӧватьыс весиг люг-легмуніс, потан лайкан моз дзуртны кутіс. Кад кольӧм мысти, казяліс да, Машӧыд сьӧктӧма. Макар Тольсянь чужтӧм чуркаыслы сӧмын на кык арӧс, кытчӧ мӧдсӧ воштас? И аслыс, и сизимдас вит арӧса ыджыд мамыслы, кодкӧд и олӧны, вӧдня сӧмын и лоӧ. Гырк пытшкӧссьыд кага перйысь-бабитчысьыд быд сикт-грездын эм. Эм и Ыбдорын. Мешӧк картупельысь и перйисны. Ни сьӧктӧм, ни перйӧм йывсьыс Кержак Гришлы эз висьтасьлы. Эз тӧд весиг медбур пӧдругаыс, Емель Анна.

Кӧть кыдз, но оз позь шуны, мый Машӧ быд вотчысь улӧ водӧ. Макар Тольыд вежон чӧж олӧма вотчигмозыс Машӧясын, сэки вот и ылалӧма том аньыд. Гашкӧ, кутшӧмкӧ надея кутіс Машӧыс Толей вылас, чайтіс, кажитчас гӧтыртӧм на мужичӧйыдлы да и коралас на. Но Макар Толь сэки буретш на бурлачитіс и гӧтрасьӧм йылысь некутшӧм думъяс эз вӧвны. Колис кад, и Машӧ ни ӧти эз каитчы Макар Тольлы сетлӧмысь. Мӧдарӧ: питӧгыс, Кириллтӧгыс, гажтӧм эськӧ вӧлі сылӧн талунъя олӧмыс. Вотчысьясыд быд ар узьлывлӧны Машӧясын, но Макар Тольӧс моз матӧсӧ сэсся некодӧс эз сибӧдлы. А Емель Анна, куш кӧ мужикулов вӧзйысяс, оз и лэдз узьнытӧ, анюловтӧ да гозъяястӧ примитӧ-а. Талун тай, мыйкӧ лоӧма да, падъявтӧг и корис гортас тӧдтӧм дядьӧяссӧ-а.

Батьыскӧд мусукасьлӧм вӧсна и кӧдзыд Машӧыс Гриша Кӧсьта дінас. Медводдзаысьсӧ сибӧдіс зонмӧс морӧс бердас сӧмын армияас босьтӧм водзвылын, медсясӧ жаляддза. Машӧ лоис Кӧсьталы медводдза нывбабаӧн, кодкӧд татшӧм топыдасӧ кутчысьліс. Вермис на и гӧтрасьны, да армияыд падмӧдіс. Код тӧдас, ачыс Машӧыс эськӧ петіс али эз. Кыйӧдчӧ ӧні сійӧ горт керка пельӧссяньыс да думайтӧ Кӧсьта йылысь, казьтылӧ сыкӧд кольӧм войся сёрнисӧ. Тэ вӧсна пӧ, Машук, пышйи Княжпогостсьыс. Нопъяс вӧлӧма быдса сулея аскур, петӧма сборнӧй пунктыслӧн ӧграда сайӧ да сэні и юӧма. Сэтшӧм лӧсьыд лоӧма Кӧсьталы, весиг чӧскыд Машӧыс син водзас сувтӧма: куйлан пӧ гатшӧн вир пасьтӧм, киястӧ паськыда шевгӧдӧмӧн, быттьӧ восьса книга, и чуксалан ас дінад. Армияас гортсьыс колльӧдігӧн дӧза уна юӧмыс лоӧма, и грузотаксинад лэччигӧн рекрутъясыд вель ёна ышмӧмаӧсь винанад. Военкоматсянь колльӧдысьыс, лейтенант Климук, пукалӧма машина кабинаын и некодӧс нинӧмысь ӧлӧдны абу вермӧма. Со и чукӧрмӧма вина гагйыс Кӧсьталӧн вир сӧнын чукйӧн, тыдалӧ, весиг биа висьӧм босьтмӧн, белӧй горячкаӧн тай шуӧны. Эз кӧ ӧд биа висьӧм вӧв, эз эськӧ восьса книга моз гатш куйлысь пасьтӧм Машӧыс син водзас лок та ылнасяньыс.

Быдторсӧ ӧні думайтіс Машӧ. Ачыс оз тӧд, мый и вӧчны. Жалитіс зонмӧс, збыльысь кӧ Княжпогостсьыс Машӧ вӧсна пышйис. Водз асывнас сы ордысь муніс Кӧсьтаыс, юр веськӧдны пӧ колӧ. Василисалӧн аскурыд гӧбӧч джадж тырыс, картупельысь вӧчӧ. Быд водӧм водзвылын верӧсыс зыралӧ винанас гӧтырыслысь рушмунӧм коссӧ, юкаланінъяссӧ. Кержак Гриш радейтӧ жӧ, кор Василисаыс ниртӧ-зыралӧ сійӧс. Машӧ эз тӧд, кытчӧ дзебсис Кӧсьтаыс. Вӧрад, дерт, эз мун гажа юрнад-а. Шулӧма Машӧлы: сайкала пӧ да явитча военкоматас, прӧща пӧ кора, мед дзескыдінӧ эз мӧдӧдны. Эз вевъяв палявны Кӧсьта, корсьӧны сійӧс, кӧть и оз тӧдны весиг, кӧні сайласьӧ, гашкӧ и, абу весиг грездас-а. Оз кӧ аддзыны, корсяс стрӧка да, Машӧ бытьӧн вашнитас шордінсалы, мый Кӧсьтаыс дзебсясьӧ кӧнкӧ матын, татӧні.

Василиса ӧтарӧ мужичӧйяс водзвылын варгылясис: жытникас и улыс кумас пыралісны, пывсян ӧдзӧссӧ восьтлісны. Налӧн шычкыртігкості Кержак Гриш сараяс мыйкӧ дыра ноксьыштіс, тыдалӧ, видзӧдліс, ставыс-ӧ лючки-ладнӧ сэн. Чайтіс, оз нин сэсся пырны керкаас, а со тай, бара на сувтісны ӧшинь улас. Дӧрӧм морӧс увсьыс Кержак Гриш перйыліс пу пернасӧ, окыштіс сійӧс: слава тебе Господи пӧ, гашкӧ вед сэсся мунасны жӧ нин. Эз, эз мунны бес котырыд, кайисны кильчӧ вылас. Кылӧ, пырисны сараяс, вӧлисти ёвкмуні сьӧлӧмыс Кержак Гришлӧн. Сарай джынсӧ тыртӧма кос турунӧн, сэні жӧ Кӧсьтукыслы зэвтӧм вон, кыйсян-вӧралан кӧлуй — капканъяс, ботанъяс; изки, тоина гыр, кузь сёр вылӧ гозйӧн ӧшлӧм корӧсь. Ӧти пельӧсын утъяс вылын куйлісны бура гогналӧм пӧвъясысь кык горт да кык крест. Пӧжалуй, ни лейтенант, ни следователь таысь ӧтдор нинӧм сэтшӧмсӧ эз казявны, мый Кержак Гриш петлӧма старӧверъяслӧн вужйысь.

— Кӧсьтаыд куритчӧ? — нем виччысьтӧг юаліс Лапин.

— Кӧзяин вот оз куритчы, а Кӧсьтукным куритчӧ, — пиньтӧм вомсьыс ылькмуні Василисалӧн.

— Табак дукӧн ӧвтыштӧ, — нырас кыскыштіс сынӧдсӧ следователь, восьтыштліс вонсӧ. Босьтіс стен бердас сулалысь вила, пӧв-мӧдысь зутшкерис турунас. «Василиса эз повзьы, эз сыркмун чужӧмбаныс, сідзкӧ, Кӧсьта кӧнкӧ мӧдлаын», — думсьыс донъяліс Лапин. Сарай порог вуджигӧн нин сійӧ друг джӧмдіс, воськов вӧчис бӧрӧ. Ёсь ныриса следовательлӧн юрыс татшӧм здукъясас уджаліс сур пуан пӧрт моз.

— Лейтенант ёрт, нӧрӧвитлы! — кыпыда артмис Лапинлӧн, тӧдчис, юрас воӧма бур мӧвп.

Киас пыр на пищаля, Климук вӧтчис следователь бӧрысь. Матыстчисны сэтчӧ, кӧні куйлісны вевта гортъяс. Лапин сапӧг нырнас йӧткыштіс ӧти горт вевтсӧ — сэні вӧлі сӧмын стружитчан чаг; йӧткыштіс мӧд горт вевтсӧ, накӧсаджыксӧ — сэні гатш куйліс Раскерка грездса ловъя дезертир Константин Жикин.

6

Раскерка грездӧ ветлӧмсянь колис вежон. Лейтенант Климук пукаліс Лапинлӧн кабинетын. Сёрнитісны лӧня, важ тӧдсаяс моз.

А сэки гортйын куйлысь морткӧд сідз эз и артмы сёрниыс. Жикин Кӧсьта вӧлі вач код, эз весиг вермы кыпӧдчыны гортсьыс, кодӧс кулігкежлас аслыс вылӧ вӧчӧма батьыс. Мӧд гортйыс — гӧтырыслы. Ни протокол, ни мукӧд сикас бумага ассьыс, Кӧсьталысь, юасьтӧг дасьтыны эз вермыны. Сӧмын рытгорувнас, шондіыс эз на вӧв лэччӧма, следователь вермис допроситны том Жикинӧс. Юасис овтӧм жыръяс, кӧні ӧшаліс батьыслӧн пищальыс. Сэні жӧ пукаліс и Климук, коді корсюрӧ тшӧтш вочавидзліс юалӧмъяс вылас. Протоколыс лои вель кузь, Кӧсьта висьтасис нинӧм дзебтӧг, дзик жӧ сідзи, кыдзи висьтасьліс Машӧлы ӧти вольпасьын вальмасигӧн. Жикин кырымаліс протоколсӧ, и Лапин саймовтіс аслас кучик папкаӧ. Кӧсьталы киас мыччис милицияӧ коран повестка.

— Прӧститӧй, ме мыжа, — косьмӧм льӧбъясыс тіралісны Кӧсьталӧн, мольыда шырӧм юр пыдӧсас пычкысис пӧсьыс. — Гашкӧ, ме тіянкӧд и лэчча, мамӧ со ноп нин дасьтіс. — Порогдорса ыджыд тураса ноп вылӧ индіс кинас.

— Помӧдз пальӧдчы, и аскомысь мед вӧлін милицияын! — чорыда ӧлӧдіс следователь.

Кӧсьта Жикин, батьыс кодь жӧ зумыд тэчаса, юрнас мыджсис ыджыд кабыръяс вылас и ыджыда ышловзис.

Лейтенант Климуклӧн да следователь Лапинлӧн Раскерка грездын удж помасис. Ӧшинь вылын ойбыралысь кань моз куньтыртӧ синсӧ и арся луныс. Вӧр-пу саяс дзебсяс мичаа лэччысь шондіыс, и руд чышъян павгысяс Раскерка да сійӧс кытшалысь вӧр-ва весьтӧ. Грездӧ пуксяс пемыд чӧвлун: сюся кӧ кутан кывзысьны, быттьӧ кылан весиг кодзувъясыслысь ӧта-мӧдыскӧд варовитӧмсӧ.

Гӧсьтъяс воигкежлӧ Анна сувтӧдіс пузьӧдны кильчӧ вылас ыргӧн самӧвар. Тыдалӧ, сотчис сӧмын на сартасыс, и чукля трубасянь пуритіс би киньяса сьӧд тшын.

— Вой кежлад, гашкӧ, он нин и лэччӧй Ыбдорад да, сійӧн и пукті самӧварсӧ, — шыасис кӧзяйка. — Мӧдарысь дзоля пачсӧ ломтыштлі и, сынӧдсӧ вежышті. Кольччанныд кӧ, эм кӧні узьнытӧ.

— Но кыдз, Георгий Евгеньевич? — ёртыс дінӧ шыӧдчис Лапин. Кӧть и явӧсӧ эз петкӧдлы, сылы окота вӧлі кольччыны тайӧ керкаас.

— Мед сӧмын аскитӧ эг сёрмӧй самолёт вылад-а.

— Мый тэ, лейтенант, вӧляникысь восьлалӧмӧн Ыбдорад часӧн воам.

— Этаті кӧ, вӧрса ордымӧдыс, нӧшта на матынджык, — кинас индіс Анна. — Телега туйыд няйт, а таті кос. Ме асывнас колльӧда тіянӧс, петкӧдла туйсӧ.

— Пасибӧ, Анна Емельяновна, тӧждысьӧмсьыд, — аттьӧаліс Лапин.

— Вӧлі кӧ код вӧсна, тӧждыси эськӧ, некод вӧсна тай вот тӧждысьнысӧ-а, — кайтыштіс нывбаба. Лэптыштліс самӧвар трубасӧ, некымынысь упнитіс-пӧльыштіс шом сотчанінас. Сэсся, збоймӧдчис да, шуис: — Мед эськӧ тюрмаӧ оз жӧ пуксьӧдны Гриша Кӧсьтасӧ.

— Кутам ставсӧ вӧчны закон серти, — Анналы гӧгӧрвотӧма вочавидзис Лапин. Лейтенант ёнджыкасӧ чӧв оліс, ӧд лоӧмторъяс сійӧ лыддис асьсӧ тшӧтш жӧ мыжаӧн.

— Луннас Машӧ котӧрӧн воліс ме ордӧ, висьталіс тіян корсьысьӧм йылысь. Шордінсатӧ пӧ вотчысьясӧн чайті, а шобсьӧны пӧ Кержак Гриш ордын. Кӧсьтасӧ пӧ, надейнӧ, корсьӧны. Кӧсьтаыс пӧ збыльысь татӧні, сӧмын пӧ ог тӧд, кӧн дзебсясьӧ. Корис, мед ме висьталі тіянлы та йылысь, ачыс полӧ Кержак семьясьыс. Ті тай и миянтӧг на аддзӧмныд. Слабог, эз кӧ ло весь волӧмныд.

Важӧн нин Емель Анна эз сувтӧдлы жваркйӧн пуан самӧварсӧ пызан вылас. Сэтчӧ жӧ гӧсьтъясыд лэптісны асланыс сумкаясысь преник-печенньӧ, кампет да чай. Кӧзяйка ваяліс ставсӧ, мый вӧлі ӧтка дӧвалӧн пачводзын. Окота вӧлі чукӧстлыны Машӧ пӧдругасӧ, но Гриша Кӧсьталӧн висьтасьӧм бӧрын эз эськӧ вӧв лӧсьыд пукавны сылы тайӧ йӧзыслӧн кытшын. Пӧтӧлӧксянь ӧшалысь стеклӧа карасин лампа югзьӧдіс Анналысь алӧймыштӧм, шыльыд чужӧмбансӧ, нэриник би югӧрыс лайкъяліс сылӧн сьӧд син аканьясын. Некод эз тӧд, мый йылысь сёрнитны, та вӧсна варовитісны дзик быдтор йылысь, казьтылісны весиг Берияӧс. Кӧзяйка тӧдмаліс нин, мый томджыкыс, Георгий Евгеньевичыс, гӧтыра, а арлыдаджыкыс, Владимир Ильичыс, гӧтыртӧм. Со мыйла, вӧлӧмкӧ, Анна пыр тшӧкыдджыка казялӧ Лапинлысь асланьыс видзӧдлассӧ. Гӧсьтъяс ошкисны кӧзяйкаӧс яя шыдысь и яя ельдӧгысь, нӧкъя шаньгаысь и кеня йӧла чайӧн юктӧдӧмысь. Анналы зэв на и сьӧлӧмвыв ошкӧмыс, Шордінса чина йӧзкӧд ӧти пызан сайын пукалӧмыс да варовитӧмыс.

Анналысь да мукӧд сы кодь арлыдалысь томлунсӧ курзьӧдіс война. Сы пыдди, медым бурлак зонъяс новлӧдлісны найӧс аканьӧс моз ки выланыс, том нывъяс — эбӧстӧмӧсь да нэриникӧсь, вӧрзьӧдлытӧмӧсь да мичаӧсь — мамъясныскӧд тшӧтш гӧрисны и кӧдзисны, агсасисны и вартісны, гӧгйӧдз лым питі собалісны сортовка кер лэдзигӧн. Мужикуловӧс апаліс война, и быттьӧкӧ некодӧс нин фронт вылас нунысӧ, а нёль во чӧж вӧліны синваа колльӧдчӧмъяс, нёль во чӧж воисны усьӧм йылысь юӧръяс. Быд юӧр, бур кӧть лёк, здукӧн разавліс сикт-грезд пасьтаӧ. Ӧд и ыбдорсаяс, и Раскерка грездсаяс олісны ӧти олӧмӧн. Тӧв йылын баддьӧс моз нюкльӧдліс олӧмыс коми аньясӧс, но помӧдз эз чег. Помнитӧ Анна батьыскӧд прӧщайтчӧмсӧ. Да и кыдзи оз помнит, ӧд сэк сійӧ вӧлі нин дас вит арӧса нывкаӧн. Кутліс да окаліс батьыс ассьыс Аннуксӧ, корис отсасьны мамыслы, да эн пӧ ӧбидит ичӧтджык чой-воктӧ, а ме пӧ бӧра-водз — пасьвартам пӧ немечтӧ и, гашкӧ, арнас нин воам гортӧ. Батьыс ёна куритліс ас табак, и Анна ӧнӧдз кылӧ батьсяньыс ӧвтысь табак дуксӧ. Эз, арнас эз во гортас Кӧрман Ӧльӧш Емель; ни тӧвнас эз во, ни тулыснас, а во мысти воис усьӧм йылысь юӧр.

Анна кӧсйис, мед эськӧ гӧсьтъяс куритчисны керкаас, мед войбыд кежлӧ колис ныр розь гильӧдана табак дукыс, но мужичӧйяс петісны пос помас. Сӧмын кыклаын чусалісны лажмыдик бияс: ӧтиыс — Емель Анналӧн, мӧдыс — Кержак Гришлӧн керкаясын. Жырйыс, кӧні кутасны узьны гӧсьтъяс, сідзжӧ сӧстӧм да пельк, и ачыс кӧзяйкаыс шуис сійӧс горничаӧн. Сэні кык крӧвать, ӧтиыс айкасяньыс козин, мӧдсӧ верӧсыс вӧчліс. Кор волӧны Ыбдорса рӧдняыс, эм кытчӧ найӧс инавны. А рӧдвужыс сиктас ыджыд, чой-вокыс челядяӧсь и, сӧмын тай вот ачыс ӧтка пӧтка кодь. Анна ӧзтіс горничаас дзузган би, воднысӧ мед гӧсьтъясыдлы тыдаліс. Сэсся вель на дыр ноксис асладор жыръяс: пызан вывсӧ идраліс, тасьті-пань мыськис. Скӧтсӧ сёӧдӧма, аски асыв бара лудӧ лэдзас, кӧть и лясмунӧма нин ӧтаваыс му бердас.

Вошӧма унмыс Анналӧн, бергалӧ сьӧла-тар гӧна вольпась вылас, чегъялӧ пушыд юрлӧссӧ. Орчча юрлӧс вылын Кысук каньыс, кырсасигас энь каньясыд ёна нин парсавлісны ыджыд синъяса гӧгрӧс чужӧмсӧ, но век ӧтитор тӧдӧ: пӧдруга видзӧ. Кильчӧ ӧдзӧсас сылы тӧрмӧн розь эм, пырас да кузяа нявзӧ, парсалӧ керка ӧдзӧссӧ: восьт пӧ, тайӧ пӧ ме, тэнад Кысукыд локтӧ. А нимсӧ зэв на и тӧдӧ, прӧстӧ кӧ «кысс» шуас, оз и матыстчы. Пырас да порог дорас джумъя пу тасьтіысь йӧв лакас, пуксьӧмӧн лапаяснас косӧдас уссӧ, нюлас лапаяссӧ, вӧлисти чеччыштас кӧзяйка бокас, куткыртчас орчча юрлӧс вылӧ. Мургыштас-мойдыштас кӧзяйкаыслы мыйсюрӧ кань олӧмысь, и ланьтас. Кокни унма Кысукыс, кылӧ шань кӧзяйкаыслысь майшасьӧмсӧ, но отсавны нинӧмӧн оз вермы. Анна чеччис крӧватьысь и пемыдас, кималасӧн, плавгис пельпом вылас чышъян, петіс ывлаӧ.

Эз чайтлы Емель Анна, мый татшӧм шудтӧм, гажтӧм да ӧтка лоӧ сылӧн олӧмыс. Уна вӧлі сылы кодь зонмыс Ыбдорын, унаӧн воштылісны сы вӧсна юр садьсӧ, а жӧникнас бӧрйис Раскерка грездсаӧс. Сиктса клубӧ гажӧдчан рытъяс вылӧ ветлывлісны татчӧс том йӧзыс, сэки и тӧдмасьлісны. А кутшӧма вежӧгтыліс ыбдорсаыс, весиг некымынысь косьӧ волісны татчӧсыскӧд. Мича и шань эськӧ ыбдорса зонмыс, но зэв мисьтӧм прӧзвище мам кӧленасяньыс кӧвъясьлӧма — еретнича пиӧн шуӧны. Гашкӧ, прӧзвище вӧснаыс и ладмӧдчӧмыс эз ло да. Друг да и Емель Аннаӧс кутісны шуны Еретнича Аннаӧн, кӧть ни бурдӧдчыны, ни тшыкӧдчыны оз куж. А еретнича пиыслӧн и ыджыд мамыс, и нӧшта на ыджыдджык мамыс кужлӧмаӧсь чукӧртны бурдӧдчан турунъяс, бурдӧдлӧмаӧсь нёрпалысьясӧс и вомидзысь, и кос висьӧмысь, и вӧрзьӧм юр вемтӧ веськӧдлӧмаӧсь, дай гусьӧникнад ковтӧм кагатӧ ань гӧг увсьыд перйылӧмаӧсь. Ӧні зонмыслӧн мамыс став тайӧ уджсӧ вӧчӧ, шыӧдчасны кӧ. Перйысян уджтӧ больничаад, абортӧн тай шуӧны, эз позь вӧчны. Дай сэтшӧм мортыс абу Ыбдорса медпунктын, сэтчӧс пельшӧрыс медсясӧ пинь нетшкӧ, пытшкӧсӧн лябысьястӧ Шордінса больничаӧ мӧдӧдӧ, врачьяс дінӧ.

Быдторйыс дум вылас усьлӧ Емель Анналы. Унатор жалитӧ, унаторйысь каитчӧ, но киссьӧм ватӧ он нин курав. А век жӧ, петіс кӧ еретнича пи саяс, оліс эськӧ Ыбдорын, ӧнӧдз эськӧ уджаліс садикын, дай аслас нин эськӧ ныв ли, пи ли котраліс кокӧньӧн. Тыдалӧ, некодӧс на ёнасӧ эз радейтлы Емель Анна, и ӧнӧдз оз тӧд, кутшӧм рӧма да кутшӧм кӧра ыджыд муслуныс, эм кӧ быттьӧ му вылас сэтшӧмторйыс.

Паськыдӧсь да турунаӧсь Раскерка бригадаса муяс да видзьяс, шедӧ скӧтыдлы кӧрымыд, град йӧрад быдмӧ вӧлӧгаыд. Ставсӧ нин идралӧма, сӧмын кок йылас на чорзьӧ-мачасьӧ кӧчан. Вежон-мӧд мысти кералас, Анна ичиньыслы отсасьны воласны чой-вокыслӧн гырысьджык ныв-пиыс. Кор сувтасны кӧдзыдъяс, Раскеркаса колхозникъяслӧн квайт морта бригада, Кержак Гриш юрнуӧдӧм улын, петас ягӧ кер лэдзны. Сэні лоасны и Анна да Машӧ — джуджыд ишима тюниаӧсь, ватнӧй гачаӧсь да купайкааӧсь, ыджыд кепысяӧсь да пеля шапкааӧсь. Асланыс бригадирысь торъялӧны сӧмын сійӧн, мый аньясыд ус-тоштӧмӧсь. Тойтмытӧдзыд сюралӧ уджыс, лун помланьыс нёльзьӧ киняулыд и яндзимыд, но норасьны некодлы. Вот татшӧмӧсь коммунистъясӧн думыштӧм законъясыс — нывбаба мед нинӧмӧн эз торъяв мужичӧйысь. Мӧдарӧ на, весиг война бӧрын нывбабаяс водзӧ мыркисны медсьӧкыд уджсӧ. Тӧрытъя фронтӧвикъяс кӧ лоисны колхозын юралысьясӧн, бригадиръясӧн, завхозъясӧн, кладовщикъясӧн, бухгалтеръясӧн, сиктсӧветса предъясӧн, лесникъясӧн, весиг лавкаын вузасьысьясӧн, то джынвыйӧ вальдӧм скӧт картаясын, видзьяс да муяс вылын, вӧр лэдзан делянкаясын, кӧні пӧшти ставыс на кипом удж, любӧй поводдя дырйи мырсисны коми аньяс. Войнадырся моз на ковмыліс пасьтавны и дудник, и шабур, и парка, и тюни, и кӧті...

То ӧтилаын, то мӧдлаын муланьӧ сунісны кодзувъяс. Анналӧн вир-яй кузя котӧртіс йирмӧг. Сы здукӧ, кылӧ, дзуртыштіс керка ӧдзӧс. Тыдалӧ, Анналӧн моз жӧ кодныслӧнкӧ вошӧма унмыс. Кильчӧ вылӧ петіс Лапин, ӧзтіс папирос.

— Югыд би ни радио абу, вот тадзи сьӧдас и олам ош гуын моз, Владимир Ильич, — ышловзис Анна. — Мый вӧчсьӧ матушка-му вылас, нинӧм ог тӧдӧй. Районнӧй газеттӧ судзӧда эськӧ, ки пыдӧс пасьта кык лист бока газеттӧ, но вӧр лэдзӧм йылысь и гижӧны сэн, колкозъясӧн поставкаяс сдайтӧм йылысь да. А пемыд да гажтӧм олӧм йывсьыс чӧв олӧны.

Лапин горша кыскаліс табак тшынсӧ, нывбабалы сьӧлӧм сетанасӧ шуны нинӧм эз вермы. Сійӧ тӧдіс, Раскерка кодь пемыд грездыс Коми муын уна, а кутшӧм лоӧ налӧн аскиа луныс — ачыс эз тӧд. Лапин, зептас сӧмын на вежӧм партбилета следователь, вераӧн и правдаӧн служитіс партиялы, и, дерт жӧ, вермис лӧньӧдны Аннаӧс аскиӧ эскӧдана мича кывъясӧн. Но тайӧс эз вӧч, вӧчис кӧ — лоис эськӧ шань нывбабасӧ пӧрйӧдлӧм. Ӧд весиг асьныс партияса шленъяс, кӧть и вомнаныс изісны коммунизм йылысь, збыль вылас эз эскывны, мый странаын коркӧ лоӧ стрӧитӧма сэтшӧм обществосӧ.

— Аня, ме татшӧм уна кодзувсӧ важӧн нин эг аддзыв, и татшӧм югыд кодзувъяссӧ, — войся енэжлань чатрасиг, ним-овнаӧн пыдди тадзи шыӧдчис Лапин.

Пӧжалуй, кыдз асьсӧ помнитӧ, Емель Аннаӧс некод и некор на эз шулы Аняӧн, весиг верӧсыс. Татшӧм небыда шуӧмыс некодӧн меліавтӧм нывбабалы кажитчис морӧспанювсӧ шоныда шылькнитӧм кодь.

— Тавой, быттьӧкӧ, мукӧд войся серти унджык и эм. Со, Утка туйыс помсянь помӧдз тыдалӧ, енэжсӧ вомӧналӧ.

— Да, дзирдалӧны, пӧртмасьӧны кодзувъясыс, быттьӧ ӧзтӧм синъяса автомобильяс тӧвзьӧны. А тӧдан, Аня, мый Му вылын олысьяслӧн медводдза легенда-мойдъясыс чужисны кодзувъяс йылысь? Быд кодзув чукӧр йылысь эм аслас легенда, а Утка туй йывсьыд ветлӧ некымын.

— Радейта ме видзӧдны войся енэжтӧ, но ог тӧд ни ӧти легенда. Коми мойдкывтӧ, торъя нин Висер вожса сьыланкывъястӧ да мойдкывъястӧ, уна тӧда, мойдлывлі челядьлы садикын уджалігӧн. Гылыда мойдлывлі, лӧсьыда кывзылісны. Войнаӧдзыс на сэтшӧм нига петавліс, помнитанныд?

— Да, петавліс. Ме вед, Аня, воюйті, институтсянь муні фронт вылӧ, помалі велӧдчӧмӧс война бӧрас нин. Коставлӧмъясӧн велӧдчи.

Владимир Лапин Ленинградса юридическӧйын студенталіс буретш сійӧ воясас, кор странаын ыззисны-паськалісны сідз шусяна политическӧй репрессияяс. Следственнӧй органъяс дзик быдлаын — сиктын и карын, учреждениеын и организацияын — корсисны троцкистъясӧс, буржуазнӧй националистъясӧс, партиялысь да народлысь врагъясӧс. Йӧзӧс повзьӧдлӧм могысь мунӧны восьса судебнӧй, сідз шусяна сталинскӧй показательнӧй процессъяс, кытчӧ кывзыны да клопайтны нулӧны и студентъясӧс. Том йӧз, тшӧтш и Владимир Лапин, медъёна кекӧначисны сэк, кор судья юӧртӧ лыйлӧм йылысь приговор. Войнаӧдзса вояс вӧчисны студент Лапинӧс чорыд сьӧлӧмаӧн, классӧвӧй врагъяс дінӧ нем миритчытӧмӧн. Карательнӧй органъяслы быдлаын каститчӧны народлӧн врагъяс, на лыдӧ веськалӧны и найӧ, кодъяс эз вӧчлыны некутшӧм мыж. Эз небзьӧдны, эз шаньмӧдны том офицер Лапинлысь сьӧлӧмсӧ ни война, ни войнабӧрса вояс. Кӧин кольӧ кӧинӧн, кӧть и оз сёй ни ӧти ыжӧс.

И со, Раскеркаса том дӧвакӧд орччӧн следователь Лапинлы енэжыс кажитчӧ мукӧд войясӧ серти весиг кодзулаӧнджык. Мыйкӧ быттьӧ вӧрзьӧдіс сы сьӧлӧмын «ош гуын» олысь тайӧ аньыс. Эз ылӧсас, эз куритчӧм ради пет кильчӧ вылас. Горничаса крӧватьын шебрас улын куйлігӧн нин сюсь пельяснас кыліс Анналысь посводзас тапикасьӧмсӧ. И кутшӧмкӧ пытшкӧс мелі гӧлӧс чукӧстіс Лапинӧс чеччыны, нӧшта ӧтчыд аддзӧдчывны керкаса кӧзяйкакӧд. Окота шуны медшань кывъяссӧ, но полӧмыс венӧ. Война вылын аддзыліс сы мында сьмерть, эз жалитлы ни трусъясӧс, ни предательясӧс, а со тай... непӧштӧ инмӧдчывны, но и кывнас дойдӧмысь полӧ — друг да оз кажитчы, мыйкӧ шуас да.

— Висьталінныд эськӧ, Владимир Ильич, кӧть нин ӧти легенда Утка туй йывсьыс, — корис Анна, мукӧд кывъяссӧ, тыдалӧ, сысянь эз нин виччысь да. Ыбдорса зон кӧ сы пыдди вӧлі, покой эськӧ эз сет аслас висьтасьӧмӧн-а. Кыкӧнӧсь ӧд войся енэж улас, йӧзасьӧмысь тай, майбыр, оз ков повны. Гашкӧ, чина мужикъясыд ставныс татшӧм кидӧсь да? Кодъяс ӧд Анналӧн платтьӧ бӧж улӧ ырыштчылісны пырны, ставныс колхозникъяс вӧліны. Некодӧс эз сибӧдлы, Раскеркаса зонтӧ кындзи.

— Ме вед, Аня, омӧлик мойдчысь, кӧть кодзувъяс йывсьыд мыйсюрӧ и велӧдлім, и лыддьылі. Век жӧ ӧти легенда, эн на кӧ кывлы, висьтала. Енъяс вылын медыджыд енмыслӧн нимыс вӧвлӧма Зевс. Сылӧн вӧлі зэв мичаник гӧтыр — Гера нима. Зевсыс ёна радейтлӧма и мукӧд нывбаба-енъясӧс, кодъяс чужтылісны сысянь челядьӧс. Ӧтиысь кутшӧмкӧ мужичӧй-ен аддзас тшыг кагаӧс, и мед эз кув, босьтас и пуктас нёньӧдны Гералӧн морӧс бердӧ. Нёньӧдігас нин Гераыд тӧдмалас, мый кагаыслӧн батьыс аслас верӧсыс. Скӧрмас таысь Гера-енмыд и йӧткыштас кагатӧ морӧс бердсьыс, и нёньяссьыс йӧлыс прысьмунас енэжас. А кагаыслӧн нимыс вӧлӧма Геркулес. Вот тадзи и артмӧма, тайӧ легенда сертиыс кӧ, Утка туйыд. Ачыд тӧдан, рочнас шусьӧ Млечнӧй путь, мӧд ног кӧ, Молочнӧй путь.

— Збыльысь, мича легенда. Но мыйла миян комиясыс шуӧны Утка туйӧн, а оз Йӧла туйӧн?

— Эжва катыдын шуӧны тадз, а мукӧдлаын, вермас лоны, мӧд ног нин. Сідз, Луза-Летка вожын Млечнӧй путьтӧ шуӧны Дзодзӧг туйӧн. Тыдалӧ, коми войтырыдлы тадзи шуӧмыс вӧлӧма матынджык. Кодзувъясыс, кыдзи и лунвылын тӧвйысь лэбачьяслы, вӧралысьыдлы вӧліны туй индысьясӧн. Коми муыд, Аня, зэв паськыд, и уналаын кылан ас нога сёрни.

— Асьныд, Владимир Ильич, Ентӧ веританныд?

— Ог. Ме Енлы эскытӧм морт.

— Коммунист, навернӧ, сы вӧсна и он веритӧй.

— Гашкӧ и, сідз. Прӧстит менӧ, Аня, но ме тэкӧд тан верма сулавны кузь войбыд. Лӧсьыд мен тэкӧд... — сідз эз и лысьт шуны Лапин медся коланасӧ.

— Меным лӧсьыд жӧ, сӧмын тай йирмӧг босьтіс-а.

— Ладнӧ, пырим нӧсь. Бур вой, Аня.

— Бур вой, Владимир Ильич.

И пырисны разнӧй жыръясӧ.

«Абу мужик, а нямӧд, тайкӧ эг изӧймит, ещӧ вед и наганӧн ветлӧ, — крӧватьӧ Кысук бокас водігмоз вомгорулас ропкӧдчис Анна. — Позис жӧ кӧть пельпомӧд кутыштлыны. А Утка туй йывсьыс легендаыс и збыльысь мича. Менам морӧс бердӧ кӧ менам верӧссянь чуркатӧ вайисны нёньӧдны, эг жӧ эськӧ примит. Правильнӧ вӧчӧма Зевсыслӧн гӧтырыс».

Анна пернапасасис и йӧжгыльтчис шебрас улас.

Асывнас, нуръясьыштӧм бӧрын, Анна колльӧдіс гӧсьтъясӧс Ыбдорӧ нуӧдан ордым вылӧдз.

— Водзлань волӧй! — кыкнанныскӧд прӧщайтчис сэсся кинысӧ кутлӧмӧн.

Кос ордым кузя Климук восьлаліс водзын. Чукыльӧ саявтӧдз на Лапин сувтовкерис, видзӧдліс бӧрвыв: Анна сулаліс сылань чужӧмбанӧн, кияссӧ морӧс вылас кресталӧмӧн. Мужичӧй кокнас тальыштіс ӧзъялысь папироссӧ, косіс Анналань.

— Аня, тэ мича сьӧлӧма нывбаба. Ме кута думайтны тэ йылысь. Позьӧ? — Лапин шылькнитіс Анналысь сарӧгмӧм кияссӧ, збоймӧдчис да, чупнитіс сылысь шыльыд да шоныд бан боксӧ.

— Ме тожӧ ог вунӧд тіянӧс. И окота на нӧшта кывзыны тіянлысь кутшӧмкӧ да легенда сійӧ жӧ Зевс да Гера йывсьыс.

— Виччысь... Бытьӧн висьтала...

Лапин тэрыб воськовъясӧн вӧтӧдіс лейтенантӧс.

Анна пырис керкаас. Пызан вывсьыс, ичӧтик сюмӧд сов доз улысь, казяліс кутшӧмкӧ бумага. Паськӧдіс бумагасӧ и синъясыслы оз эскы: сэні гижӧдтор да Ленин портрета вель ыджыд лыдпаса деньга. «Пасибӧ, Анна Емельяновна, няньӧн-солӧн примитӧмсьыд, шоныд вольпасьын узьтӧдӧмсьыд. Лоас кӧ волӧмыд Шордінӧ, бытьӧн аддзӧдлы менӧ. Менӧ аддзан зэв кокниа: пыр милицияӧ и юав, кӧні пукалӧ следователь Лапин. Аддзысьлытӧдз, Володя», — син пырыс гижӧдсӧ нуӧдіс ӧтчыд дай мӧдысь, и, лигышмунӧм, пуксис лабичас.

Мырддис унсӧ и покойсӧ следователь Лапинлысь Раскерка грездса Емель Аннаыс. Вежон чӧж нин жуглӧ юрсӧ сы йылысь думъяснас. Ӧнӧдз кӧдзыд да веськодь нывбабаяс дінӧ, Владимир Ильичӧс быттьӧ вежисны: сьӧлӧмыс кутіс сывны пӧсь рачын порсь гос моз. Тыдалӧ, воис сы олӧмын сэтшӧм кад, кор сьӧлӧм пессьӧмтӧ он лӧньӧд некутшӧм лекарствоӧн, ни бурдӧдчан турунӧн, ни йӧзӧс тюрмаясӧ пуксьӧдалӧмӧн. Лекарствоыс ӧти: аддзыны Емель Анналысь сьӧд синъяссӧ... Кывны Емель Анналысь лов шысӧ... Лоны Емель Аннакӧд орччӧн. Кодкӧд юксьыны аслас сьӧлӧм кылӧмӧн? Гашкӧ, лейтенант Климуккӧд? Дерт жӧ, сыкӧд, кодкӧд ӧтувъя командировкаыс матыстіс найӧс ӧта-мӧд дінас.

— Могӧн, ыджыд могӧн ме тэнӧ кори, Георгий Евгеньевич; сӧветуйтчыны кӧсъя ӧтитор кузя. Но, медводз, делӧвӧй сёрни эм. — «Казбек» папирос пачкасӧ Лапин матыстіс Климуклань, куритчы пӧ. — Кор кутанныд мӧдӧдны рекрутъяслысь выль партиясӧ?

— Октябр помын, шуга петтӧдз пароходӧн мед вермим лэччӧдны.

— Константин Жикин йылысь став следственнӧй материалыс со тайӧ папкаас, нинӧм на эг мӧдӧд ни прокуратураӧ, ни судӧ. Жикин пока пукалӧ милициялӧн изоляторын.

— Тӧда. Тӧрыт военкоматӧ воліс Игнат Игнатьевич, полӧ шуринсӧ пуксьӧдӧмысь. Дыр сёрнитісны военкомкӧд, корӧ отсавны.

— Звӧнитліс мен тэнад начальникыд. Майор Филатов ыджыд опыта военком, районын авторитета морт. Ме гӧгӧрвоа сылысь майшасьӧмсӧ. Дай Игнат Игнатьевичыд нин аддзысьліс аслас дезертир-шуринкӧд, тані аддзысьлісны. Каитчӧ, корӧ прӧща. Мый сэсся сылы коли вӧчны? Ачыд кыдз думайтан, Георгий Евгеньевич?

— Гӧгӧрвоана, Жикин вӧчис ыджыд мыж, ёна тшыкӧдіс вирнымӧс и менсьым, и военкомлысь. Но жаль меным зонмыс, бать-мамыс жальӧсь и. Сэсся и, гашкӧ, збыльысь радейтӧ Машӧсӧ да? Шуласны тай, весьӧпӧрмӧныс пӧ радейтӧ. Бурджык эськӧ, дзескыдінын пукалӧм пыдди кӧ служитас армияын и бӧр локтас чужан грездас. Выль партияыскӧд эськӧ и мӧдӧдім служитнысӧ.

— А бара кӧ Машӧыс каститчас? Бара кӧ пышъяс?

— Оз, сэтшӧмтор лоны сэсся оз вермы.

— Ладнӧ, кутам надейтчыны, — шуис следователь, мыйкӧ думыштчис. Эз-ӧ тӧд вылас усьны Емель Анналӧн кывъясыс: «Мед эськӧ тюрмаӧ оз жӧ пуксьӧдны Гриша Кӧсьтасӧ». Но бӧръя кывсӧ Лапин пыр на эз шу, эз на чуйды Климуклы и ас ордас коран помкасӧ.

Климук пукаліс следовательлы воча, код мыш сайын и ӧшаліс Сталинлӧн портретыс. Югыд погонъяса, Зарни звездаа Генералиссимус мудер синъяссӧ читкыртыштӧмӧн быттьӧ тшӧтш кывзіс лейтенант Климуклысь да майор Лапинлысь сёрнинысӧ. Та вӧсна и варовитісны найӧ лажмыд гӧлӧсӧн, видзчысьӧмпырысь. Да и милицияын служитысьяс сержантсянь майорӧдз (таысь ыджыдджык чинаыс эз вӧв) ставныс на лыддисны асьнысӧ сталинистъясӧн, ставныс вӧліны юр вундысь кодьӧсь, и быдӧн полісны ӧта-мӧдсьыныс, торйӧн нин Берияӧс лыйлӧм бӧрын.

Гожӧмнас Шордін пасьтаын кывсьыліс татшӧмтор... Милицияса начальник Туркин вӧлӧм локтӧ верзьӧмӧн Давпом посёлокысь, перевоз пыр. И казялас: ӧти нывбаба, Плешев Митрейлӧн гӧтырыс, вӧр бердъяссьыс ытшкӧма аслас кӧзалы нӧб турун. Начальникыд турун нӧбъя нывбабатӧ, кыдзи государственнӧй эмбур таргайтысьӧс, вайӧдас милицияӧдз. Водзвылас пӧ ӧдва лашиктӧ нӧбъя аньыд, а бӧрсяньыс, седлӧ вылын куритчигтыр, бокас нагана да киас плетя, милицияса начальник. И тадзи некымын верст. Сійӧ жӧ лунас нарсудья, глобус кодь мольыд юра Носков, судитас аньтӧ: квайт тӧлысь чӧж кутны сылӧн удждонысь кызь вит прӧчентсӧ, а нӧб турунсӧ сетны «Сталинеч» колхозлы. И тайӧ сэк, кор странаын медъёна юраліс сьыланкыв:

Широка страна моя родная,

Много в ней лесов, полей и рек.

Я другой такой страны не знаю,

Где так вольно дышит человек.

Збыль вылас эз кокниа, эз вӧльнӧя лолав сӧветскӧй морт аслас ыджыд странаын. Прӧститам поэтъясӧс, найӧ пӧръясисны эз ас вӧлясьыс. Ӧд збыльтор шуӧмысь наградаыс: тюрма, ссылка, сьмерть. А мичаа пӧръясьӧмысь, Сталин-батьӧс ыдждӧдлана-нимӧдана кывбуръясысь, сьыланкывъясысь, повесьтъясысь да романъясысь кодсюрӧлы вичмылісны Сталинскӧй премияяс. Татшӧм премияыс эз вичмыв коми поэтъяслы, кӧть и найӧ, честьӧ уськӧдчӧм могысь жӧ, синсьыныс би петмӧн ыдждӧдлісны Сталинӧс да партияӧс. Ӧти авторлӧн кывбуръяса книгаыс сідзи и шусис — «Великӧй Сталин, водзӧ ну!» Небӧгыс петіс буретш сэк, кор мыжтӧг мыжалӧм Нёбдінса Виттор вӧлі на ловъя и пукаліс лагерын; коми войтырлӧн мӧд авъя пи, мыжтӧг мыжалӧм Тима Вень, эз нин вӧв ловъя — кувсис тюрмаын. Ӧти гижысьяс, збыльысь народнӧйяс, Сталинӧн нуӧдан политика вӧсна сісьмисны лагеръясын; а мӧд гижысьяс, вӧля вылӧ кольӧмъяс, горзісны: «Великӧй Сталин, водзӧ ну!» Либӧ асланыс художествоа гижӧдъясын быд ногыс сакисны, мисьтӧма нимтісны да омӧльтісны медбур, медзіль да медся водзмӧстчысь коми крестьянаӧс, кодъясӧс шуисны кулакъясӧн, и ангел туйӧ пуктісны коммунист-революционеръясӧс. «Кулакъясӧс» бырӧдӧм бӧрын коми крестьянин сідз эз и вермыв тырвыйӧ сувтны кок йылас. Колясны вояс, и Сталинӧс да партияӧс енэжӧдз лэптысьяслы, кык бана гижысьяслы коми войтырлысь юавтӧг сетасны народнӧйяслысь ним.

Татшӧм вӧлі сэк олан руыс. И чужтісны сэтшӧм олан русӧ эз майор Лапин коддьӧмъяс, а Кремльын да ЦК-ын пукалысьяс кос соя вождь Ӧсип Джугашвили юрнуӧдӧм улын. Лапин коддьӧмъяс вӧліны сӧмын партиялысь да правительстволысь индӧдъяс олӧмӧ пӧртысьясӧн. И ассьыныс уджсӧ вӧчисны эз омӧля: и пуксьӧдалісны, и лыйлісны. Мыжалан органъясысь полісны йӧзыс биысь моз, полісны весиг найӧ, кодъяс нэм чӧжнас эз вӧчлыны некутшӧм мыж, эз печиктывны весигтӧ гутӧс. Но сюравліс и аслыныс мыжалан органъясыслы. Сталинлӧн пракмунӧм бӧрын милицияын, судын да прокуратураын сідз шусяна «чисткаяс» лӧнисны, но полӧмыс коли на. Ставсӧ тайӧс бура тӧдіс и видзӧдіс водзӧ вылӧ Ленинлӧн кодь ним-вича следователь Лапин. Сійӧ пытшкӧснас кыліс да виччысис асланыс уджын вежсьӧмъяссӧ. Раскерка грездӧ дезертирӧс корсьны ветлӧмыс эз чорзьӧд Лапинӧс, мӧдарӧ, Емель Аннакӧд аддзысьлӧмыс личӧдыштіс балалайка струна моз зэлалӧм нервъяссӧ.

— Жора, — матысса ёрт дінӧ моз шыӧдчис следователь, — ме ӧд и ачым, кыдз тэ шуан, весьӧпӧрмӧн любитчи. Ылӧсалан, код вылӧ?

— Пӧжалуй, да, — шуис лейтенант, сэсся, чӧв олыштӧм бӧрын, стӧчмӧдӧм могысь, воча юаліс: — Он-ӧ тӧд вылад кутӧй Анна Емельяновнаӧс?

— Да, буретш сійӧс. Мый эськӧ шуин, Георгий Евгеньевич?

— Веськыда вочавидзны?

— Кӧнешнӧ, сӧмын веськыда.

— Ме и ачым сы вылӧ любитчи, да вот гӧтыра. Анна Емельяновна шань нывбаба, — ёртсӧ нӧшта на ёнджыка ыззьӧдӧм ради тадзисӧ ошкис лейтенант.

— Сідзкӧнӧсь, вай ӧтлаын и ветлам корасьнысӧ.

— Ветлам.

— Лӧсьӧдчам шойччан лун кежлӧ, босьтам командировочнӧйяс. Сельсӧветыс ни ӧти оз тышкась самӧкур пуысьяскӧд, кӧть и эм стрӧг уголовнӧй статья. Ыбдорса клубас кӧсъя лыддьыны лекция, сёрнитны йӧзыскӧд та йылысь. Самолёт вылӧ надейтчыны ог кутӧй, каям пошта новлӧдлысь катерӧн. Сэтчӧ бокӧвӧйясӧс оз сӧлӧдны, но тэа-меаӧс босьтасны. Сёрнитчим?

— Сёрнитчим.

— Тэ нӧрӧвитлы, ме бӧра-водз, — шуис следователь и Климукӧс колис ӧтнассӧ. Вель дыр петалӧмыс лоис. Пырӧмӧн тшӧтш и юӧртіс: — Ӧшинь улас, дзиръя дорас, тэнӧ кутас виччысьны Константин Жикин. И сытӧг тюрмаясыс тырӧмаӧсь, мед служитӧ Сӧветскӧй Армияын.

— Пасибӧ, Владимир Ильич!

И прӧщайтчисны. Лейтенант Климукӧс синъяснас колльӧдіс портрет вывсянь видзӧдысь Сталин.

7

— Аскитӧ воланныд менӧ колльӧдны? — киас тыра сумка лётйӧдлігтыр юаліс Ян.

— Волам, — ӧттшӧтш вочавидзисны Ӧльӧксан да Валера.

Найӧ сулалісны пристаньдорса берегын, кытчӧ сӧмын на сувтліс Эжва йывлань катысь пароход. Тайӧ жӧ пароходнас и Ян Мамонтов лэччас карӧдз, а сэсянь водзӧ, Москваӧ, кӧні и кутас велӧдчыны военнӧй училищеын, лэбас самолётӧн. Пыран экзаменъяссӧ сдайтігӧн писӧ Москваӧдзыс колльӧдліс батьыс, Ефим Игоревич, та могысь нарошнӧ босьтліс отпуск. Райкомса первой секретарыдлысь ним-овсӧ тӧдісны быд сиктын да посёлокын, но чужӧм вылас тӧдісны этшаӧн. Ефим Мамонтов шоча петавліс командировкаясӧ, медсясӧ веськӧдліс кабинетсяньыс, телефон пыр. Та вӧсна ли мый ли, сійӧс ёнасӧ пыдди пуктӧмыс йӧзсянь эз и вӧв, кӧть и кольӧм ветымын нёльӧд вонас, кор Мамонтовлы тырис ветымын арӧс, правительство наградитіс Трудӧвӧй Гӧрд Знамя орденӧн. Таысь ӧтдор, Ефим Игоревич партия обкомса член, Коми АССР-са Верховнӧй Сӧветын депутат. Сэк вӧлі мода: кутшӧмкӧ да округъясӧ быть пыртлісны депутатӧ кандидатъясӧн райкомса первой секретарӧс да райисполкомса юралысьӧс. Ӧти и сійӧ жӧ округӧ кык мортӧс эз пыртлыны, кӧть и бӧрйысян сӧветскӧй системаным шусьыліс мирас медся демократическӧйӧн. Збыль вылас вӧлі дзик мӧдарӧ. Некутшӧм бӧрйысьӧм эз и вӧв, а вӧлі индӧм кандидат вӧсна гӧлӧсуйтӧм.

Ян восьтліс сумкасӧ, перйис сэсь вель кыз кык книга.

— Тайӧ тіянлы, месянь казьтыланпом, — шуис сійӧ. — Этая нигаыслӧн нимыс «Ыджыд сьӧлӧма йӧз», рочнас кӧ, «Сильные духом», гижысьыс Сӧветскӧй Союзса Герой Медведев. Партизанъяс йылысь коми кыв вылын, вуджӧдӧма кутшӧмкӧ Улитин; комиӧдӧма аттӧ лӧсьыдтӧма, но лыддян интересӧн. Валера, тэ радейтан лыддьыны война йылысь, тэныд и козьнала. Нигасӧ лэдзӧма Коми книжнӧй издательство сюрс ӧкмыссё ветымын нёльӧд воын, сідзкӧ, кольӧм во.

— Пасибӧ, Ян, — Валера босьтіс козинсӧ, видзӧдліс бӧръя лист бок вылас: — О-о, витсё вит лист бока. Та кыза коми нигасӧ некор на эг лыддьыв.

— Та кызаыс, гашкӧ, некор на эз и петав да. Видз казьтыланпом, сьӧд чугун улас мед мамыд оз пукты, и некод мед оз гу чигаркасӧ гартӧм вылӧ. А тайӧ нигаыс Ӧльӧксанлы, неуна вӧсниджык, куимсё квайтымын кӧкъямыс лист бока, и шусьӧ сійӧ «Алӧй лента», гижысьыс Юхнин, таво на и петӧма. Лавкаас тайӧ и эм медбур коми нигаясыс.

Шордінын книга лавкаыс медуна йӧзаинын, вичкодор кыр йылын. Сэтысь позис аддзыны весиг сэтшӧм книгаяс, кодъяс петавлӧмаӧсь на войнаӧдзыс. Дерт, пуксьӧдӧм, мыжтӧг мыжалӧм авторъяслӧн гижӧдъяс эз вӧвны. Коми войтыр пӧвстын медся лыддянаӧн вӧлі Василий Юхнинлӧн «Алӧй лента» романыс, воддза юкӧныс петавліс война сувтан воӧ. Бӧръя дас вонас петіс вель уна коми книга, но «Алӧй лентатӧ» некутшӧм мӧд гижӧд парскыны эз на вермы.

— А ми тэныд нинӧм козьнавны ог вермӧй, — аттьӧалӧм бӧрын шуис Ӧльӧксан.

— Мен нинӧм оз и ков. Сӧмын письмӧтӧ гижӧй, а то гажтӧм мен лоӧ тіянтӧг.

— Помалан училищетӧ и лоан опицерӧн? — юаліс Валера.

— Военкоматса Климук моз лоа лейтенантӧн, верма быдмыны майорӧдз. Мед вылӧджык быдмыны, шуам, генералӧдз, колӧ помавны академия. Георгий Евгеньевич и чуйдіс пырны тайӧ училищеас.

— Коді сійӧ Георгий Евгеньевичыс? — татшӧм ним-вича мортсӧ медводдзаысь кыліс Валера.

— Сідзи шуӧны лейтенант Климукӧс. Батьӧ кӧсйис, мед ме велӧдчи прокурорӧ, а ме ог кӧсйы йӧзӧс пуксьӧдавны тюрмаясӧ. Но, кутанныд мен гижны?

— Митӧ эськӧ гижам, но Мӧскуваад ачыд на водзджык вунӧдан миянӧс, — шуис Ӧльӧксан.

— Ог. Курсантъясыдлӧн чорыд дисциплина, военнӧй. Но медводз вола Ленин-Сталинлӧн мавзолейӧ. Мый аддзыла сэсь, гижа тіянлы. Экзаменъяс сдайтігӧн батьӧкӧд волім Краснӧй площадь вылас, но мавзолеяс эг сибалӧй, сэтчӧ ӧчередьыс вӧлі некымын верст кузя. Бокисянь видзӧдім, кыдзи вежласьӧны часӧвӧйясыс.

— А ми Валеракӧд Шордінысь ӧтдор некӧн на эг вӧвлӧй.

— Вевъяланныд на. Школатӧ помаланныд да водзӧ на жӧ кутанныд велӧдчыны.

— Ылын на сэтчӧдз, кык во на. Дай ӧдвакӧ Сыктывкарысь ылӧджыксӧ ми мунам, — шуис Ӧльӧксан.

— Ме эськӧ таво нин кӧсйи эновтны школатӧ да, эз тай артмы нинӧм-а, — висьтасис Валера.

— Кытчӧ нӧ кӧсйин мунны? — юаліс Ян.

— Шордінса МТС-ын трактористӧ и шоперӧ велӧдӧны, да арлыдӧй оз тырмы. Кадсӧ мед эг вошты, школаӧ на кута ветлыны.

— Ладнӧ, ме муні. Аски кежлӧ ноп колӧ дасьтыны, — сьӧд костюма, еджыд дӧрӧм кӧлыссӧ лэптӧма пинжак воротник вылас, Ян кыпӧдчис Эжва берегсянь мир туйлань.

8

Ӧкмысӧд «а» да «б» классъяс вӧліны шӧр школалӧн улыс судтаас, орчча ыджыд жыръясын. Перемена дырйи ныв-зон сӧльнитчылісны ӧти залӧ, матысяньджык тӧдмасьлісны школаӧ выль воысьяскӧд, казьтылісны, коді кыдз колляліс гожӧм.

— Рытнас ветлам интернатӧ, вель уна выль ныв со воӧма, — бӧръя урок вылын Ӧльӧксанлы шӧпкӧдіс Валера. — Казялін гӧрд ковтаа еджыд юрсиа нывсӧ, классӧ пыран ӧдзӧс дорас тай пырджык сулалӧ?

— Казялі.

— Мича?

— Мича.

— Менам синъясӧ некымынысь видзӧдліс.

— Но и мый? Кытчӧкӧ ӧд быть видзӧд.

— И ме сы синъясӧ видзӧдлі, ӧтлаасьліс видзӧдласным. Ветлам рытнас, а то панъясны миянӧс мукӧд зонъяс.

— Мед, панъясны кӧ. Асланым классын со мыйта мича нылыс! Мукӧд класса зонъяслы некодӧс ог сетӧй.

— Сы кодь мичаыс абу. Нуӧдны тэнӧ рытнас?

— Нуӧд.

Мир туйбокса уна жыръя керкаын интернатыс, мӧд ног кӧ, бокысь воӧм велӧдчысьяслӧн ӧтуволаніныс. Занавесалӧм ӧшинь весьтас вуджрасьысь мыгӧр серти тӧдчис, кӧні нывъясыс олӧны. Тотшкӧдчӧмӧн пырисны. Джодж шӧрас кузь пызан, гӧгӧрыс бӧра улӧсъяс. Сизим кӧрт крӧвать сулаліс, быд крӧвать дорын тумбочка. Нёль пельӧса кирпич пачсянь оняліс шоныдыс. Нывъяс гортса ног кокни паськӧмаӧсь, тшайподаӧсь. Кодкӧ пукаліс крӧватьын, кодкӧ пызан сайын, кык ныв венласисны шашкиӧн.

— Бур рыт, нывъяс! — чолӧмасисны пырысьяс. — Ми эськӧ зонъяс ордӧ локтім да, веськалім мӧдлаӧ.

— Бур рыт! Нинӧм абу лёкыс, веськалінныд кӧ, — шуис Ӧльӧксанлы да Валералы тӧдса ныв, коді велӧдчис налӧн жӧ классын — шуисны сійӧс Зина Шаньгинаӧн, — и матыстіс зонъяслы улӧсъяс.

— Пуксьӧй, пуксьӧй, эн яндысьӧй, — корис мӧд ныв, буретш сійӧ, код вӧсна и Валера кыскис татчӧ ёртсӧ. — Тӧдмасьӧй, со тайӧ Маша Логинова, эсійӧ Августа Кочанова, сэсся Света Попова, Клава Лютоева; Зина Шаньгинаӧс да Люда Гичеваӧс тӧданныд нин, найӧ тіян классысь; а ме Альбина Огнёва, ӧкмысӧд «а»-ысь.

— Валерий, но абу Чкалов, а Попов, — ёртыскӧд шмонитана тӧдмӧдіс Ӧльӧксан.

— Александр, но абу Пушкин, а Попвасев, — водзӧссӧ сідзи жӧ тӧдмӧдіс Валера.

Шашкиӧн ворсысьяс кӧ, Света да Клава, кӧкъямысӧд классын велӧдчысьяс, чужӧм-ӧбликнаныс и мыгӧрнаныс челядь кодьӧсь на, то мукӧдыс зэлалӧм морӧсаӧсь, вотӧм вылӧ дась кисьмӧм ӧмидз кодьӧсь, торйӧн нин Маша Логиноваыс да Августа Кочановаыс — найӧ дасӧд классынӧсь, да Альбина Огнёваыс, кодлы, арлыд сертиыс кӧ, колӧ нин велӧдчыны дасӧдын. Быдӧн ас ногыс мича, и сэк жӧ быдӧнлысь Валералӧн синъясыс казялісны кутшӧмкӧ да тырмытӧмтор: эсійӧ кызджык, эсійӧ кузьджык, эсійӧ пелькиник чужӧма, но плавкӧс морӧса. Пӧжалуй, некутшӧм тырмытӧмтор эз усь син улас сӧмын Альбина Огнёвалӧн. Но казяліс: Альбинаыс пӧжӧм йӧв кень рӧма синъяссӧ пырджык кодзлӧдлӧ Ӧльӧксанлань. Тайӧ чужтіс Валералысь гуся вежӧглун. Ачыс Валераыс нинӧмӧн абу омӧльджык Ӧльӧксанысь: синма-пеля, оз пыскыльт, тувкыдджык на весиг ёртсьыс, да еджгов юрсиыс абу читкыля, а балябӧжланьыс шыльӧдӧма. Сьӧд кудриыс Ӧльӧксанлӧн югъялӧ, быттьӧ дьӧгӧдьӧн мавтыштӧма, китӧ кыскӧ, мед кабралыштны дзуг юрсисӧ. Ӧльӧксан кодь кудриаыс эм нӧшта ӧти зон — дасӧд «а» классысь Алексей Ваддоров, кодлӧн гӧрд кудриыс юр вылас быттьӧ понӧль ыпъялӧ.

— Саша Попвасев, кыдзи нӧ тэнад вичыд? — юаліс Альбина Огнёва, коді нывъяс комнатаын старӧста пыдди.

— Пантей Сергейлӧн ме.

— Сідзнад, Александр Сергеевич.

— Да. Но и мый?

— Лӧсялӧ тэн тайӧ ним-вичыс. Жаль, овыд абу Пушкин. И стихъяс он гиж?

— Ог, — Ӧльӧксан некор эз дӧзмыв, кор сійӧс сьӧд кудри вӧснаыс ӧткодявлісны Пушкинкӧд. Мӧдарӧ, кутшӧмкӧ пытшкӧсса гордость чужліс.

— Жаль, он кӧ гиж.

— Зато ме кодзувъяс лыддя.

Альбина пыльсмуніс:

— Кутшӧм кодзувъяс?

— Енэжсьыс.

— Збыль, збыль, Ӧльӧксан Попвасевӧс позьӧ шуны Шордінса астрономӧн, — ёртладорыс сувтіс Валера. — Кӧсъянныд кӧ, быдса лекция тіянлы лыддяс енэж йывсьыд, быд кодзув ним-вичнас тӧдӧ.

Став сертиыс тӧдчис, нывъясыс абу тшапӧсь. Ставныс войнаӧдз чужлӧмъяс, челядьдырныс колис батьтӧг, тшыг нисьӧ пӧт. Кодсюрӧлӧн мамныс олӧ нин выль верӧскӧд. Ветымынӧд вояс шӧрад Коми муад ыльӧбтісны рочьясыд тулысын йи улысь мездмӧм юяс моз. Сикт-посёлокъясын кутісны тырмыны жӧникъяс. Шордінын серпасыс вӧлі мӧдджык: уна дӧва сідзи и коли дӧваӧн, кыдзи и Ӧльӧксанлӧн да Валералӧн мамъясныс. Аслас батьӧн вермас ошйысьны Альбина Огнёва. Батьыс, Мефодий Аристархович, сюрс ӧкмыссё кызь сизимӧд восянь коммунист, воис фронт вылысь синма и пеля, киа и кока, капитан чинӧн. Воӧмӧн тшӧтш райком мӧдӧдіс котыртны выль вӧрпункт. И котыртіс, сувтӧдіс кок йылӧ, стрӧитіс мича посёлок. Во-мӧд сайын выль индӧд: Шордінсянь верст квайт сайын шуисны восьтны вӧр лэдзан выль предприятие. Начальникӧн мӧдӧдісны Мефодий Аристарховичӧс. Баржа бӧрся баржа вайисны сідз шусяна финскӧй керкаяс, визьӧн-визьӧн кыптісны нёль патераа дзик ӧткодь оланінъяс. Такӧд тшӧтш стрӧитісны лавкаяс, клуб, пывсян, медпункт да школа. Тадзи чужис Давпом посёлок. Мефодий Аристархович медводз тӧждысис йӧз вӧсна, мыйысь и пыдди пуктылісны посёлоксаяс — мырдӧн вайӧмъяс и вербуйтӧмъяс, сикт-грездъясысь воӧмъяс, колхозник-сезонникъяс. Том йӧзӧс, кодъяс эз на вӧвны весиг армияын либӧ воисны служитанінысь, начальник мӧдӧдліс курсъяс вылӧ велӧдчыны трактористӧ либӧ шоперӧ, электромеханикӧ либӧ слесарӧ.

— Саша, Давпомса ӧти лавкаын вузасьӧ Нина Сергеевна, овыс тэлӧн кодь жӧ. Абу-ӧ чой сійӧ тэн?

— Рӧднӧй чой сійӧ менам. И вок сэні жӧ трактористалӧ.

— Ветлывлан чой-вок ордад?

— Ветлывла.

— А ме тэнӧ гожӧмнас аддзылі, юкмӧсӧ вала волігӧн. Мен лэптін ведра ва, сэсся аслыд. Помнитан?

Ӧльӧксанлӧн да Альбиналӧн сёрниыс Валера сьӧлӧмын ӧтарӧ ӧзтіс вежӧглун, но вӧчны нинӧм эз вермы. Ачыс локтіс тӧдмасьны Альбинакӧд, а со тай: вевъялӧма другыс кодакӧкості панйыны сійӧс, аддзысьлӧмаӧсь нин, а оз ӧд висьтав... Татшӧм топыд вома и эм Ӧльӧксаныс. Вомкаличыс сэк сӧмын восьса, кор кодзувъяс йылысь сёрнисӧ панӧ: жборган шор моз ӧддзас да сувтнысӧ оз вермы.

— Валера, гашкӧ, ворсам шашкинас ӧти скон? — шыӧдчис Зина Шаньгина — гӧгрӧсіник чужӧма, нюмыд бана, кымӧс вевдорас лэдзыштӧм руд юрсиа. Ачыс посёлокса, верст комын сэтчӧдз, кӧкъямыс вося школа сэн. Колӧ шуны, Шордінӧ велӧдчыны волісны сӧмын найӧ, кодъяслы вермисны отсавны бать-мамыс либӧ чой-вокыс. Ветымынӧд воясад ыліджык сикт-посёлокъяссьыд уна ныв-зон кольліс шӧр школа помавтӧг.

— Ворсам, — кӧсйысис Валера и матыстчис пызанлань. Видзӧдӧ дӧведь пӧвлань, вешталӧ шашки мольяссӧ, а пельяснас кывзӧ Ӧльӧксанлысь да Альбиналысь сёрнинысӧ.

— Кор сэсся ветлан Давпомад? — юалӧ Альбина.

— Субӧтаӧ, урокъяс бӧрын.

— Ме сэки жӧ. Ме субӧтаясӧ и кута ветлыны.

— Ӧтлаын и мунам. Кӧть и пемдам, кыкӧныдлы оз ло гажтӧм.

— А коді Эжва вомӧныс таті вуджӧдас?

— Валера и вуджӧдас, Плешев Митрей дядьӧлӧн пыж на керка весьтын эм.

— Сӧмын эн пӧръяв.

— Ог жӧ пӧръяв...

— Ворссин тай, Валера, — нимкодясис Зина, кор зонмыдлысь босьтіс медбӧръя шашки мольсӧ.

— Ме шоча ворслывла... Ме вуграсьны кужа.

— Нӧшта мый кужан?

— Кужа чер да коса тӧчитны, потшсьыны, сюмӧдысь да ньӧрйысь чуман кыны...

— Батьыд велӧдіс?

— Ме батьӧс ог помнит, война вылын усис. Менӧ да Ӧльӧксанӧс Плешев Митрей велӧдіс. Ачыд мый кужан? — дӧведь пӧв вылӧ выльысь тэчисны сьӧда-еджыда шашки мольяссӧ.

— Ме батьтӧг жӧ быдми, деревняын. Кужа вышивайтчыны и прӧшви кыны, шаньга и кӧвдум пӧжавны. Куим во нин вӧрпунктын олам, мамӧ посёлокса роч сайӧ петіс да.

Быдӧнӧс, кодъяс эз кужлыны сёрнитны комиӧн, Эжва катыдсаяс шулісны рочьясӧн.

— Дядьыд оз кедзовт?

— Оз. Гижсисны мамӧкӧд, менӧ весиг аслас ныв туйӧ кӧсйис пуктыны да ассьыс овсӧ мен сетны, но батьӧлысь памилльӧсӧ коли.

— Мыйла?

— Мисьтӧм овыс да сійӧн.

— Кутшӧм нӧ?

— Рубан. Украинеч ачыс.

— Комиӧдны кӧ овсӧ, лоӧ Шайтан, — кывсӧ песыштіс Валера. — Бур, абу вежӧмыд овтӧ да. Тэлӧн кодь мича овыс шоча паныдасьлӧ — Шаньгина! Шуан, и чӧскыд дук ӧвтыштӧ, кӧть вом дортӧ нюлышт.

Нывъяс нюмъялӧны, Валералысь шмоньсӧ кывзӧны да. Маша да Августа (шуисны Густяӧн) дзирнясьыштісны зеркалӧ водзын, пасьтасисны и ӧдзӧссӧ сиптігӧн чӧвтісны:

— Ми мунім кино вылӧ.

— Пыр тайӧ кадӧ кытчӧкӧ мунӧны, и пыр шуӧны, кино вылӧ пӧ, — броткыштіс Света. — Колльӧдчӧны, кӧнкӧ.

— Мед кӧть кытчӧ, налӧн делӧ, — ӧлӧдыштана шуис Люда Гичева, коді кутіс киас кутшӧмкӧ кыз книга. (Бӧрынджык ӧкмысӧд «б» классаяс тӧдмаласны: Людаыс первой классянь отличница).

— Тайӧ скон ме ворсси, — сетчана шуис Зина, Валералань видзӧдлассӧ чӧвталіг. — Ворсам нӧшта?

— Ворсам.

Валера кӧть и воштіс Альбина вылӧ лачасӧ, лӧсьыд вӧлі сьӧлӧм вылас. Мичаник да манитана Зинаыс, ӧтитор эз кажитчы: кыкнанныс ӧти классынӧсь, лунтыр кутасны аддзыны ӧта-мӧднысӧ, гажныс оз кут бырны. Бурджык эськӧ, Шаньгинаыс кӧ эсійӧ Огнёва мозыс ӧкмысӧд «а»-ын велӧдчис.

— Люда, пасьтась, ме здук-мӧд мысти пета жӧ, — восьтыштлӧм ӧдзӧс пыр кыліс зон гӧлӧс. Тайӧ вӧлі орчча жырйын олысь зонъясысь ӧти. Тыдалӧ, водзвыв сёрнитчӧмаӧсь, кымын часын петавны шӧйтны ывлаас. Ныла-зонмалысь ӧтлаын рыт каттьӧмсӧ либӧ войпукӧмсӧ Эжва катыдын шуӧны колльӧдчӧмӧн.

Люда Гичева ылі деревняысь, кӧні уна во нин колхозас предалӧ батьыс. Люда ичӧтик тушаа, тыра сунис трубича кодь гӧгрӧс, и зэв визув. Чужан деревняас помаліс начальнӧй школа, витӧд-кӧкъямысӧд классъясӧ котраліс Ыбдор сиктын, ӧкмысӧд классӧ ковмис локны Шордінӧ. Люда ас деревнясьыс медводдза, коді та мында во нин велӧдчӧ.

— Людмила, тэ тожӧ кино вылӧ? — нерана эльтыштіс Света.

Мӧдыс сӧмын мыччыліс кыв йывсӧ.

Шыасис и пырджык чӧв олысь Клава Лютоева, коді Света моз кажитчис челядь кодьӧн на, но збой гӧлӧса:

— Петам, ыркӧдчам, Света. Тшӧтш и Шордінса зонъясӧс крукыштам, паныдасясны кӧ.

— Коланторъяс! Натӧг на овсьӧ, — Ӧльӧксанӧс да Валераӧс дэльӧдӧм ради, тыдалӧ, тадзисӧ крапкис Света.

Кор Клава да Света пасьтасисны, Альбина ӧлӧдіс:

— Дыр ветлӧм мед эз вӧв. Кӧкъямыс часын пуксям дасьтыны урокъяс.

Тайӧ шуӧмнас нывъяслӧн старӧста сетіс тшӧтш тӧдны, мый зонъяслы пӧра нин гӧгрӧстчыны.

Чӧстісны Ӧльӧксан да Валера волывлыны нывъяс ордӧ. Света да Клава син саяныс кутісны шуны зонъясӧс Пушкинӧн да Чкаловӧн. Дырджык кӧ оз волыны, сідзи и эльтыштасны тайӧ овъяснас Альбинаӧс да Зинаӧс: эновтісны пӧ тай тіянӧс. Сӧмын казьтыштасны, и кык друг танӧсь нин.

— Ошъясӧн кӧ вӧлінныд, сёйинныд эськӧ миянӧс, — печласьӧ кывнас Света.

— Мыйла? — юалӧны зонъяс.

— Муртса на казьтышта нимнытӧ, а ті нин порог дорынӧсь.

— Сідзкӧ, частӧджык и казьтыв.

Зонъяс оз и пуксьывны, виччысьӧны Альбиналысь да Зиналысь пасьтасьӧм, мед сэсся бовъялыштны ывлаас. Гажаджык сэк, кор рытыс кодзула. Эм сэки мый йылысь сёрнитны, кывзыны Ӧльӧксанӧс.

— Мыйла Большая Медведица кодзув чукӧр комиӧн шуӧны Сизима кодзулӧн, а? — юалӧ нывъяслысь. — Ӧд Большая Медведицаыс коминас лоӧ Ыджыд энь ош?

— Медъюгыда тыдалӧ сизим кодзулыс, сы вӧсна и шуӧны сідзсӧ, — вочавидзӧ Зина. — Найӧ артмӧдӧны сідз шусяна кӧш. Та йылысь тӧдӧны весиг ичӧт классын велӧдчысьяс.

— Тӧдін, позьӧ пуктыны «пять». Но Сизима кодзув чукӧрас прӧстӧй синмӧн аддзанаыс нӧшта сё дас кӧкъямыс кодзув. Со, со, кыдзи найӧ вералӧны. Енэжыслӧн, кыдзи и Му шарлӧн, эм карта, мый серти прӧстӧй синмӧн, оптическӧй прибортӧг, позьӧ корсьны матӧ куим сюрс кодзув. Тані ме сёрнита ёнджыкасӧ сӧмын Войвыв полушарие йылысь.

— Саша, а мыйла рочнас шусьӧ Большая Медведицаӧн, либӧ Ыджыд энь ошнас? — абу веськодь сёрни дінас и Альбина.

— О-о, та йылысь важ грекъяслӧн эм зэв мича мойд. Кывзанныд?

— Кывзам!

— Коркӧ, аттӧ нин важӧн, Му вылын овліс-вывліс ӧти цар, а царыслӧн вӧлі Альбина Огнёва да Зина Шаньгина кодь мичаник ныв-красавица Каллисто. Сійӧ аслас мичлунӧн эз сетчы весиг нывбаба-ен Гералы. А Гераыс вӧлі медвына ен Зевслӧн гӧтырӧн, мӧд ног кӧ, енъяслӧн царицаӧн. Вежаліс Гераыд Каллистоыдлӧн мичлун вылӧ, и дыр эз терпит татшӧмторсӧ, скӧрмис да Каллистотӧ пӧртіс зэв мисьтӧм энь ошкӧ. Каллистоыслӧн вӧлі пи — Аркас нима, томиник на, радейтіс вӧравны. Гашкӧ, весиг кыйсьынысӧ волывліс миян Коми пармаӧ. Ӧтиысь, вӧраланінсьыс воӧм бӧрын, Аркасыд горт кильчӧ дорсьыс аддзас дикӧй звертӧ, зэвтас ньӧввужсӧ и кӧсъяс нин лэдзны ньӧвсӧ, но сы здукӧ кодкӧ кутас киӧдыс. Ӧд Аркасыс эз тӧд, мый тайӧ зверыс сылӧн рӧднӧй мам. Киӧдыс кутысьыс вӧлі Зевс, коді и босьтас аскӧдыс Каллисто-оштӧ да кыпӧдас енэжас, вӧчас сыысь зэв мича кодзув чукӧр. Зевсыд кыскас оштӧ бӧжӧдыс, кӧть сійӧ и вӧлі зэв сьӧкыд и енэжӧдзыс туйкостыс зэв кузь. Та вӧсна ошкыслӧн бӧжыс нюжалас и оз ло Му вылын олысь ошъяслӧн кодь. Мамыслӧн енэжӧ кайӧм бӧрын оз кольччы Му вылын вӧравны и Аркас пиыс — сійӧс енэжӧ бара жӧ овмӧдас Зевс и сувтӧдас нэмъяс кежлӧ видзны-стӧрӧжитны мамсӧ.

— Збыльысь тай интереснӧй мойдыс. А эсійӧ мыйся кодзув чукӧр? — енэжлань чатрасигмоз юалӧ Зина. — Со, со, эсійӧ...

— Сійӧ медмича кодзув чукӧрыс енэжас, нимыс — Орион, кӧні некутшӧм приборъястӧг миян синлы тыдаланаыс сё кызь кодзув, на пӧвстын торъя ёна дзирдалысьыс бара жӧ сизим кодзув. Со, сизимнансӧ ме инда тіянлы. Аддзанныд? Бинокль пыр кӧ, нӧшта на бурджыка тыдалӧ. Сідз ӧд, Валер?

— Мыйла эськӧ ӧні биноктӧмӧсь? — юалӧ Альбина.

— Миян асланым абу, Мамонтов Янлӧн вӧлі, но сійӧ велӧдчӧ ӧні Мӧскуваын, военнӧй училищеын, — висьтасьӧ Ӧльӧксан.

— А Орионыс мый коминас? — юалӧ Зина.

— Сійӧ важ грекъяслӧн мойдъясын морт ним. Орионыс радейтлӧма вӧрзьӧдлытӧм на ен-ныв Артемидаӧс, тӧлысьлысь енмӧс, коді вӧвлӧма зэв вежӧгтысь. Вежӧгтӧмысла и виас Артемидаыс ассьыс мусуксӧ — Орионсӧ. Енъяс кыпӧдасны шойсӧ енэж шӧрӧ и пӧртасны кодзув чукӧрӧ. Кыдзи шуӧны коми ногыс, ог тӧд, колӧ пӧчӧлысь юавны. Ме думысь, важ йӧзыд комиӧдлӧмаӧсь сэтшӧм кодзув чукӧръяс, кодъяс вӧралысьяслы вӧліны туй индысьясӧн, мӧд ног кӧ, компасӧн. Сёрӧнджык, Шордінлӧн кывтыдпом весьтын, тыдовтчас Юрйыв кодзув, рочнас Полярная звезда.

— Артемидаыс сэсся петас кодкӧ сайӧ али оз? — юалӧ Альбина.

— Оз. Вӧрзьӧдлытӧмӧн и кольӧ, кутас лёкторъясысь видзны скӧтӧс да пӧткаясӧс, кыйсьысь-вӧралысьясӧс.

«Вӧрзьӧдлытӧм» кывсӧ шуӧм бӧрын Альбина да Зина мыйкӧ вашкӧдчыштісны, сэсся пыльсмунісны.

— Мый нӧ пытьяланныд? — шыасьліс Валера.

— Да сідз. Гусятор миян, — вочавидзис Альбина. — Саша, висьтав на Артемида йывсьыс. Ми Зинакӧд кӧть и абу енъяс, мыйкӧ мында Артемидаяс жӧ.

Тадзи шуӧмнас нывъяс, тыдалӧ, сетісны тӧдны, мый найӧ вӧрзьӧдлытӧмӧсь жӧ.

— Но мый позьӧ нӧшта висьтавны сы йылысь? Да, сылӧн вӧлі вок Аполлон, шонділӧн ен, искусство дорйысь. Сы нимӧн шуӧма ичӧтик планета, коді матыстчылӧ миян Му дінӧ вит миллион верст ылнаӧдз. Татшӧм матӧсӧ сэсся оз матыстчыв ни ӧти планета.

— Аслад кутшӧм медрадейтана мойдыс? — водзӧ юасьӧны нывъяс.

— Ме юрын кута кодзувъяс йывсьыд мойд комын, и ставыс зэв радейтана. Быд мойд сійӧ ёна важ йӧзлӧн фантазия, енэжын югъялысь кодзув чукӧръясын найӧ аддзылісны мифическӧй геройяслысь мыгӧръяссӧ, тшӧтш и кывтӧм пемӧсъяслысь. Вот и чужисны быд сикас легендаясыс, кодъясӧс позьӧ ӧткодявны медся интереснӧй художествоа гижӧдъяскӧд.

— Но и висьтав, сідзкӧ, медся-медсясӧ, — корӧ Альбина.

— Ладнӧ. Жаль, бинокльыд миян абу да; кодзувъяса картаыс эм, да гортын, мӧдысь сьӧрысь босьтла, — варовитӧ Ӧльӧксан. — Ӧні чатӧртӧй юрнытӧ, пӧшти миян весьтын тӧдчӧны чусалысь кодзувъяс: то югдылӧны, то пемдылӧны. Тайӧ жебиник кодзувъясыс шусьӧны Цефейлӧн кодзув чукӧрӧн. Сы йылысь эм, ме думысь, зэв мича легенда. Кывзанныд?

— Кывзам!

— Коркӧ-некоркӧ Эфиопияӧн веськӧдліс цар Цефей. Ӧтиысь сылӧн гӧтырыс, царица Кассиопея, нем виччысьтӧг аслас мичлунӧн ошйысяс мореын олысь аньяс водзын — ветымын чой водзын, кодъяс вӧліны ӧти и сійӧ жӧ батьсянь. Батьыслӧн нимыс Нереид, сы вӧсна и чойясӧс шуисны нереидъясӧн. Нереидъясыд лӧгасясны царица вылад и норасясны морелӧн ен Посейдонлы. Кассиопеяыдлӧн повтӧмлуныс ку письыс петмӧн дӧзмӧдіс мореяс вылад медыджыд ентӧ и Эфиопияыдлӧн берегъяс вылӧ лэдзас мореса страсьт мисьтӧм повзьӧдчысьӧс — Китӧс. Медым видзны ассьыс царствосӧ жуглӧмысь, Цефей оз жалит ассьыс радейтана нывсӧ, Андромедаӧс, и шуас сетны сійӧс Китыдлы сёйӧм вылӧ. Та могысь батьыс чепъясӧн дорас нывсӧ берегдорса из гӧра бердӧ и коляс сэтчӧ. Та йылысь тӧдмалас миф сяма герой Персей и бордъя вӧв вылын тӧвзяс из гӧра дорӧ да петкӧдлас ыджыд повтӧмлун: виас Киттӧ и мездас нывсӧ. Тайӧ повтӧмлунсьыс царыд сетас Андромедасӧ Персей сайӧ. И, гашкӧ, ӧні на ӧтлаын олӧны-вылӧны. Тайӧ да и мукӧд мойдъясысь став геройыс миян юр весьтын, быдӧнлысь нимсӧ сетӧма кодзув чукӧръяслы, индӧма картаяс вылын.

— Тэ, Ӧльӧксан, тані нинӧм эн дзуг? — майшасьыштіс Валера. — Ӧд мореяс вылад медыджыд енмыс Нептун, а тэ аслад мойдын кутшӧмкӧ мӧд ним шуин.

— Со ӧд, пыр и тӧдчӧ, мый тэ, Валера, чери кыйысь. Но важ римса ног кӧ — Нептун, а важ грекъяс ног — Посейдон.

— Ой, кутшӧм ӧдйӧ кадыс колис, колӧ нин разӧдчыны, урокъяс дасьтан кад воис, — юӧртіс Альбина, кор сы киын новлан часісӧ истӧг тувйӧн югзьӧдліс Валера.

— Кад кӧ и кад, — кайтыштіс Ӧльӧксан, коді оз умлы кодзувъяс йылысь сёрниысь. — Ми тіянӧс колльӧдам ӧшинь улӧдзныд.

Вылыс уличасяньыс лэччан кыр горувсӧ и воан интернатас. Джуджыд нӧрыссяньыс, синнысӧ нем оз сайӧд да, Шордіныс ылӧдз тыдалӧ и кывтыдсӧ, и катыдсӧ; мӧдлапӧвладорыс пом ни дор и. Сыланьын жӧ и Давпом посёлок. Рытъяснад сэні ӧзйысь биясысь посёлок весьтас енэжыс ымралыштӧ. Чурк йывсяньыд и кодзувъясыс кажитчӧны матынджыкӧсь, гырысьджыкӧсь да югыдджыкӧсь.

— Аскиӧдз!

— Аскиӧдз! — прӧщайтчисны ныла-зонмаяс. Сідз эз и торйӧдчывны, пыр ӧтлаын варовитісны, кӧть эськӧ и янсӧдчывнысӧ окочлуныс нёльнанныслӧн вӧлі. Кольӧмас колльӧдчигӧн, кымӧра вӧлі да, енэжыс эз кыскы синнысӧ, прӧстӧ шӧйтісны ю берегса улича кузя. Сэсся юдорса склад пельӧсъясӧ параӧн-параӧн саймовтчылісны. Мый вӧчисны? Окасьны велӧдчисны. Кужисны чери кыйны, енэжысь кодзувъяс лыддьыны, гортгӧгӧрса уджын батьнысӧ вежны, а нывъяскӧд сёрнитны, кутчысьлыны да окасьны ни Ӧльӧксан, ни Валера эз на кужны.

— Зинаыдкӧд окасьлін нин? — веськыда юалӧ Ӧльӧксан.

— Да. Ачыд Альбинаыдкӧд?

— Ог ме радейт окасьнытӧ, но велӧдчам жӧ.

— Сэтшӧм мича нылыдкӧд ӧдйӧ на и велалан.

— Зинаыд абу жӧ мисьтӧм.

— Абу эськӧ да. Но Альбинаыд кысканаджык.

— Сідзнад, Альбинаыс тэн сьӧлӧмвывджык?

— Збыльысь кӧ, да. Но сійӧ тэ вылӧ синсӧ чӧвтіс, тэ вылӧ любитчис.

— Тайӧ миян медводдза нывъяс. Уна ныв на миян вылӧ синнысӧ чӧвтлас, и миянлы уна ныв мусмылас. Ме тай тадз думайта-а.

— Альбинаыд мусаник нывка, позьӧ сійӧс радейтны.

— И Зинаыд абу ӧтдортана, кажитчан тэ сылы. Да и тэа-меа, Валера, огӧ на ӧд гӧтырпуясӧс бӧрйӧй. Прӧст кад коллялан школьнӧй нывъёртъяс да и ставыс.

— Кор ми нёльнанным ӧтлаын, сэк меным гажа, а кор Зинакӧд ас кежынӧсь, нинӧм йылысь и сёрнитнысӧ. Тэн лӧсьыд: кужан мичаа висьтавны енэж да кодзувъяс йылысь, тӧдан уна мойд-легенда. Ме помтӧг верма сёрнитны чери кыйӧм йылысь, но Зиналы гажтӧм кывзыны сы йылысь.

— Весь майшасян. Эм мый йылысь тіянлы сёрнитнытӧ, и эм мыйӧн ызйӧдны Зинатӧ. Уськӧд тӧд вылад ассьыным медводдза велӧдысьнымӧс, Евлампия Ильиничнаӧс; сылысь верӧссӧ, Микипер Иванӧс, — кыдзи веськалӧма пленӧ, сэсся асланым лагеръясӧ, сэсся пышйӧма кувны чужан сиктас... Зинаыд тожӧ усьӧм салдатлӧн ныв, сылы интереснӧ тӧдны сэтшӧмторъяссӧ. А окасьнытӧ радейтӧ?

— Ачыс на водзджык пондӧ. Тадзи пӧ колӧ... Оз мен кажитчы, кор вом дорӧс курччалӧ. И нӧшта ӧтитор оз кажитчы.

— Мый?

— Окасигас зэв ёна нускӧ, ымзӧ весиг.

— Но и Валера жӧ тэ. Сідзкӧ, тэ кажитчан сылы.

— Альбинаыд нускӧ жӧ али мый?

— Ми сыметьсӧ эг на окасьлӧй.

— Ладнӧ, аскиӧдз. Со, керка ӧшинь занавестӧ кодкӧ вештіс.

— Пӧчӧ, код сэсся.

Арся ывласӧ югзьӧдісны эз сӧмын кодзувъяс да гӧгрӧс тӧлысь, но и керка ӧшиньяссянь писькӧдчысь би югӧр да кӧнсюрӧ сюръяяс йылын ӧзйысь электролампаяс. Слӧтитліс и кынтавліс нин, но мусӧ косьтыны ни кынтыны кӧдзыдыс эз на вермы. Век жӧ ныр улын нин вӧлі тӧв — Эжва кузя сьӧкыда кывтіс шуга. Ӧльӧксан мыйкӧ дыра сулыштіс жытник пельӧсас, гашкӧ и, каитчис, Валералы сідз эз и петкӧдлы Микипер Иванӧн козьналӧм пуртсӧ да. Ӧні кӧ ошйысяс, Валера вермас сӧмын лӧгасьны. Ӧльӧксан асьсӧ лыддис мыжаӧн, мый эм сылӧн медбур другыслы чуйдывтӧм гусятор.

9

Здукъяс петкӧдлысь часі стрелка тэрыба каттьӧ лунъяс да войяс, тӧлысьяс да вояс. Ассьыс уджсӧ бур киподтуйӧн вӧчӧ природа: енэжӧд вӧляникысь кытшлалӧны шонді да тӧлысь; сэзь войясӧ енэжас пӧртмасьӧны лыдтӧм-тшӧттӧм йӧв войтъяс, кодъясӧс аслас нёньясысь резыштӧма енъяслӧн царица Гера да кодъясӧс важ коми йӧз шулӧмаӧсь Утка туйӧн; енэжын коса дорыш моз ыпнитлӧ чардби — бианьӧв сатшкысьлӧ муӧ, щальдӧдалӧ сывтыръя пуяс, сотӧ мый веськалӧ аслас туй вылын; му тіравтӧдз енэжын муркакывлӧ гым; енэжсянь шлявгылӧ зэр и шлапкывлӧ лым; вичколӧн шуӧм серти, кулӧм мортлӧн лолыс, кувмыстиыс нелямын лун бӧрын, качӧ енэжӧ, кӧні кузь пызан сайын енъяс кутасны донъявны мортыслысь олан этшсӧ. Бурторсӧ кӧ вӧчӧма унджык, веськалас пыр дзоридзалысь садйӧ — райӧ, а уна кӧ грекыс, йӧткыштасны сир пуан пӧртйӧ — адӧ.

Эжва кынмавтӧдз на, ва туйӧн, следователь Лапин вайӧдіс Шордінӧ Раскерка грездса ань Емель Аннаӧс. Эз ло весьшӧрӧ грездас сэки ветлӧмныс Лапинлӧн да Климуклӧн, кужисны пӧкӧритны сьӧлӧмсӧ том дӧвалысь. Стӧчджыка кӧ, ачыс на Емель Аннаыс пӧкӧритіс следовательӧс. Ковмис манитчыны быдса лун и Ыбдор сиктын, матысяньджык тӧдмасьны невестаыслӧн мамкӧд да рӧдвужкӧд. Бласлӧвитӧмкӧд тшӧтш Анналӧн чожыс сундук пыдӧсысь лэптіс зэв важ, кадысла сьӧдӧдыштӧм коркаа кыз книга, мыччис Лапинлы киас:

— Видз тайӧ ен нигасӧ бур паметь пыдди. Воас кад, и став йӧзыс коркӧ бергӧдчасны Енлань чужӧмбанӧн.

— Пасибӧ, — Лапин босьтіс сьӧкыд книгасӧ, калинкор корка вылас бураа тӧдчис личкӧмӧн серпасалӧм крест. Воддза лист бокас мича пертаса шыпасъяса гижӧд: «Библия». Сюрс кыксё ветымын лист бока книга корка пельӧсъяссӧ эжӧма кучикӧн, некыті на абу шырзьӧма, кӧть и лэдзан воыс 1890. Енлы эскытӧм следовательлы тайӧ козиныс вӧлі виччысьтӧм. Гӧгӧрвоис-ӧ Лапин — висьтавны сьӧкыд, но тадзисӧ тшӧктіс вӧчны чожсӧ Анна, коді эз вермы дзебны ассьыс нимкодьлунсӧ.

Колис воысь дырджык, кыдзи Лапин да Анна лоисны гозъяӧн. Тайӧ каднас гӧтырыс чужтіс нывкаӧс. И кор гортас, Владимир Ильич шоча лэдзлӧ кагуксӧ аслас моздорысь. Мисьтӧм прӧзвищеяса следователь (а найӧс сиктсаяс сетлісны Шордінын медводдза восӧ служитігӧн) кымын водзӧ, сымын ёнджыка кутіс гӧгӧрвоны олӧмыслы лӧсявтӧм законъяссӧ. Но гӧлӧссӧ кыпӧдны некор и некод эз лысьтлы, ковмыліс ставсӧ вӧчны сідз, кыдзи тшӧктӧны вӧчны партия да правительство, кыдзи индӧма Уголовнӧй кодексын. Та вӧсна коммунист Лапин асьсӧ эз лыддьыв мыжаӧн йӧзӧс тюрмаясӧ пуксьӧдӧмысь.

Вӧлі ветымын квайтӧд вося февраль, Лапинъяс сӧмын на пасйисны Аняыслы комын ар тырӧм. Комын арӧса том мам лыддис асьсӧ шудаӧн, и медводз сы вӧсна, мый сылӧн эм ичӧтик шуд ёкмыль: со тай, куйлӧ лайкыд потанын, чурскӧ сюр нёнь. Аслас Аннаыслӧн нёньясын йӧлыс, пӧжалуй, абу этшаджык Гера-енлӧн морӧсын серти; весиг, мед эз лякӧссьы ковтаыс, ковмӧма тубыртчыны ки чышкӧдӧн. Владимир Ильич пукаліс пызан сайын, «Правда» газетысь лыддис партиялӧн кызьӧд съездвывса гижӧдъяс. Съезд йылысь ӧтарӧ брунгис и радио. И друг виччысьтӧмтор: странаӧс и став мирсӧ чуймӧдіс Сталинлӧн культ йылысь радио пыр юӧртӧм.

— Аня, кылан радиосӧ?

— Кыла, кыла, сэсся эн гораммӧд, а то каганымӧс садьмӧдас.

Лапин матыстчис стенын ӧшалысь репродуктор дінӧ, зілис сюркнявны пель саяс диктор Левитанлысь быд кыв: «...Серьёзные нарушения Сталиным ленинских заветов, злоупотребления властью, массовые репрессии против честных советских людей и другие действия требуют глубокой критики и решительного осуждения культа личности Сталина и выработки мер по преодолению вредных последствий этого культа...»

— Вот вижляыд, кутшӧм лёк морт вӧлӧма Сталиныс, — веськодьпырысь керыштіс Анна.

Верӧсыс чӧв оліс.

Лун-мӧд мысти коммунистъяс асланыс собранньӧяс да пленумъяс вылын тӧдмасисны партия ЦК-лӧн гуся письмӧӧн, кӧні вӧлі гижӧма Сталинлӧн злӧдеяниеяс йылысь. Коммунистъяс, кыдзи и век, ӧтсӧгласӧн ошкисны съездлысь шуӧмъяссӧ; кыдзи и век, гора кывъясӧн да кинаныс ӧвтчӧмӧн ошкисны партиялысь нырвизьсӧ; дивитісны вождьлысь культсӧ. Эз сӧмын страна олӧмын, но и семья олӧмын вежсьӧмъясыс быттьӧ выльысь чужтісны Владимир Ильич Лапинӧс. Но медыджыд пайыс таын Раскерка грездса крестьянка Емель Анналӧн. Енлы эскысь, перна сьыліа Анна ӧшӧдіс пернасӧ и кагукыслы. Лапин, коді эз эскыв ни енлы, ни беслы, пыр и казяліс тайӧс, синсӧ чӧвтліс гӧтырланьыс. Анна гӧгӧрвоис Володяыслысь видзӧдлассӧ, водзджык и шуис:

— Ен мед видзас миянлысь Настукнымӧс вомидзысь да быд сикас висьӧмъясысь.

Верӧсыс сӧмын нюммуніс, окыштіс гӧтырыслысь бан боксӧ.

— Часлы, часлы, воас кад, и тэнад морӧсӧ на коркӧ ӧшӧда татшӧм пернасӧ, — долыдпырысь кӧсйысис Анна.

Анна корсюрӧ аддзысьліс аслас грездсакӧд — Игнатьевичлӧн гӧтыркӧд. Сысянь мыйсюрӧ тӧдмаліс Володяыс йылысь, мыйяс йылысь ачыс эз висьтасьлы. Збыльысь кӧ, Анналы вӧлі дзик веськодь верӧс вылас шордінсалӧн шуасьӧмъясыс. Сылӧн пӧ сэтшӧм службаыс, мый сэсся вӧчан, — вочавидзліс Анна и содтӧд быд ногыс дорйыліс да ошкыліс верӧссӧ. А кодсюрӧ кӧ Лапинӧс шулӧны «кӧинӧн», лёкыс, Анна ног, нинӧм и абу. Эз кӧ вӧв кӧин кодь сюсь, Гриша Кӧсьтаыд, гашкӧ, ӧніӧдз кӧнкӧ дзебсясис. Салдатавнытӧ мунтӧмысь вермисны и пуксьӧдны, а со тай, тюрмаӧ пыдди армияӧ мӧдӧдісны. Сэсся и, кӧинъясыд пӧ зэв вернӧйӧсь ӧта-мӧдыслы, Ыбдорса вӧралысьяссянь та йылысь Анна кывліс. Ай кӧиныс пӧ нэм чӧжыс ӧти гӧтыркӧд олӧ, а эньыс — ӧти верӧскӧд, оз пӧ друг ни пӧдруга видзны. Со кодъяслысь семьякост олӧмад примерсӧ колӧ босьтны. Чӧртуаныс, шулӧны кӧ Володясӧ кӧинӧн, зато Анналы муса кӧин дай Настуксӧ радейтана бать. Пернаӧдны колӧ Володясӧ, мед сы бердӧ эз сибдыны лёк прӧзвищеясыс. Узигкостіыс коркӧ и ӧшӧдас, чожыс сетіс да, эм на ӧти перна.

Гожӧмнас, отпускас петӧм водзвылын, следователь Лапин ним вылӧ ӧти вӧр лэдзан посёлоксянь воис вель кузь письмӧ. Шоча овлӧ, кор милицияӧ воӧм письмӧ лыддигӧн сідзи и пычкысьӧ то синваыд, то нюмыд. Син пырыс лист бокъяссӧ нуӧдӧм бӧрын Владимир Ильич ныр улас нузгиктыр лыддис: «Ме, Кира Лобанова, 25 арӧса ӧтка нывбаба, Шордінса ӧти милиционерлы лои жертваӧн. Мед тіянлы лои гӧгӧрвоана, ставсӧ кута гижны посклоннӧ. Война сувтан воӧ мен тырис дас арӧс, куим чоя-вока пӧвстын ме вӧлі медыджыдыс. Батьӧӧс босьтісны война вылад да ме коли мамӧлы отсасьысьӧн. Война чӧжыс и война бӧрас ӧтарӧ мырсим колхозын, мырсьылім ныр вылӧ усьтӧдз, гӧлиник колхозыд пасъявліс миянлы трудоденьяс, но нинӧм эз мынтыв. Миянӧс личкисны налогъясӧн, поставкаясӧн, заёмъясӧн, вермисны кӧ, кулисны эськӧ кучикнымӧс. Война кусан воас тшыгъялӧмысла, быд пӧлӧс турунсӧ сёйӧмла пӧчӧ да ыджыд мамӧ пыкталісны и кувсисны. Уна велӧдчыны эг вермы. Ӧдва-ӧдва помалі квайт класс. Миян семилетньӧй школаын нелямын нёльӧд воын велӧдчим сё нывка да зонка, сы пиысь сизимдасыс вӧліны двоечникъяс. Гижлім са чернилаӧн газет торъяс вылӧ, эз вӧв кӧм ни пась, век сюмаліс кынӧмным... Сӧмын ветымын кыкӧд воын тӧвнас верми пышйыны сісь колхозсьыд лесопунктӧ. Индісны менӧ Зейналов Альмусалӧн бригадаӧ увйысьысьӧн. Ачыс сійӧ азербайджанеч, зэв паськыд сьӧд синкыма том морт, Комиӧ мӧдӧдлӧмаӧсь ссылкаӧ. Киын сьӧкыд черӧн, коскӧдз лым питі келалі тӧлысь куим. Колӧ шуны, лесопунктад став увйысьысьыс нывбабаяс. Ӧтлаад уджалігӧн ӧдйӧ и тӧдмасим Зейналовыдкӧд, сэсся и ӧтувтчим. Збыль овыс вӧлі Зейнал-оглы. Сійӧ мен корсис кокниджык удж, и сюрис кирпич вӧчанінысь. Альмуса век шензьыліс, мый коми нывбабаяс, сиктын кӧть посёлокын, вӧчӧны медсьӧкыд уджсӧ, мый сылӧн рӧдинаын нывбабаяс вылад татшӧм тешитчӧмыд абу.

Ме тӧді, ачыс висьтасьліс да, мый Альмусалӧн рӧдинаас эм бать-мам, гӧтыр, быдмӧ пи, кодъясӧс уна во нин абу аддзылӧма. И ӧтарӧ виччысис ссылкаысь мездӧмсӧ. Во джын сайын сійӧ муніс чужан муас, зэв ёна корис, мед сыкӧд тшӧтш муні и ме мӧд гӧтыр пыдди, но ме татшӧмтор эг вӧч. Ӧні мен ыстывлӧ кос фрукты тыра посылкаяс, корӧ волыны гӧсьтитны. Гӧтыра, семьяа морт дінад ме ог мун. Письмӧясас ёна жалитӧ менӧ, кӧть и жалитнысӧ нинӧмла. Уджала кирпич вӧчанінын, бригадирала, кынӧмӧй пӧт, и верма ньӧбны мича кӧм-паськӧм. Кирпич вӧчан план бура тыртӧмысь май праздник дырйи менам бригадалы сетісны денежнӧй премия, миян йылысь гижисны районнӧй газетын.

Вель нин важӧн, июль 15 лунӧ, миян посёлокӧ воліс милиционер Борис Кочанов. Ми сыкӧд ӧти сиктысьӧсь, тӧдлі ичӧтсяньыс. Ветлысь-мунысьяслы, командировкаӧ волысьяслы тані эм куим крӧватя жыр, но земляк морттӧ узьнысӧ ме кори гортӧ. Водка сулеяӧн локтіс. Дыр пукалім няня-сола пызан сайын, варовитім, казьтылім ас сиктсаясӧс. Висьтасис, куим во сайын пӧ юксим гӧтыркӧд. Юим этша, сулеясьыс джынсӧ сӧмын. Сылы вольсаси кухняладорӧ, ачым пытшкӧс комнатаӧ воді. Мудз вылад да румка водка бӧрад ӧдйӧ и унмовси. И кутшӧмкӧ кадӧ быттьӧкӧ шобрӧдлыны кутіс, вӧт нисьӧ вемӧсӧ уси и некыдз садьмыны ог вермы. Сэсся тай садьми жӧ и тайкӧ эг весьӧпӧр: рушку вылын куйліс Кочанов. Кӧсйи шыбитны морӧс вылысь, но сёр нин вӧлі. Мырдӧналін тай нӧ, мися, трасича пызь, бур мортӧс пыдди, мися, примиті-а. Гораа пӧ шкорган вӧлі да садьмӧдны матыстчи, и казялі пӧ, шебрасыд джоджас исковтӧма, лядьвейясыд еджвидзӧны, и эг пӧ вермы кутчысьны, прӧстит пӧ. Кад кольӧм мысти бара кутіс пондысьны. Ме, мися, абу прӧститутка, ог сэсся ас пытшкӧ примит. Сьӧктӧмысь, мися, пола. Верӧс кӧ, мися, вӧлін, мӧд делӧ. Ме пӧ тэкӧд гӧтрася, дышӧдіс пӧ ӧткӧннас овны, петан кӧ пӧ ме сайӧ. Мыйла нӧ, мися, ог пет. Пета, мися. Лун-мӧд мысти пӧ вола и сэки помсянь помӧдз сёрнитчам. Нимкодьӧйла ме бара на некымынысь кутӧдӧс воштылі. Син водзӧ нин сувтӧді, быттьӧкӧ ме ола югыд погона милиционеркӧд. Но весь лоӧма нимкодясьӧмӧй. Талун Илля лун нин, а ас йывсьыс тӧдны нинӧм на эз сет. А ӧд сійӧ асывнас, ме ордысь петігӧн, сэтшӧм пӧся топӧдліс да окаліс менӧ.

Кора тіянӧс, следователь ёрт, менӧ ылӧдлӧмысь Борис Кочановсӧ кыскыны чорыд кывкутӧмӧ. Либӧ мед дзик пыр локтас ме ордӧ и пӧртас олӧмӧ ассьыс кӧсйысьӧмсӧ: гӧтрасяс мекӧд. Ме сійӧс радейта. Кира Лобанова. 1956 вося август 2 лун».

Лыддис письмӧсӧ Лапин и шемӧсмис. Милицияын ставӧн тӧдісны, мый капитан Кочановӧс гӧтырыслӧн сы дінысь пышйӧм бӧрын кыкысь нин чорыда топӧдлӧма сьӧлӧмыс, инфарктӧн тай шуӧны. Лун дас сайын висьӧмыс босьтӧма коймӧдысь, и Шордінса врачьяс пыр жӧ мӧдӧдісны Сыктывкарса больничаӧ. Топӧдӧма и сьӧлӧмыс, и вӧркыс. Сідзкӧ, бурдӧм вылӧ лачаыс пӧшти абу. Буретш кык во сайын милицияса капитан Борис Кочанов корасян могӧн шыӧдчыліс Ася Липина дінӧ, но весьшӧрӧ. Ӧні мӧдарӧ: гӧтырпуыс корсьӧ асьсӧ. Кира Лобанова и думыштны эз куж, мый Борисыс куйлӧ карса больничаын.

Сы здукӧ, кор Лапин шемӧса пукаліс аслас кабинетын, сы ордӧ пырис милицияса начальник, шуис лӧнь, усьӧм гӧлӧсӧн:

— Владимир Ильич, районнӧй газетӧ колӧ дасьтыны текст капитан Кочановлӧн кувсьӧм йылысь. Босьтӧй личнӧй делӧсӧ, и сэсь ставсӧ аддзанныд.

— Век жӧ кувсьӧма?!

— Да, кувсьӧма, талун асыв...

Лапин лӧсьыда кусняліс Кира Лобановалысь письмӧсӧ и сюйис конвертас. Вочавидзас, бытьӧн вочавидзас Кираыслы, тӧдчӧдас, мый капитан Кочанов эз вӧв пӧръясьысь, и эз кӧ висьмы, бытьӧн эськӧ сыкӧд гӧтрасис. И нӧшта пасъяс, мый письмӧ йывсьыс кутасны тӧдны сӧмын кыкӧн: ачыс Кираыс да следователь Лапин. Аддзас и том аньлысь сьӧлӧмсӧ ышӧдана кывъяс, ӧд кызь вит арӧснад нывбабаыд дзоридзалӧ медмича рӧмъяснас, и Киралӧн олан туй вылын паныдасяс на сэтшӧм морт, коді вӧчас сійӧс шудаӧн. Та йылысь думайтігӧн Владимир Ильич, тыдалӧ, тӧд вылас кутіс ассьыс гӧтырсӧ, Аняӧс.

Август помланьыс Лапинъяс семьянас кайисны Ыбдорӧ. Анна тӧдіс, корджык да кӧні петӧ тшак-вотӧс, корджык вӧралысьяс мӧдӧны звер-пӧткала. Чӧд и пув вӧлі бура воӧма, чӧдсӧ весиг косьтісны мамыслӧн паччӧрын. Льӧм вотісны и, косьтісны жӧ. Тшан тыр тшӧг ельдӧг солалісны. Володяыс пищаль тшӧтш босьтліс, шуриныскӧд уткаяс бӧрся вӧтлысисны. Кажитчис Ыбдорын зятялӧмыс Лапинлы. Тшӧктіс Аннаыс да, звӧнитліс Шордінӧ Георгий Евгеньевичлы, корис Климук гозъяӧс волыны вотчыны, кӧть пӧ лун-мӧд кежлӧ. Волам пӧ тай-а. Раскерка грездӧдз Лапин эз ветлы, гӧтырыс ӧтнасӧн сэтчӧ воліс.

Раскерка нӧшта на пӧрысьмӧма, воймӧма. Ӧшинь улыс турунзьӧма, тырӧма петшӧрӧн. Кильчӧ выв лабичас пукалыштіс, пырис керкаас да ен-ӧбразъяс водзын юрбитыштіс. Эз вай Анналы шудсӧ тайӧ керкаыс, и кык во сайын эновтіс кокни сьӧлӧмӧн. Ӧшиньяссӧ весиг эз брӧвъяв, да и нинӧмла, эз нин коль грездас ӧкӧнчаяссӧ жулльысь зон-посниыс. Век жӧ, тайӧ керкаыс тӧдмӧдіс Емель Аннаӧс Лапинкӧд. Сувтіс кильчӧ дорас и пернапас чӧвталігмоз керка водзас копыртліс юрсӧ. А керка чӧв оліс, сӧмын пемдӧм ӧшиньясыс шогпырысь видзӧдісны коркӧя кӧзяйкалӧн вазільмӧм синъясӧ.

Машӧ пӧдруга ордас сэсся воліс. Ёна и вежаліс Машӧыс Анналӧн олӧм вылӧ, ош гусяньыд пӧ раяд и веськалін. Мӧдыс эз жӧ кулитчы, Володясӧ быд бур кывнас казьтыліс, а воддза верӧсыслы Ен дінӧ шыӧдчан кывъясӧн югыдін да шоныдін сиис, веськыда шуис: абу пӧ инын сьӧлӧмӧй, шойыс пӧ Эжвасьыд эз сюрлы да.

— Ыджыд мам кулӧм бӧрын кӧсйылі сетчыны выль лесопунктад, да бара на жаль лои эновтны чужан пельӧсӧс, — висьтасис Машӧ. — Пӧдлиннӧ, Макар Тольӧс аддзывлан он?

— Корсюрӧтӧ аддзывла. Кык кагаа бабакӧд ӧтласьӧма тюрмасьыс мынӧм бӧрын.

— Тюрмаын али мый пукавліс? — абу на кывлӧма Машӧ.

— Пукавлӧма мыйкӧ дыра, власьтнымӧс кулитӧмысь пӧ.

— Оз сӧмын кулитны, а талявны колӧ татшӧм власьттӧ. Дас ӧти во коли война кусӧмсянь, а век на коньӧръяс моз олам. Коді нӧ сэсся гӧтырыс Толейыслӧн?

— Бурасӧ ӧд ме и ачым ог тӧд. Ася нима тай-а, зоотекникалӧ Шордінса колкозад.

— Дивӧ тай, Макар Толь нюжйӧдліс-нюжйӧдліс добрасӧ да мыльӧсыс жӧ и мойвиӧма.

— Абу, нылӧ, мыльӧс. Ме моз жӧ верӧс сайын вӧвлӧма, звӧнняӧс вайлӧма, мужикыс лёк ног жӧ кувсьӧма. Зэв мича да шань нывбаба.

— Толейсяньыс абу каганыс?

— Эм. Мӧйму пиӧс чужтіс. Викторӧн, буракӧ, шуӧны. Воддзасяньыс кык нывка быдмӧны, Вера да Надя, школаӧ котралӧны. Ачыд Гриша Кӧсьтатӧ виччысян он?

— Абу ме сылы пара. Письмӧ-мӧд воліс сысянь, ме вочавидзлі жӧ. Тӧдны сеті: тэ, мися, ме серти томӧс да мичаӧс на аддзан, чуркатӧмӧс. Сы бӧрти сэсся эз волы письмӧыс.

— Кержак Гриш гозъяыс кыдз олӧны-а?

— Василисаыс лябсьӧ, а Гришыс век на багатыр кодь. Тэ нӧ, сэсся, сідзи-й эновтін керкатӧ?

— Кытчӧ ме сійӧс вошта? Ог ӧд сьӧрысь ну. Со тай кымын керка батьтӧм-мамтӧм челядь моз сулалӧны.

— Сідз тай и бырис Раскерканым, мича гӧлӧса грезд эськӧ коркӧ вӧвлі да, — пыдісянь ышловзис Машӧ.

— Кирилтӧ он на школаӧ сет?

— Локтан во сета. Воліс Ыбдорсянь ӧти том велӧдысь, та йылысь жӧ юасис, сэсся тай Василиса ордын дыр пукаліс-а, гашкӧ, Шордінса рӧдняыс да. Инася кӧ выль лесопунктад, дінын и кутас велӧдчыны Кирукӧй, посёлокад таво начальнӧй школа восьтӧны. Йӧвтӧ да тусьтӧ вузавны лун кост мысьт ветлывла. Мича посёлок тай быдмӧма, бур кӧть, миян грезд нимӧн шуӧны да. Уджавнытӧ некытчӧ на эн пыр?

— Быдмыштас Настукӧй, да пыра жӧ. Колкозным ясли-сад стрӧитӧ, юралысьыс, Кержак Гришыдлӧн зятьыс, Игнат Игнатьевичыс, воспитательницаӧн менӧ кӧсйӧ босьтны.

— Сы кузя эм тэнад опытыд, сямман челядьыдкӧд уджавны. Пасибӧ видлынытӧ волӧмысь, ыджыд поклон висьтав месянь Володяыдлы.

— Шордінад кӧ волӧмыд лоӧ, миянӧ лок узьнытӧ. Смотри, мӧд ордӧ кӧ пыран! Муна, кӧсъя на Василисаӧс видлыны кежавны.

— Кымӧр кыпӧдчӧ, тэрмась, а то зэр улас веськалан, — мыйлакӧ Машӧ эз кӧсйы, мед Аннаыс пыраліс Василиса ордас.

— Абу сёймонь, ог ньӧдзды, вӧтӧдас кӧ зэрыс. Колӧкӧ-й, бокиті на мунас кымӧрыс.

Анна кежис Кержак Гришъяслӧн керкалань. Ӧшинь пыр тыдаліс Василисалӧн мыгӧрыс. Сійӧ кокъяссӧ таджгӧдӧмӧн куштіс утка. Гӧнсӧ нетшкис водзас плавгӧм чышъян вылӧ. Джоджас, вугтӧм ньӧр кӧрзинаын, куйліс некымын дась пӧтка.

— Горттӧ видлыны воин? — ружтігтыр шыӧдчис Василиса.

— Мужикӧй отпускын, став семьяӧн мам ордынӧсь.

— Кос пӧтка яйтӧ Кӧсьтукным радейтӧ, да сылы посылка кӧсъя мӧдӧдны, мед ёртъясыскӧд гуджгӧны. Сьӧла-тартӧ батьыс кыяс да некытчӧ лоӧ воштыны яйсӧ, кыкнад нӧ ми уна-ӧ сёям. — Василиса вештіс водзсьыс утка гӧн тыра чышъянсӧ, кыпӧдчис и варгыльтіс пачводзас. Анна казяліс, мый Василиса бӧръя кадыс и збыльысь слабмӧма, кажитчис ёна пӧрысьджыкӧн арлыд сертиыс. Ветымын нёль арӧса нывбабатӧ оз на позь шуны пӧрысьӧн, но и тайӧ олан воясыс, тыдалӧ, ёна нин мӧрччӧмаӧсь сылӧн вир-яйӧ. — Аннук, гӧстинеч кӧ пуктышта Игнат зятьлы да нукъяслы, лэччӧдан? Абу сьӧкыдтор, кос кӧч да кос пӧтка-мӧд. Кольӧм тӧвся эськӧ, но косьтӧмыд нинӧм на эз ло.

— Лэччӧда. Кӧні нӧ эськӧ Гришаыд?

— Ягӧ тай сиасьны мунліс-а, оз кӧ чуркаа Марья ордас сиась. Мен вот, вектӧ сьӧкыда уджалі да, мужикыд эз нин кут ковны, а Гриша вед век на ай кӧза кодь. Вот и кырсасьӧ Марьякӧд, кӧть и соссьӧ, нинӧм пӧ абу миян костын. Самӧгонтӧ юас да, менӧ весиг Марьяӧн заводитлас шуны. Окота лолӧ син бугыляс сьӧлыштны, да киалӧмысь пола. Локтас да, Кӧсьтукӧс регыдджык колӧ гӧтравны.

— Кодкӧд? Машӧкӧд али мый?

— Ен мед видзас. Воліс миянкӧд тӧдмасьны невестаыс. Зэв лӧсьыд ныв, Аныбысь ачыс, Ыбдорса школаӧ велӧдны воӧма.

— Кыдзи нӧ нимыс?

— Текуса Николаевнаӧн шуӧны.

— Но-о, зэв тай бур. Кӧсьтаыд ачыс тӧдӧ?

— Сійӧ и тшӧктӧма видлыны миянӧс.

— Вот кыдзи.

— Сідз, Аннук, сідз. Невестаыслӧн воккӧд ӧтлаын служитӧ Кӧсьтукным, сійӧ и тӧдмӧдӧма чойыскӧд письмӧ пыр. Салдатъясыд пӧ тадзитӧ ёна тӧдмасялӧны.

Сьӧд кымӧрыс сӧмын борд йывнас ӧшйыліс Раскерка весьтӧ, муртса буситыштіс и бӧр кобис. Анна восьлаліс Ыбдорлань мунысь вӧрса ордымӧд, корсюрӧ копыртчыліс, шырзьыштліс чунь помъяснас туйбокса гырысь пув розъяссӧ:

— Ёна жӧ нин чӧскыд чужан муад вотӧсыд!

10

Шордінлӧн мӧдлапӧв весьтӧд кывтіс том тӧлысь, быттьӧ Прокӧ Лидалӧн печуркаысь коса пуртыс, юклаліс войся енэжсӧ. Ӧльӧксан жалитіс мамсӧ, вӧчліс гортгӧгӧрса кызвын уджсӧ: пыртліс пес и ва, тӧвся кӧдзыд лунъясад мамыслӧн удж вылысь воигкежлӧ ломтыліс ичӧтик кӧрт пач. Прокӧ Лидалӧн челядьыс корӧны, мед сійӧ дугӧдчис нин скӧт дорас ноксьӧмысь, но мамыслӧн пыр ӧти и сійӧ жӧ воча кыв: кута пӧ уджавны сэтчӧдз, кытчӧдз кута вермыны. Косіник, кодзувкот кодь тэрыб, быттьӧкӧ и восьлӧнсӧ оз куж ветлыны, век кытчӧкӧ котӧртӧ. Пемӧсъясӧс бура быдтӧмысь ветымын квайтӧд во помын Лидия Прокопьевна Попвасевалы колхоз правленньӧ козьналіс кукань. Таысь ӧтдор, нажӧвитӧм трудоденьясысь сылы вичмис пӧшти тонна нянь, тонна турун, сюрс шайт сьӧм. Лидия Прокопьевналӧн нимыс районса почёт пӧв вылын. Оз, оз на эновтчы Прокӧ Лида фермаын уджысь. Абу на сійӧ киссьӧм рӧзваль, а тыр вир-яя, нелямын нёль арӧса нывбаба, стӧчджыка кӧ, дӧва. Шоча овлӧ, мед сы дінӧ отсасьны эз волы Конюк Мить: то турунтӧ пыртас, то ляснияссӧ весалас. Митьӧлы эськӧ ёнджыка лӧсяліс «Кузнеч» прӧзвище, но овыс «конюк» кыв дінӧ зэв матыса — Конюхов. Мамыс петлӧма татшӧм ова морт сайӧ, а сідзсӧ Эжва катыдын татшӧм овыс оз паныдасьлы. Сикт-грездъясад ӧткодь нима аюловыс и энюловыс уна, та вӧсна и, тыдалӧ, нимъяс дінаныс топыда сирасьӧ прӧзвищеыд. Эмӧсь морт сёа грездъяс, кӧні сӧмын вит-ӧ-квайт мужичӧй ним да сы мында жӧ ним нывбабаяслӧн, медсясӧ — Иван, Митрей, Ӧндрей, Гриша, Ёгор, Петыр да Ӧльӧксан; Марья, Анна, Вера, Наста, Ӧдя, Паладь да Пекла. Дерт, выль чужысьяслы кутісны сетны и выль нимъяс, но оз вунӧдны и важъяссӧ — пӧль-пӧчыслысь нимъяссӧ.

Эз сӧмын отсасьӧм ради сибӧдчы Конюк Митьыс Прокӧ Лида дінӧ. Дӧвечалӧ сійӧ, гӧтырыс вӧрын сезоннӧй удж вӧчигӧн ёна доймис, вель дыр мучитчӧм бӧрын кувсис. Эм пи, коді ветымынӧд воӧ помавліс Щельяюрса речнӧй техникум и ветліс Печора кузя теплоходӧн. Сэні котыртіс семья, и Шордінӧ воліс сӧмын мамсӧ дзебигӧн. Конюк Мить норасьӧ, писянь пӧ абу некутшӧм отсӧг, оз пӧ письмӧ мӧдӧдлы ни. А Прокӧ Лида ошйысьӧ аслас челядьӧн. Кыдзи нӧ оз ошйысь? Давпомсянь воліганыс ныв-пиыс гӧстинечтӧгыд оз локны. Дай пес йывсьыд оз ков думайтны-шогсьыны, тракторист пиыс вӧрпунктсьыд поткӧдлӧмӧн тӧвбыд кежлӧ вайӧ. Ӧльӧксаныс дасӧд классын нин, оз омӧля велӧдчы, кӧть и рытъяснас шӧйтны радейтӧ. Мамыс тӧдіс: нывъяскӧд колльӧдчӧ пиыс... Ыжъястӧ видзӧны да, энькаыс то вурунтӧ нистӧ, то печкӧ, ставныслы шоныд чулки-кепысьтӧ кыӧ. Дӧра кыан стан оз нин сувтӧдлыны, ас дӧраысь вурӧмтӧ дугдӧны новлыны. Шабуртӧ некод нин оз кышав, купайкаӧн вежисны сійӧс. Вӧвнад туруныдла мунігӧн колхозникъясыд паркаасьлӧны либӧ тулупасьлӧны. Ӧд ылі видзьяс вылад тӧвся туйыс мунӧ Эжва вывті, турун додь вылад пукалігӧн кӧдзыдыс писькӧдчӧ питшӧгӧдзыд. Джодждӧратӧ уна кыліс Прокӧ Лидалӧн энькаыс, некымын вольсавлытӧм ыджыд тупыль на куйлӧ жытникас.

Век жӧ, верӧстӧм либӧ гӧтыртӧм олӧмыд — сійӧ джын олӧм. Енмыс абу весь чужтылӧма Нывбабасӧ да Мужичӧйсӧ. Со и сибӧдчӧ Прокӧ Лидалань Конюк Митьыс — латшкӧс да косіник, арлыднаныс пӧшти ӧткодьӧсь, быттьӧ буретш и эм Лидаыслы. Кутшӧмкӧ помка вӧсна Митьӧыс фронт вылӧ эз веськавлы, и Шордінса колхозъяслы тайӧ зэв на и кивыв лоис: вӧчаліс коса да чер пуяс, пу додьяс, вурис сийӧс-кӧлуй, кузнечаліс. Корлісны уджавны весиг МТС-ӧ, но колхозысь эз вӧрзьӧдчы. Нималӧ аслас бур киподтуйӧн Конюк Митьыд, сӧмын тай водз колис дӧвечӧн-а. Шуштӧм ӧтка олӧмыс, вот и волывлӧ Прокӧ Лида дінӧ удж вылас гажӧдыштны ассьыс курзьӧм сьӧлӧмсӧ. Ышмылас да, весиг кинас вильшасьны босьтчылас, аньыдлы бекъясас кинас тапнитлас.

— Тапкӧд, тапкӧд, таысь мисьтӧмджык ни мичаджык ог нин ло, — оз дӧзмы дэльӧдчӧмсьыс Прокӧ Лида.

Митьӧлы окота водзсяньыс малыштны, но оз лысьт: друг да виланас ойкнитас. Ӧтиысь, кор Прокӧ Лида, воис ӧчередьыс да, кольччис вой кежлас дӧзьӧритны скӧт картаяс, локтіс гаж вылӧ и Конюк Мить. Курыдторъясӧн сійӧ эз вывтіась, но тайӧ пӧрйӧ Лида пыр и казяліс: фермаса гӧрд пельӧсӧ пырӧмӧн тшӧтш Митьӧсянь ӧвтыштіс вина дук.

— Позьӧ кӧ, Прокопьевна, пуксьыштла, — мыжа морт моз шыасис Митьӧ, пӧрччис гыӧрзьӧм пеля шапкасӧ, пыркнитіс, разис пась кизьяссӧ.

— Татшӧм кӧдзыднас эськӧ гортад пукалін.

— Оз пукавсьы. Талун чужан лун менам, а писянь весиг письмӧтор эз во.

— Чужан лунӧн, сідзкӧ, тэнӧ, Митьӧ. Ен мед сетас бур дзоньвидзалун, да мӧд та дыра на тэн овны.

— Пасибӧ, Прокопьевна.

— Ог и тӧд, тэ меысь пӧрысьджык али томджык.

— Нелямын вит тырис.

— Мыйла выльысь он гӧтрась?

— А петін эськӧ ме сайӧ? Арлыдӧй буретш тэнлы кодь.

— Петі эськӧ, да бӧжӧй кузьджык.

Дежуритан жырйын, кодӧс шуисны гӧрд пельӧсӧн, ломтысис плитаа ичӧтик кирпич пач. Пызан вылас телефон. Шойччыны позьӧ нёрыньтчывны бӧра диван вылӧ и. Сӧмын мед эн унмовсь-а. Дежуритысьыд кывкутӧ сы вӧсна, мед выльӧн на стрӧитӧм фермаясын эз ло некутшӧм ускӧттьӧ. Скӧт видзысьяс пӧвстын чорыд дисциплинасӧ лӧсьӧдіс зоотехник Ася Липина.

— Личӧдчы, тшай кутам юны, — корис Прокӧ Лида. Плита вылысь босьтіс пуан чайниксӧ, ичӧтджыкӧ заваритіс чай. Сумкаысь лэптіс юра сакар, тупыля капуль, банйӧм рача нянь да сов. — Чаюйтам да гӧгӧр кытшовтам картаяссӧ.

Митьӧ ыждавтӧг пуксис пызан сайӧ, пасьнас.

— Онялӧ шоныдыс, шыбитлы пасьтӧ, ог ӧд гу... — Прокӧ Лидалӧн алӧймыштӧма мугов чужӧмбаныс, вӧсни чышъян увсьыс читкыльвидзӧны сьӧда-еджыда юрси пратьяс, мугӧм синъясыс меліӧсь. Шоныд вурун ковтаыс топӧдӧма вир-яйсӧ и манитана тӧдчӧ морӧсыс. — Тшӧкыдатӧ волывлан да, йӧз сёрни весиг ветлӧ.

— Кутшӧм сэтшӧм сёрни? — пась пӧла увсьыс Митьӧ дась нин вӧлі лэптыны аскур тыра сулеясӧ, да бара на эз лысьт.

— Быттьӧкӧ тэа-меа друга-пӧдругаяс. Весиг Ася гусьӧник юавліс та йылысь.

— Тэ мый шуин?

— Мый пӧ шуин? Кыдзи эм, сідзи и шуи: абу, мися.

— Йӧз шуӧмыд абу на мампас, оз пыр кежлӧ сибды, больгыштасны дай вунӧдасны. Сідз эг и гӧгӧрво, петан али он ме сайӧ?

— Митьӧ, тэ жӧ тӧдан, ме энькакӧд ола. Челядь радейтӧны ассьыныс пӧчсӧ. Ог кӧсйы пӧрысь мортлысь сьӧлӧмсӧ дойдны.

— Йӧй тэ, вот коді! Со кымын во нин кӧр ни гос олан! Акань кодь ань, и дас вит во нин дӧвуйтан! Кулан, да весиг мӧдар югыдас каитчыны кутан! — кывъяссӧ чорыда шуаліс Митьӧ, быттьӧ кузнечаса накӧвальня вылӧ швачӧдіс сьӧкыд мӧлӧтӧн. И пӧла увсьыс перйис дӧра пробкаа пемыд сулея, вӧлисти пӧрччис пасьсӧ.

Нормӧдісны Прокӧ Лидалысь сьӧлӧмсӧ Митьӧӧн шуалӧм веськыд кывъясыс, синваыс дольсъявны кутіс.

— Тэ эськӧ мый вӧчин, вӧлін кӧ ме местаын? — пӧдӧм гӧлӧсӧн юаліс нывбаба.

— Ог тӧд, гашкӧ и, тэ моз жӧ. Прӧстит, мыйкӧ кӧ вывтіджык шуи. Ӧні вай пасъям менсьым чужан лунӧс, ог нин и помнит, кор бӧръяысьсӧ пасйылі, — кисьталіс да, кык гранъя стӧкан тыр и лоис самӧкурыс.

— Он-ӧ ачыд вийӧд?

— Ог. Ӧти семьялы кык укват да шом чеплян дори, сыысь и мынтысисны сулея винаӧн. Эз кӧ вӧв чужан лун, эг эськӧ и босьт да.

Юисны джынйысӧн. Исыштісны да ньылыштісны мыйсюрӧ. Мӧд стӧканъясӧ аньыд кисьталіс мырд чай. Сукӧс лоӧ юны, мед унмыс эз личкы. Митьӧ гач вож весьтас ӧшалысь пуртӧсысь кыскыліс ас дорӧм пуртсӧ, колскис-жугліс юра сакарсӧ посни торъяс вылӧ. Митьӧ бӧр пасясис, шапкаасис, и ывла лэбулысь пыртіс моздор пес, лӧдсаліс пачсӧ.

— Но мый, Прокопьевна, огӧ нин бокӧ койыштӧй, вай ньылыштам коляссӧ, — туптӧм чунь помъяснас джынъя стӧкансӧ кутігтыр курыд нимкодьлунӧн шуис Конюк Мить.

— Унмовся кӧ нӧ? — полыштіскодь Прокӧ Лида, но стӧкансӧ босьтіс жӧ.

— Узян дай! — веськодя керыштіс Митьӧ, тыртӧммӧдіс стӧкансӧ. — Ни тэнӧ, ни тэнсьыд куканьястӧ некутшӧм на бес оз ну. А ӧні ме пета и кытшовта став карта гӧгӧрыс.

— Энлы, нӧрӧвитлы, ӧтлаын кытшовтам. Часлы, ньылышта винасӧ, — юис, солалыштӧм капульӧн кылӧдіс. — Абу пӧръялӧмаӧсь, вина нырсӧ сетӧмаӧсь, вир сӧнті визлавны кутіс.

Прокӧ Лида гӧна пася жӧ, нылыс кольӧм во вайис, вылькодь на. Шаллясис, нырыс да синмыс и тыдыштӧ.

— Ӧні кӧ кодкӧ аддзылас, некод нин оз кут эскыны, мый тэа-меа абу друга-пӧдруга, — водзалӧм кепыся кинас ачыс и тапнитіс Митьӧлы пельпомас. — Мӧдім. Со пӧнарыс, босьт, ӧзты петельсӧ.

Аслас кӧдзыд тубырӧ гартовтӧма мусӧ, ставнас ывласӧ декабрса войыс. Тӧдӧ ассьыс уджсӧ Войпельыд, карта пельӧсъясын пашляк лыйсьӧ — кер помъясыс тадзи щальдалӧны ыркыдысла. Ыджыд гын сапӧга, дзурыд лым вывті водзынджык восьлаліс Прокӧ Лида. Матыстчылісны картаӧ пыран ӧдзӧсъяс дорӧ, видзӧдлісны, ставыс-ӧ топыда пӧдлалӧма. Стрӧйбаясыс сулалісны визьӧн-визьӧн, ӧта-мӧдыскӧд орччӧн.

— А тані менам коньӧяс, пырам, видзӧдлам, — шыӧдчис нывбаба. Вештіс тасъяссӧ, восьтыштіс ӧдзӧссӧ и пытшкӧссяньыс ылькнитіс шоныд ру. Пемӧсъяс тӧдісны ассьыныс кӧзяйкасӧ, ымӧстӧмӧн чолӧмасисны.

Митьӧ ӧшӧдіс карасина пӧнарсӧ тув йылӧ. Мед эз торксьы куканьяслӧн унмыс, югыд бисӧ эз ӧзтыны. Прокӧ Лида лажмыдик би югӧр улын ветліс гид помӧдзыс. Таладор помас, ӧти пельӧсын, луннас пыртлӧм кос турун. Сэтчӧ и нюжгӧдчӧма сэк кості Конюк Мить, дӧвӧля жеръялӧ:

— Помнитан, Прокопьевна, дзӧлядырйиыд кыдзи ворслывлім здӧвӧльсьыд?

— Кыдзи нӧ ог помнит, сійӧ и вӧлі тӧвнад медгажа ворсанторным да.

— Быттьӧ тӧрыт на-й вӧлі... Чукӧртчам кодкӧ ордӧ нывкаяс да зонкаяс, быдӧн вайӧ сьӧрсьыс то пес чурка, то карасин, пуксялам лабичьясӧ кытшӧн и варолитам. Зонкаяслӧн водзын нывкаяс пукалӧны, китшсьӧны, виччысьӧны, мый жӧ шуам ми, зонкаяс, кор кытш пытшкын ветлӧдлысь юалас: здӧвӧль али абу? Кажитчӧ кӧ нывкаыс, шуан: здӧвӧль, и быть колӧ окыштчыны. Оз кӧ кажитчы, коран водзад мӧд нывкаӧс. И тадзи рытбыд: то зонкаяс вежлалӧны нывкаясӧс, то нывкаяс вежлалӧны зонкаясӧс... Эк эськӧ, бӧр кӧ бергӧдчывны челядьдырӧ! Пуксьыв, Прокопьевна, мекӧд орччӧн, пась пӧла улӧ босьтла. Эн пов, ог вӧрзьӧд ме тэнӧ. Тэкӧд ме здӧвӧль лоа.

— Ог ӧд и пов, — мужичӧйкӧд орччӧн турун пиӧ вӧйтчис нывбаба.

— Жаль, Прокопьевна, олӧмным кутіс кольны, а шань олӧмыс сідз эз и пуксьыв.

— Эз тай. Юрбиттӧм олӧмыд и вайӧдіс та выйӧдзыс.

— Кор вежсис власьтыд, мен ар квайт вӧлі, омӧля помнита сійӧ кадсӧ; сэсся гражданскӧй война, сэсся колкозъясӧ йӧзӧс мырдӧн пыртӧм, сэсся вичкоястӧ жуглӧм, сэсся Шордін гӧгӧрын воссисны выль и выль лагеръяс, сэсся бара война, тшыгъялӧм, ӧтарӧ заёмъяс, налогъяс, поставкаяс...

— Ме, Митьӧ, ставсӧ тайӧс тӧда, ас вывті ставыс тайӧ муніс. Куим челядьнад став мученньӧсӧ тӧдлі.

— Миян нэмӧ, тыдалӧ, сиктад оз нин бурмыв олӧмыд.

— Бурмыштӧ эськӧ да. Таво со мыйта нянь да турун колкозыд мен сетіс, кукань на козьналіс и.

— Но вед, Прокопьевна, во дастӧ лойсян нин мӧс сіт пиад, сетісны кӧ.

— Сійӧтӧ сідз.

— Тэ кодь нэриник аньыдлы эськӧ не мӧс сіт пиын лойсьыны, а киноын ворсны.

— Кодлы мый шуӧма Енмыс, сійӧс и лоӧ вӧчны.

— Ӧткӧнтӧ олігӧн быд пӧлӧс дивӧыс юрӧ волӧ. Унмӧй кутіс вошны, баба рутӧгыд гажтӧм вольпасьыд.

— Гӧтрась, вай кок шонтысьтӧ.

— Он пет да.

— Кӧсъян кӧ, метӧг на тэн сюрас.

— Сюрас эськӧ да, тэ тай вот мен колан-а.

— Шань морт тэ, Митьӧ. Меным тэ кажитчан жӧ, ме абу жӧ сьӧлӧмтӧм.

— Абу эськӧ-й лӧсьыд да, юавны кӧсъя ӧтитор. Позьӧ?

— Мый нӧ сэтшӧмыс? Юав.

— Дас вит во нин дӧвуйтан, тайӧ каднас кодкӧдкӧ кутчысьлін эн?

— Мужикӧй бӧрын тэ медводдза, кодкӧд тадзисӧ орччӧн куйла.

— А мужикӧдзыд вӧвлі кодкӧ?

— Эн серам петкӧдлы, ме вед дас ӧкмыс арӧсӧн петі верӧс саяд. Здӧвӧльсьыд ворсігӧн зонъясыдкӧд чупнитчылі, а окасьнытӧ некодкӧд эг окасьлы. Мить, вежӧгтан али мый тэ менӧ?

— Топӧдчышт. Гашкӧ, йирмӧг да?

— Жар меным.

— Пась кизьтӧ разя?

— Разь.

— Топӧдышта?

— Топӧд.

— Ой, сьӧлӧмыд кыдзи кыпйӧ-чеччӧ, менам кузнечаын ӧгыр пӧльтан мек моз дзик.

— Тэ шуйга нёньӧс йигралан, сійӧн и мек моз кыпъялӧ. Аслад оз чеччы али мый?

— Со, чеччӧ, сюй китӧ пась пӧла улӧ.

— Чеччӧ жӧ тай. Грекӧ вӧйтысь тэ, Митьӧ, слӧй вылысь кутін воштыны.

— Ачыд на тай эськӧ менӧ воштан да.

— Эн малась дай. Сергейысь ӧтдор менсьым морӧстӧ некод эз кабравлы.

— Оз кажитчы али мый?

— Ка-кажитчӧ, — мытшъялыштіс аньыд. — Ызйӧдін да, ачымӧс ме бара на кыла дас ӧкмыс арӧсаӧн.

— Шулӧны тай рочӧн, «в сорок пять пӧ баба ягодка опять». Сідзи-й эм, тыдалӧ.

— Мен эськӧ локтан во на нелямын витыс да.

— Сідзкӧ, тэ «ягодкасьыс» на юмовджык.

— Кысь нин эськӧ юмолыс да; гашкӧ, быдлаті нин косьмис менам дас вит вонад да.

— Эн омӧльт асьтӧ. Некыті на абу косьмӧма, быдлаті на кисьмӧ, со на кутшӧм пӧсь вир-яйыд. Прокопьевна, вай окыштчам, томлуннымӧс тӧд вылӧ уськӧдам.

— Вай. Мед сӧмын Сергей прӧститас-а. Думайта да, прӧститас, дас вит во вед ме сійӧс виччыси, лун и вой виччыси.

— Оз сӧмын Сергейыд, но и Енмыс тэа-меаӧс прӧститас. Ӧд ачыс Енмыс кадысь водз босьтіс тэнсьыд верӧстӧ, а менсьым гӧтырӧс.

И окыштчисны.

Сё майбырӧй, олӧмӧй! Кутшӧм на югыд здукъяс овлӧны тайӧ гудыр олӧмас, торъя нин сэк, кор воча тіпкӧны кык сьӧлӧм. Мед кӧть и арлыдаӧсь нин, мед кӧть и кыкысь томлуныд оз волы, Прокӧ Лида да Конюк Мить кылісны ӧні асьнысӧ томӧн; ӧтарӧ воштісны и этшсӧ, и кутӧднысӧ.

— Мить, кык гача ме, он письт сэтчӧ кинад, кыкнан вӧньсӧ разь, шыргӧрӧдӧн кӧрталӧма.

— Еремакань, ку пиысь нин петі, а оз разьсьы.

— Вай нӧсь ачым.

Сы здукӧ, кор нин Митьӧ вӧлі дась чорзьӧм ичӧт митрейсӧ дзумгыны аньлӧн гӧг улӧ, а нывбаба дась вӧлі примитны сійӧс, кӧнкӧ матын кыліс понлӧн увтыштӧм. Прокӧ Лида, доналӧм вир-яя, сыркмуніс, йӧткыштіс мужичӧйӧс кынӧм вывсьыс.

— Тайӧ жӧ Ася, Ася асланыс понкӧд локтӧ. Та кадӧ и волывлӧ видзӧдлыны, ставыс-ӧ тыр-бур татӧні. Гашкӧ и, Макар Тольыскӧд да? — нывбаба кыпӧдчис, зэвтіс гач вӧньяссӧ, шаллясис и пыркнитіс пась бердсьыс турун сіяссӧ.

— Тьпу! Татшӧм здукӧ сійӧс морыс вайӧ! — ропкӧдчис Ася вылӧ Митьӧ.

— Эн увгы, куйлы лӧня. Ме ӧдзӧссӧ тасала, сійӧ татчӧ оз пыр, — нывбаба тув йылысь босьтіс чусалысь пӧнарсӧ, лэптыштіс петельсӧ. Петігас ӧлӧдіс: — Эн кыз и эн несъяв, ме регыд локта.

— Тьпу! — бара, кылӧ, сьӧлыштіс Митьӧ.

Прокӧ Лида кытшолӧн мӧдӧдчис скӧт карталань, кӧні гӧрд пельӧсыс. Пон увтӧм гораммис, сідзкӧ Асяыс кӧнкӧ матын нин. Тыдовтчис морт мыгӧр.

— Бобик, ланьт! — кыліс зоотехниклӧн гӧлӧсыс.

— Ася Платоновна, тайӧ тэ? — кӧть и тӧдіс, чорзьыштӧм гӧлӧсӧн юаліс Прокӧ Лида.

— Ме, Прокопьевна, ме. Кыдзи дежурствоыд?

— Буретш кытшовті гӧгӧр, ставыс, слабог, лючки. Пырам, шонтысь дежуркаад.

— Ог нин. Сэні ваймӧма пачыс да ме лӧдсышті. Ладнӧ, ме гортлань мӧді. Бобик! Бобик!

Видзӧдтӧ, вӧлӧма нин Асяыс гӧрд пельӧсад. Бур кӧть, сэсь петӧм водзвылын Прокӧ Лида идраліс стӧканъяссӧ и тыртӧм сулеясӧ да.

А бисӧ эз кусӧдлы, сідзкӧ, Асяыс регыд кежлӧ петалӧмӧн и чайтіс. Ывлаас, сюръяяс йылас, арбыд ӧзйӧны лампочкаяс, а тӧвнас, кӧдзыдысла ли мый ли, ӧдйӧ сотчӧны. Та вӧсна и лоӧ ветлыны карасина пӧнарӧн. Прокӧ Лида пырис дежуркаас, стӧкан чай юис. Сэсся и Конюк Митьӧлы юммӧдӧм чай вӧчис, сылӧн сулеяӧ и кисьтіс. Дорсьыс мед и юас. Эз дыр манитчы татӧні, котӧрӧн моз и муніс Митьӧ дінас. Ок и ёпкӧ сьӧлӧмыс. Тыдалӧ, колӧмысла и полӧмысла.

— Мить, он на узь? — пырӧмӧн тшӧтш юаліс Прокӧ Лида. — На, ме тэныд пӧсь тшай вайи.

— Кусӧд пӧнартӧ. Мен тэкӧд и сідз югыд.

Сап пемыдас кыліс, кыдзи Конюк Мить сулея дорсьыс чурскис чай. Прокӧ Лида личӧдіс ассьыс гач вӧньяссӧ и бауньӧн кыссис мужичӧй сойборд улӧ.

11

Тӧлысь сайын кымын, ноябр шӧрын, следователь Лапинлӧн кабинетӧ кодкӧ тотшкӧдчис.

— Да, да, пырӧй, — корис следователь.

Воссис ӧдзӧс и порог дорӧ сувтіс салдат паськӧма том морт. Кисӧ лэптіс веськыд кӧсича бердас, ярскӧба шуис:

— Майор Лапин ёрт, докладывайта: сержант Константин Жикин! Ленинградскӧй областьын танкӧвӧй частьясын служба бӧрын вои ас районӧ. Здравствуйте, Владимир Ильич!

— Здравствуй, Костя! — следователь петіс пызан сайысь, крепыда кутыштліс кисӧ.

— Пасибӧ, Владимир Ильич, сэкитӧ энӧ пуксьӧдӧй да. Полікодь, но збоймӧдчи да, локті тіянӧс аттьӧавны.

— Ачыд тадзсӧ думыштін али кодкӧ чуйдіс?

— Ачым. Войбыд думайті: пыра да, мися, мыйджык шуны. Сэсся висьталі зятьлы, Игнат Игнатьевичлы. Сійӧ и тшӧктіс быть петкӧдчывны тіянлы. Ме тӧрыт нин татчӧ вои, тӧрыт и пасйыси военкоматын. Кӧсйи воӧдчыны ноябрса праздник кежлӧ, но вот сёрмышті. Госпитальысь дыр эз лэдзны.

— Госпитальысь?

— Да. Учениеяс дырйи, гранатаяс шыблалігӧн, спаситі смертьысь асланым танкса командирӧс. Ачым осколокӧн ранитчи... Кӧть и жаль, водзджык ковмис помавны службаӧс.

— Тӧдан мый, Костя... Сыысь, мый эн веськав дзескыдінӧ, зэв ыджыд пайыс тэнад грездсалӧн. Дӧгадайтчан?

— Да, ылӧсала. Емель Анналӧн.

— Буретш да Анна Емельяновналӧн. Сійӧ и корис, мед эськӧ тэ веськалін армияӧ, а эн колонияӧ. Анна Емельяновнаыд менам гӧтыр.

— Гижлісны та йылысь гортсянь письмӧын. Пасибӧ сылы, и месянь привет висьталӧй.

— Висьтала. И мый думайтан водзӧ вылӧ?

— Аски гортӧ, Раскеркаӧ кая. Но ӧдвакӧ дыр олысь лоа сэн.

— Мый сідз?

— Кӧсъя инасьны лесопунктас. Зять висьталіс, ӧні пӧ вайӧны сэтчӧ вӧр лэдзан уна техника. А ме верма уджавны трактористӧн. Эстонияса Выру карын ме быдса во велӧдчи механик-водительӧ, эм удостоверение. Сэсся вуджӧдісны служитны Ленинградскӧй областьса Луга карӧ. Сэні, учебнӧй полигон вылын, и лоис неминучаыс.

Лапин эз кут юасьны Машӧыскӧд йитӧдъяс йылысь, кывліс нин гӧтырсяньыс. А том велӧдысьыскӧд письмӧасьӧм йылысь телепит вӧлі юавны. Ачыс Гриша Кӧсьтаыс водзджык паніс сёрнисӧ:

— Ыбдорын невеста менам эм, школаын велӧдӧ. Инася удж вылӧ, нажӧвита деньга, и позьӧ сэк думыштлыны семья лӧсьӧдӧм йылысь. Тіянӧс кӧ свадьба вылӧ корла, воланныд эськӧ?

— Кыдзи нӧ! Вола, дерт. Менам Ыбдорад тьӧща, гӧтырлӧн сы мында рӧдня сэн. Пасибӧ тэн, Костя. Невестаыдлӧн, пӧдлиннӧ, кыдзи ним-овнаыс?

— Текуса Николаевна. Ачыс Джеджимысь, вокыскӧд ӧти танк вылын, ӧти экипажын служитім. Ладнӧ, маниті ме тіянӧс, извинитӧй.

— Пасибӧ пыралӧмсьыд. Бать-мамыдлы месянь и Анна Емельяновнасянь поклон. Мед ставыс лоӧ бур тэнад олӧмын.

— Аттьӧ, Владимир Ильич.

И кинысӧ кутлӧмӧн прӧщайтчисны.

Татшӧм аддзысьлӧмъясыс, кӧть и овлісны шочиника на, шаньмӧдлісны следовательлысь сьӧлӧмсӧ, отсавлісны пыдісяньджык гӧгӧрвоны быд лунъя олӧмсӧ, бурджыка донъявны бӧрӧ кольӧмсӧ. Рытнас, гортас воӧм бӧрын, Гриша Кӧсьталӧн сы ордӧ волӧм йылысь нимкодьпырысь висьталас Аняыслы. Сэсся босьтас моздорас кокӧньӧн нин котралысь Настенькасӧ да кутас велӧдны шуавны торъя кывъяс. Майшӧдлӧ сійӧ, мый некыдз оз вермы вунӧдны война кадся да войнабӧрса вояссӧ, кодъяс дзормӧдӧны сылысь сьӧд юрсисӧ. Мынтӧдчӧ, но некыдз оз вермы мынны лёк вӧтъясысь. Овлӧ, кор Анялы лоӧ торкны верӧсыслысь вӧтсӧ, садьмӧдны сійӧс узигкостіыс.

— Володя, бара на ымзін унйывсьыд, — ӧтчыд вой шӧрнас пансис сёрниыс. — «Пли!» горзін. Мый нӧ сійӧ «плиыс»?

Володяыс кыпӧдчис мыш вывсьыс, пыркӧдӧ юрсӧ:

— Аня, бурджык лоӧ, он кӧ кут юасьны. Повзьӧдчана вӧт аддзылі, проклятӧй войнасьыс эг кут мынны.

— Век жӧ, мый сійӧ «плиыс»?

— Сійӧ — лыйлыны команда.

— Сідзкӧ, бара на лыйсин?

— Лыйси, Анечка, лыйси... Эн кӧ садьмӧд, код тӧдас мыйӧн и помасис эськӧ вӧтыс.

А вӧталіс Макар Тольӧс, Микипер Иван да Евлампия Ильинична гозъяӧс. Быттьӧкӧ лейтенант Лапин сувтӧдіс штрафнӧй батальон водзӧ куим предательӧс, сувтӧдіс лыйлыны немечьяслы служитӧмысь. Лунь кодь еджыд Евлампия Ильинична нюжӧдӧ лейтенантлань кисӧ, горзӧ: «Тэнӧ чужтылӧма абу нывбаба-мам! Тэнӧ чужтылӧма энь кӧин!» Лейтенант ӧвтыштӧ кинас, нямӧдӧн гартовтӧм кокчӧръяса салдатъяс предательяслань чургӧдӧны кузь винтовкаяс, винтовка поманыс шы пыддиыс коса пуртъяс. «Пли! Пли!» — ӧтчыд дай мӧдысь горӧдӧ лейтенант, но некод оз лый. Макар Толь да Микипер Иван зырӧдӧны лейтенант вылӧ, шашаритчӧны голиас, вот-вот джагӧдасны, но сы здукӧ Лапинӧс пальӧдӧ гӧтырыс. Код тӧдас, мый эськӧ лоис водзӧ, эз кӧ вӧв орччӧн Аняыс. Кывлан тай: узигас пӧ мортыс кулӧма. Збыль вылас, гашкӧ, мортыс оз и кув унйывсьыс, а сійӧс виӧны ортъясыс налӧн, кодъясӧс тэ коркӧ ӧбидитлін.

— Мед мездысьны лёк вӧтъяссьыд, Кӧджпомӧ вичкоӧ колӧ лэччывны, усьӧм ёртъясыдлы сись сувтӧдны, ӧттшӧтш и Настенькаӧс эськӧ пыртім.

— Аня, ме коммунист. Кывсяс кӧ, мый ме вӧлі вичкоын, вӧтласны менӧ и партияысь, и удж вылысь.

— Ме некыдз ог гӧгӧрво, мыйла тэнад партияыд сэтшӧма мустӧмтӧ Енсӧ? Воас кад, и лӧгасяс таысь Енмыд пернатӧм сьыліа партия выланыд, водзӧс на мынтас ас вылас тешитчӧмысь.

— Мый кутан тӧд вылад?

— Енмыс котшкас партияыдлӧн кизьӧриник вема юр пыдӧсӧ и сійӧ пусь-пасьмунас тыртӧм гырнич моз.

— Но, Аня, тайӧ оз вермы лоны.

— Ме тайӧс чожӧсянь кывлі, коді тай тэн Библиятӧ козьналіс. Сылӧн уна ен нигаыс, ставсӧ лыддьылӧма, унатор тӧдӧ. Мый пӧ гижӧма ен нигаясас, ставыс надзӧник збыльмӧ. Коркӧ Ыбдорад кайлігӧн унджык сёрнит чожӧкӧд, радейтӧ сійӧ висьтасьнытӧ. Коркӧ пӧ странаӧн веськӧдлысьӧн лоӧ оз ыджыд вежӧра, а паськыд плешас ыджыд мампаса цар-коммунист, сы дырйи пӧ славяна воштасны ставсӧ, мый шедӧдлісны нэмъясӧн. Тадзи пӧ Енмыс ёрас роч муӧс Исус Кристослысь велӧдӧмсӧ пыдди пуктытӧмысь. Кывзан али он?

— Кывза, кывза. И кор воас сійӧ кадыс?

— Ог тӧд. Колӧ чожӧлысь юавны. Зато тӧда, Настенькалы вок колӧ. Кымын водзджык, сымын бурджык, ӧтвыв эськӧ и быдмисны чоя-вока.

— Мыйын эськӧ помкаыс?

— Тэа-меа сайын. Ӧні менам медкокниа сьӧктан кад. Зільджыка кӧ кутам уджавны, водзджык и сьӧкта.

— А метӧ чайтлі, та кузя, мися, ме стахановеч нин-а.

— Молодеч тэ, Володенька, та кузя. Ассьыд лунся норматӧ тэ век тыртан. Но тайӧ куим-ӧ-нёль лунсӧ колӧ ассьыд норматӧ вевтыртны.

— Кымын пӧв? — шмонитана сёрнитіс верӧсыс.

— Мед эськӧ месянь вичмис тэн премия.

— Кутшӧм?

— Пи!

— Та ради позьӧ зільны вынъяс жалиттӧг, коммунистическӧя.

И кыкнанныс вашмунісны.

Лапин гӧгӧрвоис, мый гӧтырыс ставсӧ вӧчӧ сы могысь, медым сійӧ мынтӧдчис гажтӧм мӧвпъясысь, мед этшаджык мучитісны лёк вӧтъясыс. Гашкӧ и, лэччыліс эськӧ вичкоӧдзыс, но пыр и сюрас юӧр сетысьяслӧн, сідз шусяна осведомительяслӧн, син улӧ. А вичко дорад сэтшӧм кытшлясьысьыс век эм, ен праздникъясӧ и весь лунъясӧ. Милицияӧ юӧр сетысьясыс вӧліны карын и сиктын, предприятиеын, учреждениеын и организацияын, колхозын и вӧрпунктын, вузын и техникумын, партийнӧй, комсомольскӧй да творческӧй организацияясын. Быдлаын син да пель, быдлаысь аддзӧны, быдлаын кылӧны. Мыйкӧ кӧ шусяс оз сідз партиялӧн либӧ Сӧвет властьлӧн нырвизь йылысь — бур эн виччысь, бытьӧн кытчӧкӧ да пуксьӧдасны либӧ мӧдӧдасны. И тайӧ сэк, кор нин вӧлі эрдӧдӧма Сталинлысь культ.

Гожӧмнас, капитан Борис Кочановӧс дзебӧм бӧрын, Владимир Лапин муніс посёлокӧ, кӧні оліс да уджаліс Кира Лобанова. Водзджыксӧ кӧсйис юӧртны кувсьӧм ёрт йывсьыс письмӧ пыр, но бӧръя здукас видзӧдласыс вежсис. Мед эз ков юасьны начальстволысь, муніс шойччан лунӧ, вӧскресенньӧӧ. Веськавны сэтчӧ и бӧр воны Шордінӧ эз вӧв сьӧкыд, ветлісны посёлок пырыс вӧр кыскысь автомашинаяс — дас кӧлесаа, ыджыд кабинаа ЗИЛ-яс. Регыдӧн и аддзис Лобановаӧс. Лапин уна бур кыв висьталіс Киралы капитан Кочанов йылысь. Эз кӧ пӧ кув, татшӧм лӧсьыдик нывтӧ эськӧ сійӧ некор эз эновт. Кулӧм и дзебӧм йывсьыс юӧрыс Киралы эз ло виччысьтӧмӧн, лыддьӧма нин районнӧй газетысь. Милицияӧ мӧдӧдлӧм письмӧсӧ следователь мыччис аньыдлы киас: верман пӧ косявлыны менам син водзын. И косявліс.

Том нывбаба ордын варовитӧмыс лои час кык. Сэсся Лапин бӧр петіс туй вылӧ кыйӧдны Шордінлань мунысь машина. Шоча пасьтавлӧ офицерскӧй паськӧмсӧ, но тайӧ пӧрйӧ сійӧ вӧлі погона кителя, югыд кӧзыра фуражкаа. Ӧти кывйӧн кӧ, ылісянь тӧдчис, кӧні служитӧ. Лун кык-куим мысти нин милицияса начальниклӧн пызан вылын куйліс суклясяна письмӧ: власовецлӧн вӧвлӧм гӧтыр Лобанова ордӧ пӧ тойсьыны волывлӧны сӧветскӧй милиционеръяс... Следователь Лапин ачыс веськаліс гудрасьысь мортлӧн капканӧ. Начальник Туркин сюся кывзіс Владимир Ильичӧс, сӧмын и шуис: «Да, жаль, томӧн кувсис капитан Кочанов».

Колис мыйкӧ дыра кад, и милицияӧ, Лапинлӧн кабинетӧ, чуймӧдана юӧрӧн воис ачыс Кира Лобанова. Вӧлӧмкӧ, волӧма больничаӧ врач-гинеколог дінӧ, сійӧ и юӧртӧма: нӧбасян пӧ коймӧд тӧлысь нин. Следователь чукӧстіс аслас кабинетӧ Туркинӧс, сы дырйи и посклоннӧ висьтасис Кира. Начальник, тыдалӧ, эскис сьӧкыда и юаліс кыкысь:

— Збыльысь Борис Кочановсянь?

— Сё ей бог, сысянь. Эз кӧ вӧв сысянь, татчӧ эськӧ эг лок. А мыйла он эскӧй?

— Гӧтырыскӧд сылӧн эз вӧв челядьыс, — шуис Туркин, и кодкӧ, кылӧ, тайӧ здукас чукӧстіс сійӧс телефон дінӧ.

— Сідзнад, мыжанас вӧлі гӧтырыс, — дорйысис нӧбасьысь ань. — Вӧлі кӧ ловъя, кутшӧма эськӧ ӧні радліс Борис.

— Жаль, эз удит батявны. — Лапин ӧзтіс папирос, пальтоасис. — Кира, ме тіянӧс колльӧдышта.

— Пасибӧ.

И петісны кабинетысь.

— Кыдз ме помнита, Кочановыдкӧд аддзысьлӧмныд июль шӧрын, — сёрнитіс следователь, и сэк жӧ поліс, мед эськӧ анькӧд варовитӧмыс эз ло допрос кодь.

— Ӧніяӧс моз помнита: июль дас витӧд лунӧ.

— Сідзкӧ, локтан вося май кутан нин пасйыны моздорад кагаӧн.

— Тіян вомсянь да Ен пельӧдз. Медъя сідзи и лоӧ.

Лапинлы окота вӧлі юасьыштны Зейналовыскӧд ӧтлаын олӧм йывсьыныс, но кутчысис, либӧ эз кӧсйы дойдны кынӧма нывбабаӧс важсӧ казьтылӧмӧн. Следовательыд медсясӧ психолог, а абу гинеколог. Владимир Ильичлы сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны, мыйла абу чужлӧма каганыс Зейналовсянь сыкӧд ӧтлаын олігӧн, и друг... сьӧктас Кочановсянь, кодкӧд Кираыс кутчысьлас сӧмын ӧти вой да код дінысь гӧтырыс пышъяс буретш кага артмытӧм вӧсна.

— Ті, Владимир Ильич, надейнӧ думайтанныд, вот пӧ йӧй бабаыд, лӧсьӧдчӧ пӧ вайны батьтӧм кагаӧс и радлӧ. Делӧыс со мыйын. Альмусасянь ме вӧчлі кык аборт и чайтлі, мый некор нин сэсся сьӧктыны ог вермы. А со тай... Эм мыйысь радлыны.

— А тэ тӧдін, мый Альмусаыслӧн чужан муас эм семья?

— Тӧді. Та йылысь пасйылі аслам письмӧын. И кор пӧ мездасны, муна ас йӧз дінӧ. Тайӧ и помкаыс, мый эг чужтыв сысянь. Колӧ шуны, Альмуса вылӧ ме ог кут некутшӧм лӧг. Кӧть ёнасӧ эгӧ и радейтлӧй ӧта-мӧднымӧс, пыдди пуктӧмыс вӧлі, олім зык-шумтӧг. Весиг кодсюрӧ вежавліс на миян олӧм вылӧ. Миян посёлокын, асьныд тӧданныд, олӧны быд сикас йӧзыс — адмовысланнӧйяс, тунеядечьяс, условнӧя мездӧмъяс, пленӧ веськавлӧмъяс. Менам бригадаын, кирпич вӧчанінас, эм весиг писатель.

— Овыс кыдзи?

— Соколов. Соколов Геннадий Владиславович.

— Арлыда нин?

— Ар комына. Веськалӧма Комиӧ Чувашияысь. Шань, прамӧй морт сійӧ.

— Кутшӧм мыжысь танісӧ-а?

— Стӧчасӧ ог тӧд. Шмонитліс-ӧ, збыльтор-ӧ, со мый висьтавліс... — татчӧ падмыштліс Кира, — Чувашиясьыс кар нимсӧ вунӧді...

— Чебоксары али мый? — тӧд вылас уськӧдіс Лапин.

— Да. Карса театрас вӧлӧм лӧсьӧдчӧны пуктыны Соколовыслысь пьеса. Сценасӧ дасьтігӧн и ачыс тшӧтш сэні вӧлӧма. А ӧти стенӧ вӧлӧм колӧ ӧшӧдны Сталинлысь портретсӧ. Сэки и кылас Соколовыдлӧн гӧлӧсыс: э-э пӧ! Сталинсӧ пӧ ӧшӧдӧй эн бокиса стенас, а заллань паныдаас, мед пӧ вождьным век ӧшаліс видзӧдысьяслӧн син водзын. Вот таысь и веськалӧма, Сталинӧс паныда стенӧ ӧшӧдӧмысь... Театрса ӧти уджалысь пӧ вузаліс. Некымынысь нин мӧдӧдлӧма бумагаяс Мӧскуваӧ, абу пӧ ме мыжа, но некутшӧм воча кыв абу волӧма.

— Кира, тэ верман менӧ тӧдмӧдны Соколовыскӧд?

— Верма.

— Сӧмын некодлы ни ӧти кыв та йылысь.

— Ладнӧ. А кор?

— Локтан вӧскресенньӧӧ.

— Миян сэк шойччан лун.

— Сійӧ и бур. Писательыс гӧтыртӧм?

— Гӧтыртӧм, олӧ общежиттьӧын. Висьталӧм сертиыс, гӧтырыс Чувашияас петӧма мӧд сайӧ.

— Позьӧ кӧ, тэ ордын и аддзысьлам.

— Позьӧ.

Милицияса начальниклы суклясяна письмӧ йылысь Лапин чӧв оліс.

Локтан вонас страна гораа кутас пасйыны Октябрса революциялы нелямын во. Тайӧ праздниксӧ окотапырысь виччысисны эз сӧмын вӧля вылын олысьяс, но и найӧ, кодъяс пукалісны лагеръясын, ссылкаясын, колонияясын. Найӧ виччысисны... амнистия. И мед эськӧ медводз веськалісны сы улӧ Соколов коддьӧмъяс, мӧд ног кӧ, мыжтӧг мыжалӧмъяс. Следователь Лапин бытьӧн тӧдмасяс писатель Соколовлӧн судебнӧй делӧӧн, бытьӧн вайӧдас сы йылысь бумагаяссӧ колана органъясӧдз, сэтчӧдз, кӧні кутасны видлавны амнистия улӧ веськалысьясӧс.

Революциякӧд ӧттшӧтшъя следователь Лапин Владимир Ильич мудзис нин сэтшӧм вӧтъясысь, кӧні кодӧскӧ пыр мыжалӧ, лыйлӧ, нуӧдӧ допрос... Збыльысь, весиг гез кыза нервъяса морт верман весьӧпӧрны ӧтарӧ страк вӧтъяс вӧталӧмысь. Лекарствоыс ӧти: и медсьӧкыд здукъясӧ медводз колӧ лоны Мортӧн, сэсся нин следовательӧн. Уна во чӧж, а стӧчджыка кӧ, Раскерка грездса ань Емель Аннакӧд аддзысьтӧдз, вӧлі мӧдарӧ: майор Лапин медводз вӧлі следовательӧн. Тадзи тай аслыс кажитчӧ-а.

Катыдладорсянь тыдовтчис прицепа машина.

— Но вот, татчӧ и сӧла, — шуис Кира, и кыдзкӧ жугыля видзӧдліс следовательлӧн синъясӧ. И Лапинлы жаль лои тайӧ прӧстӧй да восьса сьӧлӧма, нӧбасьысь том дӧваыс.

12

Пуксис Октябрса революциялы нелямын ар тыран во. Та йылысь ӧтарӧ брунгӧ радио, гижӧ пресса — стенгазетъяссянь босьтӧмӧн да «Правдаӧн» помалӧмӧн. Статитӧ кӧть оз, уджын став вермӧмсӧ йитӧны коммунистическӧй партиялӧн да Октябрлӧн, а сідзжӧ Ленинлӧн нимъяскӧд. Сталинӧс казьтылісны пыр шочджыка, кӧть и зарни кизьяса кителя лысьӧмыс пыр на куйліс мавзолейын.

Тыдалӧ, дзикӧдз верстяммис военнӧй училищеад Ян Мамонтов. Бӧръя кадас сійӧ дугдіс письмӧасьны Шордінса ёртъясыскӧд. Гашкӧ, коркӧ сетас на тӧдны ас йывсьыс. Батьсӧ, Ефим Игоревичӧс, кольӧм ар вуджӧдісны орчча районӧ; кывсьыліс, сэні бара бӧрйӧмаӧсь райкомса первой секретарӧн. Бӧрйӧмаӧсь сьӧкыда, коммунистъяс кыкысь гӧлӧсуйтӧмаӧсь Мамонтовлӧн кандидатуралы паныд. И сӧмын коймӧдысьсӧ, кор конференция вылас нарошнӧ воас обкомса секретар да бара вӧзъяс Мамонтовӧс, некымын гӧлӧс лоӧма унджык сы вӧсна. Татшӧм вӧлі коммунистъяслӧн демократияыс. Обком вежліс и Енмӧс, и царӧс. Мед лоны ыджыд чина мортӧн, быть коліс лоны коммунистӧн, кӧть юр чашкаад сэсся нитш. Гашкӧ, та вӧсна и странаным, тшӧтш и Коми муным, водзӧсӧ восьлаліс мукӧд странаяс серти ёна ньӧжйӧ. Ветымын сизимӧд вонад Шордін районса ӧткымын сикт-грездын пыр на эз вӧв ни радио, ни телефон. Вӧлӧкъяс пыр на сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь вӧвліны прапрапӧльяс дырйи. Сикт шӧрад сибдылісны весиг вӧла телегаӧн. Кӧть и кыстӧ да лаптитӧ коми крестьянин эз нин новлы, ной пышына кӧтітӧ новлісны на и мужичӧйяс, и нывбабаяс. Тайӧ кокньыдик кучик кӧмнас найӧ и страдуйтлісны, и вӧчлісны му выв да гортгӧгӧрса уджъяс, и вотчылісны. Дона да мича кӧм-паськӧмсӧ колхозникыд ньӧбны эз вермыв. Слабог, воссялісны вӧрпунктъясыд да, кытчӧ нажӧткаа удж вылӧ инасялісны колхозникъяслӧн гырысьджык ныв-пиыс. Лоис позянлун уна коми ныв-зонлы водзӧ велӧдчыны не сӧмын Сыктывкарын, но и ылісджык каръясса вузъясын.

Бӧръя во велӧдчисны школаын Ӧльӧксан Попвасев да Альбина Огнёва, Валерий Попов да Зинаида Шаньгина. Рытъяснас, ӧтлаын колльӧдчигӧн, кыптывлӧ сёрни и водзӧ велӧдчӧм йылысь. Стӧча нин тӧдӧны, кытчӧ кӧсйӧны пырны Ӧльӧксан да Зина: Попвасев — пединститутӧ, Шаньгина — медучилищеӧ. Вежласьӧны мӧвпъясыс Альбиналӧн — казьтыштлӧ то Ижевскса мединститут, то Москваса ветеринарнӧй академия. Валера оз жуглы юрсӧ, сійӧ чорыда шуис: помавны школа и мунны велӧдчыны шоперӧ. Быд мортлӧн сьӧлӧмын эм аслас Утка туй. Кодарӧ нуӧдас тайӧ туйыс том йӧзӧс — петкӧдлас кадыс.

Выль во бӧрас нин, ӧти рытӧ, ныла-зонмаяс мӧдісны кино вылӧ, петкӧдлісны буретш «Свадьба с приданым». Ставныс нин видзӧдлӧмаӧсь, но мунісны Ӧльӧксанлӧн корӧм серти, сьыланкывъяссӧ пӧ окота кывзыны. Сьӧлӧм вылӧ пӧ воӧны куплетъяс, кӧні эмӧсь татшӧм кывъяс: «С неба звёздочку достану и на память подарю».

— Тэ кӧ, Саша, судзӧдан ӧти кодзув, кодлы эськӧ козьналан? — юаліс Альбина, кор мунісны культура керкалань.

— Мамӧлы, — дыр думайттӧг вочавидзис Ӧльӧксан.

— А тэ, Валера? — юаліс Зина.

— Мамӧлы жӧ!

Нывъяс, тыдалӧ, эз виччысьны татшӧм воча кывсӧ и дузгӧдчисны.

— Сідзи кӧ, мамныдкӧд и видзӧдӧй киносӧ, а ми Зинакӧд «пошли домой», — рочыштіс Альбина, босьтіс пӧдругасӧ киӧдыс.

— Асьныд эськӧ кодлы козьналінныд? — юаліс Ӧльӧксан.

— Эгӧ эськӧ тіянлы, — кыліс Альбинасянь воча кыв, и сы здукӧ шыӧдчис Зина:

— Ме эськӧ мамӧлы жӧ козьналі. Правӧсь ті кыкнанныд.

Батьтӧг быдмӧм ныв-зонмыдлы мамыд святӧй. Нывъястӧ кӧ, да и зонъястӧ тшӧтш, позьӧ на вежлавны, то мамтӧ некор и нинӧмӧн он веж. Кыдзи лӧгасьлісны, сідз жӧ ӧдйӧ бӧр и раммисны ныла-зонмаяс, пырисны кино петкӧдлан залӧ. Сеанс чӧжыс зонъяс шамралыштісны нывъяслысь небыдик кинысӧ. Экранвывса колхозникъяслӧн уджыс да олӧмыс мыйӧнкӧ да тшӧтш казьтыліс Шордінса колхозникъяслысь уджсӧ да олӧмсӧ. Мӧд ногыс и лоны эз вермы, ӧд киносӧ снимайтӧма коми драматург Николай Дьяконовлӧн пьеса серти. Ӧльӧксанлы да Валералы кӧ кажитчис Ольга, то Альбиналы да Зиналы сьӧлӧм выланыс воис Максим. Дерт, кино — кино и эм, олӧмсӧ петкӧдлӧма ёна мичаджыкӧн сы серти, кутшӧм эм збыль вылас.

Культура керкаысь петӧм бӧрын том йӧзлы эз на мунсьы гортаныс. Ывлаын тӧвся лӧнь рыт, ньӧръёла поводдя. Енэжыс быттьӧ югыдӧдз мыськӧм ӧшиньяса ыджыд кар. Джуджыд сюръяйывса репродукторсянь юргисны революционнӧй сьыланкывъяс.

— Со, со, видзӧдлӧй, мый вӧчсьӧ енэжас, — чуйдіс Ӧльӧксан.

И вӧлі мый вылӧ видзӧдлынысӧ: енэжсяньыс то ӧтарын, то мӧдарын муланьӧ гылалісны кодзувъяс, быттьӧ ачыс Енмыс найӧс кӧдзис паськыд шердынысь.

— Нывъяс, пӧрччӧй кепысьтӧ, нюжӧдӧй кинытӧ, и кодзувъясыс кутасны пуксьыны тіян ки пыдӧсӧ! — нимкодясис Ӧльӧксан. — Вот и судзӧдім ми Валеракӧд ассьыным медводдза кодзувъяснымӧс, и козьналам найӧс тіянлы.

— Пасибӧ, Саша, — шыасис Зина. — Збыльысь, мойдын кодь мича серпас.

— Кодзув усигкостіыс пӧ позьӧ тӧдмавны ассьыд кӧсйӧмтӧ, — шуис Альбина.

— Он вевъяв, вирдыштлӧны и кусӧны, — чатрасис Валера.

— Оз кусны, сотчӧны сынӧдас, — веськӧдіс Ӧльӧксан. — Кӧть и шуӧны «усьысь кодзувъясӧн», найӧ абу кодзувъяс, а енэжса ичӧтик чорыд телӧяс — либӧ ставнас кӧртысь, либӧ из сора кӧртысь, либӧ дзик изйысь, кодъяс зэв ыджыд ӧдӧн лэбӧны миян атмосфераӧ планетаяскостса ылдӧсысь. Ӧткымынъяс воӧны муӧдзыс и шусьӧны...

Эз вевъяв Ӧльӧксан помавны ассьыс мӧвпсӧ, удитіс вочавидзны Зина:

— Метеоритъясӧн. Тайӧ тӧдсатор, велӧдлім астрономия урок вылын.

— Кӧть и велӧдлім, мен ставыс тайӧ кольӧ гӧгӧрвотӧмӧн, — висьтасис Альбина. — Дерт жӧ, оз кодзувъяс гылавны, а мыйкӧ мӧдтор. Усисны кӧ вед кодзувъяс, енэжыс эськӧ важӧн нин кушмис и пемдіс.

— Природаын мунысь лоӧмторъясын унатор и эм гӧгӧрвотӧмыс. Но колӧ эскыны учёнӧйяслы. Налӧн шуӧм серти, миян Галактикаын, либӧ кодзувъяслӧн семьяын, сё ветымын миллиард кодзув. Галактикаыслӧн кызтаыс, стӧчджыка кӧ, диаметрыс, сэтшӧм ыджыд, лэдзны кӧ сы пыр югӧр, то ӧти помсянь мӧдӧдзыс воӧдчас сӧмын сё сюрс во мысти. Ӧти галактика помасяс и пансяс та ыджда жӧ мӧд галактика, сэсся коймӧд, и тадзи помасьлытӧг. Эм сідз шусяна Андромедалӧн галактика. Шуам, Му вывсянь кӧ мӧдӧдны сыланьӧ югӧр, то воас сэтчӧдз сӧмын кык миллион во мысти.

— Енъясыд, гашкӧ, сэні и олӧны да? Матын кӧ олісны, аддзылім эськӧ асланым синъясӧн, — нуӧдӧ сёрнисӧ Зина.

— Грецияса да Римса важ йӧзлӧн мойдъяс серти, енъясыс да йӧзыс коркӧ овлӧмаӧсь ӧтлаын. Сійӧ кадыс шусьылӧма Зарни нэмӧн. Сэки во гӧгӧр вӧлӧма тулыс, — висьтасис Ӧльӧксан. — Но енэж ас киӧ босьтӧм вӧсна енъяслӧн цар Зевс панас кось аслас батькӧд — титан Кроноскӧд, и путкыльтас сійӧс, йӧршитас пемыд му пытшкӧ. Енъяс овмӧдчасны и енэжӧ, и Грецияса Олимп гӧра йылӧ, а Зевс мырддяс мувывса йӧзлысь бисӧ. И сэки Прометей, тожӧ титан, гуас енэжсьыд бисӧ и бӧр ваяс йӧзлы. Таысь скӧрмас Зевсыд и чепъясӧн дорас Прометейтӧ Кавказ гӧраса из бердӧ. Быд лун Прометей дінӧ сійӧ мӧдӧдлӧма ассьыс ыджыд кутшӧс кокавны сылысь муссӧ, но войнас вӧлӧм быдмӧ выль мус. И тадзи кыссяс комын сюрс во, кытчӧдз оз мезды Прометейӧс тайӧ нальксьыс зэв ыджыд вына Геракл, мӧд ног шуӧны сійӧс Геркулесӧн.

— А кодъяс найӧ титанъясыс? — юалӧ Альбина.

— Эг али мый висьтав?

— Эн.

— Му пуксигӧн на Енэжлӧн да Мулӧн енъясыс, нимъясныс Уран да Гея, гӧтрасясны. Налысь ён челядьсӧ и шулӧмаӧсь титанъясӧн.

— Зарни нэм бӧрас кутшӧм нэм сэсся пуксяс? — юалӧ Зина.

— Сы бӧрти локтіс Эзысь нэм. Тулысӧс кутісны вежлавны гожӧм, ар да тӧв. Йӧзлы кӧдзыдъясысь ковмис дзебсясьны пещераясӧ да чомъясӧ. Сэсся пуксис Ыргӧн нэм. Йӧз велалісны вӧчны сэк ӧружие. Но сійӧ нэмыс эз на вӧв ыджыд грекъяса, эз вӧв и енлы эскытӧм. Со и Кӧрт нэм воис. Бырисны йӧз олӧмысь яндзимлун, веськыдлун, вернӧйлун, на пыдди кутісны ыджыдавны мудерлун, пӧръясьӧм, горшлун, ӧта-мӧдӧс нартитӧм. Буретш сэки лоисны мореясті ветлысь паруса гырысь пыжъяс, а налы медводдза туй индысьяснас вӧліны Утка туй да сы гӧгӧрын дзирдалысь кодзув чукӧръяс. Морт сэки велаліс перйыны му пытшкӧсысь озырлунъяс, тшӧтш и зарни. Зарниыс морт олӧмӧ вайис медомӧльторъяссӧ. И медводз кӧ, пансисны войнаяс. Вошисны сӧвесьт, ӧта-мӧдӧс пыдди пуктӧм и радейтӧм. Му вылын на, йӧз пӧвстын, сэки оліс кувлытӧм аньясысь медбӧръяыс — правосудиелӧн ен Фемидалӧн Астрея нылыс. Сійӧ эз вермы терпитны Му вылын вӧчсьысь омӧльторъяссӧ и лэбзис енэжӧ. Тадзи чужис сэн Дева нима кодзув чукӧр. Кывзанныд али мыйкӧ мӧдтор думайтанныд? Дзикӧдз тай ланьтінныд.

— Кывзам, Саш, кывзам, водзӧ на висьтав, — ӧта-мӧд вежымысь корисны нывъяс. Интернатӧдз керка кост-мӧд колис, и Ӧльӧксанлы окота вӧлі помавны мойдсӧ.

— Но вот, мувывса йӧзлӧн тшыксьӧм йылысь сёрниыс кывсис енэжӧдз. Мед аддзывны тайӧс аслас синъясӧн, Зевс пасьтасис морт паськӧмӧ и лэччис Му вылӧ, кутіс ветлӧдлыны йӧз пӧвстті. Ку письыс петмӧн дӧзмӧдіс енъяслысь царӧс йӧзыслӧн пӧръясьӧмыс, горшлуныс, ӧта-мӧднысӧ вузавны дасьлуныс. Та бӧрти сійӧ сетіс кыв: бырӧдны Му вылысь честь тӧдтӧм морт рӧдсӧ. Зевс бӧр кыпӧдчис енэжӧ и чукӧртіс енъяслысь сӧвет, кӧні и висьталіс Му вылын аддзылӧмторъяс йылысь. Зевс кӧсйысис овмӧдны Мусӧ выль, бурджык йӧзӧн. И со, сійӧ йӧршитӧ бур поводдя вайысь да сьӧд кымӧръяс разӧдысь тӧв ныръяссӧ пещераӧ. Заводитӧ дугдывтӧг шлявгыны зэр, гӧгӧр ойдӧ ваӧн. Йӧз пышйӧны вывтасінъясӧ, гӧраясӧ, но оз дыр кежлӧ — кулӧны тшыгла. Кулӧмысь мездысьӧны сӧмын титан Прометейлӧн ен нога пиыс да сылӧн гӧтырыс. Аслыныс оланін панігӧн гозъя босьтчисны бӧрвыв шыблавны юр вомӧнныс изъяс. И друг казялісны шензьӧданатор: изъясыд кутісны небзьыны да быдмыны. Верӧсӧн шыбитӧм изъясыд пӧрисны мужичӧйясӧ, гӧтырыслӧн шыбитӧмъясыс — нывбабаясӧ. Тадзи Му вылын чужисны выль йӧз и ӧні на олӧны-вылӧны.

— Ӧні, Саша, Му вылас кутшӧм нэм? — пос помас нин окота лои юавны Альбиналы.

— Ме думысь, пыр на Кӧрт нэм. Абу прӧстӧ Кӧрт нэм, а сімӧм Кӧрт нэм, ӧд Му вылас лёкторйыс ӧні абу этшаджык.

— Гашкӧ, енъясыдлӧн царыд бара нин Му вылын да? Гашкӧ, ӧні буретш Шордінын, а ми ог тӧдӧй? — эз чӧв ов и Валера. — Гашкӧ, миян моз жӧ утйӧда гынкӧма да лэдзӧм пеля шапкаа шлёнъялӧ коми нывъяскӧд сикт кузя, и сылӧн тшӧктӧм серти енэжсьыс шердйӧны кодзувъяссӧ?

— Шмонь — шмоньӧн, а Зевсыд кӧ бара на волас Му вылад, ок унатор сылы оз кажитчы миян олӧмысь. Вермас лоны, бара на бырӧдас Му вывсьыд ӧнія морт рӧдсӧ. Пӧжалуй, тадзи на и вӧчас, дерт, оз талун-аски, а во кыксё-куимсё мысти.

— Саша, мыйла та дыра мысти? — абу веськодь сёрни дінас Зина.

— Морт олӧмын кыксё-куимсё воыд уна, а енъяслӧн олӧмын этша. Сэсся и, Зевсыс анюлов дінӧ лышкыд сьӧлӧма цар. Легендаясас сійӧс петкӧдлӧны и енэжын, и Му вылын пӧдруга видзысьӧн. Коми аньясыд, менам чайтӧм серти, му вылас медся мичаӧсь. Оз ков ылӧ мунны, босьтам кӧть тіянӧс.

— Миянӧс? — чуймисны Альбина да Зина.

— Да, тіянӧс. Зевсыд кӧ лэччас Му вылӧ, бытьӧн волас Коми муӧ и мырддяс тіянӧс миянлысь.

— Ог ӧд сетчӧй, — чӧвтіс Альбина.

— Быть ӧд сетчы. Зевсыд быдтор вермысь, сы вӧсна и шуӧны сійӧс енъяслӧн царӧн. Со, эстӧні... Кодзув чукӧр... Йитны кӧ быд кодзув визьясӧн, артмас Муланьӧ голисӧ нюжӧдӧм Юсь — тайӧ и эм ачыс Зевсыс. Юсь моз лэбӧ сійӧ Му вылӧ, воас да мый кутас вӧчны тан — тӧдӧ сӧмын ачыс енъяслӧн царыс.

— Пока эз во Шордінӧдз, миянлы кад пырны, — юӧртіс Зина. — Гортса уджным на вӧчтӧм.

— Миян вӧчтӧм жӧ, — нурбыльтісны зонъяс.

И разӧдчисны.

13

Коми муӧ локтіс гажа да гора гӧлӧса тулыс — джуджыд да паськыд ытваа, лӧз краскаӧн мавтӧм енэжа; син ёрана шондіыс быттьӧ сӧмын на корӧсясьӧма-мыссьӧма Прокӧ Лидалӧн сьӧд горъя пывсянын — сэтшӧм югыд да мича, меліа коялӧ ассьыс шоныдсӧ тӧвбыдӧн ыркавлӧм вӧр-ва вылӧ. Сяльгӧны-котӧртӧны пӧльтчӧм Эжвалань Шордінӧс торъя сиктъяс вылӧ юклысь тузьӧм шоръяс. Быд шорлы да сиктлы важ йӧз сетлӧмаӧсь торъя ним. Шордінсалӧн став олӧмыс кывтӧ туӧм шоръясыслӧн сьылӧм либӧ бӧрдӧм шы улын.

Конюк Митьлӧн керкаыс мир туйсянь кыпалысь мыльк вылын, катыдладорӧдыс, мыльк горувтіыс, визувтӧ Борганшор. Сысянь некымын воськов ылнаын весьт пасьта ӧшиня пывсян. Шор пӧлӧныс уналӧн пывсяныс: зэв кивыв, ватӧ оз ков ылысь кыскавны да. Дерт, юнытӧ да пусьынытӧ трубаысь босьтӧны васӧ. Борганшор оз косьмыв весиг меджар пӧраас. Гӧрдов сёя, посни изъя берегас кӧнсюрӧ ключьяс писькӧдчӧны. Шоныд рытъяснад Конюк Мить радейтӧ пукавны шор дорас, джекпом вылӧ пуксьӧмӧн то кодлыкӧ чер пу вӧчӧ, то карнан, а кӧрта кӧлуйтӧ колхозлӧн кузнечаын дорӧ. Жалитӧ гӧтырсӧ, водз кувсис да. Но лоӧмтортӧ он нин бергӧд, ковмас миритчыны.

Эсійӧ Прокӧ Лидаыс нырсӧ лэпталӧ дай, ог пӧ пет верӧс саяд, энькаысь да челядьысь пӧ яндзим. Корсюрӧтӧ пӧ кутам кутчысьлыны, а пыр кежлӧтӧ ог гозйӧдчӧй. Гашкӧ, Ӧльӧксан пиыскӧд сёрнитлыны? Оз, оз позь. Мамсӧ янӧдӧмакодь сэки лоӧ, Прокӧ Лидаыскӧд мусукасьӧмнысӧ вед некод оз тӧд. Бӧръяысьсӧ, кодкӧлунъясӧ, тайкӧ эз йӧзасьны. Рытгорув тай вӧлі-а. Конюк Мить пывсянсӧ ломтыліс да юрйыв ӧшиньсӧ пӧдлавны лэччис, мед пӧ бура тӧпитчӧ. Ломтысигас на, тшынтӧ аддзӧма да, тьӧзӧыс, Плешев Митрей, корис тшӧтш чукӧстлыны пывсьынысӧ, сулеяӧн пӧ вола. Кӧджысь петігӧн и казяліс Конюк Мить: чой горувсӧ лэччӧ Прокӧ Лида — пельпом вылас карнана, карнан помъясас лётъяліс песлалӧм кӧлуй, ӧтар киас сера нӧш. Борганшорӧ пожъясьны аньыд локтӧ, дзик пывсян весьтас. Водзті тані жӧ пожъясьліс, но горулынджык, шор чукыляс.

— Пожъясьны, Прокопьевна? — ылісянь паніс сёрнисӧ Конюк Мить.

— Эсті нюйт берегыс да татчӧ локті, — карнансӧ аньыд лэдзис му вылас.

— А ме пывсян ломтылі, тӧпитчӧ буретш.

— Казявлі тшын петӧмсӧ.

— Татчӧ кӧ кутан волывлыны пожъясьнытӧ, ме лӧсьыд места дасьта, посъя берег дорсӧ.

— Куш ме ради али мый?

— Тэ ради. Коса пу тай корлін, вӧчи. Вай косатӧ да пуала, аслад ӧд оз артмы.

— Пуавнытӧ эськӧ Митрей зять кужӧ да, — Прокӧ Лида казьтыштіс Плешев Митрейӧс.

— Ме вӧчи пусӧ, ачым и пуала. Пӧдлиннӧ, энькаыдкӧд эн на сёрнитлы?

— Митьӧ, эн мучит менӧ. Кымынысь нин шулі: яндзим, мися, верӧс саяд петны; абу сӧмын ас челядьысь да энькаысь, но и йӧзсяньыс яндзим.

— Тьпу! Мисьтӧм али мый ме? Али сэтшӧм нин пӧрысь? Ог куритчы, винаӧн ог ышмы! И яндзим ме сайӧ петны?..

— Эн лӧгась. Тэ зэв шань да мича.

— Шань кӧ да мича, лок кутчысьлам. Весьӧпӧрмӧн гаж бырӧма. Чӧсмӧдлан?

— Кӧн?

— Со, кыр йылас керкаӧй, миянкӧд орччӧн пӧсь пывсян. Местаыд тай эм, майбыр.

— Аддзыласны кӧ?

— Некодлы ми абу коланторъяс, некод оз кыйӧдчы.

— Гашкӧ, пожъясьышта да вӧлисти?

— Эн ыръянит, бӧрыннас пожъясян. — Конюк Мить уль кӧлуйсӧ босьтіс моздорас, пыртіс пывсян кӧджас. Сы бӧрысь, киас карнана да сера нӧшка, тюрӧбтіс Прокӧ Лида.

— Уп, кольман дука на пывсяныд. Синмӧй кольӧма да нинӧм ог аддзы.

— Часлы, юрйыв ӧшиньсьыс тупйӧдсӧ перйыла, а то и збыльысь пагавны вермам, сэки тон лоӧ мир сьмекыд.

Вылыс джоджас и личӧдчис Прокӧ Лида, упкайтӧ жарысла.

— Дыр на тадзисӧ кутам шыра-канясьны, — ропкӧдчӧ Конюк Мить. — Мед нин кӧть сьӧктін ли мый ли, сэк эськӧ ачыд кутін вӧтлысьны ме бӧрся.

— Кольӧма нин сійӧ кадыс, нелямын вит арнад кутшӧм нин сьӧктӧм.

— Вир-яйыд эськӧ кызь вит арӧсалӧн кодь на да.

— Пасибӧ, он кӧть омӧльт да.

— Нинӧмысь тэнӧ омӧльтнысӧ.

— Друг видза да сыысь.

— Кутшӧм нӧ тайӧ друг видзӧм — вежоннад ӧтчыд кутчысьлӧмыд.

— Кольӧм вежонас, зонмӧ, кыкысь грекуйтім.

— Ме тай нӧ мӧдысьсӧ ог помнит.

— А ме помнита: яндзимӧс вошті да гортӧдзыд нӧ волі.

— Ме и вунӧдлі. Пӧдлиннӧ, пач пӧдан вугтӧ клепайтны вайлін.

— Висьтася нин, эг пач пӧдан вуг вӧсна волы. Менам мӧд пӧдан на выйим.

— Ковмас кӧ, коймӧдӧс на тэн вӧча.

— Оз сэсся ков.

Конюк Мить сывйыштіс пасьтӧм аньӧс, здук-мӧд кежлӧ ланьтлісны, воштылісны кыв-ворсӧ.

— Пета сэсся, пожъясьышта, — шуис вир-яйнас лигышмунӧм нывбаба.

— Борганшорыд оз пышйы, вевъялан.

— Эн на мӧй мудз?

— Мен вед, Прокопьевна, бабаыд быд вой на колӧ. А ми тэкӧд, тадзисӧ вот, сэтшӧм гежӧда аддзысьлам.

— Тэ, Митьӧ, миян мегӧ кодь дзик. Ыжъясӧй оз нин кильмыны, а сійӧ век чеччалӧ.

— Нывбабаыд сійӧн и торъялӧ кывтӧм пемӧсъяссьыд, мый сійӧ век кильмӧ. Часлы, нӧшта ӧтчыд сьӧлӧмӧс бурмӧда.

Конюк Митьлӧн нускигкості, кысянькӧ кыр йывсянь гӧлӧс кыліс:

— Конюков, тэ, гашкӧ, пывсян нин да?!

— Адӧй, адӧй, Плешев Митрейлысь тай нӧ быттьӧ гӧлӧссӧ кылі, — повзис Прокӧ Лида. — Мый нӧ тан зятьыс вӧчӧ?

— Ме сійӧс пывсьыны кори, — личалӧм вир сӧна, вылыс джоджысь лэччигмоз рукӧстіс пӧттӧдзыс мусукасьӧм Конюк Мить. Петіс кӧджас, чӧвтіс вылас дӧрӧм-гачсӧ, и горӧдіс шор дорсянь: — Тьӧзӧ, водз на пывсянад локны, сӧмын на юрйыв ӧшиньсӧ тупки!

— Ладнӧ, ӧшинюв лабичад чигарка гартыштла.

Лабичсяньыс пывсяныс эз тыдав. Конюк Мить босьтіс мусукыслысь песлалӧм кӧлуйсӧ, карнансӧ и сера нӧшсӧ, пуктіс шор дорӧ. Кок шегйӧдзыс кузь юбкаа, важиник ситеч ковтаа, лёзь юрсисӧ саймовтӧма быгалӧм кокошничаӧн, Прокӧ Лида сы ни садь уйкнитіс пывсянысь. Воськов-мӧд и эм шор дорӧдзыс. Ӧдйӧ и пожъяліс кӧлуйсӧ, эз кут весиг нӧшавны, мед шыыс эз кыв. Сэсся шор пӧлӧныс лэччис медводдза чукыльӧдзыс, и векньыдик ордым кузя кайис чой паныдсӧ, лайкыда восьлаліс гортланьыс. Керка стенбердса вӧсньыдик потш вылӧ, кытчӧ инмис шондіыс, ӧшліс кӧлуйсӧ, вӧлисти пырис вежсьыны. И шай-паймуніс: тэрмасигад пывсянсьыс петӧма... трусиктӧгыс. «Вот йӧй бабаыд, юрӧс куті воштыны Конюк Мить вӧсна», — думсьыс видіс асьсӧ Прокӧ Лида. Сувтіс Ен-ӧбразъяслы паныд, пернапас чӧвталігмоз кутіс корны прӧща Енлысь да Сергейыслысь Конюк Митькӧд кутчысьлӧмысь.

Буретш сы здукӧ кок пӧла Плешев Митрей да Конюк Мить киняуланыс корӧсьӧн да тазйӧн лэччисны пывсянӧ. Велалӧма да, кӧстыльяснад пелька на и тёнькъялӧ Плешев. Ёртасьӧны кык Митрей, унаысь нин ӧтлаас пывсьылісны. Кыкнанныс зэв варолӧсь, радейтӧны быдтор йылысь сёрнитны, политикасянь заводитасны да нывбабаясӧн помаласны. Плешев кажитчӧ олӧмаджыкӧн, кӧть и арӧсӧн томджык тьӧзӧсьыс. Ӧтиыс войналӧн би пыр муніс, а мӧдыс эз. Гашкӧ, дыр на кӧ эз кус войнаыс, босьтісны эськӧ и Конюк Митьӧс.

Юрнысӧ кунваӧн мыськӧм бӧрын тьӧзӧяс петісны кӧджас ыркӧдчыны. Весиг тані Плешевлы эз пукавсьы куритчытӧг, гартыштіс чунь кыза чигарка.

— Вот Сталинтӧ ӧні омӧльтӧны, а ми ӧд атакаад Сталинлӧн нимӧн петлім, — шуӧ сійӧ, ассьыс лядьвей джынсӧ тапкӧдігтыр. — Сы нимӧн и вермим Гитлертӧ.

— А коді нӧ эськӧ шордінса медзіль крестьянаыслысь овмӧсъяссӧ бырӧдіс? Уджач йӧзыд овлісны ыджыд овмӧсӧн, видзисны нёль-вит мӧс, кык-куим вӧв, ыжтӧ и порсьтӧ быдтылісны, муясыд и видзьясыд бурӧсь вӧліны. Коді нӧ став бур йӧзсӧ изьведитіс? Торк мешӧкъясӧс моз став крестьянасӧ, кӧсйӧ кӧть оз, колкозъясӧ тодмышкалісны, керкатӧ и эмбуртӧ мырддялісны.

— Тэ, Конюков, видзӧда да, нинӧм он гӧгӧрво политикаас. Сталин ёрт колкозъястӧ котыртӧмӧн кӧсйис бурмӧдны крестьяналысь олӧмсӧ. Тшуп тайӧс нырад! Кӧсйис, мед йӧзыс эз юксьыны гӧльяс да озыръяс вылӧ.

— Тэ, Плешев, кӧть и боевӧй медальяса морт, ачыд нинӧм он гӧгӧрво. Озырӧсь вӧліны найӧ, кодъяс зіля уджалісны, кодъяс асланыс вирӧн-пӧсьӧн чӧжисны эмбурсӧ. И на тэныд: ставсӧ здукӧн мырддисны, а кӧзяинъяссӧ, унаӧс, кытчӧкӧ нуисны да сідзи и воши туйпомныс. Ӧтчыд ми лыддим правленньӧын да, Шордінсьыд нелямын вит кулачитӧм семья сюрис. Ме думысь, тайӧ абу на ставыс. Помнитан Пытш Ӧньӧ семьятӧ?

— Кыдзи нӧ ог помнит? Асьсӧ Ӧньӧсӧ и багатыр кодь нёльнан писӧ помнита.

— Сюсьлуннысла да зільлуннысла и кӧвъясьлӧма семьяыслы Пытш прӧзвищеыс. Шордінад уна гырысь стрӧйба талун сулалӧ, кодъясӧс асланыс ки помысь лэптылӧмаӧсь, и кодъясӧс мырддьӧм бӧрын сетӧмаӧсь то колкозлы, то сельсӧветлы. Комын кыкӧд вонад колкозад некод оз пыр налӧн семьяысь, чуксаласны и мукӧдӧс тшӧтш не пырны. Медтомыс, дас квайт арӧса Пытш Ӧньӧ Васьыс, ас овмӧсъяссьыд скӧттӧ мырддялігӧн, ассьыс медрадейтана ужсӧ начкӧма. Кытчӧкӧ медводз медся томсӧ и босьтісны, «за вредительство» пуксьӧдісны. Сэсся и мукӧдсӧ кытчӧкӧ лагеръясӧ нуисны. Колис нин кызь вит во сэксянь, а ловйӧнсӧ некод эз бергӧдчы. А тэ Сталинӧс жалитан...

— Эз Сталин пуксьӧдав, а НКВД пуксьӧдаліс, — эз сетчы Плешев.

— А война кадас да война бӧрас на кымын мортӧс сісьтісны тюрмаясад, и ӧні на мыйтаӧс сісьтӧны. Помнитан, туй вӧчигад тай Макар Тольыд Микипер Иваныдлысь кулӧмводзвывса письмӧсӧ гораа лыддис.

— Помнита, тьӧзӧ. Ачым аслам синъясӧн лыддьылі письмӧсӧ.

— Сё дивӧ, письмӧ лыддьӧмысь Толей тюрмаын пукаліс. А помнитан, мыйысь гӧтыртӧ принудсӧ судитлісны? Вӧрдорса нӧб турунысь.

— Ставсӧ ме помнита, и комынӧд воястӧ помнита. Ёна ме кертӧ лэдзлі. Октябын вӧлі мӧдӧдасны колкозникъястӧ вӧрад и рӧспутаӧдз ог волӧй гортӧ. Юясыд воссясны да кылӧдчыны мунам, и тадзи страда вылӧ петтӧдз. Он кӧ мун кертӧ лэдзны либӧ пышъян кӧ сэсь, сетӧны вӧлі судӧ. Дезертиръясӧн сэтшӧмъяссӧ шулісны.

— И та бӧрти лолыд кыптӧ ошкыны Сталинӧс? Эз-ӧ мӧй сійӧ веськӧдлы странанас?

— Ладнӧ. Сталиннас и ставнас, е...ни м...-ре, — азыма кыскыштіс Плешев табак тшынсӧ, мисьтӧма ёрччыштігас весиг тшӧкмунліс.

— Комынӧд воясад ми батьӧкӧд вӧралім, заготконтораыдкӧд договор серти. Вӧралысь-кыйсьысьястӧ да скӧт дорын уджалысьястӧ кертӧ лэдзӧмысь мездылісны. Менӧ вед томсянь килаыд ёна мучитіс, этані, шуйга бокас, пытшкӧс кила вӧлі. Мешӧк картупель весиг ог вӧлі вермы лэптыны пельпом вылӧ, кулак ыджда чорыд ёкмыль рушку кучик улас мыччысяс да. Сизим во сайын на и вӧчи операциятӧ.

— Век на лёк олӧм вӧлі да мый сэсся вӧчан, — ышловзис Плешев.

— И водзӧ тадз лоӧ. Лоӧ сэтчӧдз, кытчӧдз власьт бердӧ оз воны Енлы эскысь коммунистъяс.

— Думайтан, ми олам сійӧ кадӧдзыс? — ичӧтик гӧгрӧс тошсӧ малаліс Плешев.

— Ӧдвакӧ... Тэн, Митрей, тошкыд ни ӧти оз мун, шырин эськӧ.

— Аслым оз жӧ кажитчы, да гӧтыр тшӧктӧ быдтыны. Водӧм бӧрын зэв радейтӧ йигравны-ворсны менам тошкӧн, а ме сылӧн нёньясӧн ворса. Сідзи и унмовсям, майбыр оз ков некутшӧм лекарство.

— Ме ачым висьлі жӧ сэтшӧм висьӧмнас: радейтлі кабралыштны гӧтырлысь нёньяссӧ, а сійӧ ыджыд морӧса вӧлі. Водз кувсис да мый сэсся вӧчан. Кертӧ лэдзигӧн гырк пытшкӧссӧ дойдіс. Нывбабаыд ӧмӧй кер лэдзысь? Татшӧм страм олӧмыс эм али абу сэсся кӧнкӧ-а.

— Пырам, корӧсясям, а то ыркалас пывсяныд... Кӧть кыдз, но атакаад Сталин нимӧн петлім, — ӧти кӧстыль вылас мыджсьӧмӧн, Плешев воськовтіс пывсян порогсӧ. — Мышкуӧс корӧсялан?

— Вод вылыс джоджас. Часлы, ме койышта гор вылас.

Плешев нюжгӧдчис юрнас пемыд пельӧсланьыс, чужӧм улас кыскыштіс кутшӧмкӧ еджыд дӧратор. Ёртыс буретш небзьӧдіс корӧсьсӧ гор весьтас, кор Плешев гораа несйис, ӧтчыд дай мӧдысь.

— Едӧволоть, мый нӧ тайӧ, баба ньылӧм дук тай нӧ кылӧ, — шуис Плешев и лэптыштіс юрсӧ. Киас босьтіс дӧраторсӧ и пыркнитіс ичӧтик ӧшинь весьтас. — Конюков, кысь нӧ татчӧ усис баба гачыс? Со, видзӧдлы, резина кок помъяса баба трусик, выль на.

Конюк Мить сэтчӧ немӧймис, виччысьтӧмысла кыв ни джын шуны оз вермы. «Прокӧ Лидаыд, сё трасичаыд, тыдалӧ, трусиксӧ вунӧдӧма», — ылькмуні юрас.

— Аслам сійӧ, пывсян бӧр кежлӧ вайи.

— Баба гач али мый новлан?

— Уліс гач улад баба трусикыд, небыд да, зэв на и лӧсьыд. Пасьтавла корсюрӧ гӧтырлысь.

— Мыйла эськӧ баба ньылӧм дук кылӧ? Сьвежӧй на дукыс, а гӧтырыд во нёль нин абу. Рӧзбирайтча ме дукъясад, ӧти пӧрйӧ война вылад весиг разведчикӧн вӧвлі, немеч дуктӧ ылісянь кывлі. На, идрав, а ӧні шлопӧд мыш кузя.

Ӧти скон корӧсясьӧм бӧрын бара петісны лолыштны кӧджас. Шочиник гӧна паськыд морӧс бердас Плешевлӧн сибдӧма сімтӧм паньысь вӧчӧм пернаыс; нырагез йылын ӧшалӧ, оз, небось, вош. Лабич помысь судзӧдіс табак кӧшельсӧ и бара гартыштіс чигарка.

— Молодеч тэ, Конюков, абу велавлӧмыд куритчынытӧ да.

— Батьӧ эз куритчыв, сы вӧсна и эг велавлы.

— Тэсся нӧ, сідзи-й дӧвечавны кӧсъян?

— Пока тай дӧвечала-а.

— Тэа-меа, тьӧзӧ, вермим лоны эг сӧмын другъясӧн, но и свӧякъясӧн.

— Кыдз сідз?

— Он быттьӧ-й гӧгӧрво, кодӧс тӧд вылын кута. Сьвесьтяӧс, гӧтырлысь рӧднӧй чойсӧ.

— Прокӧ Лидаӧс али мый?

— Да, Лиди сьвесьтяӧс. Гӧтыр эськӧ чӧв овны тшӧктіс, но друг морткӧд быдтор йылысь позьӧ сёрнитны. Сьвесьтя тшӧкыда волывлӧ миянӧ, кык чойлӧн нинӧм абу гусяторйыс ӧта-мӧдсьыныс. Пекла Прокопьевнасянь сэсся-й менам пельӧдз воӧ сёрниыс. Кывлі да, быттьӧ коралан сьвесьтяӧс.

— Шыӧдчылі ӧтчыд-мӧдысь, но нинӧм эз артмы. Энькасянь пӧ абу лӧсьыд, челядьсянь да.

— Мукӧд бабаяс тай нӧ эз яндысьны, война бӧрад кымынӧн петісны роч саяд. Мыйынкӧ мӧдторйын, ме думысь, помкаыс. Гашкӧ, матыстчынытӧ он куж?

— Тэ кӧ вӧлін ме местаын, кыдз эськӧ матыстчин?

— Нывбабаыдкӧд тӧдмасигӧн мужичӧйыдлы колӧ лоны энь кань кодь меліӧн, корсюрӧ и ай кань кодь асныраӧн. Лиди сьвесьтя абу нин ялавич, сідзкӧ асныраӧнджык колӧ лоны. Ӧти кывйӧн кӧ, корсьны стрӧка да, инасьлыны ӧти вольпасьӧ. Вот сэні и петкӧдлы ассьыд мужик сямтӧ. Тэнад, видзӧда да, эм мыйӧн петкӧдлыны мужик сямлунтӧ.

— Сыӧн эськӧ тай Енмыс абу ӧбидитӧма да.

— Вот и сет сылы вӧлясӧ. Али сетлін нин?

— Прокӧ Лидаыдкӧд миян нинӧм на эз вӧв, — помӧдз соссис збыльторсьыс Конюк Мить.

— Колӧ, мед вӧлі. Мед тӧдіс, мый тэ збыльысь мужик, а абу лётъялысь гез пом. Сэки ачыс тэ дінӧ котӧртас. Овлӧ, кор Прокӧ Пекла дузъялӧ либӧ ме вылӧ ропкӧдчӧ. Мый сэки ме вӧча? Топӧда сьылі гӧгӧрыс и вомсӧ восьтны оз удит, кытчӧдз ассьым мужик уджӧс ог вӧч. А мужик выныд уна менам, кокӧ пыдди со татчӧ локтӧ выныс, — аслас пакӧ чуньнас индіс Плешев. — Мукӧддырйиыс пӧгибӧ вола, ковтӧгыс турвидзӧ да. Гашкӧ, мися, кутшӧмкӧ висьӧм да, весиг врач дінӧ шыӧдчылі во-мӧд сайын. Помнитан, Шордінад зэв шань врач уджавліс, Инесса Рудольфовна, Немӧй Микол саяд тай петліс, сэсся тай карӧ мунісны. Вот сійӧ и видлавліс менӧ, добраӧс весиг мӧс вӧра нёньӧс моз сэк кабраліс; юаліс, доймӧ оз пӧ. Оз, мися. Кабралігас и кыптыны кутіс пушка ствол моз, сэсся гачасьны тшӧктіс. Он пӧ нинӧмӧн вись, вир ветлан туйыс пӧ дженьыд, уна пӧ вирыс сэтчӧ воӧ вундӧм кок вӧснаыд. Висьтав пӧ гӧтырыдлы, мый тэнад ставыс лючки-бур и мед нинӧмысь эз пов. Нывбабаяс пӧ, кодъяслы тырмымӧн воӧ мужичӧй сӧзыс, абуджык висьлӧсӧсь.

— Кольӧм гожӧм Немӧй Микол семьяыд воліс татчӧ. Ме паныдасьлі улич вылын, чолӧмасим и сёрнитыштім. Инесса Рудольфовнаыслы петкӧдчывны ме унаысь жӧ ветлі, кор тані врачаліс. Пиыс, Эдуардӧн шуӧны, дзик батьыслӧн кодь чужӧма, улис зонка быдмӧ.

— Кывлі волӧм йывсьыныс. Лиди сьвесьтя ордӧ пыралӧмаӧсь, гӧгинь пӧ ме налӧн кагалы. Ӧти и эм, буракӧ, сэсся абу челядьныс.

— Абу. Арлыда нин вед Инесса Рудольфовнаыс, писӧ вот удитіс на вайны-а.

— Немӧй Миколыд ён морт, сійӧ и пӧрысь бабалы на вермас дорны кагатӧ. Ми тай кежим сёрнисьыным. Мый йылысь нӧ вӧлі висьтала?

— Пеклатӧ ылӧдлӧм йылысь.

— Да, да. Водзті ме нӧшта на наянджык вӧвлі. Мед ӧдйӧджык лӧньӧдны гӧтырӧс увгӧмсьыс, нарошнӧ кытчӧ веськалӧ нёрыньтлі, гач кӧвсӧ и лип волыссӧ весиг нарошнӧ оръявлі, кӧть и пӧрччысьӧм вылас кадыс тырмыліс. Сы бӧрти дузъялӧмысь и ропкӧдчӧмысь ланьтліс, час-мӧд весиг Митюкӧн шуліс. Кольліс недыр кад, и бара лолі Митрейӧн. Велӧдчы, кыдзи колӧ.

— Абу вед став бабаыс тэнад Пекла кодь.

— Абу кӧ ставыс, то унджыкыс. Но менам Пекла кодь лӧсьыдыс да чӧскыдыс ӧдвакӧ сэсся эм Коми муас. Ме юавлі Пеклалысь, мися, чойыд гозйӧдчылӧма али абу на Конюков Митьыскӧд, да зэв мисьтӧма вочавидзис.

— Кыдзи мисьтӧма? — повзискодь Конюхов.

— Абу и лӧсьыд висьтавнысӧ, но висьтала друг мортлы. Нелямын вит арӧса сітантӧ пӧ нинӧмла нин жалитны, мед кӧть и сетліс. Сэсся, правда, бӧрыннас шуис: нинӧм на пӧ абу вӧлӧма на костын.

— Правильнӧ шуӧма: эз и вӧвлы.

— Тэрмась, а то ме удита... Веж менам петлӧ сьвесьтя вылӧ... — ёртсӧ нарошнӧ дэльӧдіс Плешев. Гашкӧ, тадзсӧ тшӧктіс сёрнитны гӧтырыс?

— Вӧрзьӧдан кӧ Прокӧ Лидаӧс, пидзӧсад колунӧн кучка, сэки лоӧ тэн атакаӧ Сталин нимӧн петӧм.

— Вот тайӧ мужик сёрни. Бур кӧть, Макар Тольыд гӧтрасис, а эз кӧ вӧв гӧтыра, сё ей бог, Прокӧ Лидатӧ эськӧ важӧн нин вӧрӧшитіс тэнад кӧсйигкості. Пырам, корӧсясям, а то, дыр лоӧ да, Прокӧ Пекла корсьны менӧ локтас, кольмӧмӧн чайтас ли.

Пывсигчӧжыс Конюк Мить жугліс юрсӧ: мый вӧчны Прокӧ Лидалӧн трусикӧн. Ковмас, тыдалӧ, и збыльысь гачавны гӧтырыслысь пыдди. Плешев Митрейыслӧн мунӧм бӧрын пӧрччас дай. Сӧмын кор на мунас, самӧкур сулеяӧн локтӧма да.

Кӧджын пасьтасигӧн Плешев синкым увсяньыс видзӧдласӧн кыйкнитліс, гачалас-ӧ тьӧзӧыс нывбаба трусиксӧ. Гачалӧ ӧд, и сы здукӧ, эз вермы кутчысьнысӧ да, Плешев гораа серӧктіс.

— Мый нӧ гӧрдлан? — шыасис шӧйӧвошӧм Конюк Мить.

— Нывбаба трусиктӧ гугӧн али мый новлӧны? — пыр на шешъялӧ мӧдыс.

— Ерӧмакань, гуга тай вӧлӧма.

— Бана кӧ вӧлі, баба ньылӧм дукыс эз эськӧ и сатш нырам сэтшӧм ёсясӧ.

«Чич нырад, кок пӧла сӧтаналы», — скӧрмӧмысла думсьыс вӧзйис Конюк Мить, пӧрччис трусиксӧ и чӧвтіс кӧдж пельӧсса лабичӧ: — Шоныд ывлаыс, регыд и улыс гачыс оз кут ковны. Тэныд, Плешев, татшӧм ныриснад эськӧ следователь Лапинкӧд милицияын уджавны, а не колкоз амбаръяс караулитны.

— Кодлыкӧ видзны жӧ колӧ ӧтувъя эмбурсӧ.

— Патрона пищальӧн кыйӧдчан али он?

— Патронаӧн, дрӧб пыддиыс гырысь совтӧ зарадита-а. Лыя кӧ быттьӧ кодӧскӧ, мед эськӧ кувмӧныс оз жӧ ло. А мед гораджык шыӧн лыяс, пороксӧ уна пукта.

— Синмыд бура аддзӧ? Шышлы пыдди он гӧтырыдлы дзенгы?

— Менам синмыд, Конюков, кӧинлӧн кодь: лунын и войын ӧтмоза аддза. Пасибӧ, другӧ, пӧсь пывсянсьыд. Субӧтаӧ, Пекла ломтас да, асьтӧ чукӧстла.

— Субӧта рытнас ботайтчыны мӧда, эстчӧ вискас ытванад уна пырлӧ чериыс.

— Каям гортад, горшнымӧс веськӧдам, — голи гӧгӧрыс ки чышкӧда, кӧстыльяс вылӧ мыджсис Плешев Митрей. — Дыр тай пывсим, менӧ, кӧнкӧ, воштіс нин Пеклаӧй.

— Аддзас, ковман кӧ, тэ абу ем.

Шондіыс абу на дзебсьӧма, читкырасьӧ вӧр-пу йылас. Лӧсьыд, кор шоныд, но ӧвадтӧм на. Тадзи овлӧ сӧмын тулысын да баба гожӧмӧ. Вежӧдӧ луд, пальӧдчӧ дыр узьӧм бӧрын Конюк Митьлӧн керка ӧшинь улын джуджыд льӧм пу. Ловзьӧ вӧр-ва, ловзьӧны гутъяс да гагъяс, гажмӧны-коддзӧны посни и гырысь лэбачьяс — сьылӧны-йӧктӧны. Кыпалӧ, гажмӧ морт. Кильчӧ выв кыскӧ пӧль-пӧчӧс, ывла выв — ныв-зонпосниӧс. Войвылад тулысыд юр невеста кодь — тыдалана, кылана, сьӧлӧмтӧ ызйӧдана да шаньмӧдана.

Поспомӧ вотӧдз на мужичӧйяс кылісны керка сайсянь матысмысь нывбаба гӧлӧсъяс. Со и тыдовтчисны асьныс: лӧсьыда пасьтасьӧм кык ань кежисны Конюк Мить керкалань вайӧдысь туйвежӧ.

— Абу-ӧ Пекла да Лиди сьвесьтя?

— Найӧ тай.

— Пывсинныд-пӧлясинныд! — ӧти вомысь шуисны кык чой.

— Пывсим-пӧлясим, — ӧти вомысь вочавидзисны кык Митрей.

14

Кӧть Альбина Огнёвалӧн батьыс и лесопунктса начальник, нылӧс эз кыскыны вӧрын уджалан профессияяс. Мефодий Аристархович чуйдыліс Альбиналы лоны инженер-технологӧн, и экономистӧн, но весьшӧрӧ. А велӧдысьӧ велӧдчӧм йылысь и кывзыны эз кӧсйы батьсӧ. Отсӧг вылӧ воис мамыс, коді фельдшераліс посёлокас.

— Ыджыд батьыд туйӧд эськӧ мунін, — лабутнӧя сёрнитіс мамыс. — Ме тэныд висьтавлі нин, помавліс, мися, сійӧ Москваса ветеринарнӧй академия. Бур ветврачӧн нимавліс, кӧсйыліс весиг кандидатлысь диссертация гижны, но войнаыд торкис. Арлыда нин вӧлі, ачыс вӧзйысис фронт вылад, регыд и усис. Шулывліс, кывтӧм пемӧсъясыд пӧ миян чой-вок, сӧмын оз кужны ни сёрнитны, ни норасьны. А висьӧны пӧ дзик жӧ мортлӧн кодь висьӧмъясӧн. На дінӧ пӧ весиг меліджыка колӧ матыстчыны морт дінӧ серти. Ветврачыд пӧ кувлытӧм профессия, кыдзи и ачыс природаыс.

— Миян классысь кык ныв Кировса видз-му овмӧс институтӧ кӧсйӧны мунны, ветеринарнӧй факультетӧ.

— Ме тӧда, эм сэні сэтшӧм факультетыс. Сэтчӧ и мӧдӧд документъястӧ.

— А мыйла ог Москваас, кӧні ыджыд батьӧ велӧдчылӧма?

— Батьыд на вед мый шуас.

— Пап, кыдзи сӧветуйтан, сідзи и вӧча.

— Москваад му шар пасьтасьыс локтӧны велӧдчынытӧ, конкурсыд ыджыд лоӧ, сьӧкыд сэтчӧ веськавнытӧ, — лыддьӧдліс батьыс.

— Эг омӧля школатӧ помав, видла сэтчӧ пырны, академияас.

— Но мый, Лина Арсентьевна, ӧти нывтӧ позьӧ и Москваын велӧдны, — гӧтырсӧ ним-овнааліс верӧсыс, тыр нимыс сідзсӧ Ангелина. — Институтыслысь адрессӧ колӧ корсьны-а.

— Пап, абу институт, а академия. Вузъясӧ корӧм йылысь юӧръяссӧ ӧні быд газетысь позьӧ лыддьыны. Ог кӧ тась аддзы, Шордінса библиотекаӧ ветла.

— Ме вед, ныланӧ, тайӧ вӧр лэдзӧмнад дзикӧдз нин коли олӧмсьыс. Ог нин и помнит, кор бӧръяысьсӧ киӧ босьтлі гижӧда книга. Юрын сӧмын и бергалӧны план да кубометръяс. Райкомсянь ен кажнӧй лун звӧнитӧны, юасьӧны, уна-ӧ пӧрӧдім, уна-ӧ кыским, уна-ӧ мый стрӧитім. Сы пыдди, мед волыны да ставсӧ тӧдмавны места вылын, юасьӧны телефон пыр. Райкомса воддза первой секретарыс ни ӧтиысь посёлокӧ эз волы, и ӧніяыс, тыдалӧ, сэтшӧм жӧ. А шуны веськыда, видыштны райкомсаӧс он лысьт, пыр и бюро вылӧ корасны, дай удж вывсьыд на вермасны чӧвтны.

— Мыйла нӧ сідзи, пап?

— Тайӧ, ныланӧ, кузь сёрни. «Правда» газет гижӧ ӧти ног, а збыль олӧмыс дзик мӧд нога.

Мӧд лунас Альбина Огнёва муніс Шордінӧ. Вӧлі чужӧмбантӧ гожйӧдысь шондіа июль. Вӧня кокни платтьӧа, выль туплиа, эрдвывса дзоридзьяс кодь еджгов юрсиыс павъяліс мыш вылас; киас неыджыд сумкаа, сійӧ восьлаліс сиктса мостки кузя. Водзджык аддзӧдчылас Ӧльӧксан Попвасевкӧд, сэсся ветлас да снимайтчас, и вӧлисти пыралас библиотекаӧ газетъясысь корсьны Москваса ветеринарнӧй академиялысь адрессӧ. Попвасевъяслӧн керка дорын, ӧшинюв йӧрас, паныдасис Прокӧ Лидакӧд.

— Бур лун, Лидия Прокопьевна.

— Бур лун, Алюк. Лок керкаас, жар да горшыд, кӧнкӧ, косьмӧ, пӧжӧм йӧв кринча буретш пачысь кыски, пыр да ю.

— Пасибӧ. Зэв уна могӧн локті да абу кадыс. Ӧльӧксанӧс колӧ вӧлі аддзӧдлыны, кӧсйи висьтавны, кытчӧ лӧсьӧдча мунны велӧдчыны.

— Дженьыд, Алюк, кокыд, эн су. Здук-мӧд сайын Валера другыскӧд кладбище вылӧ мунісны.

— Кутшӧмкӧ ен праздник али мый?

— Абу. Медводдза велӧдысьныслӧн гу вылӧ тай вӧлі мӧдӧны-а. Вит во пӧ тайӧ тӧлысь помас тырӧ Евлампия Ильинична кулӧмсянь, быттьӧ тӧрыт на и дзебим-а. Верӧсыскӧд, Микипер Иваныскӧд, ӧти гуӧ орччӧн и дзебим.

Тайӧ нимъясыс Альбина Огнёвалы нинӧм эз висьтавны, и водзӧ юасьны эз кут.

— Лидия Прокопьевна, висьталӧй Ӧльӧксаныдлы: ме дасьтыся мунны велӧдчыны Москваӧ.

— Зэв тай ылӧдз. Менам Ӧльӧксан карса институтад пырны лӧсьӧдчӧ. Ветліс нин снимайтчынысӧ, больничаӧ кутшӧмкӧ справкала да. Алюк, мыйӧ нӧ эськӧ кутан велӧдчыны Мӧскуваас?

— Ветеринарнӧй врачӧ, ыджыд батьӧ моз кывтӧм пемӧсъясӧс кута бурдӧдны.

— Ок, кутшӧма колӧ сэтшӧм мортыс. Велӧдчы да лок миян колкозӧ.

— Ылын на сэтчӧдз, вит во колӧ велӧдчыны, мед сӧмын пырнысӧ верми-а.

— Ӧльӧксан тай нигасӧ весиг киас оз босьтлы, Валерийкӧд век кытчӧкӧ вуграсьны мунӧны.

— Вайлӧ черисӧ?

— Юква вылад вайлӧ. Вуграсьӧмнад унаыс оз и шед. Ветлы аслад могӧн да волы на.

— Ог нин вевъяв. Давпомса пыжсьыд ог кольччы. Локтас кор Ӧльӧксаныд, висьталӧй, ме лоа пристаньын.

Посёлокас унаӧн уджалісны и шордінсаяс. Мефодий Аристарховичлӧн водзмӧстчӧмӧн вӧрпунктса плӧтникъяс вӧчисны ыджыд пӧв пыж, шӧрас сувтӧдісны гораа баткӧдчысь, сідз шусяна стационарнӧй движок. Лоис аслыспӧлӧс катер кодь, абу ыджыд ӧда, но век жӧ кывтӧ и катӧ пелысӧн сынтӧг, зэв на и кивыв лоис ветлысь-мунысьлы. Нёльысь луннас бӧра-водз ветлӧ.

Йӧрсьыс петӧм бӧрын нин Альбина шуис:

— Волас кӧ Ӧльӧксаныд посёлокӧ, мед корсьлас менӧ.

— Висьтала, Алюк, висьтала.

«Йӧй Ӧльӧксан, быттьӧкӧ курсъяс вылас эз позь ветлыны, трактористас велӧдчыны. Во джын мысти эськӧ гӧтрасьны позис, Давпомӧ овмӧдчыны. Ме эськӧ кудриа нывкаясӧс ли, зонкаясӧс ли чужті... Кодзувъясыд Давпомсянь тыдалӧны жӧ, пет да нимкодясь енэжнас, кӧсъян кӧ. Ас керка эськӧ лэптім, ас пывсян да. Шойччан лунъясад вӧрав кӧть чери кый. Менам бать-мам сэн, Ӧльӧксанлӧн чой-вокыс. Кутшӧм эськӧ гажа вӧлі — ов да выв, вӧр лэдзысьясыдлӧн бур удждон, лавкаясыс тӧварнад и нянь, совнад озырӧсь... Ачым йӧй жӧ, кудри радиыс Ӧльӧксан вылас любитчи да, Валераыс кӧть и мичаджык. Тӧда вед, Валераыс ме дінӧ абу веськодь. Ӧні сёр нин каитчынытӧ, кӧть и эм мыйысь. Эз ков дурны сыметьсӧ Ӧльӧксаныскӧд вонъяс. Вошлі тӧлк вылысь да мый сэсся вӧчан. Абу ме медводдза и абу медбӧръя сэтшӧмыс. Тшапитчыны кӧ кутас Ӧльӧксаныс, ачымӧс ог жӧ коньӧр туйӧ пукты, вылын юрӧн на и шуа: ог, мися, тэнӧ ме радейт; вунӧдны, мися, колӧ, мый вӧлі тэа-меа костын. Эз кӧ ӧд тшапитчы, воліс эськӧ Давпомӧ мекӧд аддзӧдчывны. Меысь донаджыкӧсь сылы кодзувъяс да вуграсьӧм. Со ӧд кутшӧмӧсь зонъясыд — гуга-бана шаньгаяс...», — Шордін кузя восьлаліг думсьыс дивитіс и лӧньӧдіс асьсӧ Альбина Огнёва. А муннысӧ вӧлі вель ылын: Борганшор сиктсянь Вичкошор сиктӧдз. Сэні, Пытш Ӧньӧлысь комынӧд воясӧ мырддьӧм ыджыд, кык судта короминаын уджаліс инвалидъяслӧн артель, кӧні вурисны да дзоньталісны кӧм-паськӧм, гортса кӧлуй, часіяс, шырсисны, снимайтчисны.

Альбина водзвылын снимайтчыны воӧмаясыс вӧлі морт вит, ставныс том йӧз, и ӧти тӧдса — налӧн классысь Альгис Соснаускас: кузиник тушаа, веж юрсиа, «молния» кизя вельвет курткаа, мичаа шыльӧдӧм кельыдруд гача. Ним-овыс нин висьталӧ, мый мортыс абу роч ни коми; классын ёртъясыс шулісны Аликӧн. Век зэв ӧкуратнӧй да мелі, но этша сёрниа, Алик веськавлӧма миян войвылӧ Литваысь, кор бать-мамсӧ мыжтӧг мыжаласны да мӧдӧдасны татчӧ ссылкаӧ. Сійӧ лӧсьыда сёрнитіс рочӧн и комиӧн. Кӧть и коми кыв да литература урокъясысь мездылісны, пыр тшӧтш кывзыліс велӧдӧмсӧ. Альбина велӧдчис сыкӧд кык во, но этша тӧдіс литовеч-зон йылысь. Соснаускас чукӧстіс нылӧс пырны фотограф дінӧ ас пыддиыс, но Альбина пыксис: нӧрӧвитла пӧ.

Кор Огнёва петіс снимайтчанінысь, мир туйланьӧ нуӧдан туйвежысь бара казяліс Аликӧс. Воисны сёрниӧ. Ныв висьтасис Москваса вузӧ пырны лӧсьӧдчӧм йылысь, а кутшӧмӧ, эз казьтышт.

— Ме кӧсъя тэкӧд прӧщайтчыны, ми мӧдӧдчам мамӧкӧд петны туйӧ.

— Кытчӧ?

— Литваӧ. Вильнюсӧ. Чужан муӧ. Ме вед ссыльнӧй литовечьяслӧн пи. Война бӧрас татчӧ мӧдӧдлісны. Бать вӧвлі Вильнюсса ӧти заводын инженерӧн, а мам велӧдіс школаын литовскӧй кыв да литература. Бать регыд и кувсис... Мыйла? Тшыгла, кынмалӧмла, сьӧкыд уджысла. Помнита ме батьӧс, кулан воас мен вӧлі нин кӧкъямыс арӧс. Олім сэк ӧти посёлокын, кӧні унджыкыс вӧліны мырдӧн вайӧмъяс.

— Шордінас, сідзкӧ, неважӧн на?

— Сизимӧд классянь велӧдчи татчӧс шӧр школаын. Мам пыр уджаліс берегдорса эсійӧ ыджыд контораас пелькӧдчысьӧн.

— Тэ бура сёрнитан рочӧн и комиӧн, а литовскӧйтӧ тӧдан?

— Кыдзи нӧ ог тӧд чужан кыв? Тӧда. Мамӧкӧд сёрнитам сӧмын ас кыв вылын. Гижны и сёрнитны кужа, грамматикасӧ тӧда и, мам велӧдіс. Тэ ӧні кодарӧ? Колльӧдышта.

— Библиотекаӧ, МВА-лысь адрессӧ тӧдмавны.

— Мый сійӧ МВА-ыс?

— Москваса ветеринарнӧй академия.

— О, тӧрыт ме сы йылысь лыдди.

— Кысь?

— Газетысь, эм менам газетыс, кӧні быдса лист бок сетӧмаӧсь «Кытчӧ мунны велӧдчыны?» ним улын. Верма сетны тэн.

— Кодарын эськӧ олан?

— Эжва берегас. Пристаньсяньыд катыдсӧ кӧкъямысӧд керкаын, зэв шань кӧзяйка ордын. Шаньӧсь коми йӧзыд, сӧмын бурӧн кута казьтывны.

«Абу на тай ставныс шаньӧсь. Эсійӧ Ӧльӧксан Попвасевыс со кутшӧм яндысьтӧм. Чайтлі, быд рыт кутас волыны Давпомӧ, а нырсӧ весиг оз мыччыв. Кӧть мыйта сэсся оз кут пондысьны, некор вир-яй бердӧ ог сибӧд...», — Альбиналӧн юрын жуисны думъяс. Давпомсянь ветлысь ыджыд пыжыс пристань дорӧ и сувтлӧ. Босьтас газетсӧ да пристаняс и локтас сэсся.

— Кытчӧ тэ пыран велӧдчынытӧ, кутшӧм вузӧ? — зонлысь юаліс Альбина.

— Думайта корабльяс стрӧитан институтӧ. Воам Вильнюсӧ и сэки ставсӧ артыштам. Сэні мамӧлӧн и батьӧлӧн уна рӧдвуж, эм кӧні овны, и велӧдчыны отсаласны, — сэсся Алик сувтовкерис. — Со, тайӧ керкаас и олім пӧшти вит во. А Вильнюсын вӧвлі миян кык судта ыджыд каменнӧй особняк, сулаліс Нярис ю берегас. Миянӧс вӧтлісны татчӧ, а миян керкаӧ овмӧдісны кутшӧмкӧ роч генералӧс.

Алик бӧра-водз и пыраліс, петкӧдіс газет. Странаса уна вуз йылысь вӧліны юӧръясыс, коланасӧ аддзис и Альбина.

— Сэсся ӧд Комиад волан на коркӧ? — юаліс на зонлысь.

— Ӧдвакӧ.

— Мыйла? Батьыдлӧн жӧ тані гуыс.

— Сы местаӧ, кытчӧ дзеблӧмаӧсь медводдза поконикъяссӧ, лесопунктыс стрӧитӧма ыджыд гараж. Миянӧс вед вайисны сьӧд вӧр шӧрӧ, эз вӧв некутшӧм стрӧйба. Баракъяссӧ кыпӧдісны асьныс вайӧм йӧзыс. Воддза кулысьяссӧ дзеблӧмаӧсь баракъяссяньыс зэв матӧ. Ӧні посёлокыс зэв ыджыд, и кладбищеыс верст куим сайын. Кольӧм гожӧм мамӧкӧд кайлім посёлокас. Мамӧ нормис да ӧтарӧ бӧрдіс, бать йылысь абу некутшӧм пас и нинӧм водзын весиг копыртчывны.

— Менам бать эськӧ морт шойяс вылад гаражтӧ некор эз стрӧит, — чӧвтіс сэтчӧ Альбина.

— Помалан велӧдчӧмтӧ да лок Литваӧ, нинӧмла нэм чӧжыд овны ссылкаын. Примитан католическӧй вера, гӧтрасям, и Литваас лоан менам медмича гӧтыр.

— Алик, пель йылӧдз, навернӧ, ме гӧрдӧді?

— Да эн... Кутшӧм вӧлін мичаникӧн, сэтшӧм жӧ мичаникӧн и колин.

— Тайӧ ссылка местаыс, Алик, менам рӧдина, менам чужан му, и тайӧ мусӧ ме зэв ёна радейта. Дай ассьым вераӧс нинӧмӧн ог веж.

— Прӧстит, Аля, кӧсйи шуны мыйкӧ буртор, но эз артмы. А казьтыштны кӧ вера йылысь, то, кыдз мен кажитчӧ, коми йӧзыд, кызвыннас, Енлы эскытӧмӧсь. Уна ордӧ ме волывлі, но шоча аддзывлі керкасьыныс ен-ӧбразъяс.

— Семьяад кӧ эм коммунист — да, ӧбразъястӧ дзебӧны; абу кӧ — енув пельӧсыд тыр ӧбразъясӧн. Пӧрысь йӧзыд, кӧть и сэтшӧмыс абу уна, весиг кослунъясьӧны. Ладнӧ, бур туй. Тэн колӧ туйӧ лӧсьӧдчыны, а ме манита. Эн вунӧд Шордінтӧ, миянлысь дасӧд «а» класснымӧс. Гашкӧ, коркӧ и волан на.

— Волыны кӧ, вола сӧмын во нелямын мысти, оз кӧ бать-мамӧс моз мӧдӧдны кытчӧкӧ ссылкаӧ. Чайта да, оз нин пуксьыны сэтшӧм лёк воясыс.

— Ме сідзи жӧ чайта. Аддзысьлытӧдз, Алик, сідзнад, сюрс ӧкмыссё ӧкмысдас сизимӧд воӧдз.

— Аддзысьлытӧдз, Аля. Ло шудаӧн.

— Ме кӧсъя, мед шоныда примитіс тэнӧ чужан муыд.

Дас кӧкъямыс арӧса коми ныв да дас кӧкъямыс арӧса литовеч зон небыдика топӧдчылісны.

Пристаньын Давпомӧ мунысьяс эз на вӧвны. Часысь на дырджык пыж вотӧдз. Альбина Огнёва пуксис джуджыд кильчӧвывса лабичӧ, босьтчис листавны газетсӧ. Вӧлі кутшӧмкӧ эскӧм — вот-вот кысянькӧ мыччысяс Ӧльӧксан Попвасев. Буретш сійӧ здукас Прокӧ Лида висьталіс пиыслы да Валералы Альбиналӧн волӧм йылысь. Висьталіс и лӧсьӧдчис мунны удж вылӧ.

— Водз тай нӧ, мам, — шуис Ӧльӧксан.

— Абу, дитя, водз, абу, — сьӧрас важиник сумкаа, тринксьӧдіс Прокӧ Лида. Пиыс и думыштны эз куж, мый мамыс мунӧ фермаас гумла дорті, кежалас кузнечаӧ и пыртас нуръясянтор Конюк Митьлы. Друг да кынӧмыс сюмалӧ дӧвеч мортыдлӧн.

Ӧшинь улӧ колисны Ӧльӧксан да Валера.

— Котӧрт, мед пыжас сӧвтӧдз аддзылін жӧ Алятӧ, — тэрмӧдлӧ Валера.

— Валера, тэ мен друг?

— Да, друг. Мыйла тайӧс юалан?

— Со мыйла. Вай тэ ветлы пристаняс. Нинӧм эн висьтав мамӧкӧд аддзысьлӧм йылысь. Шу, быттьӧкӧ локтан кладбище вывсянь и сідз прӧстӧ лэччин вадорӧ. Юалас кӧ ме йылысь, висьталан, кежис пӧ врач дінӧ медсправкала.

— Тэнад жӧ киад нин справкаыс.

— Тэ тӧдан, а Альбинаыс оз тӧд.

— Сідзкӧ, тэ велӧдан менӧ пӧръясьны.

— Гашкӧ-й, сідз. Но гӧгӧрво менӧ, быд аддзысьлігӧн дольӧ ӧтиторсӧ: вай гӧтрасям да гӧтрасям. Тэ пӧ велӧдчы трактористӧ, а ме пӧ вурсьысьӧ, и миянлы пӧ некутшӧм вузъяс оз ковны. Ме та йылысь и кывзыны ог кӧсйы, кӧть и Альбина мича дай начальник ныв.

— Альбина Огнёваӧс пӧрйӧдлыны лолӧй оз кыпав. Любӧйӧс верма пӧръявны, тшӧтш и Зина Шаньгинаӧс, но Альбинаӧс ог вермы. Ме кӧ тэ местаын, сы ног эськӧ вӧчи.

— Тэ и сылӧн тшӧктытӧг курсъяс вылӧ мунан. Тэныд и ковлӧма тӧдмасьны Альбинаыскӧд, кутшӧма эськӧ лӧсялінныд. А мен дзик ӧткодьӧсь мый Шаньгина, мый Огнёва, мый мукӧд вожа бӧжа джыджъясыс — налӧн пӧдругаясныс.

— Вӧлі кӧ юрыд Плешев Митрей дядьыдлӧн кодь ыджыд, косьӧбті эськӧ пель дінад, но ог лысьт: кодзувъясыс вермасны усьны юр вемсьыд да.

— Ы-ы, другӧн ещӧ шусян. Медводз кӧ, ме ог кӧсйы дас сизим арӧссянь сийӧсасьны. Мӧд-кӧ, гӧтыртӧ колӧ бӧрйыны уна пиысь ӧтиӧс, кыдзи вӧчис Макар Толь. Сылӧн вӧлӧма сё пӧдруга, сё ӧтиӧдыскӧд, Асяыскӧд, гӧтрасис, мед кӧть и аньыслӧн вӧлі кык приданнӧй — двӧйни-нывъяс, Вера да Надя.

— Тэнад висьтавтӧг ме тайӧс тӧда. Но тэ абу Макар Толь, а ло ачыд аснад — Ӧльӧксан Попвасевӧн. Мый ӧні тэ висьталін мен, мун да Альбинаыслы синмас и висьтав, а эн йӧйтӧдлы нывсӧ.

— Ог кӧ ветлы, бурджык лоӧ, лӧгасяс да ӧдйӧджык вунӧдас менӧ. Пыра, вонйын узьышта.

Валера кыв шутӧг пӧдлаліс бергӧдлан калича дзиръясӧ. Петіс мир туй вылӧ, эз мун гортланьыс, а лэччис ю берегӧ. Гашкӧ, Ӧльӧксан другыс и прав, кор шуӧ, водз на пӧ думайтны гӧтрасьӧм йылысь. Но мыйла кык вося дружбасӧ орӧдӧ татшӧм мисьтӧма, Валералы вӧлі гӧгӧрвотӧм. Ӧд и Альбина, и Ӧльӧксан дыр кад кутасны велӧдчыны разнӧй вузъясын и сідзи на вермисны кӧдзавны ӧта-мӧд дінас. Гашкӧ, кыдзи збыльысь бур друг, Ӧльӧксаныс тадзисӧ вӧчӧ Валера ради? Валера висьтасьліс нинӧм дзебтӧг: кажитчӧ пӧ Альбинаыс. Буретш Альбина вӧснаыс и нуӧдіс медводдзаысьсӧ Попвасевӧс нывъяслӧн ӧтуволанінӧ. Но артмис эз сідз, кыдзи кӧсйис. Ӧльӧксанлӧн сьӧд кудриыс пӧртіс Огнёвалысь синъяссӧ. И аддзысьлӧмъясныс ныла-зонмаӧс вайӧдісны кутчысьлӧмӧдз. Ӧльӧксан аслас «вермӧмӧн» другыслы эз ошйысьлы, и, гашкӧ, сӧмын сы вӧсна, мед и водзӧ Валераыс думсьыс радейтіс Альбинасӧ.

Валераӧс и збыльысь кыскис Альбина дінӧ. Другыскӧд здук-мӧдсайса сёрниыс дзикӧдз бырӧдіс пытшкӧсса полӧмлунсӧ, и ӧні сійӧ веськӧдчис пристаньлань. Мый шуас, аддзас кӧ Огнёваӧс? Пӧръялас, мый Ӧльӧксан пырис врач дінӧ? Али кутшӧмкӧ ног сетас тӧдны, мый Ӧльӧксанлы став нывъясыс ӧткодьӧсь, сы лыдын и ачыс Альбина. Но тайӧ лоӧ удтысьӧм и медбур другсӧ вузалӧм. Гашкӧ, шуас веськыда, мый медводдза аддзысьӧмсяньыс радейтӧ Альбинаӧс, кӧть и колльӧдчыліс Зина Шаньгинакӧд, кодкӧд окасьӧмысь ӧтдор немтор эз вӧв. Гашкӧ, Альбинаыс сэтшӧма радейтӧ Ӧльӧксансӧ, мый нывлысь сьӧлӧмсӧ пӧкӧритны мӧд зон оз нин и вермы да? Быдторсӧ думайтіс ӧні Валера. Тӧд вылас усис весиг кыськӧ лыддьылӧмтор: нывбабаыс вӧлӧм радейтӧ ӧти мужичӧйӧс, а кагаяссӧ чужтӧ мӧдсянь. Уна туйвежа морт олӧмыд. Вуджӧр моз нэм чӧжыд вӧтлысьӧны морт бӧрся муслун, вежӧглун да измена. Ставыс тайӧ чужлӧма мортыскӧд тшӧтш — му пуксьӧмсяньыс. Весиг енъяслӧн цар Зевс кырсасьлӧма и Енэжын, и Му вылын. А гӧтырыс, енъяслӧн царица Гера, вежӧгысла верӧсыслысь ӧти мусукӧс пӧртас энь ошкӧ.

— Валера! Валера! — Эжва горувладорсянь кылысь гӧлӧс торкис Валералысь думъяссӧ.

Зон пыр и казяліс: пристань кильчӧ вывсянь, киас газетӧн, ӧвтчис Альбина.

— Мый нӧ ӧтнад? — шемӧса юаліс ныв, кор воча лоины. — Кӧні Сашаыд?

— Больнича дорын торъялім, Ӧльӧксан пырис врач дінӧ медсправкала. Ми кладбище вылӧ ветлім.

— Висьталіс Сашалӧн мамыс.

— Сэтчӧдз ветлін?

— Ветлі. Кӧсйи висьтавны Попвасевлы, кутшӧм вузӧ думайта пырны.

— Кутшӧмӧ нӧ? Педӧ жӧ?

— Ог. Ветеринарнӧй академияӧ, Москваӧ. Адрес вӧснаыс и волі Давпомсянь, — газетсӧ мыччыліс ныв. — Ачыд кыдз?

— Ставыс важ ног. Менам вузыс Шордінса кывтыдпомын, кӧні велӧдчыны колӧ сӧмын во джын. Вежон мысти муна нин. Бӧръяысь пӧ кутасны велӧдны, сэсся шоперъяслысь курсъяссӧ бырӧдасны.

— Мыйла?

— Колхозса предыс, Игнат Игнатьевичыс, ачыс на стӧчасӧ оз тӧд, но МТС пыддиыс пӧ лоӧ кутшӧмкӧ выль предприятие. Ме вед муна курсъяс вылас колхозсянь, менӧ велӧдӧмысь сійӧ и вештысьны кутас.

— Миян Давпом лесопунктыд сідзи жӧ вӧчӧ: аслас тшӧт вылӧ велӧдӧ механизаторъяссӧ. Зинаыдкӧд письмӧасян?

— Воліс ӧти письмӧ, карса медучилищеӧ пырӧ. А менӧ дивитӧ техникумӧ либӧ институтӧ пыртӧмысь.

— Вот и помасис, Валера, школаын велӧдчан том кадным. Гажа вӧлі бӧръя кык воыс.

— Гажа, но эз сідз, кыдзи ме мӧвпавлі. Нывъяс оланінад Ӧльӧксанӧс ме нуӧді, а локті дзик тэ вӧсна, мед тэкӧд ачым верми тӧдмасьны. Помнита, воддза кадсӧ пырджык сулавлін асланыд классӧ пыран ӧдзӧс дорын — гӧрд ковтаа, яндысьысь... И ме зільлі усьны тэнад син улӧ, мед гӧгӧрвоин, мый тэ меным кажитчан... Но весьшӧрӧ, эз збыльмыны менам мӧвпъясӧй. Син костысь гуис менсьым югыд мечтаӧс аслам медбур другӧй...

— Тэ менӧ чуймӧдін, Валера, аслад виччысьтӧм висьтасьӧмӧн. Ті жӧ бура лӧсялінныд Шаньгинакӧд.

— Миян сыкӧд ёрт нога дружба вӧлі, сідзи кольӧ и водзӧ вылӧ. Ме сылы немтор эг кӧсйысь, ни сійӧ мен эз кӧсйысь. А тэныд вот кӧсйыся: гӧтрася сӧмын сэк, кор кыла, мый Альбина Мефодьевна Огнёва пӧ петӧма верӧс сайӧ! Ме тӧда, тэ думайтан Ӧльӧксан йылысь, но менам дзик ӧти корӧм: верман кӧ, думайт сы йылысь этшаджык. Тадзи кӧ шуа аслам медбур друг йылысь, сідзкӧ, эм тадзсӧ шуӧм вылӧ подув.

Валера сӧмын корсюрӧ видзӧдлывліс ныв синъясӧ. Альбина казяліс: зонмыс оз помӧдз висьтав тӧданасӧ да збыльторсӧ.

— Валера, сійӧ ӧтдортчӧ меысь, да?

— Ог и тӧд, кыдз тэныд вочавидзны. Извинит, ме тэнӧ пӧръялі...

— Бур, ачыд со висьтасин. Кӧсйи нин шуны, тэ, мися, Ӧльӧксан другыд кодь жӧ ылӧдчысь. Мамыслӧн кывъяс серти кӧ, медсправкасӧ сійӧ судзӧдӧма лун-мӧд сайын. Сідзкӧ, врач дінас пырны коланлуныс Попвасевыдлӧн эз вӧв.

Ылісянь, Эжва горувсянь, кыліс пыж моторлӧн баткӧдчӧм. Кывтыдланьыс юыс мышкыртчӧ лунвыв, кывтчӧс ногыс веськыдвылас артмӧдӧ кузь лыа кӧса. Жар лунъясӧ ризъялӧны сэні посни челядь, гурйыв пӧлясьысь тӧв йылас ӧвадысь пышйӧны сэтчӧ Серукъяс; олӧма пӧльяс, кодъяс кианыс вермӧны на кутны пелыс, кыйсянінысь гортаныс локтігӧн косьтӧны вожкаяс йылын ботанъяс. Лыа кӧсаыскӧд паныда кырйыс крут, визулыс ӧтарӧ кырӧ берегсӧ, пӧрлӧдлӧ пароходъяслы туй индан бакен сюръяяс. Сэні, мӧдлапӧлас, «Сталинеч» колхозлӧн ытшкана видзьяс, а водзті вӧвлі тшӧтш и аэропорт, кысянь лэбавлісны ПО-2, АН-2 да ЯК-12 самолётъяс. Йӧз пӧвстын бӧръясӧ шулісны сынӧдті юркъялысь ичӧтик автомобильӧн. Юсайса, тулысын ытва улӧ веськавлана аэропорт эз вӧв кивыв лэбалысьяслы. Сиктсянь верст куим сайӧ, Расъёльӧ нуӧдан туй бокӧ, стрӧитісны выль аэропорт. Сынӧдса туйяс йитісны Шордінӧс Эжва катыдса пӧшти став грездыскӧд да посёлокыскӧд, кӧнъясын вӧліны ичӧтик самолётлы пуксянінъяс — шулісны найӧс аэроплощадкаясӧн... Дасӧд «б» классысь кык зон, кыкнанныс быдмисны детдомын, мунӧны велӧдчыны лётчикъясӧ Ригаӧ.

Давпомсянь катысь мотора пыж тыдовтчис лыа юрас. Валера пыр на эз лысьт шуны Альбиналы кыв йылас бергалысь медся коланасӧ. Оз кӧ шу, кутас каитчыны. Посёлокӧ мунысьяс лэччисны кыр горув. Альбина сумкаас саймовтіс газетсӧ, зэлӧдыштіс платтьӧ вӧньсӧ, шуис:

— Валера, кад прӧщайтчыны. Менӧ эн колльӧд, сэні, берегас, уна тӧдсаяс. Тӧдӧмысь, сэсся дыр ог аддзысьлӧй.

— Локтан тулыс либӧ арнас менӧ босьтасны армияӧ. Сідзкӧ, ме воа гортӧ сӧмын квайтымын ӧтиӧд воын.

— Менам кӧ ставыс лоӧ лючки-ладнӧ, велӧдчӧмӧс помала квайтымын кыкӧдын.

— Став бурсӧ тэн, Аля.

— Став бурсӧ, Валера! — ныв воськов-мӧд вӧчис пос тшупӧдъяс кузя, но мыйкӧ думыштчис, и бергӧдчылӧмӧн чупнитіс зонлысь чужӧмбансӧ.

— Альбина, радейта ме тэнӧ, — кыліс Валералӧн гӧлӧсыс. Тайӧ и вӧлі зон сьӧлӧмын медся колана шуанторйыс.

Ныв немтор эз вочавидз. Здук-мӧд сулыштіс, гашкӧ, мыйкӧ и кӧсйис на шуны, но шуӧм пыдди сӧмын ышловзис, и ньывкӧс кырйӧд лэччис береглань. Пристань весьтас, кыр бокшаас, писькӧдчис шордінсалы бура тӧдса ключ. Кӧдзыд, сӧдз ванас шыльӧдӧм-мольӧдӧм изъяс вылын куйліс кузь воропа сюмӧд чибльӧг. Альбина войтӧдіс васӧ чибльӧгас, веськӧдіс косьмӧм горшсӧ, и сӧліс пыжӧ, сідз эз и чӧвтлы видзӧдлассӧ Валералань. Тыдалӧ, сылӧн син водзын сулаліс сьӧд кудриа, бакенбардтӧм Пушкин — Шордінса Ӧльӧксан Попвасев.

Важ йӧз шулӧмаӧсь: ылалін кӧ, ылӧдз кылалан. Мед жӧ Альбина Огнёвалӧн олӧмас кылалан туйыс лоӧ эсійӧ ключ ваыс кодь сӧдз да югыд! И шуда!

15

Космосӧ Мулысь медводдза искусственнӧй спутник лэдзӧм йылысь юӧрсӧ, а тайӧ вӧлі октябрь нёльӧд лунӧ, Альбина Огнёва кыліс радио пыр Москваын, Валерий Попов — Шордінын, Александр Попвасев да Зинаида Шаньгина — Сыктывкарын. Ставныс велӧдчисны: Альбина — ветврачӧ, Валерий — шоперӧ, Александр — физик-математикӧ, Зинаида — фельдшерӧ. Кержак Гриш гозъя медводдза спутник лэдзӧм йылысь тӧдмалісны лун-мӧд мысти, кор Ыбдор сиктсянь Раскерка грездӧ вайисны пошта — районса газетын сы йылысь вӧлі неыджыд юӧр. Налӧн пиыс, Гриша Кӧсьта, ас кодьыс том гӧтыр Текуса Николаевнакӧд олісны да уджалісны чужан грезд нимаыс жӧ Раскерка вӧрпунктын. Кирилл пиыскӧд овны-уджавны колхозысь сэтчӧ жӧ пышйӧма и Раскерка грездса колхознича Машӧ. Олӧ пӧ украинечкӧд, коді армия бӧрын ёртъясыскӧд вербуйтчӧма Комиӧ ыджыд нажӧткала. Дыр-ӧ чӧсмасяс Украинаса том мортыд ас сертиыс арлыдаджык, чуркаа коми анькӧд — петкӧдлас кадыс.

Вит тӧлысся кага быдтӧ Кира Лобанова, сідзкӧ, абу пӧръялӧма сэки милициясаӧс. Батьыслӧн паметь кузя пиыслы сетіс Борис ним и чужӧм йылысь свидетельствоас лоис пасйӧд: Борис Борисович Лобанов. Кира кагасӧ ас овнас гижӧдіс.

Вомӧдзыс рушкуа, тапикасьӧ Анна Емельяновна. Верӧсыс, Володяыс, уджалӧма збыльысь стахановская, могмӧдӧма гӧтырыслысь корӧмсӧ. Лапин гозъя виччысьӧны Настенька нылыслы вокӧс. Код тӧдас, нылӧс али пиӧс чужтас Анютаыс, но нӧбасьысьлӧн ортсы мыгӧр сертиыс — кынӧмыс гӧгрӧс, синъясыс абу лазмунӧмаӧсь — чайтӧны пиӧс.

Пыр на эз йӧзась Прокӧ Лидалӧн друг видзӧмыс, Конюк Митькӧд кутчысьлӧмъяс йылысь ӧнӧдз некод оз тӧд. Ылӧсалӧны та йылысь сӧмын Пекла чойыс да Плешев Митрей. Но мирыдлысь синтӧ он тупкы, сиктад и майӧгыс пеля. Кывсяс кӧ, нинӧм и абу шензянаыс да дивитанаыс, а Прокӧ Лида полӧ дай ставыс. Медсясӧ энькасьыс. Конюк Митьлӧн овлӧны здукъяс, кор дась локны энька дінас корасьны — моньсӧ коравны. Нӧрӧвитлам, лысьтас-ӧ вӧчны тадзисӧ Митьӧыс.

Карса культпросветучилище помалӧм бӧрын Шордінса культура керкаӧ уджавны воис том ныв Нина Рассыхаева: кызіник ки-кока, сыркъявтӧм вылын морӧса, пашкыр сьӧд юрсиа, ӧчкиа. Ачыс татчӧс. Сійӧ да Ася Липина, кодӧс корсюрӧ пыр на шулӧны артистка Асяӧн, чукӧртісны сьылысь-йӧктысьяслысь ыджыд ансамбль. Быд кӧсйысьӧс сэтчӧ эз на и примитны, а примитысьнас вӧлі худрук Рассыхаева, кодӧс, томлун вылӧ видзӧдтӧг, шулісны Нина Васильевнаӧн. Коллективӧ веськалісны мужичӧйяс и нывбабаяс, томъяс и олӧмаяс, кодъяслӧн эм мича гӧлӧс, кодъяс кужӧны ворсны гудӧкӧн либӧ баянӧн. Баяниставліс пырджык ачыс Нина Васильевна, кодӧс училищеас мунтӧдз на велӧдліс ворсны ыджыдджык вокыс. Вежоннас куимысь чукӧртчылісны репетиция вылӧ, дасьтісны Великӧй Октябрскӧй социалистическӧй революциялы нелямын во тыригкежлӧ концерт. Репетиция вылӧ волывліс и Макар Толь, но эз сьывны-йӧктыны, а колльӧдліс гӧтырсӧ. Ася таысь эз дӧзмыв, мӧдарӧ на, шулывліс: вежӧгтӧ кӧ пӧ, сідзкӧ — радейтӧ.

Праздникӧдз вӧлі на нёль лун, кор диктор Юрий Левитан ставсоюзса радио пыр юӧртіс сӧветскӧй учёнӧйяслӧн выль ыджыд вермӧм йылысь: космосӧ мӧдӧдӧма мулысь мӧд искусственнӧй спутник; сэтчӧ, герметическӧй контейнерӧ, опытъяс нуӧдӧм могысь пуксьӧдӧма Лайка понйӧс. Сёрӧнджык юӧртісны, кысянь да кутшӧм здукъясӧ позьӧ аддзывны спутниклысь югӧрсӧ войся енэжысь. Йӧзлӧн чужӧм вылын тӧдчис праздникводзвывса кыпыдлун. Райкомлӧн да райисполкомлӧн, мукӧд гырысь короминаяслӧн стенъясын ӧшалісны гӧрд кумач вылӧ гижӧм лозунгъяс. Нимкодясис тайӧ лунас и Клара Лобановалӧн бригадаысь кирпич вӧчысь писатель Соколов. Чувашияса Верховнӧй судсянь воис кывкӧртӧд Геннадий Владиславович Соколовӧс ссылкаысь мездӧм йылысь. Шордінса милициясянь дона бумагасӧ киӧдзыс вайис следователь, подполковник Лапин. Ӧттшӧтш кежаліс и Клара Лобанова ордӧ, пыртіс чачаяс ичӧтик Борислы. Погон вылас мӧд звёздочкасӧ Владимир Ильичлы пысалісны лун-мӧд сайын, чужан лунсяньыс нелямын ар тыран лунӧ, но вель на дыр йӧз пӧвстын кутасны шуны майор Лапинӧн.

Праздникводзвывса рытӧ, ноябр 6 лунӧ, лозунгъясӧн да плакатъясӧн мичмӧдӧм культура керкаӧ люзьгисны йӧз. Торжественнӧй собранньӧ вылын доклад лыддис партия райкомса секретар. Сэсся заводитчис концерт. Воссис занавес, и сцена вылын тыдовтчис ыджыд хор. Мыш саяныс гырысь лыдпасъяс: 1917 — 1957. Медводзын, еджыд ковтаа да сьӧд юбкаа, сулаліс Ася Липина.

— Восьтам праздничнӧй концерт, — кыліс сылӧн вына гӧлӧсыс. — Тіянӧс гажӧдны воисны районса медбур художественнӧй самодеятельность коллективъяс. Рытсӧ восьтӧ ӧтувъя хор «Ми партиялы сьылам» сьыланкывйӧн: музыкаыс Александр Осиповлӧн, кывъясыс Иван Вавилинлӧн. Баянӧн ворсӧ Нина Рассыхаева.

И залсӧ ойдӧдіс уна гласа хорлӧн гӧлӧсыс:

Ми медбур песня партиялы сьылам,

А миян запевала — чужан му;

Ён кыпыд бас заводъяслысь ми кылам,

Тшӧтш сьылӧ, кышакылӧ зарни сю.

Ми сьыланкывйӧн уджалам и олам,

И миян сьыланкывтӧм лун оз ло.

Мед олас миян партия! Мед олас!

Мед Рӧдинаным ёнмас воысь-во.

Ми став бур песня партиялы сиам,

Выль стройкаяслысь коді ӧзтіс би.

Сюсь вежӧрнас мед югдӧдӧ пыр сійӧ,

Быд уджӧ сійӧ пуктӧ ассьыс ки.

МӦД ЮКӦН

1

Колис уна кад, но кольӧм воясыс оз сетны покойсӧ Александр Сергеевичлы. Тӧрытъяыс олӧ то казьтылӧмъясын, то аслыспӧлӧс мича и мисьтӧм вӧтъясын. Садьмас да, вель дыр оз гӧгӧрво, вӧт али вемӧс сӧмын на аддзылӧмторйыс. Шобрӧдлана вӧтъясыс эз повзьӧдлыны Александр Сергеевичӧс, мӧдарӧ, син водзас сувтӧдлісны бӧрӧ кольӧм олӧмсӧ, коді кажитчис уна лист бока роман кодьӧн, кысь, лыддигад, нинӧм нин он вермы ни вежны, ни шыбитны.

Чӧскыд асъя унмыс Александр Сергеевичлӧн. Ичӧтик ӧшиньӧд писькӧдчысь ывла югыдыс югзьӧдіс вӧр керка пытшкӧссӧ. «Электроника» часі петкӧдліс 8 час, пекнича, июль 7 лун. Мыйкӧ дыра нюжмасьыштіс нар вылас, кыпӧдчис, пасьтасис кокниа, эз чери кыян ног. Сійӧ тӧдіс: талун Иван Купала лун, кызьӧд нэмын медбӧръяысь. Сідзкӧ, бытьӧн колӧ купайтчыны. Тайӧ лунас ваыслӧн пӧ эм бурдӧдан вын. Вӧлі кӧ сиктын, тӧрыт эськӧ, Купальнича лунад, ломтыліс пывсянсӧ, ветліс мӧдлапӧвса кыдз пу раскӧ и вайис нӧб корӧсь. Пӧчыс висьтавліс, кутшӧм гажаа коллявлісны тайӧ гожся праздникъяссӧ шордінса том йӧз. Асывнас пывсьылісны, а луннас купайтчылісны, ворслісны Эжва берегын. Корӧсьсӧ вӧчлісны кыдз пу вожъясысь, эрдвывса дзоридзьясысь да купальнича турунысь. Пывсьӧм бӧрас корӧсьсӧ шыбитлісны пывсян вылас. Корӧсьыс кӧ йывладорнас усьліс кладбищелань, сідзкӧ, шыбитысьыслӧн нэмыс лоӧ дженьыд. Но тадзисӧ гадайтчысьясыс вӧвліны этшаӧн, полісны водз кулӧмысь. Эз ямлы гажыс Иван лунлы паныда войӧ, ныв-зон сьывлісны-йӧктылісны, ворслісны кытшӧн. Тадзи вӧлі важӧн, пӧчыслӧн том дырйи, сідзкӧ, дас ӧкмысӧд нэмын. А ӧні кык сюрсӧд во — кызьӧд нэмлӧн медбӧръя во. Важ модасьыс этша нин мый колис. Пӧжалуй, колис сӧмын выль корӧсьӧн пывсьӧм да купайтчӧм.

Помнитіс Александр Сергеевич пӧчыслысь нӧшта татшӧм висьталӧмтор. Иван Купалалы паныда войӧ пӧ вермӧны дӧсадитчыны ваын олысь мича аньяс — пасьтӧмӧсь пӧ, бекйӧдзныс лёзьмунӧм юрсиаӧсь. Медым пӧ эз вермыны сибӧдчыны сэтшӧм аньясыс ӧтка мужичӧйяс да том зонъяс дінӧ, вой кежлас шебрас улас пуктылісны кутшӧмкӧ курыд турун, медсясӧ шыдӧса турун. Тӧрыт, водӧм водзвылас, усьліс тайӧ дум вылас Александр Сергеевичлы, но некутшӧм курыд турун корсьны эз кут, вӧр керка дорсьыс и позис эськӧ нетшкыны быд сикас быдмӧгсӧ да. Эз волыны вӧтӧн ни вемӧсӧн васа пасьтӧм аньясыд, кӧть и вӧр керкаыс ты дорын, дай Эжваӧдзыс сӧмын воськов кыксё кымын. Важ комияслӧн нэмӧвӧйся традицияясыс ӧдйӧ кутісны бырны да вунны кызьӧд нэм пансигӧн, кор му вылӧ бесъясыс кыськӧ вайисны пернатӧм сьыліа йӧзӧс, а сэсся и ас кианыс Россияын босьтісны власьт. Та йылысь беспартийнӧй физик-математик кутіс гӧгӧрвоны ёна сёрӧнджык, кор коммунизмлӧн югыд аскиыс ӧтарӧ ылысмис, кор кутіс дзездавны сӧветскӧй оласноглӧн быд вурыс.

Александр Сергеевич петіс шондіӧн ойдӧм ывлаӧ. Шы ни тӧв. Пӧжӧ. Некымын лун нин эз усьлы зэр войт. Эзысьӧн дзирдалӧ шыльыд ты веркӧсыс. Еджыд да кольквиж рӧма запанкиӧн, чышъян пасьта лапкоръясӧн тырӧм ляпкыдінъясын гыбыштлӧны гырысь и посни черияс. На бӧрся тивзігтыр кыйӧдчӧны тэрыб каляяс. Валаньыс нёрӧны посни, веж коръяса бадьяс, быттьӧ судзӧдчӧны веськӧдны горш косьмӧмсӧ. Чукӧртіс Александр Сергеевич бипурйысь сэрапомъяссӧ, шыблаліс сэтчӧ матігӧгӧрысь кос пу увъяс, и ӧшӧдіс шонтыны чайник. Быд асыв заводитчӧ тадзи: мырд, пӧсь чайсянь. Юис радио кывзігтыр. Сёрӧнджык, ботанъяссӧ лэптавлӧм бӧрын, пуас юква. А ӧні тшайподаліс гӧленьтӧм кирза сапӧг юр, топӧдіс коскас пуртӧса тасмасӧ, волыса транзисторсӧ ӧшӧдіс морӧс вылас, киас босьтіс сьӧд чайник и куритчигтыр тапсьӧдіс Эжвалань. Крут кыр йывсянь воссис мойдын кодь мичлун. Юыслӧн ковтысыс, кывтчӧс ногыс и катчӧс ногыс, пӧртмасис синтӧ ёрана рӧмъясӧн — эз тыдав пом ни дор; каляяскӧд тшӧтш пыдӧстӧм лӧз енэжас тивъялісны воробейяс да сырчикъяс; мӧдлапӧвса лыа кӧса весьтас сынӧдыс вералӧ — тадзи кыптӧ доналӧм лыасянь жарыс; сэсся гӧгӧр тшем вӧр, енкӧла помсьыс тыдалӧны весиг медджуджыд пу йывъясыс, быттьӧ вывлань чурвидзысь ракетаяс.

Лыа питі исковтӧмӧн лэччис вадорас, кӧні сулаліс мотора кӧрт пыжыс. Пыж нырас тэчис пӧрччӧм дӧрӧм-гачсӧ. Берег дорас шуксисны арпиян, быдмасны да, асьныс пӧкъясясны и некъясясны, водзӧ кутасны нюжӧдны чери рӧдсӧ. Келіс пидзӧсӧдзыс ваӧ, кӧтӧдіс читкыля сьӧд гӧна морӧссӧ, мыйӧн том дырйиыс гильӧдліс эз ӧти аньлысь нёньяссӧ, и пырис пыдӧджык. Ю пыдӧсыс эз вӧв друг джумъя, вель ылӧдз судзис кокыс, сэсся ӧдӧбтӧмӧн кыпӧдчис ва веркӧсас. Визулыс кутіс кылӧдны морттӧ кос чагйӧс моз — кокниа да ӧдйӧ, быттьӧ асланыс сывйӧ босьтісны васа пасьтӧм аньясыд. Мед, босьтісны кӧ. Со кутшӧм югыд да шоныд гожся Эжваыс. Позьӧ уялыштны и васа мича аньяскӧд. Жаль, но ю веркӧсын тыдаліс сӧмын мужичӧйлӧн сьӧд кудриыс, лёзь юрсиа аньяс эз тыдавны, буракӧ, дзебсьӧмаӧсь нин джуджыд йиръясӧ.

Александр Сергеевич уйис береглань. Челядьдырся мозыс тёнькйыштӧмӧн пельяссьыс пыркнитіс васӧ. Ки-кокас кыліс кокнилун. Пыж дорын трусикасис: век жӧ абу мича, лёзь юрсиа аньясыд кӧ аддзӧны вач пасьтӧм мужичӧйтӧ. Яндысьнысӧ кӧть эськӧ и нинӧмла, ӧд некыті на абу ропмунӧма-лёбзьӧма квайтымын арӧса мортыдлӧн. Оз норась дзоньвидзалун вылас. Видзӧднысӧ косіник, кынӧмас ни тшӧкаас лишнӧй госыд оз сыркъяв, но сідзсӧ сӧнӧд да тувкыд. Пытшкӧс висьӧмыд эз на кӧвъясьлы, пинь висьӧмыд мучитліс-а. Кольӧм гожӧм лэччыліс карӧ пи гозъясӧ да внучкасӧ видлыны. Лун-мӧд и кӧсйис гӧсьтитны, а куим вежон манитчис. Пиыс да моньыс став пиньсӧ бурдӧдісны, сэсся вылісяньыс эжисны сідз шусяна металлокерамикаӧн. Сэтшӧм мичаӧсь лоисны пиньясыс, кӧть ӧтарӧ шпынняв, колӧ кӧть оз.

— Бать, тэнсьыд выльмӧдӧм пиньястӧ кӧ донъявны деньгаӧн, то тэнад вомын ӧні быдса «Жигули», — шуис сэк Василийыс.

Пи гозъяыс да нӧшта ӧти врач котыртісны ассьыныс стоматологическӧй коммерческӧй поликлиника, коді лыддьыссьӧ карын медбуръясысь ӧтиӧн. Аслас жалӧванньӧ вылӧ эськӧ не аддзывны учительыдлы татшӧм пиньястӧ да. Школаын олӧмаджык велӧдысьясыс, кодъяскӧд ӧтлаын уджаліс Александр Сергеевич, унджыкыс пуктӧм пиняӧсь, аканьяслӧн моз пластмассаысь протезныс. Попвасевлӧн абу протез, абу шедана.

Ичӧт удждон да оланінӧн могмӧдтӧм вӧсна том велӧдысьяс эз окотапырысь локны сиктад, зілисны кольччыны карӧ, инасьлісны любӧй удж вылӧ. Кодсюрӧлы мойвиліс. Университетлысь финн-йӧгра факультет помалӧм бӧрын аддзисны уджсӧ радиоысь, телевидениеысь, коми газет-журналъясысь; сэсь, кӧні колӧны на коми кыв тӧдысьясыд. Нывъяс старайтчисны петны карса сайӧ, мед сӧмын зонмыслӧн вӧлі патера да бур удждон. Шордінса шӧр школаын коймӧд пай велӧдысьыс пенсионер — кодлыкӧ ӧд велӧдны колӧ челядьтӧ, дай пенсия дінад содтӧд сьӧм воыштӧ. Оз бур олӧмла уджавны пенсионеръясыд, и оз патриотизм ради.

Александр Сергеевичлысь сакар кодь еджвидзысь пиньяссӧ пыр и казялісны ёртъясыс, вежалісны, юасисны пиыслысь удждонсӧ. Висьталіс да, юраныс кутчысьлісны велӧдысьясыд. Сэки квайтымын вит арӧса историк, РСФСР-са школаясысь заслуженнӧй учитель Ирина Максимовна, кодлӧн внукыс дас ӧтиӧд классын, сідзи и крапкис: ми пӧ ассьыным внукнымӧс медико-стоматологическӧйӧ жӧ мӧдӧдам, тырмас пӧ велӧдысьяслысь династиясӧ водзӧ нуӧдны татшӧм ичӧтик нажӧтка вылад. А историкыслӧн пӧльыс и батьыс вӧвлӧмаӧсь учительясӧн, нылыс ичӧт классъяс велӧдӧ и. Мужичӧй-учительыс, Попвасевысь ӧтдор, нӧшта кык морт. Пӧжалуй, Россияын кодь позорыс, кӧні татшӧм этша мынтӧны педагогъяслы, абу сэсся му шарвывса ни ӧти странаын. Таво ар оз воськовт школалысь порогсӧ и Александр Сергеевич. Быттьӧ тӧрыт на-й котралісны Валера Поповкӧд школаӧ, а со тай, пенсия вылӧ документъяс чукӧртіс да нуис. Кадыс лэбыштіс кыдз ӧти здук. Гашкӧ и, инасьлас на удж вылас, во кымын шойччас да. Гажтӧм на лоӧ уджтӧгыд сюрӧса мужикыдлы.

Пыж нырысь босьтіс дӧрӧм-гачсӧ, кайис турунзьӧм кыр йылас. Ӧзтіс сигарет. Ты дорӧ эз на мунсьы, гатш пласьткысис луд вылас.

Киас югыд шондіӧн восьлаліс аслас чужан лунӧ Иоанн Креститель. Сылӧн чужан луныс и олӧ йӧз паметьын кыдзи Иван Купала лун, шордінсаяс шулӧны сідзжӧ гожся Иван лунӧн. Коді сійӧ Иоанн Крестительыс? Олісны-вылісны Иерусалимын поп Захария да сылӧн гӧтырыс, Елисавета. Арлыдаӧсь нин, но эз вӧв челядьныс. Ӧтиысь Иерусалимса вичкоын Захариялы петкӧдчас Архангел Гавриил и туналас, мый сылӧн чужас пи, коді и юӧртас му вылӧ Исус Кристослӧн воӧм йылысь. Но Захария эз эскы Архангеллы. Эскытӧмсьыс поптӧ сійӧ немӧймӧдіс, он пӧ кут кывны ни сёрнитны сэтчӧдз, кытчӧдз оз збыльмы менам туналӧмӧй. Воис кад, и вежа Елисавета чужтіс пиӧс. Архангеллӧн тшӧктӧм серти, пиыслы сетіс ним Иоанн. Сэсся юалісны Захариялысь, кыдзи эськӧ шуис сійӧ ассьыс писӧ. Пӧв вылӧ сійӧ пасйис: «Иоанн сылы нимыс». Та бӧрти Захария бӧр кутіс кывны и аддзыны, нимӧдны Енмӧс. Исус Кристослӧн чужӧм бӧрын Ирод сар тшӧктіс виавны-бырӧдны став кагасӧ. Вежа Елисавета пиыскӧд пышйис пустыняӧ. Ирод дор сулалысьяс корсисны Елисавета эня-пиаӧс, но эз аддзыны. Эз висьтав налысь дзебсянінсӧ и Захария, мыйысь и виисны сійӧс веськыда вичкоас. Эня-пиа олісны пустыняын, сэні и кувсис Елисавета. Иоанн быдмис тшыг нисьӧ пӧт, ветліс верблюд гӧнысь вӧчӧм паськӧмӧн. Кор тырис комын ар, кутіс висьтавлыны йӧзлы Кристослӧн регыдъя кадӧ воӧм йылысь. Та вӧсна сійӧс шуӧны то Иоанн Пророкӧн, то Иоанн Предтечаӧн, то Иоанн Крестительӧн. Сы дінӧ унаӧн волывлісны пыртчыны, мездысьны грекъясысь.

Колис кад. Иоанн Креститель пыртіс Исусӧс. Регыд мысти сар Ирод пуксьӧдіс Иоаннӧс пемыдінӧ. Мыйысь? Иоанн эрдӧдіс да дивитіс Иродӧс сыысь, мый сійӧ эновтіс гӧтырсӧ и кутіс овны Иродиадакӧд — вокыслӧн гӧтыркӧд. Иродиада корсис помка, мед вины Иоаннӧс кывсӧ нюжйӧдлӧмысь. Тайӧ нӧшта ӧтчыд висьталӧ, мый йӧз пӧвстад кырсасьӧмыд чужлӧма му пуксьӧмсяньыс, прӧституткаястӧ ӧнӧдз шуӧны медся важ профессияа йӧзӧн. Ӧтиысь, Иродлӧн чужан лунӧ, гӧсьтъяс водзын йӧктіс Иродиадалӧн Саломия нылыс. Йӧктӧмыс ёна воис сарыдлы сьӧлӧм вылас, и награда пыдди кӧсйысис сетны Саломиялы дзик быдтор, мый сійӧ корас. Мамыслӧн тшӧктӧм серти, награда пыдди нылыд корис вайны блюд вылын Иоанн Крестительлысь юрсӧ. Сідзи и вӧчисны: шыпуртӧн керыштӧм юрсӧ вайисны блюд вылӧ пуктӧмӧн. Енмыд эз прӧстит лёк вӧчысьясӧс — Саломияӧс, Иродӧс да Иродиадаӧс чорыда мыждіс, и куимнанныс помалісны олӧмсӧ зэв лёка. Сідз, Саломия тӧвнас ю вомӧн вуджигӧн дзурскысяс йи улӧ: ки-кокыс ваас, а юрыс йи вылас. Тадзи ӧшалас сэтчӧдз, кытчӧдз йи дорышъясыс оз орӧдны голисӧ.

Со кутшӧм лоӧмторъяскӧд йитчӧма нимыс Иоанн Крестительлӧн, кодлысь чужан лунсӧ талун, июль 7 лунӧ, пасйӧны оз сӧмын роч православнӧй вичко, мувывса Енлы эскысьяс, но и вӧвлӧм да ӧнія коммунистъяс, кодъяс Ен вылын коркӧя тешитчӧмысь полӧны веськавны мӧдар югыдас сир пуан пӧртйӧ — адӧ. Каитчасны кӧ воддза грекъяссьыс, гашкӧ и, Енмыс унаӧс прӧститас и восьтас на райӧ ӧдзӧссӧ. Уна томан сайын пӧ лоӧ рай ӧдзӧсыс горш йӧзлы, кодъяс му вылын олігӧн жабаяс моз пӧльтӧны сӧмын ассьыныс зобнысӧ и нинӧм оз вичмӧдны мукӧдлы. Александр Сергеевичлы каитчыны нинӧмысь. Сійӧ чужис Енлы эскысьяслӧн семьяын, киас эз кутлы антихристъяслысь билетсӧ, пӧчыс ичӧтсяньыс велӧдіс юрбитны, лыддьыны молитваяс. Ен чомйын ыджыд и ичӧт ӧбразъяс. Найӧ вуджӧны семьясянь семьяӧ пӧчыслӧн кӧленасянь, дас кӧкъямысӧд нэмсянь. Эмӧсь зэв важ енъяс, сы лыдын и стеклӧа рамаын, сусальнӧй зарни кытшын Исус Кристослӧн ӧбраз. Сэні жӧ Иоанн Креститель: киас шыпурта палач вайӧдӧ сійӧс казнь вылӧ.

Гатшвидзӧ луд вылын Александр Сергеевич. Енэжыс кажитчис восьса тетрадь кодьӧн, кытчӧ нинӧм на абу гижӧма. Татшӧм здукъясас лӧсьыда мӧвпавсьӧ, асьтӧ кылан Эжва весьтса тэрыб каляяс кодь кокниӧн. Но, век жӧ, тайӧ абу войся сэзь енэж, кысь кодзувъяс серти Попвасев вермӧ лыддьыны мойд-легендаяс. Весиг ӧні, кор шаня лӧзалӧ енэжыс помсянь помӧдз, Александр Сергеевич чуньнас вермас индыны, кодарын кутшӧм кодзув чукӧр. Чӧв-лӧнь, чуналӧ весиг пельыд. Сӧмын сьӧлӧмнад верман кывны вӧр-ваыслысь да енэжыслысь гӧлӧссӧ. Со, эстӧні, кодзув чукӧр, кодӧс важ грекъяс шулӧмаӧсь Лираӧн. Гашкӧ, сысянь и локтӧны Попвасевлысь сьӧлӧмсӧ лӧньӧдан шыясыс? Ӧд Лираыс пӧ буретш сійӧ музыкальнӧй инструментыс, мыйӧн коркӧ ворслӧма божественнӧй Орфей. Тайӧ музыкантыс аслас мича ворсӧмӧн кӧлдуйтлӧма абу сӧмын йӧзӧс, но и кывтӧм пемӧсъясӧс да быдмӧгъясӧс. Ылісянь тыдовтчис рытыввывсянь талань матысмысь самолёт. Кыпӧдчӧма сэтшӧм вылӧ, кажитчис каля кодь ичӧтӧн. Шыыс воис Эжва берегӧдз Попвасевлӧн юр весьтті лэбӧм бӧрын нин. Самолёт ас бӧрсяыс колис еджыд визь, коді Утка туй моз вомӧналіс енэжсӧ.

Вӧлі кӧ позяна, мый эськӧ ӧні гижис восьса тетрадь кодь енэжас Александр Сергеевич? Ылькйӧны думъясыс, син водзас сувтлӧны то пӧчыс, то мамыс, то Валера другыс... И кыськӧ ылысь-ылысь, ру пиын моз син водзас сувтіс Микипер Иван — турун зорӧд бокӧ пидзӧсчанясьӧмӧн пернапас чӧвталӧ: видзӧдлас енэжланьыс, сэсся копыртчылӧмӧн мусӧ окыштас... И друг, быттьӧ явӧ, нывбаба гӧлӧсъяс кылісны: Алялӧн, Грунялӧн, Леналӧн, Розалӧн, Раялӧн, Люция Георгиевналӧн, Лилия Юрьевналӧн, Зульфиялӧн... И, медбӧрти, кыліс пеляс шӧпкӧдӧм: «Саша, эн повзьы, тайӧ ме, тэнад Верукыд...». Кыр йылын ойбыралігмоз шобрӧдліс Александр Сергеевичӧс.

2

Валера Попов удитіс на велӧдчыны МТС бердса курсъяс вылын и шофёрӧ, и трактористӧ, и лоис паськыд профиля механизаторӧн. Машинно-тракторнӧй станцияяссӧ сэсся бырӧдісны, став техникасӧ вузалісны колхозъяслы. Ветымын кӧкъямысӧд вося арнас Валера Поповӧс да сы кодь арлыда мукӧд зонъясӧс колхоз мичаа колльӧдіс армияӧ. Ӧльӧксан Попвасев сэки вӧлі карын, велӧдчис мӧд курсын, и ёртсӧ колльӧдны эз вермы. Мӧд курсын, Москваын, велӧдчис и Альбина Огнёва. Локтан вося март помын кувсис Прокӧ Лидалӧн энькаыс, пӧчсӧ дзебны вӧзйысьліс институтысь и студент Попвасев. Арнас, кор пиыс велӧдчис нин коймӧд курсын, Прокӧ Лида ордӧ верӧс пыдди локтіс Конюк Мить. Оз ков чайтны, мый нелямын сизим арӧса дӧва тайӧс вӧчис ныв-письыс гусьӧн. Мамыслысь верӧс сайӧ петӧмсӧ ошкисны и Нина, и Зосима, и «кагаыс» — Ӧльӧксан. Шордінса дӧваяс пиысь кодсюрӧ весиг вежалісны, Прокӧ Лидалы тшукис татшӧм прамӧй мужикыс да. Конюхов Митрей да Плешев Митрей збыльысь лоисны свӧякъясӧн — кык рӧднӧй чойлӧн верӧсъясӧн. Та йылысь во-мӧд сайын мӧвпавлісны кыкнан Митрейыс.

Гӧтрасьӧмнысӧ паськыда эз пасйыны. Ломтылісны Прокӧ Лидалысь пывсянсӧ, волісны Плешев Митрей гозъя, пывсьӧм бӧрын пукалісны пӧсь самӧвар сайын. Дерт, эз сӧмын чай дуньгыны, вӧлі и курыдтор. Гажмисны да, Плешев Митрей эз вермы кутчысьны, мед не казьтыштны сы йылысь, кыдзи ӧтлаын пывсигӧн сійӧ гачӧдліс тьӧзӧсӧ нывбаба трусикӧн. Нёльнанныс сералісны кочкавмӧныс. Вомнас изны радейтысь Плешев ошйысис нӧшта ӧтиторйӧн: быттьӧкӧ сійӧ ызйӧдіс Конюховӧс ӧдйӧджык ылӧдны свестясӧ, пока эз удит Макар Толь. Колӧ шуны, Асякӧд гӧтрасьӧм бӧрын Макар Тольӧс быттьӧ вежисны: эз каньяв бокӧвӧй бабаяс вылӧ. Да и некор каньявнысӧ, колӧ ӧд кӧмӧдны-пасьтӧдны да велӧдны кык оз тусьӧс — Вераӧс да Надяӧс, сэсся и Виктор пиыс нёль арӧса нин.

Квайтымын ӧтиӧд воын Валера Попов воис армияысь, кытчӧкӧ бокӧ мунӧм йылысь некутшӧм думъяс эз вӧвны, инасис колхозӧ. Сійӧ воыс озыр вӧлі лоӧмторъясӧн — апрельын космосӧ лэбзьыліс Юрий Гагарин, нуӧдісны денежнӧй реформа, тырис нелямын во Коми область котыртӧмсянь; Москвасянь местаяс вылӧ воисны индӧдъяс — бырӧдны ӧшинь увъясысь градъяс да ас овмӧсъясысь скӧт, тайӧ пӧ падмӧдӧ странаын социалистическӧй видз-му овмӧс сӧвмӧдӧм. Мирӧвӧй тӧдчанлуна лоӧмторйӧн лоис Сӧветскӧй Союзса Коммунистическӧй партиялӧн кызь кыкӧд съезд, коді муніс Москваын, съездъяслӧн Кремлёвскӧй Дворецын, 1961 вося октябрь 17-31 лунъясӧ. Съездвывса 4799 делегат, ӧтсӧгласӧн кинысӧ лэптӧмӧн, юӧртісны сӧветскӧй йӧзлы: кызь во мысти пӧ ті кутанныд овны коммунизмын! Найӧ жӧ ӧтсӧгласӧн шуисны петкӧдны Мавзолейысь гортсӧ, кӧні куйліс Сталинлӧн шойыс.

Странаса да и Коми республикаса газет лист бокъясын зэв гырыся да сьӧда гижӧм ӧти и сійӧ жӧ юргижӧдъяс: «КПСС-лӧн ХХII съезд — коммунизм стрӧитысьяслӧн съезд», «Страна восьлалӧ коммунизмӧ», «Коммунизм — му шарвывса став олысьяслӧн югыд аскиа лун». Сӧветскӧй Союзын сэки артавсис дас миллион да ӧти коммунист. Ӧтиӧдыс — Шордінысь «Югӧр» колхозса зоотехник Ася Платоновна Липина. Райкомлӧн тшӧктӧм серти, съезд йылысь беседаясӧн йӧз пӧвстӧ петісны агитаторъяс да пропагандистъяс — учительяс, врачьяс, видз-му овмӧсса специалистъяс, тшӧтш и Ася Платоновна. Кодсюрӧ на пиысь асьныс эз эскывны ни енлы, ни беслы, ни партиялы, но вомнаныс излісны компартияӧн нуӧдан веськыд нырвизь йылысь.

Квайтымын кыкӧд воын Александр Попвасев гӧрд дипломӧн помаліс Сыктывкарса Коми государственнӧй педагогическӧй институтлысь физико-математическӧй факультет. Сійӧ жӧ воас Москваса ветеринарнӧй академия помаліс Альбина Огнёва. Ура-а! Альбина локтіс уджавны Шордінӧ. Попвасев муніс войвыв каръясысь ӧтиӧ — Укваӧ.

Укваӧ Александр Сергеевич веськавліс студенталігас на. И асьсӧ лыддис шудаӧн, институт бӧрын эз тшук сылы кутшӧмкӧ пемыд пельӧс да, а примитісны буретш тайӧ карса ӧти школаӧ. Гороноын, тыдалӧ, тӧд вылас босьтісны том педагоглысь гӧрд дипломсӧ. Попвасев вермис вӧзйысьны и горт районас, но мыйлакӧ Шордінӧ эз кыскы. Тӧдӧмысь, эз кӧсйы овны Конюк Митькӧд ӧти вевт улын. Дерт, кызь кык арӧса зонмыд вермис гӧтрасьны и овмӧдчыны торйӧн, ӧд Митьӧ дядьыслӧн зумыд керкаыс пустуйтӧ. Вермасны сэтчӧ вуджны и мамыс да дядьыс, а ачыс кольччас бать керкаас. Но гӧтрасьӧм йылысь мӧвпыс том учительлы и юрас на эз волы. Гожӧмнас, кор пасйисны Прокӧ Лидалы ветымын ар тырӧм, Попвасевъяслӧн рӧдняыс — ыджыдджык чой-вокыс, Пекла ичиньыс да Плешев Митрей, тшӧтш и Конюк Мить, а сідзжӧ артистка Ася гозъя, кыпӧдлісны сёрни Сергей Ӧльӧксанӧс гӧтралӧм йылысь. Невестапусӧ весиг индісны — Макар Тольлысь племянницасӧ, шуисны Ринаӧн, тыр ногыс кӧ, Октябрина. Уджаліс сійӧ пошта вылын. Сы ки пыр мунісны телеграммаяс, заказнӧй письмӧяс, деньга переводъяс, посылкаяс. Рина, коді чужліс война ӧзйӧмсянь кык во мысти, вӧлі тырвыйӧ кисьмӧм невестаӧн, сэтчӧ жӧ и зэв зіль, сибыд да шань. Сы вылӧ каньялысь зонъясыс сиктын тырмымӧн, кӧсъяс кӧ, ныв бокын вольпасьыс пустуйтны оз кут. Но Ринаӧс гӧтыр пыдди вӧзйӧмсӧ Попвасев мыйлакӧ примитіс шмонь пыдди. И кык лун мысти, мыш саяс волыса нопйӧн да киас ыджыд чоботанӧн, Сергей Ӧльӧксан, ӧні нин Александр Сергеевич, лэбис Сыктывкарӧ, сэсянь — Укваӧ.

Самолётсянь видзӧдігӧн Уква кажитчис ичӧтӧн, но зэв мичаӧн. Да и некор на вӧлі лоны ёна ыджыднас, ӧд карӧн шуӧмсянь эз на коль и кызь во. А сыӧдз шусьыліс посёлокӧн, кодлы подувсӧ комынӧд воясӧ пуктісны да стрӧитісны кулачитӧмъяс, ссыльнӧйяс, уголовникъяс, вольнонаёмнӧйяс; медунаӧн пукалісны политическӧй статьяяс серти. Бӧрынджык ыльӧбтісны ыджыд нажӧткала странаса лунвыв обласьтъясысь да республикаясысь вербованнӧйяс. Посёлок дырйи на воссисны сэні школаяс, техникумъяс, больничаяс, клубъяс, заводъяс. Сэк, кор Попвасев воис Укваӧ, карын муніс ыджыд стрӧительство. Кирпич керкаяскӧд тшӧтш быдмисны гырысь панельясысь уна судтаса оланінъяс, социальнӧй тӧдчанлуна стрӧйбаяс. Квайтымын кыкӧд вонад Уква вӧлі нин ыджыд культураа промышленнӧй карӧн. Зымвидзис нин сэк кӧкъямыс колоннаа культура дворец, коді лоис карсалы медрадейтана шойччан местаӧн. Вӧлі кӧн коллявны прӧст кадсӧ челядьлы да том йӧзлы — пионеръяслӧн да школьникъяслӧн дворецын уджалісны уна сикас кружокъяс; эм ыджыд стадион, парк, музейяс. И ставыс тайӧ нимкодьӧдіс Александр Сергеевичӧс. Воӧмӧн тшӧтш сетісны сылы кык судтаа брус керкаысь, том специалистъяслы ӧтуволанінысь, ӧти жыр. Керкаыс вель кузь, барак кодь, куим подъезда. Вылыс судтаса комнатаясын медсясӧ олісны нывъяс, уліас — зонъяс. Вӧліны тшӧтш и том семьяяс. Жыръясыс шоналісны кирпич пачсянь, но пес пыдди вӧлі газ.

Александр Сергеевичлы сетісны нуӧдны гырысь классъясын физика да астрономия. Дерт, вермис велӧдны и мукӧд предметъяс, кодъяс йитчӧмаӧсь математикакӧд. Веськаліс велӧдысьяслӧн шань коллективӧ и ӧдйӧ велалісны ӧта-мӧд дінас. Школаӧдз эз вӧв ылын, вӧляникысь восьлалӧмӧн минут кызьӧн и воан.

Попвасевкӧд орчча жырйын олісны врачьяс, Репин гозъя, гӧтрасьӧмаӧсь институтас, челядьтӧмӧсь на. Рытъяснас Александр Сергеевич петавліс на ордӧ видзӧдны телевизор. Кыкнанныс рочьяс. Верӧсыс кӧ сёрнитігас мытшъялыштіс, гӧтырыс сяркӧдіс пулемётысь моз. Во сайын воӧмаӧсь татчӧ, ноябр праздник кежлӧ кӧсйӧмаӧсь пӧ налы торъя патера сетны. Гашкӧ, та вӧсна и гӧтырыс сэтшӧм кыпыд да варов.

— Дыр колостякавны тэн татчӧс нывъясыд оз сетны, — шуис сійӧ. — Мича том нывъяс тані олӧны.

— Тэысь мичаджыкыс эськӧ некод абу тані да, — чӧвтіс сэтчӧ верӧсыс, тыдалӧ, регыд на ӧтлаас олӧны и абу на умӧмаӧсь ӧта-мӧдсьыныс.

— Кадыс петкӧдлас, — вочавидзис учитель.

И петкӧдліс. Помасис уль лымйӧн слӧтитысь октябр. Тырис буретш во компартиялӧн кызь кыкӧд съездсянь. Та вӧсна Ноябр сизимӧд лун шуисны кык пӧвста праздникӧн. Карса зданиеяслӧн стенъясын ӧшалісны гырыся да югыда гижӧм лозунгъяс да плакатъяс. Партия горкомдорса площадь вылын КПСС ЦК Президиумса членъяслӧн уна рӧма портретъяс — Брежневлӧн, Вороновлӧн, Кириленколӧн, Козловлӧн, Косыгинлӧн, Куусиненлӧн, Микоянлӧн, Подгорныйлӧн, Полянскийлӧн, Сусловлӧн, Хрущёвлӧн, Шверниклӧн. Культура дворецӧ пыранінын кӧкъямыснан колонна вылас ӧшӧдӧм гижӧд: «Страна восьлалӧ коммунизмӧ!» Октябрлӧн 45-ӧд вося юбилей да съездлы во тыригкежлӧ дасьтіс концертъяс Укваса академическӧй хор, выль спектакльяс — народнӧй театръяс, а сэтшӧмыс карын вӧлі некымын. Бать-мамнысӧ гажӧдны лӧсьӧдчисны школьникъяс. Уджалысь коллективъяс карса газетын юӧрталісны асланыс вермӧмъяс йылысь. Медбура уджалысьяслы, том специалистъяслы сеталісны выль патераясӧ овмӧдчан ордеръяс. Выль оланінӧ вуджисны и Репинъяс, на местаӧ локтіс верзилӧ кодь ыджыд тушаа, мыльк йыв чеччӧм синъяса мужичӧй, но зэв ӧкуратнӧй да вежлив. Пинь бурдӧдысь врач пӧ, овыс Зильберг. Александр Сергеевич жалитіс ӧтитор: некод ордӧ лоӧ петавны видзӧдны телевизор.

Праздникӧдзыс на ӧти рытӧ, урокъяс кежлӧ дасьтысьӧм бӧрын, Попвасев петіс ывлаас ыркӧдчыны, ӧзтіс куритчан. Сюръяйывса лампаяс да ӧшиньясын ӧзйысь бияс югзьӧдісны керка ӧшинь увсӧ. Керкаыс шӧр уличасянь бокын и тані чӧв-лӧнь. Александр Сергеевич тальыштіс чигарка помсӧ, кӧсйис нин пырны, и сэки казяліс талань матысмысь нывбабалысь мыгӧрсӧ.

— Бур рыт, — водзджык рочӧн чолӧмасис аньыд.

— Бур рыт, — рочӧн жӧ вочавидзис мӧдыс.

— Коді нӧ выль суседыд?

— Пинь нетшкысь врач пӧ, ме моз жӧ колостяк.

— Уна тані колостякыд.

— А ті?

— Ме тожӧ. Со, эсійӧ пемыд кык ӧшиньыс менам комнаталӧн.

— Кино вывсянь? — зілис нюжӧдыштны сёрнисӧ Попвасев.

— Удж вывсянь.

Найӧ сулалісны воча и тыр синмӧн аддзисны ӧта-мӧднысӧ.

— Мыйла татшӧм сёрӧн? Кӧкъямысӧд час нин.

— Талун водз на, овлывлӧ, и час дасын локта гортӧ.

— Кутшӧм сэтшӧм удж нӧ, абу кӧ гусятор?

— Линотипистка ме, типографияын уджала, газет лэдзам. Тӧданныд, мый сійӧ линотипыс?

— Тӧда. Строкаяс кисьтан машина. А вот нимнытӧ ог тӧд.

— Елена.

— О-о! Кутшӧм мича ним — Елена Прекрасная.

— Елена, но абу Прекрасная.

— А ме Александр. Александр Сергеевич, но абу Пушкин. Кыдзи кутанныд пасйыны праздник лунъяссӧ?

— Ветла демонстрация вылӧ, сэсся кутшӧмкӧ концерт либӧ кино вылӧ. Со, ме босьті газетлысь аскися номерсӧ, тані ставсӧ юӧртӧма, кӧні мый лоӧ. Босьтӧй, козьнала, менам мӧд на эм. — Карыслӧн кодь нима газетыс петӧ война сувтан восянь, бӧръя кадыс вежоннас витысь. — Талун миянӧс кутасны петкӧдлыны телевизор пыр.

— Кымын часын?

— Кӧкъямысын. Асывнас волісны снимайтнысӧ, типографияным соцордйысьӧмын петіс вермысьяс лыдӧ.

— Менам абу телевизорыс, — Попвасев ӧзтіс выль сигарет.

— Кӧсъянныд кӧ, верманныд ме ордын видзӧдны. — Елена сӧстӧма сёрнитіс рочӧн, но видзӧдласас, чужӧм-ӧбликас тӧдчис мыйкӧ комилӧн.

Телевидениелӧн Укваса студия воссис квайтымынӧд воын гожӧмнас. Но и тайӧ дженьыд каднас лои нин вӧчӧма зэв уна. Бӧръя юӧръясысь ӧтдор вӧліны общественно-политическӧй, том йӧзлы, челядьлы, художествоа передачаяс, дасьтылісны и телеочеркъяс. Москвасянь да Сыктывкарсянь передачаяс эз на тыдавны. Та вӧсна местнӧй вещаниесӧ йӧзыс пыдди пуктылісны зэв вылӧ.

— Кӧсъя эськӧ, да пола, — падмыштӧм гӧлӧсӧн шуис Попвасев.

— Мыйысь? — сук синкымсӧ кӧрыштліс Елена.

— Друг да кавалерыд суас.

— Ме кӧ ог пов, тіянлы нинӧмла повнысӧ.

— Вола нӧсь. Комын минут мысти кӧкъямыс часыс, сы кежлӧ и локта. — Киас новлан часі вылӧ видзӧдліс Попвасев. — Комнатаыд кымынӧд, мед эськӧ мӧдлаӧ эг жӧ веськав?

— Ӧкмысӧд.

Матысяньджык тӧдмасяс Еленаыскӧд; сьӧлӧм выв кӧ лоӧ, дружитны кутас, гажаджыка кадыс кутас кольны. Корсюрӧ каета чужлӧ, Шордінас эз мун да. Мӧд боксянь кӧ, каитчынысӧ дзик нинӧмла, со кутшӧм мича карӧ веськаліс, а челядьыд быдлаын ӧткодьӧсь. Шордіныд некытчӧ на оз кывт, кӧть и Эжва берегын. Мамыс вӧсна майшасьны оз ков ни, письмӧяс сертиыс, бура олӧны Конюк Митьыскӧд. Александр Сергеевич шыльӧдчыштіс-мольӧдчыштіс пызанвывса гӧгрӧс зеркалӧ водзын, ӧтпӧлӧсӧн и шуис петны рытйысьнысӧ. Оз пет куш киӧн, пызан тумбасьыс кыскис шоколад плитка, саймовтіс пинжак зептас. Радейтӧ юмовторъяссӧ ичӧтсяньыс, сэки, дерт, чӧлалӧм кос сёркни кампет пыддиыс нёнявліс-а. Ӧні мӧд олӧмыс, дай ачыс нин нажӧвитӧ. Кызвыннас столӧвӧйын нуръясьӧ. Кӧсъяс кӧ, и пусьыны позьӧ, ӧтувъя кухня эм быд подъездын и кыкнан судтаас. Пывсьыны шойччан лунъясӧ ветлывлӧ, уна пывсяныс да оз ков ӧчередь виччысьны, позьӧ корӧсясьны и кос жар лолавны. Сыктывкарын серти ставыс кажитчӧ тані мичаджыкӧн да бурджыкӧн, кӧть и шоча либӧ ни ӧти он кыв коми сёрни. Медунаӧн олӧны-уджалӧны рочьяс да украинечьяс.

Вылыс судтаӧ кайигӧн Александр Сергеевич лыддис пос тшупӧдсӧ; кыліс, кыдзи ёпкӧ сьӧлӧмыс. Кыдзи нӧ? Оз ӧд пес поткӧдлыны мун, а тӧдмасьны ӧнӧдз тӧдтӧм анькӧд. Куимысь тотшнитіс ӧдзӧсас, кыліс кӧзяйкалӧн «да-да»-нитӧм. Комнатасӧ мича занавесӧн торйӧдӧма кык пельӧ. Таладорас небыд диван, пызан, ӧти пельӧсын телевизор, ӧдзӧсыскӧд орчча стен пӧлӧн пелькиник гардероб. Пызан весьтас ӧшалысь лампочкасӧ вевттьӧма сыръя дора кольквиж абажурӧн. Век жӧ, пелька олӧны нывъясыд.

— Александр Сергеевич, учительястӧ примитӧма шуны ним-вичнас, но позьӧ тіянӧс ас кежын шуны Сашаӧн? — аньыд чӧвтліс видзӧдлассӧ гӧсьтлӧн синъясӧ, матыстіс бӧра улӧс. — Пуксьӧй. Менсьым ыджыд вокӧс шуӧны Сашаӧн жӧ.

— Пасибӧ. Кыдз кӧсъянныд, сідзи и шуӧй. А кӧні нӧ вокныд?

— Деревняын, тасянь сё дас верст сайын, колхозын трактористалӧ. Миян ичӧтик деревня, олысьыс морт кыксё. Коми йӧз ставныс, унджыкыс Вокуевъяс.

— А ме Шордінысь, медся коми мужикъясысь ӧти. Тайӧ тэн гӧсьтинеч пыдди, — мыччис Леналы кампетсӧ.

— Вот и тӧдмасим, — комиӧн шыасис Лена. — Пасибӧ.

— Ачыд коми, а рочнас сёрнитан некутшӧм акценттӧг.

— Важӧн нин ме ола да уджала рочьяскӧд, коминас сёрнитла сӧмын деревняӧ волігӧн. Сэсся и, витӧд классянь велӧдчи посёлокса роч школаын. Помавлі дас класс, но уна велӧдчӧм водзӧсӧ эз ло.

Математик думсьыс пыр жӧ артыштіс кӧзяйкалысь арлыдсӧ: ар кызь квайт Ленаыслы. Мыйла эськӧ абу верӧс сайын? Лӧсьыдик чужӧм-ӧблика; казяліс да, быд воськовтігӧн студень моз сыркмунлӧ вӧсни платтьӧ улас едъялысь морӧсыс; веж петкӧдлана вӧрӧны и гӧгрӧс нянь чӧвпан кодь бекъясыс. Век жӧ, кужӧ Енмыс лепитны анюловтӧ, вӧчӧ гӧгӧрбок сідз, медым ызйӧдны мужикуловӧс. Уна мича нылӧс аддзыліс Попвасев студенталігас, но кымын на паныдасьлас сылӧн олан туй вылын! Со тай, на пиысь ӧти сы син водзын — укваса коми ныв, велӧдчис кӧ артисткаӧ, вермис эськӧ ворсны любӧй кинофильмын любӧй мича нывлысь рольсӧ. Коми муным озыр абу сӧмын му пытшкӧсса озырлунъясӧн, но и син пӧртана мича коми аньясӧн. Тайӧ мичлуныс налы вичмӧ тувсовъя шоныд зэръяссянь, гожся шонді югӧръяссянь, арся кисьмӧм вотӧсъяссянь, тӧлын пашлякӧн лыйсьысь Кӧдзыд-пӧльсянь да Лым-нывсянь. Оз ло яндзим Александр Сергеевичлы орччӧн лоны татшӧм аньыдкӧд; да и аслыс Еленаыслы оз ло яндзим лоны ӧтлаын сьӧд кудриа том учителькӧд. Жаль, ни ӧти коми ань эз ло киноактрисаӧн. Эк, кутшӧма эськӧ гордитчисны коми войтырыд!

— Со, Саша, миян йылысь петкӧдлӧны, — чуйдіс Лена, и кыкнанныс синнаныс сатшкысисны экранлань. — Вот тані и уджалам, пӧшти ставным нывбабаяс. Со, ме линотип сайын; со, тэчӧны газетлысь лист бок, вёрсткаӧн шусьӧ; со, редакцияса секретарь, сылӧн макет серти и верстайтчысь тэчӧ полосаяссӧ... Тайӧ бланокъяс вӧчан цех... А тайӧ печатайтчан машина... Тайӧ типографияса директор...

Сэк, кор экран вылын мыччысис нывбаба-диктор и кутіс лыддьыны мукӧд юӧръяс, Лена кытчӧкӧ петаліс, тыдалӧ, кухняас, и пырис киас югыд чайникӧн. Пызан вылӧ вайис блюдйын кык стӧкан, нӧшта мыйсюрӧ.

— Юам чайсӧ? — юалана шуис кӧзяйка, и вочавидзтӧдзыс на тыртіс стӧканъяссӧ. Дженьыд соска, кӧдзыд рӧма лӧз платтьӧыс лӧсьыда пукаліс сьӧд юрсиа ань вылын. Абажура лампа улын югъяліс тшӧкыд кудриыс и гӧсьтлӧн. — Медся коми мужикъясысь ӧтиӧн шусин, а он кӧ висьтась, тэнӧ коминад некод оз и шу.

— Кудри ради али мый?

— Тшӧтш и сы ради.

— Батьӧ кӧленасянь тайӧ мунӧ, кӧть и ачыс абу вӧвлӧма читкыля юрсиа.

— Мича челядь тэсянь кутасны чужны, тэлань кӧ быттьӧ кутасны мунны.

— Сы йылысь ог на думайт, — учитель ньӧжйӧник ньылаліс чайсӧ.

— Думайт кӧть эн, а воас сійӧ кадыс. Гӧтрасьысьыс тані зэв уна, ӧд миян карным — кызвыннас том йӧзлӧн кар. Ссыльнӧйяс да лагерникъяс, кодъяс и пуктісны подувсӧ карыслы, либӧ важӧн нин кувсисны, либӧ, мыжнысӧ киритӧм бӧрын, мунісны чужан муаныс. Эмӧсь и татчӧ кольччысьяс. Ӧні войвылад локтӧны йӧзыс ас окота серти, а оз этапъясӧн. Ме школаад лагерникъяслӧн челядькӧд и велӧдчылі.

— Миян школаын эм историк, Валентин Алексеевич Зубарь, помавлӧма Харьковса университет. Татчӧ мӧдӧдлӧмаӧсь томиникӧн на, кызь вит арӧсӧн, ветымынӧд воын. Мыжсӧ киритӧмаӧсь ветымын сизимӧдын, сэксянь и учителялӧ. Ми сыкӧд лоим бур ёртъясӧн, вӧвлі нин весиг сы ордын гортас. Дзикӧдз мездӧм бӧрас вӧлисти гӧтрасьӧма, комын кык арӧсӧн. Сійӧ петкӧдліс мен кыз тетрадь, кытчӧ пасъялӧма нимъяссӧ налысь, кодъяс веськавлӧмаӧсь Сталинлӧн изки улӧ и кодъяс пукавлӧмаӧсь татчӧс лагеръясын. Кута пӧ корсьысьны и водзӧ. Став прӧст кадсӧ и отпускӧс пӧ сиа тайӧ уджыслы.

— Эм жӧ сэтшӧм мортыс миян редакцияын, краеведӧн век кырымасьӧ, стихъяс гижӧ и. Типографияын быд выльлунӧ асывнас нуӧдлӧ политинформация, и уна шензьӧданатор висьтавлӧ. Лагеръяслысь историясӧ тожӧ туялӧ, но йӧзӧдны нинӧм на оз лысьт. Шулӧ тай, воас пӧ кад да ставсӧ йӧзӧда.

Уквасаяс и газетын йӧзӧдтӧг унатор тӧдісны асланыс карлӧн история йылысь, олӧмаджык йӧзлӧн висьтасьӧмъясыс вуджлісны ӧти вомысь мӧд вомӧ. НКВД лагерсӧ котыртіс тані 1938 воын. Во мысти нин тані пукалысьыс вӧлӧма кызь нёль сюрс, Валентин Алексеевичӧс этапӧн ваян воӧ — матӧ комын кык сюрс. Кодъяс найӧ? Вӧлӧмкӧ, странаса интеллигенция пӧвстысь медбур йӧзыс — учёнӧйяс, писательяс, художникъяс, актёръяс, медикъяс, геологъяс, инженеръяс, военачальникъяс, общественнӧй деятельяс. Учитель-историклӧн тетрадьысь Попвасев казяліс и татшӧм пасйӧдъяс: Маегов Афанасий Андреевич, коми, чужлӧма Усть-Сысольскын, паськыда тӧдса общественнӧй да политическӧй деятель, кувсьӧма лагерын; Губенко Павел Михайлович (Остап Вишня), украинеч, паськыда тӧдса писатель-сатирик, юморист; Александр Сванидзе, грузин, Сталинлӧн воддза гӧтырыслӧн вок, профессор, ыджыд государственнӧй деятель, лыйлӧмаӧсь 1942 воын; Тодорский Александр Иванович, роч, Жуковский нима Военно-воздушнӧй академияса вӧвлӧм начальник, комкор... Ыджыд чина йӧзлысь нимъяссӧ аддзис Попвасев историклӧн ки помысь гижӧм тетрадьысь. Коркӧ нӧшта на ветлас Валентин Алексеевич ордӧ и водзӧ листалас тетрадьсӧ.

— Юан мӧд стакан? — юаліс Лена.

— Пасибӧ, ог. Колӧ нин петны, а то дӧзмӧдча тэн.

— Саша, мен тэ он дӧзмӧдчы. Аски ми ӧбедӧдз уджалам, ветла кутшӧмкӧ театрӧ.

— Менам сӧмын жӧ кык урок, водз прӧстма. Гашкӧ, менӧ тшӧтш босьтлан?

— Ноко, вай видзӧдлам, кӧні мый мунӧ, — Лена вайис газетлысь аскися номерсӧ. Сэні, кыдзи и пыр, быд сикас юӧртӧмъясыс лист бок джын. Культура дворецын лоӧ праздниклы сиӧм торжественнӧй собранньӧ, сэтчӧ чукӧртчӧмаяслы кутас сьывны академическӧй хор. «Ровесник» народнӧй театр петкӧдлас шӧр культура керкаын «Судьба барабанщика» спектакль. Кинотеатръясын мунӧны «Чапаев», «Кубанские казаки», «Человек с ружьём», «Ленин в Октябре», мукӧд революционнӧй фильмъяс. Мыйкӧ дыра мысти воисны ӧти кывйӧ: видзӧдны «Судьба барабанщика» спектакль, кодӧс пуктӧма Гайдарлӧн повесьт серти.

Лена пырис занавес саяс. Мый сэн сійӧ вӧчис, Сашалы эз тыдав. Аньыд, чайтӧмӧн, надейтчис, мый гӧсьтыд юрсӧ сюйыштлас занавес саяс, аддзас сэсь крӧвать дорышын пукалысь Ленаӧс и матӧджык сибӧдчылас сы дінӧ. Попвасев тадзи и вермис вӧчны, но мыйкӧ кутіс сійӧс, весиг поліс нывлӧн чукӧстӧмысь. Важӧн нин гӧгӧрвоис сійӧ ассьыс лёк модасӧ: кутчысьлӧм бӧрас нылыс ӧдйӧ мустӧммӧ. Торъя нин сэтшӧмъяс, кодъяс ӧдйӧ да кокниа сетчӧны. Зонлы сьӧлӧмвывджык вӧлі нылыдкӧд мичаа, окасигтыр колльӧдчӧмыс. Артмас кӧ, сідзи и кутас рытйысьны Ленакӧд. Дыр-ӧ сӧмын терпитас куш окасяна рытпукӧмтӧ нылыс-а? Гашкӧ, кутшӧм друг видзысь? Гашкӧ, кымынысь нин петаліс верӧс сайӧ? Гашкӧ, пыр на сьӧрас ныв мывкыдлуныс? Ӧдвакӧ. Абу ӧд сылы дас квайт, а кызь квайт ар нин!

Здук-мӧд мысти Лена мыччысис занавес сайысь — пӧрччӧма кӧдзыд рӧма лӧз платтьӧсӧ, пасьталӧма шоныд рӧма гӧрд халат, босьтчис идравны пызан вывсӧ. Воськовтігас халат пӧлаыс воссьыштлӧ и тыдовтчылӧ еджвидзысь лядьвейыс. А морӧсыс нӧшта на сыркмунлӧ, тӧдӧмысь, пӧрччӧма липсӧ. Став сертиыс тӧдчис, Ленаыс ызйӧдӧ зонмӧс, но мӧдыс сетчӧ нинӧм казявтӧм улӧ, кӧть и вир-сӧныс вель нин ёна доналіс. Йӧй Ӧльӧксан, эн ло кодзӧм мегӧӧн, эн янӧд шордінса мужикъясӧс, Макар Толь коддьӧмъясӧс, босьт аньсӧ моздорад и пырт крӧватяс. Он-ӧ мӧй аддзы мича нылыслысь кильмӧмсӧ? Эз, эз пырт.

— Пасибӧ, Лена, лӧсьыда рытпукӧмысь, — шуис Саша. — Аски мунам спектакль вылӧ.

— Мунам, — кӧзяйка сувтіс гӧсьтлы воча, юрсӧ чатӧртыштӧмӧн веськыда видзӧдіс зонлань, быттьӧ шуаліс синъяснас: «Окышт, окышт...»

— Прӧститан, напрӧщанньӧ кӧ окышта? — быттьӧ синмыслысь гӧлӧссӧ кыліс Попвасев.

Мӧдыс нинӧм эз вочавидз, нёньяснас пыксис зонлӧн морӧс бердӧ, и сӧльнитчисны вом доръясныс. Но порог дорсьыс водзӧсӧ Саша эз нин воськовт.

— Бур вой, Елена Прекрасная, — сиис аньлы.

— Бур вой. Аскиӧдз! — кӧзяйка, кылӧ, пытшкӧссяньыс томналіс ӧдзӧссӧ.

3

Спектакль чӧжыс Саша да Лена кабралісны ӧта-мӧдныслысь кинысӧ нывлӧн небыд лядьвей вылӧ пуктӧмӧн, нёнялісны бумагаа ирис. Дас вит минутся антракт дырйи петалісны фойеӧ, буфетын юисны лимонад. Вӧччӧм аньяс пӧвстын Лена кажитчис Сашалы медся мичаӧн. Нылыд пытшкӧснас нимкодясис, мый сылӧн кодь кудриа кавалерыс сэсся некод тан абу. Не кӧ кудриыс, Саша эськӧ нинӧмӧн эз торъяв мукӧд зонъясысь, мӧд ног кӧ, нинӧм эз вӧв сыын нывъяслы синмӧ шыбитчанаыс. А ӧні эм, и татшӧмнас сійӧс чужтіс нелямынӧд воын шордінса Прокӧ Лида.

Шоныд театрысь петӧм бӧрын ывлаыс кажитчис кӧдзыдӧн. Сӧмын на усьӧм лымйысь му эжыс едждӧма. Орччӧн лыска пуяса парк. Карсӧ стрӧитігӧн эз вӧв вӧрзьӧдӧма ни ӧти пу.

— Эстӧні, ю берег пӧлӧныс, нӧшта на мичаджык паркыс. Ветлам? — корис Лена.

— Ветлам.

Кар ойдӧма электробиясӧн, флагъясӧн да лозунгъясӧн. Архитектура боксянь мича керкаяс, лавкаяслӧн югъялысь витринаяс, веськыд да паськыд уличаяс — ставыс тайӧ синмӧ шыбитчана. Ёльк кынмӧм Уква ю веркӧсыс шыльквидзысь эрд кодь. Мӧдлапӧлас тыдалісны важ и выль стрӧйбаяс. Енэжыс пемыдруд, кодзувъястӧм. Сувтісны паськыд вожъяса пу дорӧ. Саша топӧдыштіс Ленаӧс.

— Коді сійӧ Елена Прекраснаяыс? — юалӧ ныв. — Тӧдан?

— Тӧда. Сійӧ ӧні менам сывйын.

— Шмонитан, а ме ӧд и збыльысь ог тӧд.

— Висьтала, окыштан кӧ.

Окасисны.

— Тадзисӧ унакӧд нин окасьлін? — эз инась Лена.

— Но, кыдз тэныд шуны. Тэ, надейнӧ, сёӧд. А ачыд?

— Ме? Тэ, надейнӧ, сё ӧтиӧд.

— Кор нӧ удитін сы мындаыскӧд?

— Ме жӧ тэ серти пӧрысьджык.

Шмонитісны ныла-зонма, топӧдчӧмӧн окасисны, но ӧта-мӧдыслы сьӧлӧмнысӧ эз восьтны. Гашкӧ, и ӧтиыс, и мӧдыс пытшкӧснаныс кылісны, мый тайӧ окасьӧмыс налӧн прӧстӧ ворсӧм, а абу на радейтӧм. Радейтліс тадзисӧ ворсны Попвасев сэк на, кор велӧдчис школаын. И медводдза «чачанас» вӧлі школаса медмича нывъясысь ӧти — Альбина Огнёва. Колис сэксянь сизим во, верстяммис тайӧ каднас Ӧльӧксан Попвасев — студенталіс, дружитліс нывъяскӧд, лоис велӧдысьӧн, Александр Сергеевичӧн. И со, сылӧн сывйын выль ныв — укваса медмича нывъясысь ӧти (тадзи сылы чайтсьӧ), кодӧс ыдждӧдлӧ Елена Прекраснаяӧн. Кыкнанныс кучик кӧмаӧсь, тӧвся пальтоаӧсь, Саша — лэпталӧм пеля каракуль шапкаа, Лена — вурун шалля. Ӧдйӧ бӧрыньтчӧ пӧрысьмӧм ар, быдлаын нин петкӧдлӧ ассьыс киподтуйсӧ том да збодер тӧв.

— Саша, тэ меным уджйӧза. Виччыся Елена Прекрасная йывсьыд мойдтӧ.

— Ладнӧ. Кывзы нӧсь. Шуны кӧ коми ног, сійӧ аньыслӧн ним-овыс лоӧ Зэв мича Елена. А вуджӧдны кӧ грек кыв вылысь тшӧтш и Еленасӧ, то артмӧ Зэв мича Би ёрас.

— Сідзкӧ, нимӧй менам — Би ёрас?

— Вернӧ, рочӧн кӧ, Факел. Лӧсялӧ?

— Пӧжалуй, да. Ме пӧсь вир-яя нывбаба.

— Ог тӧд, ёна-ӧ пӧсь, но мичлуныд манитана.

— Вот дивӧыд, ог пӧ тӧд. Кӧдзыда али мый окася?

— Школаын кӧ вӧлі окасьӧм кузя урок, ме эськӧ пукті тэн «пять с плюсом».

— Пасибӧ бура донъялӧмсьыд. А збыль вылас нӧ кутшӧм вӧвлӧма Елена Прекраснаяыс?

— Збыль вылас ӧдвакӧ вӧвлі сэтшӧм аньыс. Сійӧ важ грекъяслӧн мойдысь героиня. Ӧтиысь енъяслӧн ен Зевс асьсӧ пӧртас юсьӧ и коллялас вой зэв мичаник ныв Ледакӧд. Тадзи чужас нывка, кодӧс шуасны Еленаӧн. Античнӧй авторъяслӧн висьталӧм серти, сійӧ вӧлӧма аслыспӧлӧс мелі да рам синъяса, чим гӧрд вом доръяса и вӧвлытӧм лӧсьыд морӧса. Ну, ӧти кывйӧн кӧ, вӧлӧма тэ кодь жӧ мича.

— Саша, тэ жӧ он тӧд менсьым морӧсӧс, — орӧдіс мойдсӧ Елена.

— Да, ог тӧд, но сэтшӧмӧн чайта.

— Сэтшӧм, сэтшӧм... Водзӧ висьтав.

— Мичлун вӧснаыс и шуасны Прекраснаяӧн. Кор сылы тырас дас кык арӧс, ӧти гаж дырйи гуас сійӧс герой-воин и нуас Афиныӧ. Вокъясыс мунасны чойсӧ мездыны. И мездасны. Вокъясыслы висьталас, герой-воиныд пӧ эз вӧрӧд, а олі пӧ сылӧн мам ордын ныв пыдди. Бӧрсӧ локтігӧн Еленаыд кольччас гӧститны ыджыд чойыс ордӧ. Сэні и чужтас ас кодьыс жӧ мичаник нывкаӧс. Сідзнад, Елена Прекраснаяыд вӧлӧма абу сӧмын мича, но и пӧръясьысь — ӧд вокъясыслы висьтасяс вӧрзьӧдлытӧмӧн.

— А мыйла оз гӧтрасьны воиныскӧд?

— Тэ, тыдалӧ, мыйкӧ думайтан мӧдтор йылысь. Вокъясыс жӧ мырддясны воиныслысь. Каганад яндзим вӧлі локны гортас и нывкасӧ Еленаыд коляс чойыслы, сійӧ и быдтас сэсся ассьыс пыдди. Гортас виччысисны Еленаӧс жӧникъясыс, аньыд бӧръяс аслыс мужик пыдди зятьыслысь — ыджыдджык чойыслӧн верӧслысь воксӧ, шуисны Менелайӧн. Менелайыс, кӧть и вӧлі Спарта государствоса царӧн, кажитчис прӧстӧйджыкӧн мукӧд жӧник серти. Татшӧм мужикыдкӧд пӧ кокниджык лоӧ ладмыны, Елена кӧ мыйыськӧ мыжмас. А сійӧ поліс сӧмын ӧти мыжысь — друг видзӧмысь, ӧд Елена вӧлі мусукасьны лют нывбаба.

— Ёна важ кадас ӧмӧй другсӧ видзлісны жӧ?

— О-о, другтӧ и пӧдругатӧ видзлісны му пуксьӧмсяньыс. Сідзи и лоис: Еленалы мусмылісны то ӧти царевич, то мӧд, пышйӧдлісны сійӧс разнӧй царствоясӧ, та понда мунісны войнаяс. Век жӧ воддза верӧсыс, Менелайыс, корсяс Елена Прекраснаяӧс и асьсӧ янӧдӧмысь ырыштчас мечнас керыштны юрсӧ, но аддзас гӧтырыслысь мича чужӧмсӧ и бара ыпнитас важъя кодь муслуныс. Мечыс усяс кисьыс, и топӧдас Еленаӧс морӧс бердас. Мӧд легенда серти, Менелайлӧн скӧрлуныс кусӧ пыр жӧ, кор аддзас пасьтӧм гӧтырыслысь кыпъялысь морӧссӧ — уськӧдчас и пондас окавны нёньяссӧ. И водзӧ кутасны овны ӧтлаын.

— Тешкодь мойд тэ висьталін, Саша. Надейнӧ, кад мунны, — вежсьыштӧм гӧлӧсӧн шуис Лена.

— Ме висьталі сідз, кыдзи гижлӧма Елена Прекрасная йылысь важ грекъяслӧн поэт Гомер. Ме радейта лыддьыны важ мойдъяссӧ, и мыйлакӧ весиг эскыссьӧ, быттьӧкӧ тайӧ абу легенда, а збыльтор.

— Меным збыльӧн жӧ кажитчӧ.

— Гашкӧ, тэнӧ корсьӧ жӧ кутшӧмкӧ Менелай?

— Оз. Ӧні менам Менелайыс тэ.

— Сідзкӧ, ӧні ме абу укваса учитель, а Спартаса цар.

Керка ӧшинь улын ныла-зонма прӧщайтчисны окасьтӧг. Тыдалӧ, ветлысь-мунысьыс уна вӧлі да сы вӧсна. Регыд мысти налӧн комнатаясын кусіс биыс. Аддзысисны мӧд лунас, демонстрация бӧрын культура дворец дорын. Но Лена эз вӧв ӧтнас, а типографияса нывъяскӧд. Вӧлӧмкӧ, на пиысь ӧтилӧн чужан лун и ставныс мӧдӧмаӧсь сы ордӧ. Саша дінӧ матыстчыліс ӧтнас Лена, босьтчыліс весиг кыскыны киӧдыс, но мӧдыс пыксис: век жӧ учитель, мыйла кутас мунны тӧдтӧм йӧз ордӧ сьӧрас некутшӧм козинтӧг, кӧть и радейтӧ пукавны гажӧдчана пызан саяд.

Арся луныд весьт кузя. Попвасев ӧтнас шӧйтыштіс карӧдыс, пыраліс столӧвӧйӧ, лавкаысь ньӧбис водка доз и веськӧдчис гортланьыс. Кӧсйис кежавны историк Валентин Алексеевич ордӧ, но патера ӧшиньыс вӧлі битӧм. Тӧдӧмысь, праздниксӧ кӧнкӧ коллялӧны землякъясыскӧд, ӧд украинечыс карас пӧшти сы мында жӧ, мыйта и рочыс. Коми сёрни некӧн эз кыв, сійӧ кадас коми войтырыд ёна нин рочасисны. Пӧжалуй, коми карӧн позис шуны сӧмын Сыктывкарӧс. Коми муын сійӧ дзик ӧти кар, кодлы подувсӧ пуктісны вужвойтыр. Но и сійӧ зэв ӧдйӧ рочмис. Ленакӧд, коми анькӧд, аддзысьӧмсӧ Александр Сергеевич лыддис удачаӧн, сӧмын вот дыр-ӧ нюжалас тайӧ ёртасьӧмыс-а?

Вӧлі нин пемыд, кор Попвасевлӧн комната ӧшиньӧ кодкӧ тотшнитіс. Саша вештыштіс занавессӧ и ӧшинь сайысь аддзис Леналысь нюмъялысь чужӧмсӧ. Ӧтпӧлӧсӧн и петіс пос помас.

— Гашкӧ, колльӧдан? — шыасис нылыд, кӧть и подъездӧдзыс воськов кызь.

— Нӧрӧвитлы, пасьтася.

Кежисны парклань нуӧдысь ордымлань. Нывсянь ӧвтыштіс вина дук.

— Извинит, Саша, ме гажа. Ыркӧдчыштам и мунам гортӧ. Пыралан ме ордӧ? Пуктам чай и чаюйтны кутам.

— Та ыджда праздниктӧ и водкаӧн позьӧ пасйыны. Ньӧби ме ӧнтай.

— Кыдз кӧсъян. Аски вед шойччам на. Саш, окышт менӧ, сьӧлӧм вылын мыйкӧ абу лӧсьыд.

— Винасьыс али мый?

— Абу, уна винатӧ ог ю ме.

— Мыйысь нӧ сэсся?

— Ӧткӧн олӧмсьыс...

Вина дук вылӧ видзӧдтӧг, учитель окаліс аньыдлысь небыд вом дорсӧ, чупйӧдліс бан боксӧ, кӧдзыд ныр йывсӧ.

— Гашкӧ, ме ордӧ пырам? — юаліс Попвасев, бӧрсӧ нин гортланьныс локтігӧн.

— Огӧ. Пырам ме ордӧ; эн пов, некод миянӧс оз су.

— Тэ пыр, эн каличась и эн томнась. Ме босьта водка сулея, куритча ывлаас и локта. Со, суседӧй абу на жӧ, битӧм ӧшиньыс.

— Суседыд век на ӧтка?

— Эг на матысяньыс тӧдмась, ог и тӧд, олӧ тай ӧтнас-а.

Мыйкӧ дыра кежлӧ янсалісны. Попвасев пос помас куритчис, думъясыс жуисны юрас: мыйся нывбаба бара-й укваса тайӧ Елена Прекраснаяыс-а? Нинӧм на эз тӧдмав аньыдлӧн воддза олӧм йылысь, дай абу лӧсьыд юасьнысӧ. Гашкӧ, ачыс висьтасяс. А мыйла и тӧднысӧ колӧ? Кӧть и окасьӧны, оз тай гӧтырӧ вӧзйысь. Кад коллялан нывъёрт на и эм. Друг да мусмас Ленаыс? Друг да покойсӧ мырддяс Сашалысь? Ныв ордӧ пырӧм водзвылын нӧшта ӧти чигарка шпуткис: сьӧлӧмыс чеччӧ да, лӧньӧдіс асьсӧ.

Попвасев мода вылас тотшнитіс ӧдзӧсас, пырӧмӧн тшӧтш пызан вылас лэптіс вина сулеясӧ да прӧймиттӧм бумагаӧ тубыртӧм нёль котлет, ӧнтай ньӧбліс столӧвӧйысь. Яя сёянсӧ да пӧжасъяссӧ век сэсь вайлӧ гортас, тшӧтш и «Гортса кухня» лавкаысь — карас сэтшӧмыс некымын. Блюдйын куйліс чӧлалӧм калбас, сулаліс кузь кока кык румка. Гӧсьт пуксис гӧрдов эжӧда небыд диванӧ, кутіс видлавны талунъя праздничнӧй газет. Кӧзяйка, топыд кӧлыса вӧсни еджыд свитера, сьӧд юбкаа, кӧр ку тяпиа, ӧзтіс телевизор. Карса студия петкӧдліс челядьлы передача.

— Сэсянь тэн оз тыдав, матыстчы экранланьыс, а ме чай пузьӧда, — шуис Лена и петіс кухняӧ.

Саша чеччис, гораммӧдіс телевизорсӧ. Сы вылын куйліс конверт, синнас нуӧдіс адрессӧ: Кононова Елена Афанасьевналы пӧ. Конверт улас истӧг кӧрӧб ыджда фото, кысянь нюмъяліс бантика юрсиа нывка. Мышсьыс лыддис: «Любимой мамочке от дочери Оксаны. Мне шесть лет». Гижӧма верстьӧ мортлӧн ки помысь. Сэні жӧ куйліс и письмӧ, но эз вӧрзьӧд. Шӧйӧвошис зонмыд, пуксис пызандорса улӧс вылӧ. Окота лои ӧдйӧджык восьтны сулея пробкасӧ, ньылыштны вом тыр водка, но кутчысис. Лена, сідзнад, абу нин ныв, а том нывбаба. А друг да ӧні пырас верӧсыс? Пытшкӧсса полӧмысла кезнитӧдіс Попвасевӧс. Сы здукӧ пырис Лена, ас бӧрсьыс каличаліс ӧдзӧссӧ. Вӧсни свитерсӧ зэвтӧма морӧсыс, тӧдчӧны нёнь юръясыс, быттьӧ видзӧдӧны Сашалӧн синъясӧ. Студенталігас на зонлӧн синъясыс медводз сатшкысьлісны нылыдлӧн морӧс вылӧ, сэсся видзӧдласнас донъявліс мукӧд син ёранторъяссӧ.

Пуксисны орччӧн, телеэкранлы воча. Попвасев восьтіс сулеясӧ, тыртіс румкаяс.

— Праздникӧн, Александр Сергеевич! — ним-вичаліс гӧсьтӧс Лена, лэптіс румкасӧ.

— Праздникӧн, Елена... Прӧстит, овнатӧ ог тӧд, — тӧдтӧм улӧ сетчис мӧдыс.

— Афанасьевна.

— Елена Афанасьевна, праздникӧн тэнӧ! Мед сідзи и лоас: сюрс ӧкмыссё кӧкъямысдас ӧтиӧд восянь пӧ кутам овны коммунизм дырйи.

— Саша, тэ жӧ педагог, кыдз тэ верман эскыны татшӧм сӧрӧмыслы? Ог аддзылӧй ми коммунизмтӧ, кыдзи-й ассьыным балябӧжнымӧс. Миян печатник тадзисӧ шуӧ, коді дас во пукалӧма лагеръясын. Ю, ме юа.

Юисны.

— Кутшӧм мыжысь нӧ пукалӧма? — кӧрліс плешсӧ Попвасев.

— Нянь карточкаяс гусьӧн вӧчӧмысь.

— Мый корсис — сійӧ и сюрис, — некутшӧм жальлун эз тӧдчы учительлӧн гӧлӧсын.

— Вай ог кутӧй сёрнитны тюрьмаяс йылысь. Ог радейт ме тайӧ кывсӧ. Тюрьмаад пыран ӧдзӧсыд пӧ паськыд, петаныс векни.

— Ме ог жӧ. Пӧдлиннӧ, чужан деревняад ветлывлан?

— Шоча, но ветлывла. Менам сэн мам, став рӧдня. Кодкӧлун письмӧ воис мамӧсянь, часлы, эстӧні кӧнкӧ. — Лена судзӧдіс телевизор вылысь фотосӧ: — Тӧд, коді тайӧ?

— Племянницаыд, навернӧ.

— Вот и эн тӧд. Ноко, тыртав румкаяссӧ.

Тырталіс паськыд кынӧма румкаяссӧ чукйӧн.

— Тайӧ ныв менам, Оксана. — Лена чупнитіс фотосӧ, бӧр пуктіс, кысь босьтліс. — Саша, тэ тӧрытъя мойдад моз верман асьтӧ пӧртлыны юсьӧ?

— Верма.

— А менӧ верман пӧртлыны мича нылас, нимсӧ вунӧді...

— Ледаӧ?

— Да, Ледаӧ.

— Верма, кӧть и тэ ачыд некодӧ пӧрттӧг мича.

— Вай ӧні та вӧсна и юам: мед тэ юсьӧн лоин, а ме Ледаӧн, — видзӧдӧмпыръяысь, водкаыд вӧчис ассьыс уджсӧ: ӧдйӧ ышмӧдіс Ленаӧс, воштіс нывбаба кутӧдсӧ.

Оксанаыслӧн бать йылысь Саша юасьны эз кут. Кутшӧм сылы делӧ, кодсянь кагаыс.

— Саша, лэбзьыв татчӧ! — занавес сайсянь кыліс кӧзяйкалӧн корана гӧлӧс. — Отсав пӧрччыны свитерӧс, жар меным.

Попвасев матыстчис ӧдзӧс дорас, гольснитіс мӧд каличсӧ, кӧть и эз нин вӧв некутшӧм полӧмлун.

— Саша, уналысь нин ковтасӧ пӧрччӧдлін? — юаліс Лена, коді пукаліс крӧвать дорышын кияссӧ вывлань лэптӧмӧн.

— Эг. Тэ медводдза.

— А липнысӧ уналысь нин разьлін? — Лена мышнас бергӧдчис Сашалань, коді кузнеча пачын пӧльтан шом моз ӧтарӧ доналіс, сэк жӧ зілис нюжӧдны тайӧ «ворсӧдчӧмсӧ».

— Эг. Тэ медводдза, — тіралана гӧлӧсӧн вочавидзис мӧдыс.

— Кывзы, Саш, тэ чери вира али мый? Сэтшӧм тэ кӧдзыд ме дінӧ. Окасьнытӧ кужан, сэсся нинӧм али мый он куж? Ноко, вай окышт менӧ.

Окыштӧм пыдди Попвасев кусӧдіс бисӧ, и здук-мӧд мысти аслас гӧна морӧсӧн поньталіс том нывбабалысь пушыд нёньяссӧ...

— Ме тэнӧ чайті нюнюӧн, а прамӧй мужик вӧлӧмыд, — ымзыштӧм бӧрын висьтасис Лена. — Тайкӧ сьӧлӧмӧй эз сувт.

Кыкнанныс гатшвидзисны, пӧсялӧмнысла, надейнӧ, весиг руалісны.

— Пета ывлаас, куритча, — рукӧстіс зонмыд. Гашкӧ и, корсис помка, мед петны гортас.

— Э-э, ме тэнӧ некытчӧ ог лэдз. Куритчы комнатаас. Эн пов, ме тэ бердӧ ог сирась.

— А ме кӧ сирася? — Попвасев чеччис крӧватьысь, пуксис пызан саяс, ывласянь комнатаӧ писькӧдчысь би югӧр улас и куритчис.

— Он, тэ он сирась. Сёрӧн аддзысим, Саша. Тӧрытъя мойдыд, Елена Прекрасная йывсьыд легендаыд быттьӧ ме йылысь. Сӧмын менам Менелайӧй оз воюйт, а пукалӧ тюрьмаын.

— Верӧсыд пукалӧ али мый? — чуймис зонмыд.

— Лок вод бокӧ, менам сой вылӧ, и талун ме тэныд кута мойдны. Кывзан?

— Ог. Извинит, но тэнад верӧсъясӧдз мен некутшӧм делӧ абу.

— Верӧсъясӧдз пӧ... Законнӧйыс ӧти, тюрьмаын, мися, пукалӧ, туй ни пом ог тӧд. Гашкӧ, виисны нин, зэв кокни характера да. Но менӧ, думайта да, радейтліс, и ме сійӧс, трасичаӧс, радейтлі. Ыджыд, ён, мича, и зэв вежӧгтысь. Посёлокын олігӧн тӧдмасьлім, уджавліс геофизическӧй партияын. Томиникӧн ме петі сы сайӧ, гижсим, а ӧтлаын прамӧясӧ эг и овлӧй. Менам сьӧкыд вӧвсьӧма, кор сійӧс пуксьӧдісны. Оз и тӧд, мый сылӧн ныв быдмӧ, мый ме Укваын уджала.

— Мыйысь пуксьӧдісны? — Попвасев пыр на вӧлі пызан сайын, куритіс мӧд ли, коймӧд ли сигарет. А Ленаыс, йӧй бабаыд, другыслы ошйысьӧ аслас верӧсӧн.

— Ӧтиысь, воис экспедициясьыс да, ме нуӧді сійӧс деревняӧ. Мам и, менам рӧдня и дивитісны менӧ роч саяд петӧмысь; мыйлакӧ мустӧмтісны ассьыныс зятьсӧ. Рытнас петім клубӧ, сэні став том йӧзыс кодӧсь — кутшӧмкӧ ен праздник вӧлі. И пансис кось. Кык зон воисны менам верӧс вылӧ.

— Мый кӧть нимыс мужикыдлӧн? — дӧзмыны кутіс учительыд мусукыслӧн тайӧ висьтасьӧмсьыс.

— Мый сэтшӧм скӧр гӧлӧса? Вежӧгтан али мый? Нимыс сылӧн тэлӧн кодь жӧ, коми ногӧн кӧ, Ӧльӧксан. А ме Сашаӧн шулі, кыдзи и рӧднӧй вокӧс. Вай кисьтав винасӧ, талун праздник, некод оз дивит миянӧс, кӧть и юыштам. — Вач пасьтӧм аньыд чеччис крӧватьысь, пуксис вач пасьтӧм гӧсьтыслӧн лядьвей вылӧ.

— Пемыд, румкаад ог веськав.

— Ӧшинь занавесыс топыд, ӧзтылам бисӧ.

— Ӧзтылам.

Александр Сергеевичлӧн синмыс быттьӧ руавліс, сэсся би югӧр улас ловъя картинка моз тыдовтчис нывбаба мыгӧр. О, Енмӧй! Сы водзын сулаліс мойдвывса Елена Прекрасная — быттьӧ ачыс Енмыс сизьдӧма аньсӧ: шыльыда гогналӧма, нинӧм абу кольӧма синтӧ желляланасӧ. Елена, дерт жӧ, ловнас кыліс аслас вир-яйлысь мичлунсӧ, морӧснас ниртчыштіс зон бердӧ, выльысь пуксис водзас и тотшнитчисны тыра румкаяснас.

— Мед дыр кежлӧ кольӧ тайӧ рытыс миян паметьӧ! — шуис Лена, чупнитіс зонмӧс и тыртӧммӧдіс румкасӧ.

— Мед кольӧ тайӧ рытыс бур казьтылӧмъясӧн! — воча шуис учитель. Юис водкасӧ, кылӧдіс калбасӧн. — Ладнӧ, висьтав нин, мыйла зонъясыс воисны тэнад верӧс вылӧ.

— Вежӧгтісны. Миян деревняын эз радейтлыны пришлӧйястӧ. Ӧти зонмыс вӧтлысьліс ме бӧрся, корасьліс весиг, но эг пет. Вот и тышкасисны вир да коль. Кыкнан зонмыс веськалісны больничаӧ, а менам мужикӧй тюрьмаӧ, сизим во кежлӧ.

— Кутшӧм воын?

— Ветымын квайтӧдын.

— Сідзкӧ, регыд мездмас.

— Ог тӧд. Ме муні посёлокысь мам ордӧ, и эз волы ни ӧти письмӧ. Кагаӧс мамӧлы коли, ачым инаси татчӧс типографияӧ, сэсся мӧдӧдлісны Сыктывкарса типографияӧ, сэні велӧдчи линотиписткаӧ. Ачыс сійӧ Архангельскӧй обласьтысь, ӧдвакӧ нин татчӧ локтас.

— Локтас кӧ, примитан?

— Ваян кӧ менӧ, ог. Али ог кажитчы?

Попвасев нинӧм эз вочавидз, лэптіс орӧм коска мусуксӧ ки вылас и нуис крӧватяс. Ярмӧм зонмыд, кодӧс позис шуны сюрӧса мужикӧн, мусукаліс чӧскыд аньтӧ сыметь, тайкӧ дзикӧдз эз щальдӧд пес чуркаӧс моз.

— Кымынӧд нин ме? — зонлысь кудрисӧ йиграліг, юаліс Лена.

— Сёӧд.

— Тӧдчӧ, мый сёӧд.

— А ме кымынӧд?

— Сё ӧтиӧд.

— Збыль вылӧ кӧ, другтӧ ёна видзан?

— Вежӧгтан?

— Вежӧгта. Ме кӧсъя, мед меысь ӧтдор тэнӧ некод эз вӧрӧд.

— Ваян кӧ, лоа тэн энь кӧин кодь преданнӧй.

— Сэсся менӧ нулан зятявны деревняад, сэні менӧ дітшкӧдасны и менӧ жӧ пуксьӧдасны тюрьмаӧ.

— Оз, тэ коми, тэнӧ оз дітшкӧдны.

— Сёровно вед ме налы пришлӧй.

— Ӧні ставыс нин ӧтгудыр олӧ, бокысь воӧмыс и местнӧйыс.

— Сідз эн и вочавидз менам юалӧм вылӧ.

— Друг видзӧм йывсьыд?

— Мый кӧть.

— Тэ век тадзи аслад мусукъяслысь требуйтан татшӧм отчётсӧ?

— Ог.

— Висьтася нӧсь. Бӧръя мусукыскӧд торйӧдчим тӧлысь кык сайын, вежон кык и олім гозъя мозыс.

Тайӧ кывъяс бӧрас Саша сэтшӧма сыркмуніс, лайкмуніс весиг пружинаа крӧватьыс. Тыдалӧ, эз виччысь, мый татшӧм шлявущӧй баба шӧрӧ веськалас, кӧть и шлявущӧйнас шуны эз на вӧв тыр поводыс.

— Сэтшӧм регыд?

— Ачым ог гӧгӧрво, мыйла терпиті ме сійӧс кык вежонсӧ.

— Лёк морт али мый вӧлі?

— Да эз. Тані, ӧти заводын цехса мастерӧн уджалӧ. Дыр ротъяліс ме бӧрся, типографияӧдз мен воча волывліс.

— Водзӧ, водзӧ мый вӧлі, тэрыбджыка висьтась.

— Некытчӧ тэрмасьнысӧ. Окышт. Он кӧ окышт, ог висьтав.

— Ог окышт. Ог и всё!

— Он кӧ, ог висьтав.

— Ладнӧ, мый сэсся тэкӧд вӧчан.

— Саша, эн дӧзмы. Мусмин тэ меным, вот и висьтала ставсӧ восьсӧн. Мустӧм кӧ вӧлін, пӧрйӧдлі эськӧ. Вӧтлі ме мастертӧ. Бать-мамыс абу помӧдз вӧчӧмаӧсь морттӧ, бурджык, нывбабаӧн кӧ чужис.

— Нинӧм ог гӧгӧрво.

— Нӧрӧвитлы, ставсӧ на гӧгӧрвоан. Медводдза вояс, кутчысьліганым, казялі: мужик пасыс чаль чунь кодь... Оз ков мен сэтшӧм мужикыд, мен татшӧм колӧ! — Сашалысь дзоля Ӧльӧксансӧ шамыртіс Лена.

— Тьпу! — вӧлисти петіс ку письыс Попвасев, тайкӧ эз матькышт. — Чаль чуньнад и ставнад, ме петі гортӧ. — Чеччис крӧватьысь, кӧмасис-пасьтасис и сы здукӧ кодкӧ тотшкӧдчис ӧдзӧсас.

— Лена, Лен! — кыліс посводзсянь нывбаба гӧлӧс.

Кӧзяйка халатасис, ӧдзӧс дорсянь кинас ӧвтыштіс Сашалань: мун пӧ занавес саяс.

— Коді сэн?

— Тайӧ ме — Рая, суседкаыд. Чайӧй бырӧма, а лавкаас дыш нин петны. Гашкӧ, водзӧсавлан ӧти пачка?

Лена саймовтіс ӧшинь занавес саяс помавтӧм на водка сулеясӧ, чигарка помъяса блюдсӧ. Пызан йӧрсьыс кыскис чай пачка, и восьтіс ӧдзӧссӧ.

— Ӧтнад? — пыригмозыс юаліс Рая.

— Ӧтнам.

— Ой, кутшӧм чӧскыд табак дук кылӧ. Куритчан али мый тэ?

— Корсюрӧ тшынасьла, — пӧръяліс кӧзяйка.

— Кудриа учительтӧ, Александр Сергеевичӧн, буракӧ, шуӧны, крепыда киад кут, а то мырддясны — став нылыс тайӧ керкасьыс любитчӧмаӧсь.

— Со налы! — пев помсӧ мыччыліс Лена. — Некодлы ог сет! Вӧлі ӧд кадыс, мед удитісны дай. Кодъяскӧ нӧ тэнад гӧсьтъяс эмӧсь?

— Праздник дырйи ог жӧ ӧтнам кут рытйысьны, кольӧм вося студентыд на волывлӧ. Ачыд нӧ эськӧ мый ӧтнад?

— Пӧръялі ме тэнӧ, абу ме ӧтнам.

— Кӧн нӧ эськӧ, окота матысянь видзӧдлыны.

— Мый нӧ сы вылӧ видзӧдан, абу вед кинозвезда. Аслад студент вылӧ видзӧд.

— Ме сы вылӧ мӧд во нин видзӧда. Локтан апрельын помалӧ техникумсӧ, гӧтрасям сэсся.

— Эн вунӧд менӧ, корлы свадьба вылад.

— Ог вунӧд. Пасибӧ чайсьыд. Праздникӧн... кыкнаннытӧ!

— Тіянӧс сідзи жӧ.

Суседкаыслӧн мунӧм бӧрын Лена бара каличасис. Пуксис пызан саяс, виччысис, мый кутас вӧчны Сашаыс. Петас кӧ гортас, мед петас: друг вӧлі — друг и быри. Лун-мӧд гажтӧмтчас и вунӧдас. Мастер йывсьыс, гашкӧ, коліс чӧв овны? Но ӧд сёровно эськӧ кывсис, тайӧ жӧ суседкаыслӧн вомсянь и кывсис эськӧ. Библиотекарӧн уджалӧ Раяыс, зэв варов да шань ачыс.

— Саш, а Саш, эн дузъяв. Эгӧ на помӧдз тӧдмасьӧй, а тэ нин дузгӧдчин. Лок чай юам, ме шонта чайниксӧ. — Лена петіс кухняас, сэні газа некымын плита. Тадзи сетіс вӧля зонмыслы: ёна кӧ кӧсйӧ, мед мунӧ.

Эз, Саша эз мун. Дӧрӧма-гача, пуксис пызан дорӧ. Мыйсюрӧ чеплялӧмӧн сюяліс вомас. Кутшӧмкӧ тыдавтӧм вын кутіс сійӧс татӧні. Вӧчис нин ассьыс мужик уджсӧ, позис и петны гортас да вальмасьны сэні, но кодкӧ быттьӧ ӧтарӧ кӧрталіс сійӧс тайӧ аньыс бердӧ. Леналӧн петіс нюмыс, кор аддзис мусуксӧ пызан сайысь. Стӧканъясӧ кисьталіс чай.

— Эн пов, «чаль чунь» бӧрад эз на чин менам, тэныд сё арӧдз на тырмас, — броткыштіс Лена.

Тайӧ кывъяс бӧрас чайнас тшӧкмуніс Саша, пӧдіс. Кӧзяйка небыдика тапкӧдыштіс мышкас, вайис ки чышкӧд, ачыс и косӧдіс зонмыдлысь кызӧдӧмысла вазьӧм син доръяссӧ.

— Водкаыд эм на? — лӧньыштӧм бӧрын юаліс Саша.

— Эм. Шкапын восьтлытӧм сулея на сулалӧ. Юан?

— Юа.

Лена вайис дозсӧ, кисьтіс гӧсьтыдлы румка тырыс. Аслыс весиг эз солькнит, а то пӧ аски деливӧ лоӧ. Попвасев ӧтнас юны эз кут, аслас румкаысь джынсӧ кисьтіс Леналы, шуис:

— Менӧ кӧ радейтан, юан.

— Ог ю. Менӧ кӧ радейтан, окыштан.

— Тіян семьяын, надейнӧ, смилитчысь эм?

— Мыйла?

— Кад нин петны гортӧ, а ог вермы.

— Петан кӧ, ме бӧрдны кута. Ачым аслым мустӧммыны куті, татшӧм ӧдйӧ велалі тэ дінӧ да.

— И менӧ тэ слӧй вылысь воштін.

— Гашкӧ, збыльысь мусмим ӧта-мӧднымлы да?

— Енмыс кӧ тӧдӧ.

— Тэ енма морт?

— Енма.

— И ме енма. Но сьӧлӧмӧн кыла, мый ме тэнӧ вошта. Сы вӧсна и тэрмася тэнӧ радейтны ӧдйӧ да ёна.

Александр Сергеевич ньылыштіс водкасӧ, улӧснас матыстчис ань бокӧ, закуска пыдди окыштіс сійӧс, сэсся вом дорнас жмитчис халат пӧлаувса шоныд морӧс бердас. Мӧдыс окаліс зонлысь сьӧд кудрисӧ. Леналӧн личаліс сьӧлӧмыс, кыліс асьсӧ кокниӧн, пелысь пулӧн нюдз вож вылын лайкъялысь лэбачӧн...

Воштісны покойсӧ и ӧтиыс, и мӧдыс. Олісны друга-пӧдруга моз, ӧтлаын коллявлісны войяссӧ, важсӧ казьтывтӧг. Кымын водзӧ, сымын частӧджык Александр Сергеевичлы волісны думъяс Ленакӧд ӧтувтчӧм йылысь. Сэк, кор Лена веськавліс войся сменаӧ, Попвасев узьліс гортас. Войясыс кажитчылісны кузьӧн да гажтӧмӧн, эз тырмы сылы тайӧ аньыслӧн лов шыыс. Но сьӧлӧм ӧзйӧмсӧ видзис ас пытшкас, ассьыс ин воштӧмсӧ зілис не петкӧдлыны, пинь саяс кутіс том нывбабаӧс радейтан медмелі кывъяссӧ. Мыйла? Александр Сергеевич кӧсйис дасьтыны Леналы выль вося виччысьтӧм козин — корасьны!

4

Выль воӧдз вӧлі на вежон кык. Александр Сергеевич ньӧбис выль костюм, медся радейтана рӧмасӧ — пемыдлӧзӧс, и еджыд дӧрӧм. Вӧлі субӧта рыт. Вомгорулас мургигтыр пасьталіс ньӧбӧмторъяссӧ. Галстукасьліс, но бӧр пӧрччис, оз ӧд доклад вӧчны мӧд, а корасьны. Мый жӧ шуас, кор пырас Лена ордӧ? А шуас со мый: «Дона Елена Прекрасная, ме тэнӧ радейта. Елена Афанасьевна, ло меным гӧтырӧн!» Вӧлі кӧ гожӧм, пырис эськӧ киас дзоридзӧн, а ӧні декабр, медкӧдзыд пӧраыс. Сьӧлӧмас йӧршитчис и кыпыдлун, и ӧттшӧтш полӧм: друг да ӧткажитас, шуас, колям пӧ друга-пӧдругаӧн дай. Ёртъясыс, кодсюрӧ, гӧтрасялісны институтас на велӧдчигӧн, и некодсянь эз кывлы каета. Вит во чӧж студенталігад мустӧммис столӧвӧйса сёян-юаныс, окота нин овны гортса тасьті-паньӧн, чӧсмасьны ас кӧзяйкаӧн пуӧм-пӧжалӧмторъясӧн. Гӧтрасяс и ставыс! Чайтӧм сертиыс, кольӧм каднас сійӧ вевъяліс пӧкӧритны Леналысь сьӧлӧмсӧ. А Ленаыс мича абу сӧмын ортсы мыгӧрнас, но и пытшкӧснас кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс, быд пӧрйӧ мыйӧнкӧ да чуймӧдӧ Сашаӧс, быд пӧрйӧ выль ногӧн воссьӧ сы водзын, быд пӧрйӧ кутчысьлӧ быттьӧ медводдзаысь. Гашкӧ, татшӧмторсӧ и шуӧны муслуннас да? Том ань дінӧ сьӧлӧм кылӧмыс чужис медводдза аддзысьӧмсянь, медводдза окыштчӧмсянь, медводдзаысь кутчысьлӧмсянь. А кор Ленаыс чужтас Сашасянь нылӧс ли, пиӧс ли, тайӧ сьӧлӧм кылӧмыс лоӧ нӧшта на вынаджык. Думъяс, думъяс... Гӧтыртӧг олан бӧръя здукъяс олӧ Александр Сергеевич. Шыльӧдіс кудрисӧ, пызнитіс одеколонӧн. Пальтоасис, пуктіс юр вылас сьӧд каракуль шапкасӧ. Босьтас газетӧ тубыртӧм шампанскӧй и петас Лена ордӧ. Сы здукӧ кыліс ӧдзӧсӧ чорыда тотшнитӧм.

— Пырӧй, восьса.

— Тэ Александр Сергеевичыс? — чолӧмасьтӧг мурӧстіс тӧдтӧм мужичӧй — сьӧд костюма, шапкатӧм, водзсяньыс ёна нин кушмӧм юра, снажен. Буретш сэтшӧм, кутшӧмӧн висьтавліс Лена ассьыс верӧссӧ.

— Да, ме.

— А ме Кононов, тожӧ Александр, Елена Афанасьевналӧн верӧсыс. Здравствуй, учитель!

— Здравствуй, Александр! — Попвасев кыліс, кыдзи мыш кузяыс котӧртіс йирмӧг.

— Ме локті эг тышкасьны, а мыйсюрӧ тӧдмавны. Кывлі да, волывлан пӧ Лена ордӧ.

— Пыравла. Телевизор видзӧдны...

— Сӧмын?

— Да, сӧмын. Елена Афанасьевнаыд тіянӧс абу вунӧдӧма, унатор висьтавліс ас йывсьыныд и тіян нывка йылысь, фотосӧ весиг петкӧдліс.

— Збыльысь?

— Збыльысь, — Попвасев сёрнитіс сідз, мед эськӧ нинӧмӧн эз дойд Ленаӧс. Эз вӧв торъя полӧмыс Кононовысь. Дзескыдінысь неважӧн мездмӧм морт ӧдвакӧ лысьтас кыпӧдны кисӧ. А лэптас кӧ, и збыльысь он вермы водзсасьны татшӧм верзилӧыдкӧд, мегырӧ вермас кусыньтны. Но Попвасевлӧн эм ӧружие: сьӧкыд шампанскӧй доз.

— Сідзкӧ, висьтавліс и Оксана йылысь? — небзьыштіс гӧлӧсыс Кононовлӧн.

— Висьтавліс. Саша пӧ весиг оз тӧд, мый сылӧн быдмӧ нывка.

— Ме вӧлі нин тьӧща ордын, аддзылі ассьым Оксанаӧс. Сэсянь и вои татчӧ. — Кононов чургӧдіс кушенча ыджда лапасӧ, чуньяс вывсьыс Попвасев казяліс татуируйтӧм ним: «Лена». — Ладнӧ, дыр манитны ог кут, тыдалӧ, кытчӧкӧ мӧдӧдчан.

— Миян школаса ӧти учительницалӧн чужан лун, кызь вит ар тырӧ, сы ордӧ и чукӧртчам.

— Гашкӧ, барышняыд да?

— Позьӧ и сідз шуны, — Попвасев пӧръясис, мӧдыс быттьӧкӧ тай эскис-а.

— Александр Сергеевич, век жӧ ӧлӧда: казяла кӧ менам гӧтыр дінӧ кодлыськӧ сибӧдчӧм, сьылідзирсӧ песовта, — петігас нин кывъяснас гымӧбтіс Кононов.

Попвасев сэтчӧ бӧбмыліс, тшӧкмуніс и нинӧм шуны эз путьмы. Пуксис и шпуткис-куритчис. Вот тадзи помасис Александр Сергеевичлӧн гӧтрасьны медводдзаысь ырыштчылӧмыс, корасьӧм эз артмы.

Лун-мӧд мысти сы ордӧ пырис Леналӧн суседкаыс, библиотекар Рая.

— Ленаыдкӧд прӧщайтчӧмныд сідз эз и ло? — юаліс сійӧ.

— Кутшӧм сэтшӧм прӧщайтчӧм?

— Он ӧмӧй тӧд, Ленатӧ нуис верӧсыс.

— Кытчӧ?

— Тӧрыт, мый вӧлі позяна, сӧвтісны машинаӧ и нуисны мамыслы, деревняас нуисны. А овнысӧ мунӧны мужикыслӧн бать-мам ордӧ, Кононовыс рӧдинанас кыськӧ Архангельскӧй обласьтысь.

— Тӧда, мый сэсь, висьтавліс Лена.

— Жалитан Ленатӧ?

— Да, жалита.

— Шуда морт тэ, Александр Сергеевич.

— Мыйла?

— Он дӧгадайтчы?

— Ог.

— Шуда, верӧсыс эз су тіянӧс ӧтлаын узиганыд да. Суис кӧ, ыджыд зык эськӧ кыптіс. Код тӧдас, кыдзи на эськӧ помасис сійӧ зыкыс.

— Та йылысь ме эг и думыштлы.

— Водзӧ вылӧ колӧ тӧдны, кодкӧд кутчысьлынытӧ.

— Пасибӧ велӧдӧмсьыд.

— Ог велӧд, а ӧлӧда.

— А асьтӧ кӧ студентыд суас?

— Кодкӧд?

— Ну, шуам, мекӧд.

— Ме сыысь ог пов. Сійӧ абу на верӧс мен. А Кононовыд Ленаыдлӧн законнӧй мужик.

— Законнӧй кӧ, мыйла абу сетлӧма тӧдны ас йывсьыс?

— Гижлӧма тьӧщаыслы, деревняас, но...

— Но Леналӧн киӧдз письмӧыс абу волӧма.

— Буретш да сідз. Со, прӧщайтчиганым Ленаыд сюйис зептӧ письмӧ, тшӧктіс тэн сетны. — Рая мыччис конвертсӧ Попвасевлы.

— Лыддин?

— Эг. Конвертыс клеитӧма; вӧлі кӧ восьса, лыдди эськӧ.

— Пасибӧ.

— Пета, а то студентыд и збыльысь суас. Кӧсъян кӧ, волы телевизортӧ видзӧдны.

— Пола. Друг да, вежӧгтас студентыд.

— Пӧръялі, оз су. Сійӧ ылын тасянь, дипломводзвывса практика вылын.

— Мыйӧ нӧ велӧдчӧ?

— Техник-механикӧ, армияын служитӧм бӧрын нин, лесотехническӧй помалӧ. Воддза практикаыс вӧлі татчӧс мехзаводын, а ӧні муніс ас районас. Выль во кута пасйыны студенттӧг.

— Кодарысь ачыс?

— Койгорт районысь, выль восянь пӧ кутас пырны Сыктыв районӧ.

— Коми, сідзнад.

— Коми. Нимыс и овыс эськӧ роч сяма да, Рем Новосёловӧн шуӧны. А вот тӧдмав, кӧні ме чужлі?

— Мича сера пими сертиыд кӧ, Изьва районын.

— Да, сэні. Мокчой сиктысь ме. Овӧй Ануфриева.

— Ну, регыд лоан Новосёловаӧн. Рая, менам ӧти корӧм тэ дінӧ.

— Кывза.

— Мен колӧны книгаяс астрономия кузя. Гашкӧ, видзӧдлан библиотекасьыд?

— Видзӧдла. Укваса шӧр библиотекаыд зэв озыр, сюрасны книгаяс и астрономия йылысь. Ладнӧ, аддзысьлытӧдз.

— Аддзысьлытӧдз.

Попвасев косяліс конверт помсӧ, кыскис шӧри кусыньтӧм лист, кытчӧ вӧлі гижӧма рочӧн некымын кыв: «Саша! Ме тэнӧ некор ог вунӧд. Ло шудаӧн. Лена. 25.ХII.1962». Гижӧдторсӧ бӧр сюйис конвертас, пуксьӧмӧн куритчис и петіс ывлаӧ. Карса уличаяс востымасисны уна биясӧн. Рытъя сынӧдыс кӧдзыд да чорыд, горшӧ сатшана. Би югӧръяс улын пӧртмасисны лым чиръяс. Александр Сергеевич веськӧдчис парклань, кӧні неважӧн на шӧйтлісны Ленакӧд. Подмӧм ордымъяс вожмалӧны парксӧ кузьта ног и вомӧн ног. Учитель кежис ю берегланьыс. Кок улас дзуртысь лымйыс быттьӧ дзерӧдчис, ӧтарӧ лӧвтіс: Ле-на, Ле-на. Сувтіс сійӧ жӧ паськыд вожъяса коз пу дорас, кӧні окасьлісны. Тӧвся унмӧ вӧйтчӧм пуяс сулалісны зумыша, сьӧкыд лым туктаяс личкисны пожӧм-козъяслысь лапъяссӧ. Ӧтарӧ сэзьдіс, кодзувъясӧн ловзис енэжыс, ӧзтіс уна рӧма пӧнар-светофоръяссӧ Утка туй. Ёвкмуні сьӧлӧмыс Александр Сергеевичлӧн восьса синъяса енэжлань видзӧдіг. И асьсӧ кыліс шудаӧн, мый сылы мойвиліс укваса Елена Прекрасная, кодкӧд вӧлі зэв гажа да лӧсьыд. Тайӧ гажа кадыс кыссис буретш сы дыра, мыйта индылӧма Енмыс ныла-зонмалӧн олӧмын. А вӧлі кӧ мӧд ног? Сэк эськӧ, тӧдӧмысь, эз татшӧм мичаа помась налӧн ӧта-мӧднысӧ радейтӧмыс.

Син кольмымӧныс видзӧдіс Александр Сергеевич ловъя енэжлань, мичаа думайтіс Лена йылысь. Эз, эз жалит сійӧ Ленаӧс, нинӧмысь вӧлі жалитнысӧ, ӧд том ань аддзысис верӧсыскӧд, сэсся и, быдмӧ ӧтувъя нывка — Оксана. Лена, тыдалӧ, эз дугдыв радейтны ассьыс верӧссӧ, Оксаналысь батьсӧ, кӧть и сизим во чӧжтӧ эз ов манакиня моз. Попвасев эз кывлы Ленасянь верӧссӧ мыйыськӧ кӧритӧм либӧ омӧльтӧм, мӧдарӧ на, висьтасьліс, радейтлі пӧ. Кымын ёнджыка думайтіс воштӧм ань йывсьыс, сымын ёнджыка чужис кӧсйӧм, мед эськӧ паныдасьлас на сэтшӧм ныв, коді мыйӧнкӧ да муніс Леналань — эз сӧмын ортсы мыгӧрнас, но и пытшкӧсса аслыспӧлӧслуннас. Том нывбабалысь пытшкӧслунсӧ Попвасев помӧдз сідз эз и гӧгӧрво. Гашкӧ, тайӧ гӧгӧрвотӧмлунас и вӧлі Леналӧн мичлуныс да?

Ленакӧд кутчысьлӧмыс да пыр кежлӧ торъялӧмыс ылыстіс Александр Сергеевичлысь гӧтрасьӧм йылысь мӧвпъяссӧ. Сылы сӧмын на матысмӧ кызь куим ар. О, кутшӧм на том!

5

Ныр улын велӧдчысьяслӧн тӧвся каникулъяс. Выль во водзвывса руыс ясыда тӧдчис уквасалӧн олӧмын. Уна рӧма чачаясӧн югзисны лавка витринаяс, уличаяс. Каршӧрса медпаськыд эрд вылӧ, а сідзжӧ челядьлы паркӧ сувтӧдісны электролампаясӧн баситӧм джуджыд козъяс, на гӧгӧр лымйысь сизьдӧм Кӧдзыд-пӧль да Лым-ныв, коми пармаын олысь зверъяслӧн мыгӧръяс, йизьӧдӧм исласянінъяс. Кылӧны нывкаяслӧн да зонкаяслӧн лэчыд гӧлӧсъяс. Пӧжалуй, джуджыд лым толаяса да турдӧм пуяса Выль во пасйӧм — быд мортлӧн олӧмын медъюгыд гажыс. Кутан кутшӧмкӧ лача, мый выль воыс лоӧ шудаджык важ во сертиыс. Бур на, кор эм татшӧм лачаыс. Александр Сергеевич ветліс пошта вылӧ, вартіс Шордінӧ мамыслӧн ним вылӧ телеграмма — сюрс ӧкмыссё квайтымын коймӧд воӧн чолӧмаліс Прокӧ Лидаӧс да Конюхов Митрейӧс, мӧд телеграммаӧн бур сиӧмъяс мӧдӧдіс Давпомӧ чой-вокыслы — Сергей Ниналы да Сергей Зосьлы (и сиктсаяс, и посёлоксаяс Зосима воксӧ ичӧтсяньыс шулісны Зосьӧн).

— Ме тӧда сійӧ керкасӧ, кӧні ті оланныд, — шуис поштаса уджалысь — шыльыд чужӧмбана, сьӧд синъяса, посни чикыльӧн кудритӧм сьӧд юрсиа том нывбаба, кор телеграммаысь казяліс Попвасевлысь укваса адрессӧ. — Сэні менам пӧдруга олӧ.

— Коді? — юаліс учитель.

— Раиса Ануфриева.

— Тӧда. Волысям ӧта-мӧд ордӧ.

— Кыдзи волысянныд? Сылӧн жӧник эм.

— Колана книгаяс мен вайлывлӧ.

— Кӧні эськӧ уджаланныд?

— Учитель ме, велӧда школаын. Рая ордӧ пыравлывла телевизор видзӧдны. Бур ёртъяс ми сыкӧд.

— А ми бур пӧдругаяс.

Александр Сергеевич мынтысис телеграммаясысь, ылыстчыліс нин ӧшинь дорсьыс, но бергӧдчылӧмӧн юаліс:

— Приветсӧ висьтавны Раяыдлы?

— Висьталӧй.

— А кыдзи тіянӧс шуӧны?

— Роза.

— О, дзоридз ним. Матысмысь Выль воӧн, Роза!

— Тіянӧс сідзи жӧ.

Попвасевӧс выль вося паныда рытӧ пукавны корис ас ордас историк Валентин Алексеевич. Корисны и Репин гозъя, кодъяскӧд лун-мӧд сайын аддзысьліс кинотеатрын. Лоӧ кӧ гажтӧм, эм кытчӧ ветлыны. Пыр на сьӧкыда эскӧ, мый сэсся некор нин оз аддзыв Елена Прекраснаяӧс. Водас да, син водзас сувтӧ Елена, сы йылысь думъясӧн и унмовсьӧ. Мед ӧдйӧджык вунӧдны, колӧ регыдджык лӧсьӧдны выль мусукӧс. Студенталігас Попвасев гӧгӧрвоис, мый карад олігӧн нывъясыдкӧд тӧдмасьнытӧ абу нин и сэтшӧм сьӧкыд. И кымын водзӧ, сымын ёнджыка содіс нывъяс дінӧ матыстчан сямлуныс: лоис збойджыкӧн, и сэк жӧ, вежавидзысьӧн. Бура помнитӧ сійӧ здукъяссӧ, кор Валера Поповкӧд тӧдмасисны Шордін школаын велӧдчысьяскӧд — Альбина Огнёвакӧд да Зина Шаньгинакӧд. Усьлывлӧ дум вылас Альбинаыс: медводдза мусукыд медъюгыд казьтылӧмӧн и олӧ паметяс. Вермис кӧ сэки ныла-зонмалӧн челядь руыс, Альбина эськӧ некор эз ло ветврачӧн, Ӧльӧксан — учительӧн. Ӧтсяма да гажтӧм эськӧ вӧлі олӧмныс, гашкӧ и, юксьӧмӧдз на воисны. Гашкӧ, Альбинаыс оз жӧ и скӧрав Ӧльӧксан вылас да, кӧть и мисьтӧма эновтіс нывсӧ. Дас сизим арӧснад нӧ кутшӧм на гозйӧдчӧм? Ышмылӧм да и ставыс сэкся кутчысьлӧмныс, верстьӧ олӧмӧ медводдза воськовныс. Оз каитчы Ӧльӧксан, и оз жалит, мый сійӧ оз новлы Альбинаӧн вурӧм дӧрӧм-гач.

Укваӧ локтӧм водзвылын Попвасев паныдасьліс Альбинакӧд, вель дыр варовитісны ӧттор-мӧдтор йылысь. Батьсӧ, Мефодий Аристарховичӧс, во сайын вуджӧдӧмаӧсь «Шордінлес» комбинатӧ и веськӧдлӧ профсоюзнӧй комитетӧн; мамыс, Ангелина Арсентьевна, уджалӧ шӧр больничаын. Ныв дивитіс зонмӧс, абу вӧзйысьӧма ас районса школаӧ да. Огнёва донъяліс татшӧмторсӧ ас ногыс: Ӧльӧксаныс быттьӧкӧ пышйӧ Альбинаысь.

— Тӧдан, Саша, кодкӧлун менӧ корлісны райкомӧ. Ыджыд чин меным вӧзйӧны, — ошйысис Огнёва. И таӧн, тӧдӧмысь, кӧсйис чуймӧдны Ӧльӧксан Попвасевӧс.

— Кутшӧмӧс?

— Районса главветврачным пенсия вылӧ петӧ. Сы местаӧ менӧ корӧны, но колӧ пӧ пырны партияӧ.

— Да, мед лоны ыджыд чинаӧн, колӧ лоны коммунистӧн. Тшӧктӧны кӧ, пыр дай. Лоан коммунизм стрӧитысьяслӧн медводдза радын.

— Сералан?

— Ог. Хрущёвлӧн кывъяс серти, кызь во мысти шордінсаяс кутасны овны коммунизмын.

— Оз сӧмын шордінсаяс, но и став сӧветскӧй йӧзыс.

— Ме эска Енлы, а ог коммунистъяслы, та вӧсна и партияӧ пырны матыса кадӧ ог кӧсйы. Кӧсъя лоны прӧстӧ бур учительӧн.

— Укваас он-ӧ барышня радиыд мун? — телепит лои юавны Альбиналы.

— Ме сэні вӧвлі практика вылын, сы вӧсна и вӧзйыси сэтчӧ. Менам гӧрд диплом, пыдди пуктісны корӧмӧс.

— Бур туй нӧсь, Александр Сергеевич, — шуис Альбина, зонланьӧ радейтана синъясӧн видзӧдіг. — А метӧ чайтлі, мися, Ӧльӧксан Попвасев нэм помӧдз кутас висьтавлыны мен кодзувъяс йылысь мича легендаяс.

— Код тӧдас, гашкӧ и, воас на сійӧ кадыс. Миян ставыс на водзын. — Попвасев, эз вермы кутчысьнысӧ да, топӧдыштліс нылӧс, окыштіс бан боксӧ.

— Тэа-меалӧн, тыдалӧ, ставыс нин кольӧма, Валера другыд менӧ коралӧ.

— Тӧда. Тӧрыт ми кладбище вылӧ ветлім, колхозса «газикнас» нуліс. Радейтӧ тэнӧ Валераыд... Ме абу шань морт, сы вӧсна и эг кӧсйы тшыкӧдны тэнсьыд олӧмтӧ...

Унатор усьлӧ дум вылас Александр Сергеевичлы тыртӧм патераын ӧткӧн пукалігад. Век жӧ, лӧсьыд, кор абу гӧтыр ни котыр, ӧти кывйӧн кӧ: тыр вӧля, сӧмын оз ков сетчыны юӧмлы-а. Студенталігас вот куритчыны велаліс, а садь воштытӧдзыс эз на юлы. Чӧжыштас сьӧм и телевизор ньӧбас, сэк оз кут йӧз ордӧ быд рыт мунны. Прокӧ Лида ӧлӧдіс ассьыс кагасӧ: деньгасьыд кӧ пӧ дзескалан, юӧрт; мӧдӧда пӧ мамыс. Сталинӧс мавзолейысь петкӧдӧм бӧрын Шордінын «Сталинеч» пыдди лоис «Югӧр» колхоз. Во-мӧд нин шордінса крестьяналы мынтысьӧны сьӧмӧн. Прокӧ Лида, коді нёль во и велӧдчыліс, удждонсӧ босьтӧ оз этшаджык Ӧльӧксаныс серти, кӧть и дас вит во велӧдчис ичӧт пиыс. Попвасевлӧн абу некутшӧм каета аслыс татшӧм профессиясӧ бӧрйӧмысь, радейтӧ челядькӧд уджавны. Усьлывлӧ дум вылас Шордіныс, но оз гажтӧмтчы. Еленаыскӧд тӧдмасьлӧмыс зэв на и кивыв лоис, эз и казявлы, кадыс лэбовтіс да — час-мӧд мысти Выль во нин.

Учитель пасьталіс неважӧн ньӧбӧм костюмсӧ. Пинжак морӧсас пысаліс институт помалан ромбиксӧ. Жалитіс, татшӧм паськӧмнас эз аддзыв сійӧс Ленаыс. Нывъясӧс, кодъяскӧд тӧдмасьліс студенталігас Сыктывкарын, мыйлакӧ ӧдйӧ вунӧдіс. Бур, некодкӧд эз гӧтрась велӧдчигас да. Вӧлӧмкӧ, уна ныв мусмылӧ мортыдлы, и коркӧ, воас кадыс да, на пиысь ӧти мойвиас Сергей Ӧльӧксанлы гӧтыр вылӧ. Ленакӧд гӧтрасьны ыззьылӧмыс эз артмы, сідзкӧ, енъяслӧн цар Зевс моз дыр на кутас бӧрйысьны, корсьны сьӧлӧмыслы лӧсялана Гераӧс. Оз кут ӧтнас рытйысьны гортас, ветлас Валентин Алексеевич ордӧ, лэптас тост, мед Кӧч воыс лоас шудаӧн да няня-солаӧн. А ӧнія Тигр воыс Александр Сергеевичлы лои паметяс коляна: медводз-кӧ, босьтіс школаын велӧдысьлысь диплом; мӧд-кӧ, тайкӧ эз гӧтрась.

Кык вежон сайын ньӧблӧм шампанскӧйыс, кодӧс кӧсйис юны Ленакӧд корасян здукъясас, пыр на вӧрзьӧдлытӧм. Сійӧс и нуас сьӧрсьыс гӧстинеч пыдди. Гашкӧ, водзджык пыравны библиотекар Рая ордӧ и чолӧмавны пуксьысь Выль воӧн? Али абу лӧсьыд, вермас чайтны ас дінас сибӧдчӧмӧн? Ладнӧ, аски чолӧмалас. Суседыс, Зильбергыс, кытчӧкӧ ӧнтай нин муніс, кинысӧ топӧдлӧмӧн ӧта-мӧдыслы став бурсӧ сиисны.

Александр Сергеевич вӧлі нин пальтоа, кор кодкӧ тотшнитіс ӧдзӧсас.

— Да, пырӧй, — сетіс гӧлӧссӧ учитель.

— Позьӧ, Александр Сергеевич? — киас небӧга, пырис библиотекар. — Вайи тіянлы выль книга китайскӧй гороскоп йылысь. Лӧсялӧ?

— Дерт жӧ. Пасибӧ.

— Ме кора тіянӧс, Александр Сергеевич, ас ордӧ пасйыны Выль во.

— А друг кӧ Новосёловыд локтас? Сёрӧнтӧ аддзас да...

— Оз лок. Чолӧмалана открытка мӧдӧдӧма.

— Аттьӧ, Рая. — Попвасев думыштчис: «Кокни этша али мый тайӧ том аньыс? Ошйысьӧ аслас жӧникӧн, а менӧ корӧ вой кежлӧ...» — Гашкӧ, абу лӧсьыд да?

— Мый абу лӧсьыд?

— Кыдзи и шуны тэн? Ӧтлаын Выль во пасйӧмтӧ казявласны да, жӧникыдлы кывсяс.

— Кывсяс кӧ, ёнджыка радейтны кутас менӧ.

— Овлӧ али мый сідзсӧ?

— Олӧмад быдтор овлӧ. Мӧдім.

— Ме эськӧ Валентин Алексеевич ордӧ лӧсьӧдчылі да. Ӧти школаын велӧдам, историк сійӧ, Зубарь овыс.

— Ой, зэв шань морт Валентин Алексеевичыд, уквасаыд быдӧн сійӧс тӧдӧ, частӧ волывлӧ миян библиотекаӧ.

— Аттӧ пиӧ, пола мыйыськӧ, — веськыда висьтасис Попвасев. Быть ӧд пов Леналӧн верӧслысь, Кононовыслысь, балда ыджда кулаксӧ аддзылӧм бӧрад.

— Мекӧд тэн нинӧмысь повнысӧ, — нюм пыр шуис Рая, «мекӧдсӧ» тӧдчӧдӧмӧн. — Петам, он кут каитчыны. Помнитан, мый шуліс Николай Островский? Быд мортлӧн пӧ ӧти олӧм, и колӧ овны сідз, мед эз вӧв жаль кулӧм бӧраным.

— Сійӧтӧ сідз эськӧ да, — нюз нырсӧ тільыштіс учитель.

— Вунӧд Ленатӧ, и ог кутӧй казьтывны сійӧс. Ладнӧ?

Попвасев некыдз эз гӧгӧрво Раялысь асныралӧмсӧ. Мыйла тайӧ ичӧтик тушаа, варов аньыслы сэтшӧма ковмӧма буретш да Александр Сергеевичыс? Ӧнӧдз татшӧмторсӧ нывсянь эз казявлы. Петавлӧ корсюрӧ видзӧдны телевизор, но вой кежлад эз на кольччыв, чой дінӧ моз и пыравлӧ. Оз сайласьӧмӧн волывлы Попвасев ордӧ и ачыс Раяыс.

Збыльысь, збойӧсь татчӧс нывъясыд. Со тай, быд подъездӧ то пырӧны, то петӧны ки на ки кутчысьӧм ныла-зонмаяс. Гӧлӧсаныс тӧдчӧ Выль во водзвывса кыпыдлун. Рая бӧрысь мегӧ моз тринксьӧдіс Попвасев, киас кутіс эсійӧ шудтӧм шампанскӧйсӧ. Кайисны мӧд судтаӧ. Шуйгавыв комнатаас овліс Лена, водзынджык веськыдвыв жырйыс Раялӧн.

— Леналӧн патераыс ӧні пустуйтӧ? — юаліс учитель.

— Карад пуста квартираыд оз овлы. Ме жӧ шуи, вунӧдны, мися, колӧ Ленатӧ. — Кӧзяйка кинас йӧткыштӧмӧн, ключтӧг восьтіс комната ӧдзӧссӧ.

Сыръя дора абажурсянь (ӧшаліс дзик жӧ сэтшӧм, кутшӧм и Леналӧн комнатаын) разаліс лажмыдик би югӧр. Ӧшиньсянь шуйга пельӧсын, бӧра улӧс вылын кусліс да ӧзйыліс ичӧтик ёлка. Мӧд пельӧсын телевизор, экран вылын тыдалісны йӧктысь челядь — тадзи чолӧмалісны Выль воӧн бать-мамнысӧ. Москвасянь передачаяс эз на тыдавны, а Сыктывкарын эз на вӧв и студияыс.

— Бур рыт, — занавесалӧм вежӧс сайысь петіс кузиник да вӧсньыдик, еджыд оборкиа сьӧд платтьӧа нывбаба, видзӧдӧмпыръяысь том на.

— Бур рыт, — виччысьтӧмысла шай-паймуніс Попвасев.

— Тӧдмасьӧй, — шыасис Рая. — Тайӧ менам пӧдруга Роза, а тайӧ — менам бур ёрт, учитель. Александр Сергеевич, позьӧ тэнӧ шуны Сашаӧн?

— Школьникъяслы ме Александр Сергеевич, а тіянлы прӧстӧ Александр, либӧ, кокниджык, Саша.

— Личӧдчы, Саша. Восьтам форточкасӧ и верман куритчыны. Менам Новосёлов сідзи тшынасьлӧ.

— Бур рыт, Роза. С наступающим, — юрсӧ копыртыштлӧмӧн роч сорӧн выльысь видзаасис Попвасев. — Помнитан менӧ?

— Пошта вылад волысьыд уна, но тэнӧ помнита, висьтасин, волысям пӧ Раякӧд да.

— А тэ, пӧдруга, и думыштін, кӧнкӧ: выль другӧс пӧ кӧвъялӧма Раиса Ануфриева.

— Ог соссьы, сідзи и думышті.

— Ме ассьым студентӧс некодӧн ог веж.

— А Новосёловыд кӧ эновтас? Рыжӧй зонъясыд пӧ ой-ой пӧръясьысьӧсь.

— Кысь тӧдан, мый рыжӧйясыс сэтшӧмӧсь? — пызан дасьтігмоз варовитісны аньяс. — Тэнӧ кодкӧ эновтліс али мый?

Попвасев сулаліс ӧшинь дорын, восьса форточкаӧ пӧлялӧмӧн куритчис.

— Ме рыжӧйястӧ ог радейт, ме ачым сьӧд и радейта сьӧдъясӧс, — син пӧвсӧ куньтыртлӧмӧн пӧдругаыслы мигнитіс Роза.

— А ме вот рыжӧйӧс радейта. Менам Новосёловыд дӧла бипур кодь югыд да пӧсь. Шутита, выль вося шмонь тайӧ.

— Шутит кӧть эн, а сьӧд ручтӧ вылӧджык донъялӧны гӧрд ручтӧ серти, — кывкӧрталіс Роза.

Попвасев чӧв оліс, видзӧдіс уна биясӧн востымасьысь ывлаӧ. Тыдалӧ, думайтіс Лена йылысь, код йылысь колӧ вунӧдны, но некыдз оз вермы.

— Александр Сергеевич, мыйкӧ тай абу весел, ноко, пуксьы пызан саяс, — корис Рая. — Талун колӧ сӧмын гажӧдчыны, бура коллявны важ восӧ и кыпыда пасйыны выльсӧ.

— Сӧмын сідз! — тӧдчӧдіс Роза. — Со, кыланныд, йӧзыс быдлаын нин гажӧдчӧны, сьылӧны-йӧктӧны.

Телевизор пыр сетісны укваса бӧръя юӧръяс, лыддьӧдлісны, кутшӧм коллективъяс медбура тыртісны тавося планъяс, сэсся карса поэтъяс кутісны лыддьыны кывбуръяс войвыв му йылысь, партия да коммунизм йылысь. Сэк, кор заводитчис мультфильм, телевизорсӧ кусӧдісны, гораммӧдісны радио.

— Саша, мужик морт, ло кӧзяин пыдди. Кисьтав шог пальӧдан водкасӧ, — шуис Рая. Сійӧ абу тшӧтшӧдӧма ни кудритӧма руд юрсисӧ, а кыӧма ӧти кыз кӧсаӧ. Бан бокъясас кыптыштӧма вирыс, банйыштӧм сӧчӧн кодьӧсь.

— Кутшӧм нин сэтшӧм шог тэнӧ суис, — чӧвтіс Роза. — Лучшӧ вай юыштам да сьылыштам. Медводдза тостсӧ шуны кыв сетам Сашалы.

— Мен кӧ и мен, — кыпӧдіс тыра румкасӧ Попвасев. — Сё ей бог, мен нимкодь, мый пукала ӧти пызан сайын татшӧм мича да шань нывъяскӧд. Тіян вӧсна, миян ёртасьӧм вӧсна! Кыкнанныдлы сиа бур жӧникъясӧс!

— О-о, та вӧсна ковмас юны пыдӧсӧдзыс, — вом тырнас нюммуніс Роза, тыдовтчылісны сакар кодь еджыд пиньяс. — Раялӧн эм нин жӧникыс, а меным вот корсьны на ковмас. — Ныв, тыдалӧ, сетіс тӧдны, мый сылӧн ӧні некод абу. Сы вӧсна и пукалӧ тані, пӧдругаыслӧн пызан сайын, кутшӧмкӧ тӧдтӧм зонкӧд воча. Медводдза румка бӧрас и алӧймыштіс Розалӧн мугов чужӧмбаныс. И эз кутны нюжӧдчыны, мед пӧ ог кольӧй син пӧлаӧн, тотшнитчисны да юисны мӧд румкаӧн. Вӧлі мый исыштны и ньылыштны.

Рая кызӧктыштіс, шуис:

— А ӧні заводитам концерт. Кывзӧй «Рӧднӧй Печора вылын» сьыланкыв. Сьылӧ Раиса Ануфриева.

Ой тэ, лӧнь да шоныд вой,

Бакенъяслӧн бияс.

Мырддис сьӧлӧмлысь покой

Лӧз Печора миян.

Керӧс йылын ворсӧ гудӧк,

Кывтӧ ылӧ мелі шы.

Бакен ӧзталысь зэв шуда,

Орччӧн пукалӧ кор ныв.

Припевсӧ сьылӧм бӧрын пӧдругасӧ торкис Роза:

— Рай, тані абу бакен ӧзталысьыс. Вай мыйкӧ мӧдтор сьылам, куим гӧлӧсӧн.

— Сыктывкарын культпросветшколаын велӧдчигӧн тайӧ песнясӧ сьывлім быд концерт дырйи.

— Культпросветучилище помавлін? — юаліс Саша.

— Да, помавлі. Ӧні училищеӧн шусьӧ, а водзті шусьыліс школаӧн.

— Ми ӧти и сійӧ жӧ кадӧ Раякӧд велӧдчим карад. Ме сӧмын воӧн сёрӧнджык помалі.

— Сійӧ жӧ училищесӧ?

— Эг. Менам специальностьӧй бухгалтер, стӧчджыка кӧ, бухгалтер-экономист.

— Розаыдлӧн батьыс ыджыд начальник, горкомын уджалӧ, — пӧдругаыслысь донсӧ лэптӧм ради ли мый ли, казьтыштіс Рая. — Кӧсъяс кӧ, Розаыд любӧй удж вылӧ вермас инасьны.

— Менсьым и тан мускӧс оз зырт. Вайӧ вежамӧй сёрнинымӧс. Час колис Выль воӧдз, ой, кутшӧм ӧдйӧ кольӧны важ воыслӧн бӧръя здукъясыс. Сьылыштам али мый? Саша, кутшӧм тэнад медрадейтана сьыланкывйыд?

— «Подмосковные вечера», — дыр думайттӧг вочавидзис учитель.

— Босьтім, — шуис Рая, и куимнанныс босьтчисны сьывны:

Не слышны в саду даже шорохи,

Всё здесь замерло до утра.

Если б знали вы, как мне дороги

Подмосковные вечера.

.........................................

Сьыланкыв помасьӧм бӧрын ставныс клопайтісны.

— Кывлі да, тайӧ сьыланкывсӧ пӧ сьылӧны весиг Африкаса странаясын, — шуис Рая.

— Тайӧ да нӧшта некымын сьыланкывйысь композиторыслы сетісны Ленинскӧй премия, — чуйдіс учитель. — Коді композиторыс? Соловьёв-Седой. Уна сылӧн мича сьыланкывйыс.

— А ӧні вайӧ сьыламӧй менсьым медрадейтанасӧ, — вӧзйис Роза, ачыс жӧ и паніс сэсся:

Огней так много золотых

На улицах Саратова.

Парней так много холостых,

А я люблю женатого.

.........................................

И бара клопайтісны.

— Тэа-меа, Рая, гӧтыра мужикъястӧ эськӧ эгӧ на радейтлӧй да.

— Код тӧдас, мый на водзӧ лоас. Гашкӧ-й, воас кад да, и мырддям на кодлыськӧ верӧссӧ. Саша, ӧзты папиростӧ, веж сынӧд русӧ, а то Новосёловысь гажӧй бырӧма.

Попвасев куритчис. Тшынсӧ кӧть и пӧляліс форточкаӧ, комнатаын мӧвкъяліс табак дук.

— Колис сьывтӧм менам радейтана песьняӧй. Вевъялам на сьывны во помасьтӧдзыс? — майшасьыштіс Рая.

— Вевъялам, — киас новлан часі вылӧ видзӧдліс Саша. — Кызь минут на.

И куим ныла-зонма куим гӧлӧсӧн нюжӧдісны:

Бур батькӧд-мамкӧд олӧм

Оз некор менам вун.

Ме сэки шог эг тӧдлы,

Эг аддзыв гажтӧм лун.

.........................................

— Тайӧ, надейнӧ, абу сӧмын менам, а став коми войтырыслӧн медрадейтана сьыланкывйыс, — висьтасис Рая. — А кутшӧм лӧсьыда сьылӧ «Бур батькӧд-мамкӧд олӧмтӧ» Валентина Есева! Миян училищеын выступайтліс Есеваыд, верӧсыскӧд, Мастеницаыскӧд, волісны.

— Есеватӧ тӧдӧны Коми мулӧн быд пельӧсын. Ме велӧдчи на школаын, кор филармонияса артистъяс волісны Шордінӧ. А студенталігӧн частӧ ветлывлі концертъяс да спектакльяс вылад, унаысь и бесплатнӧ.

— Кыдзи бесплатнӧ? — эз эскыны нывъяс.

— Ӧти студент, менам земляк, вузавліс театръясӧ билетъяс. Сійӧ и пыртӧ вӧлі. Выльӧн петкӧдлан коми спектакльястӧ, навернӧ, ставсӧ видзӧді — «Сиктса рытъяс», «Сизимӧд председатель», «Льӧм пу дорын аддзысьлӧмъяс...».

— Саша, тэ кыв да литература велӧдан? — юаліс Роза.

— Физик-математик ме.

— А вот коми кывтӧ велӧдӧмыд кутіс кусны, — шуис Рая. — Рочмыны кутіс школаад велӧдӧмыд.

Раяӧн шуӧм кывъясын уна вӧлі збыльыс. Квайтымын вояс заводитчигӧн и кутіс чинны лыдыс школаяслӧн, кӧні велӧдісны комиӧн. А ставыс пансис сюрс ӧкмыссё ветымын кӧкъямысӧд воын, кор вӧлі примитӧма школаяс йылысь Закон. Сы серти бать-мамлы сетісны вӧля, кутшӧм кыв вылын велӧдны ассьыныс челядьсӧ. Коми национальнӧй школалы лои вӧчӧма некор бурдлытӧм дой. Законсӧ быд ногыс ошкисны Коми республикаӧн веськӧдлысьяс — обкомса, совминса, президиумса гырысь и посни чиновникъяс, депутатъяс. Чина йӧз, кодъяс коркӧ чужлісны коми сикт-грездъясын, велӧдчылісны коми школаясын, кутісны кедзовтны чужан кывсӧ. Вылын юра, партбилета коми чиновникъяс тшапмисны сыметь, мый весиг роч кывсӧ гӧгӧрвотӧм коми йӧз пӧвстын найӧ сёрнитлісны рочӧн. Рочӧ пӧрана висьӧмыс вуджан висьӧм моз паськаліс и районъясӧ.

— Да, вермас лоны, миян челядьлӧн челядьыс пӧль-пӧчыслысь кывсӧ ӧдвакӧ нин кутасны тӧдны. Но сэтчӧдз колӧ на овны... — Попвасев видзӧдліс часі вылас, гораммӧдіс радио. — Рая, шампанскӧйыдлы тайӧ румкаясыд ичӧтӧсь, эм кӧ, вай гырысьджыкӧс.

«Бом, бом, бом!.. — кучкалісны Кремль башняса курантъяс. Попвасев личӧдіс ыджыд, пемыд сулея голиысь гартола сутугасӧ, и еджыд быгъя ру косьӧбтіс сулея вомысь. Сӧветскӧй Союзлӧн гимн шы улын тотшнитчисны, чолӧмалісны ӧта-мӧднысӧ Выль воӧн, и юисны. Пуксис му вылӧ сюрс ӧкмыссё квайтымын коймӧд во — китайса гороскоп серти Кӧч (Кролик) во.

Том йӧз шоныда пасьтасисны и мунісны карса медшӧр, медмича ёлка дорӧ. Йӧзыс сэн сы мында, весиг некытчӧ усьны енэжса кодзулыслы. Верстьӧ и посни, быдса семьяясӧн, гажӧдчисны выль вося войӧ; сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, оръявлытӧг ислалісны йи чойяс йывсянь. Ӧта-мӧд бердас кутчысьӧмӧн некымынысь исковтісны и Рая, Роза да Саша. Унаӧн, вильыдысла, эз вермыны сулавны кок йылас, жмоткысьлісны мыш вылас либӧ бек вылас. Ёлкадорса паськыд эрдыс югъяліс-пӧртмасис, гораліс гажӧдчысьяслӧн гӧлӧсъясӧн.

Роза оліс кар шӧрас, вит судтаа кирпич керкаын бать-мамыскӧд, кытчӧдз и колльӧдісны сійӧс Рая да Саша. Роза, чайтӧмысь, кӧсйис, мед сійӧс колльӧдіс сӧмын Саша, но эз вӧв лӧсьыд Раяӧс кольны ӧтнассӧ.

— Он каитчы Выль вотӧ миянкӧд пасйӧмысь? — гортланьыс локтігӧн нин юаліс Рая.

— Ог. Пасибӧ корлӧмсьыд. Зэв на и гажа вӧлі.

— Матысяньджык эськӧ тӧдмасин Розаыскӧд; шань ныв, кӧть и ыджыд начальниклӧн.

— Казялі, абу тшапитчысь.

— Ленатӧ вунӧдін нин?

Попвасев пырсӧ эз вочавидз. Сылӧн вӧлі дум ӧтувтчыны Ленакӧд и выль вося каникулъяс дырйи ӧтлаын лэбзьывны Шордінӧ, тӧдмӧдны гортсаяссӧ аслас гӧтыркӧд. Но кӧсйӧмыс эз збыльмы и каникулсӧ кутас коллявны Укваын.

— Эг, эг вунӧд.

— Дивӧ тай. Ленаыс тэнад медводдза али мый?

— Вӧлі кӧ медводдза, вунӧді эськӧ.

— Розаыд Ленасьыд абу омӧльджык.

— Ог бара-й тӧд.

— Кыдз он тӧд? Гӧтрасян кӧ Розаыдкӧд, тесьтыд тіянлы пыр и аддзас бур патератӧ.

— Ме кӧ нӧ ачым ог ков Розаыслы, сэки мый?

— Колан. Мен сійӧ вашнитіс: кажитчӧмыд.

— Патера радиыд ме ог гӧтрась. И сідз на сетасны ӧти жыръятӧ, кӧсйысисны. Велӧдысьяслы пӧ быдса керка лэптӧны.

— Аддзылі, гижлісны газетын. Кӧн ӧні олам, регыд разясны. Сы местаӧ пӧ стрӧитасны уна судтаа выль олан керка. Ставнымлы, кодъясӧс гижӧдӧма ӧнія общежиттьӧас, сетасны квартираяс. Мен ӧдйӧджык колӧ ас дінӧ гижӧдны Новосёловӧс. А пропишитасны сӧмын сэк, кор лоас мен верӧсӧн. Сэк позьӧ виччысьны кык жыръя квартира.

— Лыддьывлі газетысь да, Укваын моз ёнасӧ пӧ некӧн оз стрӧитчыны. Лоасны пӧ олан керкаяса быдса микрорайонъяс. Ёна быдмас-паськалас Укваыд.

— Сӧвмысь, промышленнӧй кар. Уджалысь киыд пыр унджык и унджык ковмас. Воссьӧны выль училищеяс, культурнӧй да научнӧй учреждениеяс. Збыльысь, тыдалӧ, воам коммунизмад.

— Эскан?

— Эска, ме комсомолка. Эска ме партияыдлы. Большевикъяс кӧ вермисны вӧчны Октябрьскӧй революция, сідзкӧ и, коммунизмтӧ стрӧитасны. Дас ӧкмыс во нин и коли сійӧ шуда да югыд кадӧдзыс, — выль вося кыпыдлунӧн сёрнитіс Рая.

— А тэ тӧдан, кодъяс Укваыдлы подувсӧ пуктісны? А кодъяс стрӧитісны Воркута, Инта? А кодъяс нюжӧдісны медводдза кӧрт туйяс? Кодъяс восьтісны тані медводдза театръяс? Тэ думайтан, волісны миян Войвылӧ комсомолеч Павел Корчагин да большевик Жухрай коддьӧмъяс? Миян школаса историклӧн висьталӧм серти: лагерникъяс! А тэ шуан, коммунистъяс пӧ стрӧитасны коммунизм. ГУЛАГ-ыдлысь лагеръяссӧ Комиад помӧдзыс бырӧдӧмаӧсь сӧмын ветымын сизимӧд воын.

— Саша, ме кывлі жӧ та йылысь, унатор кывлі. Но ӧні олӧмыс дзик нин мӧд. Тэ ачыд аддзан, быдлаын тӧдчӧ йӧзыслӧн зэв ыджыд кыпыдлун. Весиг пӧ войвыв юяслысь визувсӧ бергӧдасны мӧдарӧ: Печора да Эжва кутасны кывтны Каспий мореӧ. Ыджыдсьыс-ыджыд стройка пансяс, збыльысь коммунистическӧй стройка.

— Тӧда, уна та йылысь гижӧны газетъясын и висьталӧны радио пыр. Миян районын ӧні уджалӧны геологъяс, геодезистъяс, гидрологъяс, топографъяс, буритчысьяс, а налӧн штабыс Шордінын. Индӧмаӧсь нин места, кӧні лоасны ыджыд плӧтина да гидроузел.

— Сиктсяньыс кӧнкӧ матын?

— Шордін кывтыд помын. Ме кӧть и абу «Гидропроект» институтса специалист, гӧгӧрвоа, мыйӧ вермас вайӧдны вӧр-ватӧ тшыкӧдӧмыс. Тайӧс весиг этша велӧдчӧм мамӧй гӧгӧрвоӧ, а учёнӧйяс гӧгӧрвоны оз кӧсйыны.

— Мед этшаджык лои лёкторйыс, сы вӧсна и нуӧдӧны экспедицияясыс корсьысян уджъяссӧ. Мен ас синъясӧн окота аддзывны тайӧ стройкасӧ. Юӧртасны кӧ ставсоюзса ударнӧй комсомольскӧй стройкаӧн, ми Новосёловкӧд медводдзаяс лыдын мунам сэтчӧ. Миян библиотека залын, карса том йӧз водзын сёрнитіс ӧти учёнӧй-геолог, коді уджавлӧма Куйбышевса да Киевса ГЭС-яс стрӧитанінын, Главнӧй Туркменскӧй, а сідзжӧ Войвыв Донбасс — Днепр — Кривӧй Рог каналъяс писькӧданінын, а ӧні веськӧдлӧ Печора вылын экспедицияӧн. И тӧдан, мый шуис? Тшӧктас кӧ пӧ партия, войвыв юяс лоӧ бергӧдӧма лунвылӧ! И тайӧ пӧ лоӧ коммунизм стрӧитӧмын медся яръюгыд лист бокӧн. — Рая сёрнитіс сьӧлӧмсяньыс да пӧся, и сылӧн варовлуныс ни ӧти эз дӧзмӧд Попвасевӧс. Найӧ восьлалісны орччӧн, ныв кутыштіс зонмӧс сойӧдыс дзик жӧ сідз, кыдзи неважӧн на кутыштліс Ленаыс. Сӧмын водзын тыдалысь ойбыртӧм паркыс, кӧні коркӧ гуляйтліс Ленакӧд, Сашалы кажитчис пемыдӧн да гажтӧмӧн.

— Молодеч тэ, Рая, мый веритан югыд аскиа лунӧ. Гашкӧ и, збыльысь коркӧ бергӧдасны юястӧ да, — эз кут вензьыны учитель, кӧть и дзик мӧд ног думайтіс.

— Бергӧдасны, Саша, бергӧдасны. Дай коммунизмыд абу мойд, а миян нэмся збыльтор. Та йылысь огӧ сӧмын тэа-меа сёрнитӧй, но и гижӧны писательяс да поэтъяс, тшӧтш и комияс. Стихъястӧ радейтан?

— Но, кыдз тэныд шуны, лыддьывла шоча, а кывзынытӧ кывза.

— Кывзы нӧсь:

Коммунизм! Тэ коркӧ вӧвлін мӧвпӧн,

Ӧні тэлань вайӧдӧ быд туй.

Коммунизм! Тэ мирӧн, шудӧн ӧвтан,

Коммунизмлань писькӧдам став ю.

Сӧстӧм ваӧн юктӧдам лӧз Каспий,

Лунвыв море лоас томсьыс-том.

Рӧдиналӧн карта вылӧ пасъям

Эжва бердса выль кар — Усть-Кулом.

Вына ГЭС-яс юяс вылӧ кыам,

Олӧмыслысь бергӧдам выль лист,

Эжвалӧн, Печоралӧн лӧнь гыяс

Сэтчӧ медым гижасны бур висьт.

Но, кыдз?

— Ме думысь, абу лёка сочинитӧмыд, лӧсялӧ кадыслы, кӧть и лозунгъясысь тэчӧма.

— Эг ме гиж. Аддзи «Войвыв кодзув» журналысь, ӧтчыд-мӧдысь лыддьӧм бӧрын и колис юрӧ. Сцена вывсянь концертъяс дырйи лыддьывла. Миян ӧд тані уна самодеятельнӧй коллективыд.

— Со, миян керка дорын мыйта том йӧзыс.

— Колльӧдчӧны ныла-зонмаясыд. А тэа-меалы, надейнӧ, кад прӧщайтчыны. Дерт, тэн эськӧ вӧлі гажаджык, колльӧдчинныд кӧ Розакӧд.

— Меным и тэкӧд зэв гажа.

— Эз кӧ вӧв студентӧй, Розаыдкӧд эськӧ эг тӧдмӧд. Но ме радейта Новосёловӧс, пӧттӧдз узя и гижа письмӧ, юӧрта жӧникӧйлы, кыдзи да кодъяскӧд коллялі важ во. Позьӧ кӧ, тэсянь да Розасянь мӧдӧда поклон! — тадзи Рая сетіс тӧдны, мый сійӧ абу шыбласьысь, абу гулящӧй ныв и унджыктор вылӧ Попвасевлы надейтчыны нинӧмла.

— Мый оз позьыс? Позьӧ, дерт.

— Розаыд шань ныв, верман и матысяньджык тӧдмасьны, — нӧшта ӧтчыд тӧдчӧдіс Рая, но мыйын петкӧдчӧ пӧдругаыслӧн шаньлуныс, сёрнинас эз паськӧдчы. Сэсся чатӧртыштліс юрсӧ и небыдика чупнитіс зонлысь бан боксӧ: — Новосёловӧс пыдди. Бура шойччы, вӧтав мича вӧтъяс, ме пыри.

— Ӧтчыд куритча да ме пыра жӧ.

6

Вӧскресенньӧ. Рӧштволы паныда рыт. Александр Сергеевич, столӧвӧйын нуръясьӧм бӧрын, лэччыліс гыӧрзьӧм пуяса паркӧ. Йирмӧг босьттӧдз сулаліс ю берегын, син кольмӧныс дзӧръяліс сэзь енэжлань, Утка туй пӧлӧнысь думсьыс корсяліс то ӧти, то мӧд кодзув чукӧръяс. Усьысь кодзувъясыс гылалісны кытчӧкӧ зэв матӧ, но тадзи сӧмын кажитчис. Каникул кадад кӧ школаясын чӧв-лӧнь, то челядьлӧн кыпыд гӧлӧсъяс кылӧны пионеръяслӧн да школьникъяслӧн дворецын, кӧні уджалӧны уна сикас кружокъяс — сьылысь-йӧктысьяслӧн, вышивайтчысьяслӧн, корабльяслысь да самолётъяслысь модель вӧчысьяслӧн, туясьысьяслӧн (следопытъяслӧн), интернациональнӧя ёртасьӧмлӧн, а вот том астрономъяслӧн абу на. Кольӧм лунъясӧ дворецӧ волігӧн дыр сёрнитіс Попвасев сэтчӧс директорыскӧд, Лилия Юрьевнакӧд, коді коркӧ Коми пединститут жӧ помавлӧма. Сэки и чуйдіс Александр Сергеевич котыртны том астрономъяслысь кружок, а занятиеяссӧ нуӧдысьнас вӧзйис асьсӧ. Лилия Юрьевна и збыльысь ӧзйис том учитель-физиклӧн тайӧ водзмӧстчӧмнас: босьта пӧ тӧд вылӧ и кута корны сьӧм колана приборъяс ньӧбӧм вылӧ. Попвасевӧс тшӧктіс дасьтыны список, кутшӧм приборъяс ковмасны медводз.

Александр Сергеевич пукаліс книгаясӧн тыр пызан сайын, мыйкӧ пасъяліс тетрадьӧ. Сійӧ тӧдіс, выль кружоксӧ котыртӧм вылӧ коляс вель уна кад, гашкӧ и, локтан арӧдз на нюжалас. Но кыдз-мый вермас, сідзи и кутас отсасьны Лилия Юрьевналы. Медводз-кӧ, директорлӧн кывъяс серти, колӧ дасьтыны рӧскодъяс смета: мед тӧдмасьны енэжса гусяторъясӧн, ковмасны подзорнӧй трубаяс, телескопъяс, бинокльяс, картаяс. Найӧс судзӧдӧм могысь ковмас шыӧдчыны карса веськӧдлысьяс дінӧ. Уквалӧн бюджетыс абу гӧль, челядьлы тані нинӧм оз жалитны. Вот и пасъялӧ Александр Сергеевич приборъяслысь нимъяссӧ. Оз юрсьыс пасъяв, а нырувса книгаысь, коді сідзи и шусьӧ — «Том астрономлы отсӧг вылӧ», кӧні индалӧма тшӧтш и приборъяслысь донсӧ. Дасьтас ставсӧ и нуас Лилия Юрьевналы. Лун-мӧд мысти и нуас, окота выльысь аддзысьлыны директорыскӧд. Окота, дерт, сэтшӧм бура да меліа комиӧн сёрнитіс аскӧдыс, Попвасевыскӧд да. Абу ӧд быть быд ань вылӧ любитчыны, зэв на и лӧсьыд, лоасны кӧ бур ёртъясӧн. Позьӧ ладмӧдчыны Лилия Юрьевнаыскӧд, сибыд морт сідзсӧ. Институт бӧрас во-мӧд уджалӧма комсомоллӧн горкомын, сэсянь и вуджӧдӧмаӧсь татчӧ челядьыслӧн дворецас, коймӧд во пӧ директорала. Сідзкӧ нӧсь, кымын арӧс Лилия Юрьевнаыслы? Ар витӧн и ыджыдджык Попвасевысь. А вот семья йывсьыс эз вевъяв висьтасьнысӧ. Верӧса, тыдалӧ. Эз кӧ вӧв верӧс сайын, веськыд нимтӧм чуняс эськӧ эз пысав зарни чунькытшсӧ. Мыйла эськӧ думайтсьӧ Лилия Юрьевна йывсьыс? Мед, думайтсьӧ кӧ. Век жӧ, лӧсьыд, кор эм код йылысь думайтны. Гажтӧм эськӧ вӧлі Александр Сергеевичлы, эз кӧ паныдасьны сы олан туй вылын эсійӧ Ленаыс, эсійӧ Раяыс, эсійӧ Розаыс, а ӧні со — Лилия Юрьевна. Школаас уна велӧдысь-нывбабаыс, эмӧсь и томъяс, и олӧмаджыкъяс, но найӧ, лун-лун орччӧнтӧ уджалігӧн, кажитчӧны ӧти пызан сайын пукалысь чойяс кодьӧн.

Югыд думъяс локтӧны Александр Сергеевичлы Исус Кристослӧн чужан лун водзвылын. Помнитӧ да, пӧчыс эз пуксьыв пызан сайӧ Ен-ӧбраз водзын пернапасасьтӧг. Ичӧтсяньыс, кор кутіс велӧдчыны школаын, пӧчыс велӧдіс Ӧльӧксанӧс лыддьыны молитваяс евангелиеысь. И кор внукыс юавліс, кӧні пӧ олӧны Енъясыс, мӧдыс вочавидзліс: ылын-ылын, вылын-вылын енэжас пӧ. Тыдалӧ, сэксянь и кутіс радейтны Ӧльӧксан Попвасев енэжсӧ да кодзувъяссӧ. И сідз, аски Дева Марияӧн Исус Кристосӧс чужтан лун — медыджыд ен праздникъясысь ӧти, кодӧс вичкоын служитысьяс шуӧны «став праздникъяслӧн мамӧн». Бур паметя физик-математик помнитӧ ӧти книгаысь гижӧд: Исус Кристос пӧ чужис мир артмӧм (му пуксьӧм) бӧрын вит сюрс витсё кӧкъямыс во мысти Иерусалимсянь неылын, Вифлеем карын. Чужис пӧ пещераын, кӧні пастукъяс видзисны скӧтлы турун да идзас. Ӧтиысь Ӧльӧксан юаліс: кӧні пӧ, мам, менӧ чужтін. Пывсянын пӧ, вочавидзис мамыс, чужин пӧ мольыд юраӧн, эз пӧ вӧв ни ӧти юрси сі. Александр Сергеевич ӧні сатшкис чунь помъяссӧ аслас сук кудриӧ и петіс нюмыс. Лӧсьыд думъяссӧ торкис ӧдзӧсӧ тотшнитӧм. Кӧзяин чеччис пызан сайысь, восьтіс ӧдзӧссӧ: порог сайын сулаліс... пух шалля, сьӧд руч ку воротника пальтоа нывбаба.

— Ро-роза! — виччысьтӧмысла падмыліс Попвасев. — Вай пыр, шонтысь.

— Кӧдздӧдіс, градус комын, гашкӧ и, унджык. Ме торки тэнӧ?

— Эн. Позьӧ тэнӧ пӧрччӧдны? — Попвасев босьтчис разявны том аньлысь, важ тӧдсалысь моз, пальто кизьяссӧ. — Рӧштвоса кӧдзыдъяс тайӧ.

— Ме тэныд, Саша, письмӧ вайи.

— Письмӧ?

— Да. Удж вылысь мунӧм водзвылын видзӧдлі «П» буква вылӧ воӧм письмӧяс. Менам ӧд овӧй Петрова, и аддзи сэсь ӧти конверт вылысь тэнсьыд ним-овтӧ да адрестӧ. Мися, босьта да нуа. Эг кӧ вай, аски эськӧ поштальон вайис. — Роза кыскис пальто зепсьыс письмӧсӧ, мыччис Сашалы, и лӧньыштіс сьӧлӧм чеччӧмыс. Письмӧ вайӧмыс быттьӧ и лоис Попвасев ордӧ локтан помканас.

— Мамӧсянь. Мамӧ радейтӧ мен гижнытӧ, ӧтарӧ велӧдӧ овны, видзчысьны лёк йӧзысь. — Восьтіс конвертсӧ, син пырыс нуӧдіс: «...Зарни пи тэ менам, мыйла-й мунін гортсяньыд сэтшӧм ылӧсӧ. Вӧлін кӧ гортын, мамыс эськӧ верді чӧскыд сёян-юанӧн. Колкозникъясыд зэв дӧвӧленӧсь, деньганад мынтысьӧны да. Вокыд Давпомсьыд вайис машинаӧн куим додь поткӧдлӧм пес. Гӧтырыскӧд найӧ олӧны зэв бура, Сергей пиныс быдмӧ енсыкӧд кодь. Чойыд лавкаад вузасьӧ, мужикыс вӧртӧ кыскалӧ, неважӧн районса газетад зятьӧс вӧлі снимайтӧмаӧсь планъяссӧ вевтыртӧмысь. Конюков Митьыдкӧд ми олам бура жӧ. Кольӧм арӧ кыйӧм черитӧ косьтылім да, быдса бӧчка на. Мӧд бӧчка тыр кынтӧм порсь яй. Мӧсным уна йӧла, нӧксьыс вӧча ас вый. Аттӧ пиӧ, мыйла и мунін Укваас. Гашкӧ, тэ сэні тшыг нисьӧ пӧт олан да. Дядьыд тэнӧ век жӧ казьтылӧ и жалитӧ. Эн скӧрав сы вылӧ, сійӧ зэв шань. Ӧні сійӧ колкоз мастерскӧяд текникатӧ дзоньталӧ, ӧттшӧтш и кузнечалӧ. Ме пермаад коньӧйяс дорын нокся. Пекла ичиньыд волывлӧ Плешев Митрей зятькӧд. Кык Митрей зэв дружнӧйӧсь, кӧть и векджык вензьӧны, ӧтарӧ политика йылысь сёрнитӧны. Ася Платоновна век тшӧктӧ привет тэныд гижны. Мед пӧ эськӧ укваса нывъясыд Ӧльӧксаныдлысь кудриа юрсӧ оз жӧ кольмӧдны, Шордінын пӧ со мыйта мича да шань гӧтырпуыс. Асялӧн нывъясыс, Вераыс да Надяыс, невестаяс нин, ангел кодь мичаникӧсь, кӧкъямысӧд классӧ ветлӧны. Виктор пиныс школаӧ жӧ котралӧ. Виччысим Выль во кежлӧ асьтӧ, а воис телеграмма. Конюков кокньыдик кӧрӧб вӧчис, кос чери пуктам сэтчӧ да посылка мӧдӧдам, гортад мед гуджгантор вомад вӧлі. Кос сёркниыд эм и, но сійӧс ог пуктӧй, дзӧлядырйиыд кос паренчатӧ ёна нёнявлін. Но, зарни пи, та вылын сэсся мамыс помала. Гиж письмӧтӧ. Ен мед видзас тэнӧ став лёкторсьыс. Тэнад мам Прокӧ Лиди да Митьӧ дядьыд. Январ сизимӧд лунӧ Рӧштво, водігад эн вунӧд пернапасасьны. Вӧч сідзи, кыдзи коркӧ велӧдліс пӧчыд».

Попвасев бӧр сюйис письмӧсӧ конвертас.

— Кыдз нин олӧны Шордінас? — юаліс Роза.

— Абу кулитчӧма. Жалитӧ мамӧ, тшыгъялӧмӧн менӧ чайтӧ да. Ме вед мамӧлӧн кагаыс.

— Мыйла эськӧ гортса школаад эн вӧзйысь?

— Сэн кӧ вӧлі, тэа-меа эськӧ некор эг аддзысьлӧй.

— Ӧні тай огӧ жӧ, вежон чӧжӧн эн и петкӧдчыв, кӧть и тӧдан, кӧні ме.

— Некымынысь ырыштчылі волыны, да эг лысьт. Думайтны думайті тэ йылысь, а волыны полі, — тайӧ ылӧг кывъясас мыйкӧ мында вӧлі и збыльыс. Код тӧдас, кымын мужичӧй каньялӧ Роза бӧрся?

— Водзӧ эн кут повны. Ладнӧ? — Роза быттьӧ кояліс аслас синъясысь Попвасевлань сьӧд пуляяс.

— Пукавлы. Пузьӧда чайник и юам пӧсь щай, — веськыда вочавидзӧм пыдди шуис учитель, киас чайникӧн петіс кухняӧ. «Лена йылысь чӧв олӧ. Рая, тыдалӧ, нинӧм абу висьталӧма Ленакӧд аддзысьлӧмъяс йылысь, — думайтіс сійӧ. — Колӧ лоны збойджыкӧн, нюньӧ кодь зонъястӧ нывъясыд оз радейтны. Окавтӧг талун ог лэдз. Гашкӧ, весиг и... Но ставсӧ люб вӧчны колӧ; ызйӧдны сідз, мед ачыс водзмӧстчис...»

Ныла-зонма преник-печенньӧӧн юисны чай.

— Дас часын мен колӧ лоны гортын. Воа кӧ сёрӧнджык, мамӧ кыпӧдас зык, — шуис Роза, быттьӧ ӧлӧдіс зонмӧс: кӧсъян кӧ пӧ, кутыштлы, да ӧдйӧджык, а то колян нинӧм абу кежысь. — Батьӧ? Батьӧ некытчӧ оз суитчыв. Ме ӧд мам-батьлӧн тожӧ кага, кызь вит арӧса кага.

Ассьыс арлыдсӧ явитӧмӧн, Роза, тыдалӧ, тӧдчӧдіс: ме пӧ абу нин ва челядь. Мыйла эськӧ ӧнӧдз верӧстӧм? Гӧгӧр мича да лӧсьыд, кӧсйис кӧ, важӧн нин вермис аддзыны жӧниксӧ. Али Леналӧн моз кӧнкӧ пукалӧ дзескыдінын? Гашкӧ, юавны да? Юалас кӧ, нывсӧ омӧльтӧм кодь лоӧ. Оз, оз юав. Кызь вит арӧсаыд абу пӧрысьмӧм ныв, уна верӧспуӧс на аддзас аслас туй вылын. Со тай, Попвасев ордӧ локтіс кортӧг, мырдӧн вайтӧг, сідзкӧ, нылыс корсьӧ уна пиысь ӧтиӧс, аслыс лӧсяланаӧс. Попвасев ырснитавліс пӧсь чай, видзӧдлассӧ нывлань чӧвталігтыр думайтіс скодиттӧмторъяс.

— Пока чайникыс эз кӧдзав, юам мӧд стӧканӧн? — вӧзъяна юаліс Попвасев.

— Юам. Тэн ӧткӧныдлы абу гажтӧм? Али волывлӧ кодкӧ? — унджыктор окотитіс тӧдны ныв.

— Волывлӧ. Рая мен книгаяс вайлывлӧ. Ньӧба телевизор и сэк гажаджык лоӧ, дай ӧні абу гажтӧм. Помасясны каникулъяс и ме бара лоа челядькӧд. Ме велӧда гырысь классъяс, и,.. правда, дас сизим-дас кӧкъямыс арӧса ныв-зонтӧ абу нин и лӧсьыд шуны челядьнас.

— Ой, миян сэки ставнымлӧн нин вӧліны кавалеръяс.

— Миян сідзи жӧ, зонъяслӧн вӧліны барышняяс. Сэсся, помалім школа да, ставным торъялім.

— А тэ дыр кежлӧ локтін Укваас?

— Навернӧ. Навернӧ, дыр кежлӧ.

— Мен сідз эн и вочавидз, мыйла эн вӧзйысь Шордінад. Ӧд Шордіныд ыджыд да мича сикт.

— Кысь тӧдан?

— Ме сэтчӧ волывлі Ефим чож ордӧ.

— Мыйся Ефим чож тэнад сэн?

— Мамӧлӧн медыджыд вокыс, Ефим Игоревич Мамонтов, дыр кад уджаліс Шордінад райкомса секретарӧн.

— Видзӧдтӧ, видзӧдтӧ, ме бура помнита тэнсьыд чожтӧ. Сідзнад, Ян лоӧ тэн воча вок.

— Ми сыкӧд ӧти восяӧсь. Сійӧ военнӧй, служитӧ кутшӧмкӧ округын.

— Миян моз тожӧ вӧлі радейтӧ вуграсьны. А училищеас мунӧм водзвылын мен да Валера Поповлы козьналіс коми книгаяс, казьтыланпом пӧ. Жаль, книгаыс Шордінын, петкӧдлі эськӧ — «Алӧй лента» Василий Юхнинлӧн.

— Ян менӧ нуӧдліс вуграсьнысӧ, Эжва пӧлӧныс вель ылӧдз кайлім. Кутшӧм воын? Ӧкмыс класс ме помалі, жар гожӧм тай вӧлі-а. Помнита да, кутшӧмкӧ чом дорӧдз нуліс.

— Сійӧ чомсӧ ме да Валера другӧй вӧчлім, пӧвъясысь. Войколалігӧн сэні ми узьлывлім. Мыйла эськӧ Яныд эз тӧдмӧдлы тэнӧ миянкӧд?

— Ог бара-й тӧд.

— А ме, пӧжалуй, тӧда. Яныд сэк миянӧс ичӧт туйӧ на пуктіс.

— Вермас лоны. Вот и тӧдмасим уна во мысти.

— Да, ме радейта ассьым чужан сиктӧс, но локті со Укваӧ. Медводз-кӧ, ме локті сійӧ школаас, кӧні нуӧдлі практика. Мӧд-кӧ, «по семейным обстоятельствам».

— Юксинныд али мый?

— Мӧдарӧ: сэк, кор велӧдчи мӧд курсын, мам петіс верӧс сайӧ. Мам томиникӧн колис дӧваӧн, быдтіс куим чоя-вокаӧс, и сӧмын нелямын сизим арӧсӧн ӧтувтчис выль мужиккӧд. Ме, верстьӧ морт, ог кӧсйы лоны дядьводз пиӧн, кӧть и мужикыс зэв шань. Мед олыштасны ас кежаныс, а сэсся тыдовтчас.

— Дивитан али мый мамтӧ?

— Ог. Вермис и водзджык петны. Но, ме думысь, пӧчӧысь вежавидзис, и петіс сӧмын кулӧм бӧрас. Энькаыскӧд мам век оліс зэв бура.

Радио юӧртіс кад: дас ӧкмыс час комын минут. Роза, шоныд вурун ковтаа, кузь сьӧд юбкаа, матыстчис занавесалӧм ӧшиньлань, быттьӧ шуаліс: видзӧдлы пӧ, кутшӧм лӧсьыд статя ме. Попвасев синъяснас кыліс Розалысь пытшкӧсса гӧлӧссӧ, босьтіс нылӧс киӧдыс и вӧляникысь кыскис крӧватьлань. Крӧвать дорышӧ пуксьӧмӧн медводдзаысь окыштчисны. Кӧзяин кусӧдіс син ёрана бисӧ, вильыш кияснас да окасьӧмнас ӧзйӧдіс нывлысь сьӧлӧмсӧ. Ӧзйис-доналіс и ачыс Попвасев, крепыдджыка дзигӧдіс аньӧс. Сэк, кор Саша кималаснас разис юбка пӧдпушкасьыс томан-«молниясӧ», ныв шӧпкӧдіс:

— Оз позь.

— Мыйла оз позь? Ог ӧд лавкаӧ гусясьны пыр.

— Сэні сэтшӧмтор, мый лавкаад оз вузавны.

— Мый бара-й сэтшӧмыс-а, ноко... — шмонитігтыр водзӧ лукйысис Попвасев.

— Саш, оз позь, гӧгӧрво менӧ. Быд том нывбабалӧн овлӧны сэтшӧм лунъяс, кор...

— Кор оз позь, — ачыс и кывкӧрталіс Саша, и бӧр кизяліс «молниясӧ».

— Мен колӧ нин пасьтасьны. Колльӧдан?

— Колльӧда.

Позис и подӧн мунны, но тшукис автобус и Роза сӧліс, налӧн керка ӧшинь улын и сувтланіныс. Попвасев локтіс гортас, кыліс асьсӧ кыпыдӧн, кӧть и нылӧс тырвыйӧ пӧкӧритӧмыс эз на ло. Дай эз сувтӧдлы сэтшӧм могсӧ, кӧть и вель ёна ыззьылісны и ӧтиыс, и мӧдыс. Мода сертиыс тӧдчис: Роза абу нин кукань, сідзкӧ, колӧ лоны збойджыкӧн. Кутшӧм нӧ тэ мужик, он кӧ куж ӧзтыны нывлысь сьӧлӧмсӧ. Вот вайӧдлас лун-мӧд мысти и петкӧдлас сэк ассьыс мужик сямлунсӧ... Тьпу! Кыськӧ тай локтӧны татшӧм йӧй думъясыс. Тыдалӧ, сэтшӧм арлыдыс — мусукасян кад!

Прӧщайтлы, Лена!

Мед олас Роза!

Попвасев вель дыр на пукаліс пызан сайын, мӧд пӧв лыддис тшӧтш и мамсяньыс письмӧсӧ. Валера йылысь нинӧм абу пасйӧма, тыдалӧ, Альбинаыскӧд абу на гӧтрасьӧмаӧсь. Гашкӧ, сьӧд кань котӧртіс Валера да Альбина костӧд да? Оз вермы лоны, ӧд другыслӧн висьтасьӧм серти, Альбинаысь ӧтдор сылы некод оз ков. Дай ачыс Огнёваыс ошйысис, Валера другыд пӧ менӧ коралӧ. Аски мамыслы воча кыв гижас, унатор юасяс, кыдзи олӧны-вылӧны Шордінас, и корас, мед мӧдӧдасны кос черисӧ, и оз кельчи, а чигаджыкӧс — ӧд дядьыс, Конюховыс, ылі тыысь гырысь гыч ботайтӧ нарошнӧ косьтӧм вылӧ. Еропланнад оз дыр лок посылкаыд. Воас да, Раяӧс да Розаӧс кос чери сёйны корлас. Ныв-другъясыдкӧд зэв на и лӧсьыд ёртасьнытӧ, кылан асьтӧ кыдзкӧ югыдджыкӧн да небыдджыкӧн. Нинӧмла дузъявны ныла-зонмаыдлы ӧта-мӧд вылас, кӧть и коркӧ мусукасьлісны да эз мойвины ӧта-мӧдыслы. Альбина Огнёва, кыдзи и Валера Попов, Попвасевлы кольӧ медматысса да медбур другӧн.

Оз ков вунӧдны Ася Платоновнаыслы да Макар Тольыслы воча поклонсӧ мӧдӧдны, мед шуткаӧн моз жӧ и висьталас мамыс: Ӧльӧксаныд пӧ тшӧктӧма кык ангелсьыс ӧтисӧ, Верасӧ ли, Надясӧ ли, аслыс гӧтырпу вылӧ видзны. Нинӧм ӧд водзвывтӧ он тӧд, тайӧ шмоньыс и збыльмыны на вермас. Двӧйни-чойяс томджыкӧсь Попвасевысь сӧмын кӧкъямыс арӧсӧн. Дзолядырйиыд кӧ татшӧм торъялӧмыс ёна тӧдчӧ, то верстяммӧм бӧрын кадыс шыльӧдӧ татшӧм торъялӧмтӧ.

Аски Попвасев выльысь, мичаа гижас пасйӧдъяссӧ и нуас Лилия Юрьевналы. Лун сьӧмӧснас пыралас Валентин Алексеевич ордӧ, чолӧмалас сійӧс да верӧс сертиыс ёна томджык гӧтырсӧ, тожӧ украинкаӧс, Исус Кристослӧн чужан лунӧн. Александр Сергеевич тӧдӧ, историк абу антихрист, а Енлы эскысь. Гӧтрасьӧма комын кык арӧсӧн, ӧні быдтӧны нывкаӧс, садикӧ ветлӧ. Колӧ шуны, Енлы эскысьясыд вӧліны и коммунистъяс пӧвстын, веритісны сӧмын гусьӧн, весиг каганысӧ, гусьӧн жӧ, вайлісны пыртны Кӧджпомса вичкоӧ, гусьӧн сьылӧдлісны и кувсьӧм рӧднясӧ. Кывсьыліс кӧ та йылысь райкомӧ ли, горкомӧ ли, тодмышкавлісны партияысь, сідзкӧ и, морт воштыліс уджсӧ. Партбилет вӧвлі сӧветскӧй морт олӧмын енмӧн и царӧн. Кык беспартийнӧй учитель, историк да математик — комын кӧкъямыс арӧса ссыльнӧй украинеч да кызь куим арӧса коми зон — ас кежаныс вермылісны сёрнитны быдтор йылысь. Та вӧсна Александр Сергеевичӧс и кыскис Валентин Алексеевич ордӧ. Сэсянь и ветлас пошта вылӧ, аддзӧдлас Розаӧс, сёрнитчасны, кыдзи коллявны Рӧштво рытсӧ.

Бӧрӧ коли нӧшта ӧти лун — дас сизим минут вылӧ нюжалӧм, гыӧрзьӧм синлысъяса тӧвся кӧдзыд лун. Попвасев куритчис, кусӧдіс бисӧ; пернапасӧн, кыдзи и тшӧктӧма мамыс, пырис шебрас улӧ.

7

Эз ставыс артмы сідз, кыдзи мӧвпыштліс Александр Сергеевич. Розакӧд колльӧдчылісны, но ныв пыксьыліс локны учитель ордӧ. Век жӧ, вӧлі сылӧн кутшӧмкӧ полӧм, а гашкӧ, и аслыс донсӧ лэптӧм. Попвасев тайӧс гӧгӧрвоис, и нылӧс нинӧмӧн эз тэрмӧдлы. Аддзысьлісны бур тӧдсаяс моз, и кӧдзыдӧн чеплясьысь ывлаын небыдика окыштчӧмӧн прӧщайтчылісны. Кос чери тыра посылкаыс воис Крещенньӧ лунӧ, буретш субӧта вӧлі. Аскинас Роза да Рая гуджгисны Попвасев ордын кос гыч, кылӧдісны пивнӧйысь ньӧбӧм кӧдзыд сурӧн. Рая ошйысис Новосёловсянь воӧм письмӧӧн, сійӧ жӧ паніс и политика йылысь сёрни.

Библиотекаад уджалігӧн Рая Ануфриева уна лыддьысис, позьӧ шуны, восьлаліс олӧмыскӧд ӧти кокысь. Этшаӧн тӧдӧны, мый сійӧ ачыс гижис кывбуръяс рочӧн и комиӧн, медсясӧ радейтчӧм йылысь; во-мӧд сайын весиг кытчӧсюрӧ мӧдӧдліс, но ӧти критиксянь (тыдалӧ, вӧлӧма гажа юра) воис мисьтӧм воча кыв: абу кӧ пӧ удачаыд, эн гиж! Ёна дількмунліс сьӧлӧмыс, но гижӧмысь Ануфриева эз дугӧдчы.

Збоймӧдчис да, некымын кывбур сэсся ыстіс зэв пыдди пуктана газетӧ. Регыд и воис газетлӧн фирменнӧй бумага вылын печатайтӧм воча кыв: «Дона Раиса! Тэнад эм лирическӧй тӧвру, тӧдан кывбур гижан-тэчасног. Но гижӧдъясыд зэв норӧсь, оз ызйӧдны лыддьысьысьӧс уджын вермӧмъяс вылӧ. Сэтшӧмъяссӧ шуӧны альбомнӧй кывбуръясӧн. Та вӧсна и газетын йӧзӧдны ог вермӧй. Талун колӧны коммунизм стрӧитӧм, сӧветскӧй том йӧзлӧн ӧнія интересъяс йылысь, налӧн думъяс да героическӧй делӧяс йылысь кывбуръяс. Колӧ петны олӧм гыяс вылас, мед кывбурыд лоис джуджыд гражданскӧй пафоса да мужественнӧй. Унджык лыддьы сборникъяссӧ коми поэтъяслысь, велӧдчы, кыдз колӧ гижны. Пыдди пуктӧмӧн — газетысь культура юкӧнӧн веськӧдлысь Гер. Попков».

Та бӧрти шӧйӧвошліс Рая, асьсӧ кутіс лыддьыны мортӧн, коді нинӧм оз гӧгӧрво поэзияас. И тӧд вылас медводз усьлісны Пушкин да Лермонтов. Ачыс ассьыс юавліс: мыйла Александр Сергеевичыс да Михаил Юрьевичыс эз чуксавлыны Россияса олысьясӧс героическӧй удж вылӧ, а гижӧдъясныс мӧрччӧны сьӧлӧмӧ и кутасны овны нэмъяс. Кыкнан поэтыслысь уна кывбур Рая тӧдіс наизусьт. Пӧжалуй, роч классикъясӧс радейтӧмыс и ышӧдіс сійӧс босьтчыны кывбуръяс гижӧмӧ. Ладнӧ, ыштас кӧ сьӧлӧмыс, коркӧ и тэчас на героическӧй кывбуръяссӧ, да Герасим Попковыслы жӧ и мӧдӧдас. Но, медводз, босьтас библиотекаысь поэт Попковыслысь да мукӧдлысь сборникъяссӧ и лыддяс помсянь помӧдз. Рая стӧча тӧдӧ: коми сборникъястӧ Укваса библиотекаысь некод на эз босьтлы, кӧть и став коми книгаыс сэтчӧ воӧ. Тыдалӧ, кодлы колӧ, лавкаясысь ньӧбӧны.

Кывбуръяс гижан «висьӧмӧн» Рая эз ошйысьлы ни Розалы, ни Попвасевлы. Ӧні, кос чериӧн сур юигтыр, том йӧз медсясӧ сёрнитісны странаын да и Коми муын сиктса да промышленнӧй районъяс котыртӧм йылысь. Тайӧ сёрниыс, пӧжалуй, вӧлі быд мортлӧн кыв йылын. Газетъясын коммунистъяс быд ногыс ошкисны партия ЦК-ӧн и, медводз, Никита Хрущёвӧн нуӧдан нырвизьсӧ, кӧть и падмӧгыс вӧлі быд воськолын. Сиктса да промышленнӧй райкомъяс, райисполкомъяс котыртӧмыс кык пӧв содтіс чиновникъяслысь лыдсӧ. Партийнӧй конференцияяс да районнӧй Сӧветъяслӧн сессияяс вылын муніс ыджыд вен сы йылысь, кодлӧн борд улӧ пыртны сійӧ либӧ мӧд учреждение, организация. Эз тӧдны, кутшӧм партком кутас веськӧдлыны больничаясӧн, милицияӧн, транспортӧн, связьӧн... Вӧліны и сэтшӧм гӧлиник предприятиеяс, кодъясӧс эз босьтны ни промышленнӧй, ни сиктса парткомъяс. И, сэк жӧ, коммунист-чиновникъяс газетъясын ошкисны выльторъяссӧ — тайӧ пӧ бурмӧдас народнӧй овмӧсӧн веськӧдлӧм, коммунизм стрӧитӧмын пӧ тайӧ выль воськов. Вӧліны и водзӧ видзӧдысь честнӧй коммунистъяс, кодъяс дивитісны вежсьӧмъяссӧ, но гора кыв шуны эз лысьтлыны, ӧта-мӧдыскӧд сёрнитлісны шӧпкӧмӧн.

Эскис ошкана статьяяслы Рая. Роза, партийнӧй веськӧдлысьлӧн ныв, кӧть и унатор кывлӧ гортас бать-мамыслӧн сёрниысь, ӧні чӧв оліс. Попвасев ордӧ локтӧм водзвылын висьтасис пӧдругаыслы: вежон сайын пӧ батьӧс корлісны обкомӧ, вӧзйӧмаӧсь выль уджалан места — ковмас пӧ босьтчыны веськӧдлыны Йылдін районса промышленнӧй парткомӧн. Тӧрыт вӧлӧма медводдза партконференция, кӧні батьсӧ бӧрйӧмаӧсь секретарӧн. Звӧнитлӧма батьыс, зэв на и нимкодь лоӧма мамыслы, ӧд Петровъяслӧн семьяыс бӧр воас чужан районас.

Роза буретш да помавліс Йылдінса шӧр школа. Кольӧм гожӧм, рӧдня ордас сэтчӧ ветлігӧн, Роза аддзысьліс накӧд, кодъяскӧд велӧдчыліс ӧти школаын. Унаӧн помалӧмаӧсь вузъяс да техникумъяс, ӧні уджалӧны школаясын, больничаясын, культураын да торговляын, районса вӧрпунктъясын механикъясӧн да технологъясӧн. Кык вежон чӧж, быд лун аддзысьліс Юлий Ивановкӧд. Ленинградса университетын помавліс сійӧ журналистика факультет, уджаліс районса газетын редакторӧс вежысьӧн. Витӧд классянь Роза да Юлий велӧдчисны ӧтлаын. Зонка пыр вӧвлі школаса стенгазетын редакторӧн, ичӧтсяньыс гижис кывбуръяс да висьтъяс. Розалы ошйысис, дасьті пӧ кывбуръяса медводдза книга. Юлий роч семьяысь, гижис рочӧн, но бура сёрнитіс и комиӧн. Сёрни сертиыс эз тӧдчы, роч али коми мортыс.

Сьӧкыд висьтавны, нимкодясис-ӧ Роза батьсӧ Йылдінӧ вуджӧдӧмысь. Колӧ чайтны, мый век жӧ нимкодясис, но радлунсӧ явӧ эз петкӧдлы. Пӧдругаяс, сёрнитчисны да, шуисны нинӧм не висьтавны Попвасевлы. Ачыс Александр Сергеевич эз юась бать-мам йывсьыныс. Кутшӧм сылы делӧ нывъяслӧн бать-мамӧдз, абу ӧд налы зять. Кык райком да кык райисполком йылысь варовитігӧн веськодьпырысь ӧвтыштіс кинас:

— Путнӧйджыксӧ, тыдалӧ, нинӧм нин эз кужны думыштны, тайӧ сӧмын гудыртас олӧмсӧ. Воддза во гудыртісны ас овмӧсъяс сиктъясын бырӧдӧмӧн — тшӧктылісны бырӧдны ас йӧръяс, ас скӧт, государство пӧ кутас вердны-юктавны. Кодсюрӧ кывзысис, бырӧдіс, а ӧні каитчӧны. Мамӧ аслас письмӧын гижӧ, Шордінын пӧ няньла кузь ӧчередьяс, донсялӧма яй.

— Мамыд бырӧдіс жӧ скӧтсӧ? — юаліс Роза.

— Абу вед йӧй, скӧтысь оз жӧ лэдзчысь.

— Ой, вит час нин. Прӧститӧй, ме ӧтилаӧ тэрмася... Пасибӧ, Саша, чӧскыд черисьыд и чӧскыд пивосьыд. — Босьтчис пасьтасьны Рая; кытчӧ тэрмасис, эз висьтась. Гашкӧ, тадзи сёрнитчылісны Розакӧд?

Ныла-зонма колисны ас кежаныс. И ӧтиыслы, и мӧдыслы лои дзик веськодь, мый вӧчсис эз сӧмын Комиын да странаын, но и му шар пасьтаын. Здук-мӧд мысти нин нывлӧн кузь сьӧд кӧсаыс Печора ю моз куйліс Сашалӧн еджыд юрлӧс вылын. Найӧ кылісны ӧта-мӧдыслысь сырмӧмсӧ, сьӧлӧм чеччӧмнысӧ, и ӧта-мӧд дінас ӧзйӧмнысӧ эз нин позь кусӧдны некутшӧм молитваӧн. Ныла-зонмалысь азыма кутчысьлӧмнысӧ аддзис сӧмын пемыд комнатаӧ дзебсьӧм чӧвлуныс.

— Грекуйтім тай, Саша, — личалӧм гӧлӧсӧн шуис ныв.

— Тайӧ абу грекуйтӧм, тайӧ — олӧм. Колясны вояс, и ставыс тайӧ кутас кажитчыны вӧтӧн. — Сашалы дум вылӧ, тыдалӧ, бара на усис Ленаыс, кодкӧд кутчысьлӧмыс и збыльысь вӧлі нин вӧт кодьӧн, но помӧдз вунӧдны пыр на эз вермы. Код тӧдас, вермас-ӧ коркӧ вунӧдны, кӧть Ленакӧд аддзысьлӧмыс усьысь кодзув югнитлӧм дыра и вӧлі. Гашкӧ, регыдысла и эз удит мустӧммыны Ленаыс? Гашкӧ, Розаӧс радейтӧмыс лоӧ вынаджык? Наукалӧн быд юкӧнын эмӧсь аслас законъяс да правилӧяс, а вот мортӧн мортӧс радейтӧм правилӧяс лӧсьӧдӧмын учёнӧйяс вынтӧмӧсь. Вынтӧмӧсь академикъяс и политикъяс, партийнӧйяс и беспартийнӧйяс, Енлы эскысьяс и эскытӧмъяс.

— Тэ, Саша, пӧжалуй, прав: татӧг эськӧ гажтӧм вӧлі олӧмыс.

— Тьпу! — ас тӧдлытӧгыс артмис Попвасевлӧн.

— Мый нӧ сьӧласян? Чӧскыдтӧм али мый ме?

— Извинит. Роза, тэ зэв мусаник. Шуйга пельӧ тіньгис, вот и тьпуниті.

— Пӧдругаясыд звӧнитӧны, видӧны, надейнӧ, мекӧд окасьӧмысь, вежӧгтӧны.

— Абу менӧ видысьыс. А тэнӧ видысьыс эм?

Роза тшӧкмуніс. Шуас кӧ «абу», лоӧ асьсӧ омӧльтӧм кодь, ӧд зон бокӧ водіс эз вӧрзьӧдлытӧм нывка, а том нывбаба. Сідзкӧ, Сашаыс вермас чайтны сійӧс эновтӧм нылӧн. Но Розаӧс некод на эз эновтлы. Шуас кӧ «эм», вермас и дивитны: эм кӧ пӧ, мыйла гуляйтан? Но и мый? Мусукыс ылын, Йылдінын, во джын нин эз аддзысьлыны, вот и ворсӧ вирыс. Оз ӧд стенӧ кут кайны, сы мында зонмыс да. Йылдінса мусуксяньыс, Юлийсяньыс, бӧръя письмӧыс лун вит сайын воис: радейта пӧ, гожӧмнас пӧ корасьны лэбзьыла Укваад. Крӧватьӧ пӧ аслам юрлӧскӧд орччӧн мӧд юрлӧс пукті, сэтшӧм окота пӧ аддзыны сэсь тэнсьыд юмов вом дора мичаник чужӧмтӧ. Поэт мортыд кужӧ мавтны ныв сьӧлӧмтӧ выя борднад. Тӧрытъя партконференция бӧрад Юлийлы нинӧмла волыны Укваас, ачыс Розаыс бать-мамыскӧд лэбзяс Йылдінас, ӧтка нывтӧ ӧд бокӧ оз кольны. Нимкодясьӧ, тӧдӧмысь, поэтыд; виччысьӧ Петровъяслӧн семьялысь воӧмсӧ. Сёрнитчас да, Роза медбӧрын мунас сиктас, мыйкӧ дыра нюжӧдыштас Укваын олан кадсӧ. А сьӧктас кӧ сэтчӧдз? Мед, сьӧктас кӧ, сы вылӧ и нывбабаыс. О, Енмӧй, Юлийыс ӧд Саша кодь жӧ мугӧм, Сашалӧн кодь читкыля юрсиа и. Сьӧктас кӧ Попвасевсянь, поланаыс нинӧм и абу. Тӧлысьнас ӧтчыд кутас лэбзьывны Йылдінӧ аддзӧдчывны верӧспуыскӧд, час весиг оз лэб сэтчӧдз кык бордъя АН-ыд. Сэсся-й тӧд сэки, кодсянь кагаыс. Кӧсъясны кӧ, нывъясыд асьныс на бӧбйӧдласны зонъястӧ. Кымын ёнджыка думайтіс Роза, сымын долыдмис сьӧлӧмыс.

— Эн чӧв ов, шу мыйкӧ-нибудь, — корис Саша.

— Тэкӧд орччӧн мен лӧсьыда мӧвпавсьӧ. Сӧмын вот дыр-ӧ нюжаласны тайӧ лӧсьыд здукъясыс-а?

— Мый кутан тӧд вылад?

И Роза висьталіс батьсӧ выль удж вылӧ индӧм йылысь. Виччысис, мый шуас татчӧ Сашаыс. Друг да, корас лоны гӧтырӧн? Эз, эз кор. Мӧдарӧ, чӧвтіс татшӧм кывъяс:

— Век жӧ, чужан пельӧсыд медся на лӧсьыд. Шуласны тай: «где пӧ родился, там и пригодился». Ме коркӧ аслам Шордінӧ жӧ муна.

— Колӧкӧ, укваса гӧтыркӧд на?

— Ме ар комынӧдз ог гӧтрась.

— Мыйла?

— Батьӧ томӧн усис, сы пыдди тшӧтш кӧсъя бурлачитны.

— Во-о-т кыдзи, — нюжӧдіс Роза, — помкаыс тай пыдди пуктана.

— Мен тэкӧд лӧсьыд жӧ, вот и шутита. Мортыд некор оз тӧд, мый ваяс аскиыс. Век колӧ овны талунъя лунӧн. Кор дзикӧдзсӧ вуджанныд Йылдінад?

— Аски воас батьӧ и кутам лӧсьӧдчыны. Машинаӧн ӧд ковмас нуны гортса кӧлуйтӧ.

— Тэтӧг гажтӧм мен лоӧ.

— Укваыд гажа кар, гажтӧмыд тані оз босьт. Бать-мам кӧ сӧгласитчасны, ме кольччыла на. Кор аддзасны менлы кодь удж, сэки и муна.

— Ми тэкӧд син пӧлаӧсь.

— Кыдзи син пӧлаӧсь? — пырсӧ эз гӧгӧрво ныв.

— Ну, мӧд ног кӧ, морӧс гӧнӧй гыӧрзьыны кутіс.

— Ӧні гӧгӧрвои, сывды нӧсь.

Сэтшӧма топӧдчисны, сэтшӧма шонтысисны, тайкӧ асьныс эз сывны. Сэсся, вӧсни шебрас улын ӧта-мӧднысӧ йигралігтыр да чеплялігтыр, вель дыр на варовитісны. Варовитісны кык Томлун.

Ныла-зонма эз весь воштыны кадсӧ. Аддзысьлісны Попвасев ордын аскинас, аскомысьнас, сӧсаскомысьнас... Вӧлі субӧта, Сӧветскӧй Армия да Военно-Морскӧй флот лун, шуӧны сійӧс мужикуловлӧн праздникӧн. Роза пукаліс куим жыръя пуста патераын, виччысис школаын урокъяс помасьӧм, мед гортсьыс нин суны Сашаӧс. Тӧрыт на-й мыссис ваннаын, а ӧтарӧ гыжйыштліс шуйга нёньсӧ — вир-яйса вейясыс быттьӧкӧ ӧлӧдісны: виччысь пӧ лёкторйысь. Но Роза эз сет некутшӧм тӧдчанлун, сійӧ эз эскыв приметаяслы.

Петров гозъялӧн Йылдінӧ дзикӧдз мунӧм бӧрын нывныс кольччыліс Укваӧ, тӧрыт на и босьтіс уджаланінсьыс трудкнижкасӧ, тӧрыт киритчис и патерасьыс. Виччысис батьсӧ, но эз талун. Сюйис зептас Попвасевӧс чолӧмалана открытка и петіс ывлаӧ. Сы здукӧ подъезд дорас кежис «козлик», петіс сэсь... батьыс. А Розалы сэтшӧм окота вӧлі прӧщайтчыны Сашаыскӧд медбӧръяысь пӧся топӧдчылӧмӧн. Эз артмы. Со мый водзӧ, вӧлӧмкӧ, лудӧ нывлӧн шуйга нёньыс.

Час-мӧд мысти «козлик» шуркӧдіс Петров ая-нылаӧс Уква — Йылдін трасса кузя. Туй бокъясас сулаліс лым туктаяса джуджыд вӧр. Розаӧс водзын виччысис выль олӧм — код тӧдас на кутшӧм. Ӧні сійӧ нуис сьӧлӧмас Сашакӧд аддзысьлӧмъяс йылысь югыд казьтылӧм. Мед эськӧ дырджык оз помась тайӧ туйкостыс!

8

Рытнас, час кӧкъямысын, Александр Сергеевичлӧн комната ӧдзӧсӧ кыліс тотшнитӧм. «Слабог, воис Розаыс», — думыштіс кӧзяин, но порог дорын тыдовтчис Рая.

— Локті чолӧмавны тэнӧ мужик праздникӧн.

— Пасибӧ.

— А тайӧ чолӧмалана открыткаыс Розасянь.

— Розасянь? Ачыс эськӧ кӧн?

— Батьыс воліс, нуис Розатӧ Йылдінас. Мекӧд прӧщайтчыны кежаліс, библиотека дорӧ сувтліс машинаыс. Буретш лӧсьӧдчӧма локны тэ ордӧ, кор воӧма батьыс. Со, тайӧ открыткасӧ тэн тшӧктіс сетны, и привет тшӧктіс висьтавны пӧся-пӧся окыштӧмӧн. Окасьны, дерт, ог кутӧй... Но вот, татшӧм делӧяс. Весьшӧрӧ эн гӧтрасьӧй Роза вылад, весьшӧрӧ. Тесьтыд эськӧ мый дон сулаліс — райкомса первой секретар!

— Рая, мен сӧмын на кызь коймӧд ар, кутшӧм на ме верӧс.

— Пӧжалуй, тэ прав. Саша, позьӧ тэнсьыд ӧтитор юавны?

— Любӧйтор юав.

— Розаыдлӧн тэӧдз эз вӧв ни ӧти кавалер тан. Гашкӧ, вӧрзьӧдлытӧм на вӧлі да?

— Да, вӧрзьӧдлытӧм, — збоя пӧръяліс Саша.

— Вот пӧръячкаыд, мен ошйысьліс, йылдінса ӧти зонкӧд пӧ ноксьылім-а, нимсӧ весиг висьтавліс, Юлийӧн пӧ шуӧны.

— Ме тӧда ӧти Юлийӧс, но сійӧ абу Йылдінысь.

— Кысь нӧ?

— Тӧд вылын ме кута Юлий Цезарӧс — вӧвлі миян нэмъясӧдз римскӧй полководец да писатель. Сы ним кузя важ календартӧ шулісны юлианскӧйӧн.

— Тэн, Александр Сергеевич, корсям выль барышняӧс, нӧшта на мичаджыкӧс.

— Ой, мен пока некод оз ков.

— Кыдз оз ков? Кызь куим арӧса зонлы оз ков барышня? Корсям, эн шогсьы. Менам эм мӧд пӧдруга, Ольда, зэв мичаник еврейка, правда, «р»-ыс сьӧкыда артмӧ, пыскыльтыштӧ.

— Кӧні нӧ уджалӧ? — некод пӧ оз ков, а ачыс пыр и ӧзйис. Ӧзъяс, дерт, ӧнӧдз став мусукыс коми вӧвлі, окота и еврейкаӧс видлыны, вежыштны мусукасян кӧрсӧ.

— Еврейкаыд, дерт, абу маляр. Лесотехническӧй техникумын, кӧні велӧдчӧ менам студентӧй, библиотекаралӧ. Кӧсъян кӧ, тӧдмӧда, кӧть аски жӧ.

— Кӧсъя, мый огыс. А еврейкаясыд окасьӧны? — тӧданторсӧ юаліс Попвасев.

— Вомаӧсь да, мыйла оз окасьны. Найӧ миян кодь жӧ нывбабаяс, оз киняулӧдыс вайны кагатӧ.

— Гашкӧ, чай юам?

— Петам, ме ордын юам, телевизор видзӧдігмоз.

— А Новосёловыд эз на лок?

— Сійӧ дипломнӧй удж ӧні гижӧ ас районас, апрель помын локтас.

— Гӧтрасяс кӧ сэн? Эновтас кӧ тэнӧ? Армияын служитӧм бӧрын нин пӧ велӧдчӧ да, ульлунасьтӧг оз ов.

— Тэ кодь арлыда кымын.

— Но вот, ачыд жӧ шуан, ме кодь арлыдаыдлы пӧ барышня колӧ.

— Тэ кӧсъян, мед ме сылы водзӧс мынті?

— Ме нинӧм ог кӧсйы. Мӧдім, — Попвасев томналіс ӧдзӧссӧ.

Мӧд лунас Рая эз тӧдмӧд Попвасевӧс еврейкакӧд. И удж вылас, и гортас Раялы пыр тшӧкыдджыка кӧвъясьлісны лӧсьыдтӧм мӧвпъяс: гашкӧ, Новосёловыс и збыльысь пӧдруга видзӧ да? Верстьӧ мужик ӧдвакӧ лун и вой зунясьӧ дипломнӧй удж вылын. Ладнӧ, мужик пасыд абу сотчысь сись, кольӧ на Раялы. А вот Ольдаыскӧд Попвасевсӧ тӧдмӧдны кӧсйӧмнас тэрмасис. Оз и тӧдмӧд, удитӧмаӧсь нин пӧ Ольдатӧ, шуас дай. Друг да ачыс Раяыс Сашасӧ инсьыс воштылас? Тырмас чоя-вока моз асьнысӧ кутны.

Нывбабаяслӧн праздник водзвылын Александр Сергеевичлы воис письмӧ Йылдінсянь. Эз нин виччысь, мый Роза сетас ас йывсьыс кутшӧмкӧ юӧр. Збыльысь кӧ, сійӧ ӧнӧдз кутӧ лача, вот-вот ас йывсьыс сетас тӧдны Ленаыс. Но весьшӧрӧ. Шуласны тай: друг вӧлі, друг и быри. А мый гижӧ Розаыс? Косяліс конверт помсӧ, кыскис сэсь тетрадь лист, гырысь почеркӧн гижӧма ӧтарас и мӧдарас: «...Инаси уджавны орсӧ экономистӧн. Артасян удж, а думайтсьӧ тэ йылысь. Жаль, эгӧ вермӧй бура прӧщайтчыны да. Менӧ коралӧ татчӧс ӧти журналист, важӧнсянь тӧдса морт, кодкӧд ичӧтсянь дружитлім. Ӧні уджалӧ районнӧй газетын редакторӧс вежысьӧн, Юлий Иванов нимыс. А ӧні чуйда медся коланасӧ, медся гусяторсӧ: ме нӧбася. Кӧсъян-ӧ лоны мен верӧсӧн и аслад кагалы батьӧн? Пыр и сет воча кывсӧ. Шу веськыда, ме ог лӧгась. Тэнад воча кывйысь мед тӧдчӧ, нуны-ӧ мен да Юлийлы гижсьӧм йылысь шыӧдчӧмсӧ загсас...»

Эз эскы письмӧыслы Попвасев. Но воча кывсӧ гижис сьӧлӧмсяньыс, тэкӧд аддзысьлӧмъяснымӧс пӧ кута казьтывны мича мойдӧс моз. «Пет Юлий саяд. Ен мед сетас тіянлы шуда семейнӧй олӧм. Свадьба дырйиыд Юлийтӧ окышт тшӧтш и менӧ пыдди...» — тадзи помаліс письмӧсӧ. Быттьӧкӧ тай бура артмис-а. Эз и нюжӧдчы, нуис письмӧсӧ пошта кудйӧ.

Майшасис Попвасев: Укваын во джын олігӧн кык нывкӧд матысяньыс тӧдмасьліс, и кыкнанысьсӧ ставыс помасис зэв ӧдйӧ. Эз кӧ вӧв Рая, тӧдӧмысь, Розаыскӧд кутчысьлӧмыс эськӧ эз и ло. Гашкӧ, томджыкъяскӧд тӧдмасьны? Кино вылын, театрын ли? А то Рая кутшӧмкӧ Ольдаӧс вӧзйӧ. Уквасьыс став курас-карассӧ чунялӧм кодь артмӧ. Абу курас-карасъяс! Абу! И Лена, и Роза вӧліны зэв мусаникӧсь. Кӧвъялан ас сертиыд томджыктӧ, да он на и мын бурӧн сэтшӧмсьыд. Том нывъяссӧ и сідз аддзӧ быд лун школаысь. Дас ӧтиӧд классаяс юр невеста кодьӧсь, кодсюрӧ Александр Сергеевичлӧн синмӧ и дзоргӧ. Дзоргасны, дерт, дас кӧкъямыс арӧсаӧсь нин да, вит арӧсӧн и томджыкӧсь асланыс кудриа учитель серти. Аддзывлӧ да, рытъяснас параӧн ветлӧны ас коддьӧм зонъяскӧд. Попвасев оз дивит найӧс, сійӧ кадыс вӧвлі жӧ аслас, ӧкмысӧд классянь прамӧя ногыс босьтчисны колльӧдчынысӧ: ачыс Альбина Огнёвакӧд, Валера Попов — Зина Шаньгинакӧд.

Эз и тӧдлы, чикыш бордъясӧн лэбыштіс кадыс — ачыс нин со велӧдӧ школаын. Оз каитчы Укваӧ вӧзйысьӧмысь, кӧть и Шордіныс частӧ усьлывлӧ дум вылас. Тані оз ков пес пыртны ни ва вайны, кага ни баля. Бур, Ленасӧ нуис верӧсыс да, а то эськӧ гӧтрасис, ок ӧд ёна ыззьыліс. Енмыс, тыдалӧ, тадзисӧ шуис: эн на тэрмась гӧтрасьӧмнад, Коми муад пӧ вожа пуыд уна, медся мичасӧ да медся шаньсӧ пӧ бӧрйы. Кыдз тон и бӧръян, кор быд ныв ас ногыс мича да лӧсьыд, сідзи и кыскӧны Попвасевлысь синъяссӧ. А кутшӧм шань да восьса сьӧлӧма Раяыс! Эз кӧ ошйысь Новосёловнас, позис на и кутыштлыны. Гашкӧ, весь ошйысьӧ да? Ачыс кӧ Раяыс кутшӧмкӧ водзмӧстчӧм петкӧдлас, Попвасев оз бӧрыньт, мӧдарӧ на, ныв дінас меліджыкӧн лоас. Макар Толь кодь сибыдӧн колӧ лоны мужичӧйыдлы. Сэсся и, анюловыс пӧ аюлов сертиыс унджык миян странаын. Тайӧс колӧ жӧ тӧд вылӧ босьтны. Весиг сьыланкыв эм: «на десять девчонок пӧ по статистике девять ребят». Ёна йӧктывліс нывъясыдкӧд студент Попвасев тайӧ сьыланкывйыслӧн музыка улӧ. Ерӧмакань, ставыс нин бӧрӧ кольӧма! Лӧсьыд частушка кутшӧмкӧ коми морт чужтылӧма томлун йывсьыд, тыдалӧ, нэмъяс кежлӧ. Кыдзи нин и эм, эз на жӧ ӧд вун: «Шондібанӧй, олӧмӧй — том олӧмӧй, том гажӧй. Том олӧмӧй, том гажӧй да том пӧра коллялӧмӧй!» Шордінын оз овлы гаж, кӧні эськӧ эз ливкйӧдлыны тайӧ частушкасӧ. Ливкйӧдлӧны оз прӧста сідз, а йӧктігтыр тувччалӧмӧн.

Мамыслы да чойыслы Попвасев кодкӧлун мӧдӧдіс чолӧмалана открыткаяс, коймӧд открытка пызан вылас куйлӧ — Раялы сійӧс сетас, шоколад плитка да. Кос сёркни пыдди Сергей Ӧльӧксан важӧн нин кампет нёнялӧ, юмовторйыд век эм гортас. Телевизор вылӧ сьӧм торйӧдліс, да пыр на эз ньӧб. Учительскӧйын список дасьтісны, индалісны найӧс, кодъяслысь колӧ бурмӧдны оланін. Пыртісны сэтчӧ и Александр Сергеевичӧс. Локтан во кежлӧ пӧ дась лоӧ велӧдысьяслы керкаыс. Выль патераас и ньӧбас телевизорсӧ.

Слабог, бура помасис тӧлыс. Помасис, артыштны кӧ тӧлысь ним серти. А ывлаын — паркъясын, туйяс пӧлӧн — вӧрзьывтӧм на лым толаяс. Тшӧкыдджыка да дырджык кежлӧ мыччысьлӧ син ёрана шонді, югӧръяснас гылӧдӧ пу вожъяс вылысь сьӧкыд лым туктаяс. Лун сьӧмӧснас ньӧръёла поводдя, войнас кӧдздӧдлӧ. Виччысьтӧг ырыштчылас вой тӧв, шутьлялігтыр шежъялыштас карса уличаяс кузя и бӧр ланьтас. Бура шулӧма поэт: март тӧлысь пӧ сямнас кыдзи кага. Век жӧ, ныр улын нин вӧр-ва ловзян кад — войвывса войтырлы дыр виччысяна да муса.

Колӧ пыравны Рая ордӧ, водзвыв чолӧмавны нывбаба праздникӧн. Друг да аски кытчӧкӧ мунас и оз аддзыв, гашкӧ и, рытъяын кутас уджавны.

Прӧщайтлы, Роза!

Мед олас Рая!

Матысмӧ кӧкъямыс час, тайӧ кадас телевизор пыр петкӧдлӧны укваса выльторъяс. Патера ӧдзӧссӧ томналігӧн югыд калидорын Попвасев вочаасис суседыскӧд — Соломон Зильбергкӧд, коді кыськӧ локтіс сьӧд каракуль пальтоа, сьӧд руч ку шапкаа том анькӧд. Мужичӧйяс чолӧмасисны ки на ки.

— Аскиа праздникӧн тіянӧс, — аньлань видзӧдлассӧ чӧвтліс Попвасев.

— Пасибӧ, — вочавидзис мӧдыс.

— Тӧдмасьӧй, — шыасис Соломон, — тайӧ менам сусед, учитель Александр Сергеевич. А тайӧ менам невеста Ольда, Ольда Исааковна.

Вот тадзи Попвасев ныр на ныр паныдасис Ольдакӧд. Абу-ӧ сійӧ еврейкаыс, кодкӧд кӧсйыліс тӧдмӧдны Сашаӧс Рая? Петас и бытьӧн юалас.

Раялӧн квартираыс вӧлі биа. Кайис мӧд судтаӧ, небыдика тотшнитіс ӧдзӧсас. Кӧзяйка эз «данит», а ключӧн, кылӧ, восьтіс пытшкӧсса томансӧ: пырӧй пӧ. Пырӧмӧн тшӧтш учитель мыччис Раялы мича серпаса открытка да плитка шоколад, окыштіс нывлысь кыкнан бан боксӧ и чупнитіс вом дорсӧ. Рая бӧр томналіс ӧдзӧссӧ, шуис:

— Татчӧс нывъяс тэнӧ чайтӧны менсьым мусукӧн. Кыдзи тэ та вылӧ видзӧдан?

— Ме эськӧ вӧлі дӧвӧлен, збыльысь кӧ вӧлі тэн мусукӧн. Но ме «занят» нин, — пӧръяліс мӧдыс. — И тэ «занята».

— Коді нӧ удитіс?

— Ольда Исааковна...

Виччысьтӧмысла Рая пыльсмуніс:

— Збыль али мый?

— Абу кӧ збыль, кысь ме тӧда сылысь овнасӧ.

— Буретш сыкӧд и кӧсйылі тэнӧ тӧдмӧдны. Техникумса велӧдчысьясыс и велӧдысьясыс шуӧны оз Ольда Исааковнаӧн, а Ольга Исаковнаӧн, коми ног кӧ, артмӧ Исак Ольга. Но и кыдз, кажитчӧ?

— Прӧстит менӧ, но меным сьӧлӧмвывджык мокчоянка Рая... Эз мойви мен Ольдаыд — суседӧй, пинь пукталысь врачыд, ӧні гортас сійӧс вайӧдіс, невестаӧн шуис и ним-овнанас ыдждӧдліс, тӧдмӧдіс мекӧд.

— Бур, аддзисны кӧ ӧта-мӧднысӧ.

— Сідзнад, ме абу занят. Мыйся книгаяс пызан вылад, позьӧ видзӧдлыны?

— Пуксьы пызан саяс, и тэа-меа котыртам поэзия рыт. Тайӧ ставыс кывбура сборникъяс, веськыдладорас коми поэтъяслӧн, шуйгаладорас мукӧдлӧн — Василий Кубановлӧн со, Расул Гамзатовлӧн, Евгений Евтушенколӧн... Библиотекаысь вайи.

— Сэтшӧма радейтан поэзия? — сӧчӧн кыза ӧти бӧрся мӧд коми сборник киас босьтліс Попвасев.

— Радейта поэзия, но ог рифмуйтӧм лозунгъяс. Тані со дас кык коми сборник и сӧмын ӧти — Ананий Размысловлӧн книжкаыс — воис сьӧлӧм вылӧ. Ме уджала книгакӧд и кӧсъя гӧгӧрвоны, мыйла коми войтыр оз радейтны кывбура коми сборникъяссӧ. Эз на вӧвлы сэтшӧмтор, медым кӧть ӧти лыддьысьысь миян библиотекаысь босьтліс кывбура коми книга. Оз ков чайтны, мый Укваын сӧмын рочьяс да украинечьяс, и комиыс абу этша.

— Чӧвлы, чӧвлы, кодлы колантор, шуам, татшӧм кывбурыс, — учитель восьтіс кутшӧмкӧ сборник, босьтчис лыддьыны:

Оз ков переводчик, оз ков проводник:

Ме — ачым кӧзяин, ме — быдӧнлӧн пи.

Ӧд ӧтувтіс быдӧнӧс медкрепыд сыв —

Став кывъясысь медмуса русскӧй бур кыв.

Тайӧ, мый лыдди, ме думысь, сӧветскӧй йӧз костын дружба йылысь строкаяс. Но мыйла коми авторыс медмусаӧн лыддьӧ «русскӧй» кыв, а оз ассьыс чужан кывсӧ? Ноко, нӧшта листыштам. А-а, комсомолечьяс йылысь кывбур-сьыланкыв, тэ йылысь, сідзнад. Лыддя?

— Лыддьы.

Учитель кызӧктыштіс, заводитіс лыддьыны:

Помтӧм море моз жӧ ойдіс

Миян юлӧн эзысь ва.

Мелі тулысыс тшӧтш дойдіс

Комсомолецлысь душа.

Тані, Рая, мыйсюрӧ абу скодитана. Збыль ногыс кӧ, эз ваыс ойд, а ваыс ойдӧдӧ юсӧ, либӧ тулысын ва ойдӧдӧ видзьяс. Миян шордінсаяс шулӧны: ойдысь ютӧ пӧ он потш. Сэсся тулыссӧ шуӧма меліӧн. Меліыд некор оз дойд, меліыд бурдӧдӧ, лӧньӧдӧ, а тані дойдӧ кутшӧмкӧ комсомолецлысь душасӧ — логикаыс тан абу ясыд. Водзӧ мунӧ со кутшӧм припев:

Горӧд сьыланкыв,

Збой да удал ныв,

Лэчыд багырӧн зіля вӧр.

Ылі лунвылӧ,

Миян шуд вылӧ

Медым сувтлытӧг кывтӧ вӧр.

Комсомолецнас вӧлӧма «збой да удал ныв», кодӧс поэтыс тшӧктӧ зіля вӧрны киас лэчыд багырӧн, и ӧттшӧтш тшӧктӧ горӧдны сьывны! Коскӧдз ваӧд келалігӧн, багырӧн керъяс йӧткалігас ӧмӧй ныв вермас сьывны? Ноко, водзӧсӧ мый?

Уна чойяс миян юлӧн —

Аму-Дарья, Волга, Днепр.

Тасянь ыджыд стройка вылӧ

Регыд воас зарни кер.

Эг чайтлы, мый татшӧм лӧсьыдтӧма позьӧ гижны тулыс йылысь. Менам мам и то эськӧ лӧсьыдджыка гижис. Сэсся-й, сувтлытӧг кӧ кутас кывтны вӧр, мый лоӧ миян Эжвакӧд?

— Лӧньыштлы, Саша, — вель дыр чӧв олӧм бӧрын шыасис Рая. — Кодлысь тэ ӧні лыддин, коді авторыс?

— Герасим Попков. Со, «Комсорг» кывбурысь строкаяс:

Некор гажтӧмтчыны ягын,

Некор пӧжны шог,

Клубӧ том йӧзкӧд жӧ радын

Локтіс кӧ комсорг.

А эз кӧ лок комсоргыс? Весьӧпӧрисны али мый сэк вӧр лэдзысьясыс гажтӧмысла да шогысла? Менам чой да вок уджалӧны лесопунктын, посёлокыс ок мича да гажа. Кызвыныс том йӧз сэн, но абу некутшӧм комсомольскӧй организация. Парторганизация, правда, эм. И быд рыт клубас кутшӧмкӧ да гаж. Котыртысьясыс — клубнас веськӧдлысь ар комын вита нывбаба да сылӧн верӧсыс, участкӧвӧй милиционер. Да, колӧ нимӧдны комсомолӧс, но оз тадзи примитивнӧя.

— Менам киын Дагестанса аварскӧй поэт Расул Гамзатовлӧн сборникыс, роч кыв вылын, — шуис Рая. — Петӧма сійӧ Москваын, художественнӧй литературалӧн государственнӧй издательствоын. Со кутшӧм тувсов серпасыс Гамзатовлӧн кывбурын. Кывзан?

— Кывза.

— Лыддя нӧсь:

Скоро, скоро настанет весенний рассвет.

Люди спят, до влюблённого дела им нет.

Мне всегда был приятен предутренний сон,

Но и этого нынче тобой я лишён.

Для того, чтобы знала ты, как я люблю

И от этой любви постоянно не сплю,

Я б хотел своё сердце вложить тебе в грудь,

Но тогда и тебе до утра не уснуть!

Но, кыдз?

— Да, быд строка пуксьӧ сьӧлӧм вылад. Гижӧма пельтӧ чунӧдана гора кывъястӧг — лэчыд багыртӧг, комсомолецлӧн душатӧг, Аму-Дарьятӧг...

— Вот ме лыдди став тайӧ сборниксӧ и казялі: коми поэтъяс гижӧны ӧти и сійӧ жӧ торъяс йылысь, гижӧны ӧтмоза коса, гижан теманыс зэв векни, — босьтчис донъявны книгаяссӧ Рая. — Уна кывбур кос сартас кодь, наын абу весиг гыж ыджда поэзия. Со, эстӧні куйлӧ некымын коми книга, лэдзлӧмаӧсь 1956 воӧдз на. Быд книгаын, быд кывбурын сӧмын Сталин! Некыдз ог гӧгӧрво, мыйла лэдзӧны татшӧм кывбура книгаяссӧ? И кыдзи кыптӧ лолыс критикъяслӧн ошкыны найӧс?

— Бурджыкыс, тыдалӧ, абу, вот и лэдзӧны. Рая, вай лыддьы Гамзатовыслысь нӧшта ӧти стих, сьӧлӧм мыськовтанаӧс.

— Сылӧн, ме ног кӧ, став кывбурыс сьӧлӧмтӧ мыськовтана. Позьӧ лыддьыны любӧй стиx. Воссис комын ӧтиӧд лист бок, кывзы:

Ночью непогода злится,

Кто-то к нам в окно стучится.

Это дождик, а не ты.

Вот в ночи со скрипом кто-то

Наши отворил ворота.

Это ветер, а не ты.

Вот к птенцам отец до срока

Возвратился издалёка.

Это сокол, а не ты.

Вот, окрасив скалы мелом,

Дед пришёл в овчине белой.

Это холод, а не ты!

День и ночь неутомимо

Пролетает всадник мимо.

Это время, а не ты.

Солнце жгло, и жгли морозы,

Но не высыхают слёзы.

Их осушишь только ты.

Было солнце, было лето,

Только сердце не согрето,

А согреешь только ты.

— Бӧръя строкаясыс оз-ӧ мен инмыны? — синсӧ мудера читкыртліс Попвасев.

— Кутшӧм кӧть кывбур он лыддьы книгасьыс, сійӧ и инмӧ тшӧтш миянлы. Со ӧд кыдз гижӧны бур поэтъясыд!

— Мен сетлан тайӧ сборниксӧ гортӧ?

— Пӧжалуйста. Сійӧ аслам книгаыс, абу библиотекаысь. Ме лыддьылі ӧти журналысь: кывбуръяс пӧ, кӧні эм збыльысь поэзия, вермӧны раммӧдны весиг медся скӧр мортсӧ, вӧчӧны сійӧс мичаджыкӧн да шаньджыкӧн. Ой, сэтшӧм ӧдйӧ рытыс колис. Радейта ме сёрнитны литература йывсьыд, вот и сёрнитім.

— Ӧти кывйӧн кӧ, поэзия рыт помасис. Рыт колис кыпыда. Тэкӧд, Рая, меным век зэв гажа.

— И мен гажа. Жаль, но тэ абу менам.

— Сёрми, нинӧм он вӧч. Али мыйкӧ позьӧ на вӧчны?

— Тэ математик, тэ и жуглы юртӧ. Помалін кӧ кыв да литература факультет, петіс эськӧ тэысь бур филолог. Лӧсьыда кужан донъявны кывбуръястӧ. — Раялӧн шуӧмын мыйкӧ вӧлі аслыснога. Сідзкӧ, Сашалы колӧ лоны збойджыкӧн. Ӧнтай нин шуис Раяыс: тэнӧ пӧ чайтӧны менсьым мусукӧн. Гашкӧ, тайӧ чайтӧмсӧ збыльмӧдны?

— Меысь эськӧ петіс омӧль филолог, литературатӧ ме радейта сідз-тадз, — шуис Попвасев. — Он на вӧтлы менӧ?

— Ог. Чуткылам электрочайник, чай юам. Вомӧ сюяныс ставыс тан, оз ков кухняӧ петны. — Кӧзяйка кыз кӧсасӧ гартовтіс балябӧжас, кутыштіс шпилькиӧн. Мича мокчоянка ноксьыштіс ӧти пельӧсын сулалысь ичӧтик пызан дорын, дасьтіс чай-сакар. — Саша, тэ, гашкӧ, тэрмасян? Али кодкӧ виччысьӧ?

— Ме некытчӧ ог тэрмась и менӧ некод оз виччысь. Эн кӧ вӧв тэ, гажтӧм эськӧ мен вӧлі.

— Тэнӧ гажӧдысьясыс и метӧг на вӧліны — Лена, Роза.

— Кольӧмсӧ вай ог казьтылӧй. Кӧть и, колясны вояс да, асланым томлунным кутас овны сӧмын казьтылӧмъясын. Вот видзӧда ме тэ вылӧ и сэтшӧм окота тэн кывбур сины, но Енмыс абу сетӧма мен сямлунсӧ. А Гамзатовыд гижӧма весиг тэнад кӧса йылысь. — Попвасев восьтіс сборникыслысь выль лист бок:

Других таких, наверно, больше нет,

Они бровям, глазам твоим под цвет.

Их тонкой ниткой разделил пробор,

Чтоб вниз бежали, как потоки с гор.

— Тайӧ кывбурсӧ ме тӧда наизусьт, — Сашалысь лыддьӧмсӧ торкис Рая, — кывзы:

На стул садишься — и у самых ног

Коснётся пола тёмный их поток.

А если на ночь расплетёшь потом,

Всю комнату укроешь, как ковром.

Но знаю я — с теченьем быстрых лет

Меняют волосы свой прежний цвет.

О, если б уберечь я только мог

Тебя, дружок, от горя и тревог,

Чтоб сохранить на много-много лет

Тяжёлых кос твоих полночный цвет.

Тадзи книгаас?

— Да, тадзи.

— Саша, ме думысь, делӧыс со мыйын. Поэтъястӧ пӧ чужтӧ Енмыс, а комиӧн кывбур гижысьястӧ чужтіс кадыс. Найӧ абу на поэтъяс, найӧ сӧмын на ворсӧны поэтъясыслысь рольсӧ. Ме эска жӧ, воас кад и коми поэзияыд лоӧ зэв мича да лӧсьыд шыяса.

— Думайта да, сэтшӧм кадыс воис нин, ӧд календар вылын 1963 во! Дыр-ӧ нӧ позьӧ тэчны рифмуйтӧм строкаяс, кӧні абу войт мында поэзия?!

Рая кӧсйис петкӧдлыны ассьыс кывбуръяссӧ учительлы. Петкӧдлас и критиклысь да Герасим Попковлысь письмӧяссӧ. Но вермис полӧмыс, думсьыс ырыштчылӧмыс ӧдйӧ бӧр кусі. Поэзия йылысь талунъя сёрни бӧрын Раиса Ануфриева выльысь мӧвпалыштас аслас «сочинениеяс» вылын, но сьӧлӧм кылӧмсӧ, сьӧлӧм дойсӧ оз веж некутшӧм гора кывъясӧн. Нинӧм бурсӧ эз босьт коми сборникъясысь, кодъяс серти тшӧктӧ велӧдчыны гижны Герасим Попков. Мӧдарӧ, жугыльмӧдісны том аньӧс аслас жӧ, ветымын арӧса Попковыслӧн, кывбуръясысь строкаясыс. Ӧні лӧсьыд вӧлі сьӧлӧм вылас Раялы, ӧд сылӧн да учитель Попвасевлӧн видзӧдласъясыс поэзия вылӧ пӧшти ӧткодьӧсь.

— Рая, кунь синтӧ, мыйкӧ кӧсъя пеляд шӧпкӧдны, — Саша матыстчис ныв дінӧ, инмӧдчыштіс нюз пельпомас. — Эн восьт сэтчӧдз, кытчӧдз ог помав шӧпкӧдӧмӧс.

— Ладнӧ, куни.

Шӧпкӧдӧм пыдди зон дзигӧдыштіс нылӧс, окыштіс. Рая эз водзсась, сійӧ думсьыс виччысис, мый тадзи и лоас, и вочавидзис пӧся окыштӧмӧн жӧ.

— Изьваса нывъясыд ӧд ӧдйӧ ӧзйысьӧсь, — ӧлӧдіс Рая. — Ӧзъя кӧ, тэ талун гортӧдзыд он во, кӧть и тасянь кызь воськов сайын.

— Кӧсъя, мед тэ ӧзйин. А ме лоа тэ дінын кусӧдчысьӧн.

— Гашкӧ, водзджык чайсӧ юам, вӧлисти... — кӧзяйка личӧдіс кӧсасӧ и кузь юрсиыс шлывмуні мыш вылас. — Гашкӧ, огӧ кусӧдчӧй да...

— Сёрмин. Ме нин ӧзйи, тэн ковмас лоны кусӧдчысьнас.

— Студенткӧд тӧдмасьӧм бӧрын некодӧс на эг сибӧдлы ас бердӧ. И со, яндысьтӧмыд, мый кӧсъя вӧчны... Сэсся друг видзысьӧн шуан менӧ дай.

— Друг видзӧмыд эз тэсянь пансьыв и оз тэӧн помась. А Новосёловыдкӧд ми лоам бур ёртъясӧн.

— Кусӧд нӧсь лампочкасӧ, тонӧ кнопкаыс. Шӧйӧвоши да нинӧм ог куж вӧчны, ас этшӧ первой колӧ воӧдчыны.

— Кӧн нӧ тэ? Синмӧй колис да нинӧм ог аддзы.

— Полӧмӧйла да яндзимӧйла менӧ йирмӧг босьтіс; тьпу, верӧс сайӧ лӧсьӧдча петны, а окася мӧд мужиккӧд.

— Но и мый? Тэ жӧ комсомолка, а комсомолыд быдторйын петкӧдлӧ водзмӧстчӧм, — пӧрччысигмозыс ылӧсас мурӧстіс Попвасев.

— Сералан?

— Ог. Шмонита, мед сьӧлӧмнад эн усь, мед комсомольскӧй кыпыдлунӧн менӧ примитін.

— Вод ли мый ли, кывтӧ эн берт, а то пасьтася.

Попвасев, вир пасьтӧм, тювкнитіс шебрас улӧ, ӧвтыштіс ныр розь гильӧдана нывбаба дукӧн.

— Пасьӧн али мый водін?

— Эг жӧ пасьӧн, морӧс гӧнӧй гильӧдчӧ.

— Ой, збыльысь тай, морӧсыд дзик ӧблеззяналӧн кодь.

— Пасибӧ бура донъялӧмсьыд.

— Татшӧм гӧна морӧсаыс тэ медводдза ме-ме-менам... — тшӧкъялыштіс ӧзйӧм аньыд и воштіс кыв-ворсӧ.

Жуялӧм ныла-зонма чай ютӧг и унмовсисны.

9

Аскинас Раиса Ануфриева, пышкай кодь кокни да тэрыб, библиотекаса машинка вылын тотшкӧдіс рочӧн ассьыс вит лирическӧй кывбур и мӧдӧдіс «Молодёжь Севера» газетӧ. Некымын кыв пасйис и ас йывсьыс: лоӧ кӧ пӧ позянлун, донъялӧй менсьым гижӧдъясӧс. Лун дас мысти, воча кыв вотӧдз на, газетлӧн литературнӧй лист бокысь Раиса Ануфриева аддзис ассьыс ним-овсӧ, а сы улын аслас куим кывбур. Нимкодьлуныс ылькмуні морӧсас тувсов ытва моз. Эскис и эз эскы аслас синъяслы: сылӧн кывбуръясыс республикаса газетын! Петаліс карӧ, воліс матысса киоскъясӧ, кӧні вузасисны газет-журналъясӧн, и быдлаысь ньӧбис аслас кывбуръяса «Молодёжь Севералысь» номерсӧ. Рӧдвужыслы и тӧдсаясыслы мӧдӧдас — эм мыйӧн ошйысьны! Талун жӧ ыстас письмӧӧн и Новосёловлы Кузьёль посёлокас — Койгортсянь пӧ сэтчӧдз кызь вит верст. Ремлӧн юӧртӧм серти, водзын мунысь лесопункт пӧ. Начальникыс корлӧма Новосёловӧс кантораас, шуӧма: сетасны пӧ дипломтӧ и лок миянӧ, босьтам пӧ старшӧй механикӧн, пыр жӧ пӧ сетам патера.

Сашалы ылалӧм бӧрын Рая эз кӧдзав Новосёлов дінӧ. Дай эз позь кӧдзавнысӧ, Попвасев ради эз позь воштыны верӧспусӧ. Верӧс саяд петтӧдз позьӧ и друг видзыштны, оз тай лёк морткӧд аддзысьлы, а учителькӧд, мед сӧмын рушку эз кӧвъясь-а. Медводдзаысьсӧ кӧ азыма мусукасисны, мӧдысьсӧ да коймӧдысьсӧ Рая эз сет Сашалы тыр вӧлясӧ, мӧдыс весиг дузгӧдчыліс. Дузъяв кӧть эн, а вежон сайын кымын Рая сетіс тӧдны:

— Либӧ тэа-меалы колӧ дугдыны мусукасян «ворсӧмысь», либӧ тэн колӧ пыравны аптекаӧ и ньӧбны «парашют»; ме, шулі нин, пола сьӧктӧмысь.

Попвасев гӧгӧрвоис, мый сійӧ «парашютыс», пысавліс нин студенталігас, да вочавидзис:

— Ме абу военнӧй лётчик, некытчӧ усьӧмысь ог пов.

— Сідзкӧ, колям сэтшӧм жӧ бур ёртъясӧн, кутшӧмӧн и вӧлім март сизимӧд лунӧдз. Вунӧдам, мый вӧлі тэа-меа костын.

— Сідз и тадз ковмас вунӧдны, регыд ӧд жӧникыд петкӧдчас.

— Март помын пӧ колӧ лоны техникумын.

— Тэ ордӧ пырас?

— Мыйла ме ордӧ? Сійӧ олӧ общежиттьӧын. Сійӧ мен прӧстӧ на мусук, кыдзи и тэ.

— Лыддьы, мый ме вӧвлӧм мусук, — «вӧвлӧм» кывсӧ тӧдчӧдіс Саша.

Кутісны кывсӧ и ӧтиыс, и мӧдыс: вежон нин эз кутчысьлыны. Попвасев век жӧ кежаліс аптекаӧ, ӧти пельӧсысь стеклӧ улысь казяліс сійӧс, мый ради и пырис. Син пырыс нуӧдіс гижӧдсӧ: «Презервативы — предохранительные средства от заражения венерическими болезнями и для предупреждения беременности».

— Мен эсійӧс, ӧти пачка, — чуньнас индіс Попвасев, видзӧдліс лым еджыд халата аптекаршалань, кодлы позис сетны ар кызь сизим.

— Сэні кык сикас, кодсӧ?

— Мыйӧн торъялӧны?

— Качествонас. Ёнджыка эсійӧсӧ ньӧбӧны, мӧдыс пӧ ӧдйӧ потӧ.

— Асьныд, прӧститӧй, коднас пӧльзуйтчанныд?

— Ме ола мамӧкӧд, мен оз ков ни ӧтиыс, ни мӧдыс, — мичаа нюмдіс аптекарша, еджыд пиньясыскӧд орччӧн югнитіс кык зарни пинь.

— Ладнӧ, мыччӧй мен ӧти пачка, бурджыксӧ.

— Пачкаас дас штука, кыдзи вӧдитчыны — гижӧма пытшкас бумага вылӧ. Водзӧ на волӧй.

— Пасибӧ. Вола. Сӧмын ог та ради, а мед аддзӧдчывны тіянкӧд. Позьӧ?

Мӧдыс нинӧм эз вочавидз, сӧмын лэптыштліс пельпомсӧ: кыдз кӧсъянныд пӧ.

Газетын кывбуръяс петан лунӧ Рая эз вермы кутчысьны, сёрӧн нин пырис Попвасев ордӧ юксьыны аслас радлунӧн. И бара ыззис, чужис Саша дінӧ кутшӧмкӧ окочлун:

— Гашкӧ, ме ордын пукалыштам?

— Колӧ, дерт, «мыськыны» тэнсьыд кывбуръястӧ, но весиг вом тыр вина абу.

— Менам эм.

И петісны. Водзджык муніс Рая, здук-мӧд мысти зептас аптекаысь ньӧбӧмторйӧн ротсьӧдіс и Попвасев. Кӧзяйка лэптіс пызан вылас восьтлытӧм водка доз, кыв кузя мыйсюрӧ кылӧдантор. Сулеясӧ восьтіс Саша, юыштам пӧ сы вӧсна, медым и водзӧ чужисны мича кывбуръяс. Воддза румка бӧрас нин Раялӧн вирыс ылькмуні чужӧмбанас. Мӧд румкаыс нылӧс ышмӧдіс, жалитіс: помасьӧ пӧ тэа-меалӧн вот тадзи воча ныр пукалӧмъясным.

— Нинӧм оз ков жалитны, колӧ овны. Тэ шань ныв, верӧсыдлы лоан бур гӧтырӧн.

— Вӧлі кӧ шань, эг эськӧ друг видз.

— Каитчан?

— Ог! Талун ме тэнад на, сэсся ӧвсям. — Рая ачыс и кусӧдіс бисӧ, тапсьӧдіс крӧватьланьыс. — Лок, пока ме дон, а то вайма.

— Ог лэдз ваймыны, эм мыйӧн лӧдсавны.

— Мый сэні ноксян? Мерайтан али мый добратӧ?

— «Парашют» пысала, уся кӧ тэ вылысь, мед ог доймы.

— Пыралін аптекаад?

— Пыралі.

— Кутшӧмӧ?

— Номерсӧ ог тӧд. Лесотехникумлы паныда керкаын тай-а. Том нывбаба аптекаршаыс, вомас кык зарни пиня, мамӧкӧд пӧ ола.

— Но и бабник жӧ тэ, вевъялӧмыд нин и вомас видзӧдлыны, и тӧдмасьны. Ме тӧда сійӧ аптекаршасӧ, Люция Георгиевнаӧн шуӧны. Кык пӧръя петалӧма верӧс сайӧ, эновтӧны мужикъясыс, кага пӧ оз вай да.

— Колӧкӧ, асьныс, мужикъясыс, мыжаӧсь?

— Ог ме тӧд. Мый кывлі, сійӧс и висьталі.

Недыр мысти Попвасев намӧдіс:

— Бӧръяысьтӧ позис и резинатӧг, оз кажитчы мен тадзитӧ.

— Мыйла бӧръяысь? Бӧръяысьсӧ кутчысьлігӧн, гашкӧ и, сытӧг примита.

— Жӧникыдлы ӧд мыйкӧ кольны жӧ колӧ.

— Думайтан, тэ бӧрти менам пакталас и нинӧм оз коль Новосёловлы? Эн на, зонмӧ, менӧ эновт. Тэнад гӧна морӧсысь и сідз на гажӧй кутас бырны.

— Вот помнитлы, локтас студентыд и тэа-меа бара лоам чоя-вока кодьӧсь.

— Лёк али мый сідзсӧ?

— Абу эськӧ, но гуся вежӧглунӧй кольӧ. Ми жӧ тэкӧд кутам паныдасьлыны, пока олам ӧти керкаын.

— Менам ӧд кольӧ жӧ. Но тэа-меа абу ӧта-мӧднымлы, кӧть и ог жалит, мый миян ёртасьӧмным вуджис кутчысьлӧмӧдз.

— Вай лӧньыштлам, бӧрын сёрнитам.

— Вай. Морӧс гӧныд сэтшӧма нёньясӧс гильӧдӧ.

— Деливӧ али мый?

— Абу. Мӧдарӧ на, ыз-ыз-йӧдӧ...

Мыйкӧ дыра кежлӧ тшӧк ланьтлӧм бӧрын, воис ас садяс да, рудзмунӧм Рая нузнитіс:

— Саша, миян авария. Вир-яйнам кылі, кыдзи сӧльнитчисны тэа-меалӧн сӧзъясным.

— Ме кылі жӧ. Парашютным, надейнӧ, потіс. Збыльысь авария. — И зон чегӧм увъя кер моз быгыльтчис ныв бокӧ.

— Ӧтпырйӧ кыкӧс колі пысавны.

— Кӧть куимӧс, поткӧді эськӧ. Менам сэті реактивнӧй пушка кодь.

— Кӧсъя юавны ӧти гусятор.

— Юав.

— Кымын арӧссянь нывъясасян?

— Тэ менам медводдза.

— А Лена, Роза — вунӧдін найӧс?

— Накӧд менам нинӧм эз вӧв.

— Видзӧдтӧ, кутшӧм надёжнӧй кавалер тэ.

— Ме радейта ёнджыка ёртасьны нывъяскӧд, зонъяскӧд серти. Ми сідз эг и тӧдмасьӧй бурасӧ сусед Зильбергкӧд. Чолӧмасям и, сёрнитам и, но ог волысьӧй. Сё збыль, ме эг чайтлы, мый и тэа-меа воам мусукасьӧмӧдз... Слабог, меным мойвиліс тӧдмасьны шань нывъяскӧд. Натӧг олӧмыд зэр ва кодь дуб, кӧр ни гос.

— Сідз ӧд и эм. Лӧсьыда шуин: зэр ва кодь пӧ дуб, кӧр ни гос. Тайӧ кывъяссӧ оз ков вунӧдны, коркӧ пырта аслам кутшӧмкӧ кывбурӧ.

— Коми кывйыд зэв озыр, а мыйла рочӧн гижан?

— Медводз-кӧ, коми кывбуръясад, кодъясӧс лыддьылім, казялін, эмӧсь быдса строкаяс, кӧні абу ни ӧти коми кыв. Ме сідзи гижны ог кӧсйы. Бурджык, кывбурсӧ кӧ ставнас гижа рочӧн. Мӧд-кӧ, менам сӧнъясті визлалӧ роч и коми вир. Батьӧй вӧвлӧма военнӧй, офицер, служитігас висьмас и веськалас госпитальӧ, сэні и тӧдмасяс медсестракӧд. Но вот, батьӧс мездасны служба вывсьыс и воас гортас роч гӧтырӧн. Войнаӧдзыс на тайӧ вӧлі. Сэсся чужи ме, ичӧтсянь велалі сёрнитны рочӧн и комиӧн, велӧдчи коми школаын. Гижа кывбуръястӧ тшӧтш и комиӧн, мӧдӧдлі газет-журналӧ, но некытчӧ эз примитны.

— Мыйла нӧ?

— Миянлы пӧ колӧны патриотическӧй гижӧдъяс, а оз альбомнӧй кывбуръяс. Воис письмӧ и «Молодёжь Северасянь», уна ошкана кыв сэні эм, корӧмаӧсь весиг менсьым снимок.

— Мӧдӧдін?

— Эг на, но мӧдӧда.

...Локтан субӧтанас, март кызь коймӧд лунӧ, Рая пырис Попвасев ордӧ киас письмӧӧн — ӧтпӧлӧса, шоныд ковтаа.

— Саша, кӧсъя тэкӧд сӧветуйтчыны. Со, Новосёловсянь воис письмӧ. Лыддя сэсь мыйсюрӧ, и ачыд гӧгӧрвоан. Кывзан?

— Ноко, ноко, мый гижӧ менам свӧякӧй?

«...Кӧсъян кӧ лоны мен гӧтырӧн, ковмас мунны Уквасьыд. Ме кӧсйыси локны Кузьёль лесопунктӧ старшӧй механикӧн. Июнь первой лунӧ колӧ босьтчыны уджӧ. Тані эм зэв мича клуб да библиотека, эм кытчӧ тэн инасьны аслад специальность серти. А то кызвын культурнӧй уджсӧ вӧчӧ ӧти морт — киномеханикыс. Апрель дас квайтӧд лунӧ диплом доръян лун, сэсся лун кык мысти став документыс лоӧ киын. Сы кежлӧ тэн колӧ мездысьны удж вывсьыд, вӧчасны мед «переводӧн» — верӧс сайӧ петӧмкӧд йитӧдын. Гырысь тураса гортса кӧлуйтӧ вузав. Тані орсыдлӧн лавкаясыс зэв озырӧсь и сёян-юанӧн, и гортса кӧлуйӧн. Ньӧбам став коланасӧ тась, места вылысь. Гижсям Койгортса загсын; тані жӧ, менам рӧдня ордын, вӧчам свадьба. Мен сетасны «подъёмнӧйяс» и деньгаыд лоӧ. Тані зэв мича вӧр-ва, прӧст кадӧ кута вӧравны, кыйны чери. Юыс ком чериа. Март кызь ӧкмысӧд лунӧ ме лоа техникумын, дипломнӧй уджӧс сдайта донъялӧм вылӧ. Думайта да, артмис бура...» — водзӧ Рая сэсся эз лыддьы, видзӧдліс Попвасевлань.

— Нинӧм шуны, лӧсьыд письмӧ. Эн прӧзевайт, Новосёловыд, тӧдчӧ, шань морт.

— А кутшӧм синъясӧн ме кута видзӧдны сы вылӧ?

— Ӧнія моз жӧ нюм тыра синъясӧн. Аддза ӧд, нимкодь сьӧлӧм вылад. Ме кӧ тэ местаын, радлі жӧ.

— Метӧ чайтлі, мися, татысь аддзас уджсӧ.

— Быдлаын йӧз олӧны. Воас кад, и ме муна чужан сиктӧ. Кор ӧтнам, нюжӧдча крӧватьӧ и син водзӧ сувтӧ Шордін. Эн жалит Укватӧ, шуласны тай: кытчӧ ем, сэтчӧ и сунис.

— Письмӧ сертиыс кӧ, аскомысь Рем тані нин лоӧ.

— Мыйӧн аддзысянныд, эн ыръянитчы; шу, лун и вой пӧ тэ йылысь думъясӧн и олі. И эн тшӧкты пысавны «парашюттӧ».

— Друг да тэнад кӧйдысыд ме пытшкын ловзьӧ, сы вӧсна?

— Да. Миян мусукасьӧм йылысь тӧдам сӧмын тэа-меа да Енмыс. Сідзкӧ, повны тэн нинӧмысь. Сідз и тадз батьнас лоӧ Новосёловыд. Сьӧктін кӧ быттьӧ, вежон кыкӧн водзджык ваян дай ставыс. — Татчӧ думыштчис Попвасев: «Гашкӧ, месянь оз и артмы кагаыс-а, Раясӧ повзьӧдлӧм кодь лоӧ. Розаыд вермис и пӧръявны аслас нӧбасьӧмӧн. Альбина Огнёва, том ныв, и то эз сьӧктыв. Эз гарыштлы сьӧктӧм йылысь и Елена Прекрасная...» — Рая, ме ни ӧтиысь на абу бать, и тэ ни ӧтиысь абу мам. Вермас лоны, ми кыкнанным бесплоднӧйӧсь, тэ ног кӧ, кыкнанным кос сювъяӧсь.

— Тэ дыр та йылысь думайтін? Миян районын Коми муас медуна мам-героиня! Гашкӧ и, ме лоа сэтшӧмӧн.

— Сійӧтӧ сідз, но тэ сӧмын джынвыйӧ мокчоянка.

— Ме вот думайта да, тэсянь сьӧкыдӧн мунісны и Ленаыд, и Розаыд, а ӧні ӧчередьын ме. Тэ кужан радейтны нывъястӧ...

— Енлы эскысь морт ме, Енмыс и вичмӧдліс мен и Ленаӧс, и Розаӧс, и тэнӧ. Ог тӧд, коді кыдз муніс, но ме ставнытӧ радейтлі и кута радейтны. Талун бӧръя лун, кор тэа-меа абу на чоя-вока кодьӧсь. Сідз али абу?

— Но и бабник жӧ тэ, Саша. Гӧгӧрвои ӧд, кодарӧ синан.

— Медбӧръяысь, — Попвасев матыстчис ныв дінӧ, топӧдыштіс морӧс бердас, мургысь кань моз леститчана шуаліс: — Ме кута помнитны тэнсьыд сьӧлӧм тіпкӧмтӧ, юрси дуктӧ, и юрӧс кольмӧдана...

— И ме кута помнитны тэнӧ, — орӧдіс зонлысь лыддьӧдлӧмсӧ Рая, — торъя нин, гӧна морӧстӧ. Бӧръяысь кӧ и бӧръяысь, томнав ӧдзӧстӧ и гораммӧд радиотӧ. Аски ветла пывсянӧ, пожъяла и корӧсь жарӧн вӧтла Новосёлов водзын ассьым грекъясӧс.

10

Александр Сергеевич кыскис пызан йӧрсьыс Розасянь волӧм дзик ӧти письмӧсӧ, нӧшта ӧтиысь лыддис помсянь помӧдз, и конвертнас саймовтіс чоботан пыдӧсас, сэтчӧ жӧ, кӧні и куйлӧ Леналӧн прӧщайтчан кывъяса письмӧыс. Эм и Раясянь казьтыланпом: со, куйлӧ пызан пельӧсын тетрадьяскӧд орччӧн. Тайӧ — Расул Гамзатовлӧн сё кӧкъямысдас нёль лист бока сборникыс, кодӧс и корліс Попвасев лыддьыны гортас. Бӧръяысьсӧ кутчысьлан рытӧ, Саша ордысь мунӧм водзвылын, Рая юаліс:

— Кажитчисны кывбуръясыс?

— Да, и зэв ёна. Поэзия да астрономия костын эм кутшӧмкӧ тыдавтӧм йитӧд, уна ӧткодьлуныс.

— Сідзкӧ, ассянь паметь пыдди козьнала тэн тайӧ книгасӧ.

— Пасибӧ, Рая. А ме водзӧссӧ мый козьнала?

— Медбӧръяысь окыштчам. Мед тайӧ и лоӧ тэсянь козин пыдди.

— Пукты книга пельӧсас ассьыд кырымпастӧ.

«Александр Сергеевичлы Укваын олігӧн югыд здукъяс казьтылӧм вылӧ. Рая. 23.03.1963», — татшӧм пасйӧд вӧчис книгаас.

Окыштчисны, и Рая петіс комнатаысь, пыр кежлӧ петіс Александр Сергеевичлӧн сьӧлӧмысь. А Рем Новосёловкӧд матысянь тӧдмасьӧмыс сідз эз и ло. Гашкӧ, тадзисӧ и бурджык. Нывкӧд корсюрӧ паныдасьлісны ывлаын, сёрнитлісны важ тӧдсаяс моз ӧттор-мӧдтор йылысь. Пырджык варовитліс Рая, а Саша медсясӧ кывзыліс, «нокайтліс» да «дакайтліс». Раиса Ануфриеваӧс корӧмаӧсь пырны Укваса литобъединениеӧ, апрель шӧрнас вевъялӧма ветлыны ӧти занятие вылӧ и ёна пӧ воис сьӧлӧм вылӧ. Мӧд занятиеыс пӧ лоӧ коркӧ майын, но апрель помын Рем да Рая — жӧника-невеста — Уква карӧс эновтісны. Прӧщайтлы, Рая!

Мед жӧ водзӧ югыда нюжалас Сашалӧн томлуныс!

Слабог, школаын ставыс лючки-ладнӧ; гырысь классъясын велӧдчисны нывъяс да зонъяс (челядь нимыс налы эз нин лӧсяв), кодъяс пиысь унджыкыс радейтісны и физика, и астрономия. Александр Сергеевич, кӧть и велӧдіс медводдза во, бура тӧдіс ассьыс предметъяссӧ. Торъя нин кыпыда мунісны астрономия урокъяс. Велӧдчысьяс кылісны асланыс велӧдысьсянь сэтшӧмторъяс, мый йылысь абу гижӧма учебникъясын. Учитель жалитіс, астрономия кузя эз тырмыны колана приборъяс да. Ыджыд лача кутіс сійӧ Лилия Юрьевна вылӧ, коді кӧсйысис ставсӧ вӧчны сы могысь, медым пионеръяслӧн да школьникъяслӧн дворецын восьтны том астрономъяслысь кружок. Александр Сергеевич нуӧдіс урокъяссӧ лӧня, некор эз кыпӧдлы гӧлӧссӧ, и эз вӧв мода, мед кодлыкӧ пуктыны «двойка». Тадзисӧ вӧчны сӧветуйтіс историк Валентин Алексеевич. Ӧнія оценкаясыд пӧ том йӧзлӧн водзӧ олӧмын оз кутны ворсны некутшӧм тӧдчанлун. Весиг пӧ шӧркодя велӧдчысьяс да «троечникъяс» вермасны лоны гырысь политикъясӧн, учёнӧйясӧн, гижысьясӧн... И сэки Попвасевлы дум вылас уси Расул Гамзатовлӧн биографияыс, кодӧс гижлӧма поэтыс сюрс ӧкмыссё ветымын сизимӧд воын да кодӧс йӧзӧдӧма сылӧн сборникъясысь ӧтиын. Москваса Литинститутӧ пыригас, роч кыв омӧля тӧдӧм вӧсна, Гамзатов гижӧма диктантсӧ «единица» вылӧ — вӧлӧма сы мында правка, быттьӧ пӧ диктант вылас бордйысьӧмаӧсь воробейяс. Но институтса директор, писатель Гладков, примитас сійӧс. И со, комын вит арӧса поэт Расул Гамзатовлӧн дас воӧн (1947-1957) аварскӧй, роч, корейскӧй, албанскӧй да мирса мукӧд кывъяс вылын петӧма комын книга! А кымын кыв вылӧ вӧлі вуджӧдӧма торъя кывбуръяс — абу лыдыс.

Эз кӧ паныдасьлы Раиса Ануфриевакӧд, ӧдвакӧ эськӧ Попвасевлӧн чужис поэзия дінӧ ыджыд муслуныс да поэзиясӧ гӧгӧрвоӧмыс. Джуджыд поэзияыд, вӧлӧмкӧ, абу гора кывъяс да рифмуйтӧм строкаяс, а тыдавтӧм струнаяссӧ сьӧлӧмсьыд вӧрӧдӧм. Та вӧсна и кывбур гижысьыд уна, а поэтыс этша. Сэк, кор пыравліс книгаӧн вузасян лавкаӧ, Александр Сергеевич медводз матыстчыліс сэтчӧ, кӧні куйліс научно-популярнӧй литература; сэсся листавліс кывбура книгаяс, син пырыс нуӧдліс некымын кывбур. Ньӧбліс сэтшӧм сборникъяс, кодъяс волісны сьӧлӧм вылас медводдза строкаяссяньыс.

Раялӧн мунӧм бӧрын шуштӧммис уна олыся тайӧ керкаыс, да и ставнас Укваыс. Медводдзаысь татшӧм шуштӧмлунсӧ пытшкӧснас кыліс сэк, кор ныр увсьыс нуисны Ленаӧс, сэсся ныр увсьыс кор муніс Роза, а ӧні со — Рая. Кодкӧлун ветліс кино вылӧ. Сеанс пансьытӧдз фойеса буфетын ӧти кока гӧгрӧс пызан сайын повидлоа кӧвдумӧн юис лимонад. Сійӧ жӧ пызан дорас, киас шаньгаа да сок стӧкана, матыстчис кокни шляпаа томиник нывбаба.

— Бур рыт! — нюмдыштӧмӧн шыасис сійӧ, и краситӧм вом дор улас югнитлісны зарни пиньяс.

— Бур рыт! — воча нюммуніс Попвасев, коді пыр и тӧдіс нывбабаӧс.

— Ті кӧсйинныд на волыны, но сідз эн и волӧй, а ме виччыси... Мыйла ті ӧтнаныд? А кӧні барышняныд? Да, менӧ шуӧны Люция Георгиевнаӧн, а тіянӧс кыдз? — ливкйӧдлана гӧлӧса аптекарша тыртіс Попвасевӧс юалӧмъясӧн.

— Бать серти ме Александр Сергеевич.

— Лӧсялӧ тіянлы тайӧ ним-вичыс, — нывбаба азым синъясӧн видзӧдіс юр кышӧдтӧм Попвасевлань. — Менсьым мамӧс шуӧны Надежда Константиновнаӧн, но ни ӧти оз мун Крупскаялань.

Кино виччысян залын йӧзыс вӧлі тыр, быдӧн мыйкӧ йылысь да варовитіс, позис сёрнитны повтӧг медся гусяторъяс йылысь.

— Укваад ме ола регыд на, та вӧсна и барышнятӧм, — шуис Попвасев. — Учитель, велӧда школаын, ола общежиттьӧса комнатаын.

— Пединститут бӧрын?

— Да, помалі кольӧм во.

— А ме фармацевт, Ленинградса институт помавлі. Мамӧ татчӧс драма театрын артистка, заслуженнӧй. Ми асьнымӧс лыддям кӧреннӧй уквасаӧн. Дерт, ме эг тані чужлы, а тайӧ районса ӧти посёлокын. Ті шуанныд, абу пӧ барышня, а ме помнита, мый ньӧбинныд миян аптекаысь.

— Ньӧби, но эг на восьтлы пачкасӧ, — пӧръяліс Попвасев. — Тіян кымынӧд рад?

— Ӧкмысӧд, витӧд места.

— Менам сизимӧд, коймӧд места. А асланыд кӧні кавалерныд?

— Ой, Александр Сергеевич, оз везит мен кавалеръяснад.

— Мый сідз?

— А вот сідз, оз везит дай ставыс.

Кузяа триньӧбтіс звӧнок: кад пырны кинозалӧ.

— Сёрнинымӧс, гашкӧ, ог орӧдӧй, а водзӧ нуӧдам кино бӧрас? — вӧзйис Попвасев.

— Позьӧ и водзӧ нуӧдны, аддзысям театрӧ пыран ӧти колонна дорын.

Бара на кыпыд лов вылас Александр Сергеевичлы, инас оз ӧшйы, виччысьӧ кино помасьӧмсӧ. Пукалӧ кык ныв костын, оз лысьт инмӧдчыштны гырддзанас ни ӧтиыслӧн, ни мӧдыслӧн гырддзаӧ. Друг да бӧрсяньыс кыйкъялыштӧ Люция Георгиевнаыс; абу мича, казялас кӧ гырддзаяснад ниртчӧмтӧ.

Мед олас Люция Георгиевна!

Мойвиас кӧ матысянь тӧдмасьны аптекаршакӧд, кадыс бара на кутас кольны ӧдйӧ да гажаа. Быд ныв Попвасевлы кажитчыліс ӧнӧдз исыштлытӧм дзоридзӧн, та вӧсна и быд ныв дінӧ велавліс зэв ӧдйӧ. Ӧти учёнӧй-социологлӧн книгаысь неважӧн лыддис: нэм чӧжнас пӧ мужичӧйяс вывті ёнасӧ любитчылӧны нёльысь-витысь, а нывбабаяс — куимысь-нёльысь. Эмӧсь пӧ аньяс, кодъяс некор оз тӧдлыны муслунсӧ, кӧть и чужтӧны кагаясӧс. Александр Сергеевич оз на вермы вочавидзны ачыс аслыс: любитчыліс-ӧ коркӧ? Али быд ныв дінӧ прӧстӧ велавліс и кутас на велавны?

Кино бӧрын Попвасев да Люция Георгиевна колльӧдчисны. Аньыдлӧн сьӧлӧмыс вӧлӧма гурйыв восьса ӧдзӧс кодь, и аслас олӧм йылысь висьтасис спути-спуть, кӧть и мыйсюрӧ позис кутны зарни пинь саяс. Чужлӧма комын витӧд воын экспедицияса кутшӧмкӧ начальниксянь, коми ног кӧ, чурка; кыкысь петалӧма верӧс сайӧ — ӧтиысьсӧ горно-нефтянӧй техникумын велӧдысь сайӧ, мӧдысьсӧ — филармонияса артист сайӧ, но ӧтувъя олӧмыс кыкнанысьсӧ помасьӧма зэв регыдӧн. И ӧтиыс, и мӧдыс пӧ виччысисны кага, а ме пӧ эг чужты ни ӧтиыслы, ни мӧдыслы. Люция Георгиевналӧн сёрни модаыс вӧлі сэтшӧм кымын жӧ, кутшӧм и Леналӧн. Александр Сергеевичлы кажитчис, мый выль тӧдсаыс висьтасис ас йывсьыс нинӧм мичмӧдтӧг, эз тӧдчы сыын некутшӧм тшаплун. Войнаӧдз чужлӧм нывъяс вӧліны прӧстӧйӧсь, вылӧ пуксьытӧмӧсь, донъявлісны асьнысӧ сідз, кутшӧмӧсь и вӧліны збыльысьсӧ.

— Кык пӧрйӧ эз артмы менам семейнӧй олӧмӧй, коймӧдысь петны верӧс сайӧ ог кӧсйы. Ок эськӧ, Енмыс кӧ отсалас чужтыны кагукӧс, ме лоа сэк медшуда мортыс! — Люция Георгиевна тадзи шуӧмнас тӧдчӧдіс, мый оз кӧсйы пыр кежлӧ сибдыны Александр Сергеевич бердӧ; ясыда сетіс тӧдны, мый лоӧ тырмымӧн, вӧчас кӧ сійӧ кызь кӧкъямыс арӧса аньӧс мамӧн.

Кык рыт колльӧдчӧм бӧрын, Первомай праздникӧ, Люция Георгиевна медводдзаысь веськаліс Попвасев ордӧ. Сы бӧрти аддзысьлісны пыр частӧджык, и тайӧ аддзысьлӧмъясыс нюжалісны пӧшти кык тӧлысь, сэтчӧдз, кытчӧдз Александр Сергеевич эз пет гожся отпускӧ. Помасис школаын велӧдан медводдза во. Пыр кежлӧ паметяс кольӧ Попвасевлы тайӧ воыс. И некор оз вунӧд шань нывъяссӧ, кодъяс паныдасьлісны тайӧ каднас том мортлӧн олан туй вылын. Юрас частӧ волӧны Расул Гамзатовлӧн кывбурысь строкаяс:

Я в сотню девушек влюблён,

Они везде, повсюду.

Они и явь, они и сон,

Я век их помнить буду.

Вот вед, сё дивӧыд, поэтыс быттьӧ Александр Сергеевичлысь думъяссӧ гижӧма. Раяӧн козьналӧм сборникын сёнан кывбурыс татшӧм, унджыксӧ Попвасев наизусьт тӧдӧ. Студенталігӧн, дерт жӧ, кывліс, мый эм сэтшӧмтӧ аварскӧй поэт, но сылӧн поэзияӧ эз пырӧдчыв. А ӧні, Шордінӧ отпускавны мӧдігӧн, сумкаас босьтіс дзик ӧти книга — Гамзатовлысь Раялӧн кырымпаса сборниксӧ. Школа помалысьясӧс кыпыда колльӧдӧм бӧрын Александр Сергеевич лун-мӧд на оліс Укваын, виччысис отпускнӧй. И со, сьӧмсӧ сетісны.

Уквасянь Сыктывкарӧ самолёт лэбзис сёрӧн, Шордінӧдз билетсӧ судзӧдіс аскиа медводдза рейс вылӧ. Коліс кытчӧкӧ инасьны. Мунны гостиницаӧ? Водзджык аддзӧдлас важ тӧдсасӧ, коді оліс аэропортсянь неылын кык судтаа ас керкаын, а уджавліс «Север» гостиницаса шырсянінын, шуисны Груняӧн. Бӧръя кык восӧ студенталігӧн Александр Попвасев волывліс шырсьыны-бритчыны сӧмын тайӧ парикмахерскӧяс. Студентлысь сук кудрисӧ мичаа шырны кужліс сӧмын Груня. Сэк на, кор Попвасев медводдзаысь пуксис Грунялӧн креслӧӧ ыджыд зеркалӧ водзӧ, ныла-зонма чӧвтлісны синнысӧ ӧта-мӧд вылас. Чорыд ус-тошсӧ бритӧм бӧрын Груня пызйис клиентыслысь бан боксӧ одеколонӧн, сэсся небыдика тапкӧдыштіс. Зонмыд, збоймӧдчис да, сэки и чупнитіс нылыдлысь вӧсньыдик чунь помъяссӧ. Мӧдыс эз дӧзмы, а сӧмын нюммуніс. Рытнас нин найӧ шӧйтісны Сыктыв бокса парклӧн аллеяясті. Груня вӧлі Попвасевкӧд ӧткодь арлыда, еджыд юрсиа, вӧсньыдик коска и лӧсьыд кок пӧкъяса. Тулыснас, кор воссьыліс паркса йӧктан площадка, Попвасев радейтліс йӧктыны гора музыка улын. Зонлӧн морӧс бердын Груня вӧвлі кокньыдик бобув кодь.

Со и кӧсйис аддзӧдлыны Александр Сергеевич студенталан кадся «бобувсӧ». Восьтіс ӧшинювса дзиръясӧ, и ыркмуні сьӧлӧмыс. Кымынысь восьтліс кык вонад тайӧ дзиръясӧ? Уна ӧшиня короминаыс сулаліс зумыда, абу на некодарӧ сунтовмунӧма. Выліс судтаса эсійӧ куим ӧшиньыс Груня комнаталӧн. Уліас олӧ ичиньыслӧн семьяыс, а Грунялӧн бать-мамыс Выльгортын. Рыт-асывтӧ карӧдз быд лунтӧ ветлыны абу кивыв, вот и корис ичиньӧн шуысьсӧ овмӧдчыны татчӧ. Выліс судтаас каян поскыс торъя, та вӧсна некутшӧм дӧсадитчӧм эз вӧв. Кымынысь кайліс кудриа студент кык вонад тайӧ пос кузяыс?! Кайис и ӧні. Ӧдзӧсас ӧшаліс томан. Дзебасас ключыс эз вӧв, сідзкӧ, мунӧма дыр кежлӧ. Гашкӧ, пыравны ичинь ордас да юавны? Сідзи и вӧчис. Кежис кильчӧланьыс. Шонді водзас лабичын пукаліс ар ветымына мужичӧй, куритчис. Тайӧ вӧлі ичиньыслӧн верӧсыс. Колӧ шуны, Груня сідз эз и тӧдмӧдлы Попвасевӧс аслас рӧднякӧд. Но и дядьыскӧд, и ичиньыскӧд ӧта-мӧдныслӧн син пыр мунлісны. Кинаныс чолӧмасьӧм бӧрын мужичӧй корис пуксьыны. Попвасев висьтасис, кысянь да кодарӧ, сэсся и Груня йылысь юаліс.

— Проняыскӧд найӧ кызвыннас олӧны Выльгортын, бать-мамыскӧд, — вочавидзис мӧдыс. — Отпускын Груняыд.

— Важӧн нин верӧс саяс?

— Проняыс абу верӧс, а писӧ сідз шуисны, Прокопий свӧяклӧн ним кузя. Чурка вайис Груняыд.

— Чурка? — шензяна артмис Попвасевлӧн.

— Сідзсӧ эськӧ абу друг видзысь, но кӧвъясьӧма тай кодсянькӧ. Бать-мамыс эськӧ оз дивитны нывсӧ да, зэв на и нимкодь налы, внукыд чужис да. Прокопий Александрович быдмӧ, ыджыд батьсӧ тадзи жӧ шуӧны.

— Ыджыд-ӧ нӧ пиыс? — Александровичнад шуӧм бӧрын математик быттьӧ сыркмуніс.

— Февральын вайис, свӧяккӧд буретш вӧлі пасъям Сӧветскӧй Армия лунтӧ. Ми ӧд, войнаса участникъясыд, сэтшӧм праздникъястӧ свӧяккӧд век пасъям. Век нин эм помка юыштны.

Математик думсьыс кутіс артасьны: «Грунякӧд бӧръяысьсӧ аддзысьлім июньын. Сьӧктіс кӧ сэки, ноко лыддям ӧкмыс тӧлысьсӧ, ваян кадыс усьӧ март вылӧ. А вайӧма пӧ февральын. Сідзнад, сьӧктӧма майын. Сэки Грунялӧн меысь ӧтдор некод эз вӧв...»

— А бать менам усис война вылад, томиникӧн на, — вӧвлӧм салдатлысь сёрнисӧ водзӧ нуӧдіс Попвасев, кӧть и ачыс водзӧ думайтіс Пронялӧн чужӧм йылысь.

— Ме артиллерияын служиті, вот тай ловйӧн коли. Лесничествоын уджалігӧн волывлі ме Шордінад, вӧр запасъястӧ артавлім. Выль лесопунктъясыд уна воссялісны война бӧрад. Ӧти посёлокын вежон чӧж олім, зэв мичаник дӧвакӧд весиг тӧдмасьлі. Сэки ме том да мича вӧлі, но кык пи нин гӧтыркӧд быдтім. Эг кӧ вӧв гӧтыра, коралі эськӧ ме сійӧ дӧвасӧ, — висьтасис керкаса кӧзяин. — Ӧні мен кымын ар? Ветымын ӧти.

— Сідзнад, менам мамӧкӧд ті тшӧтшъяӧсь.

— Мамыд сэсся эз и петав верӧс саяс?

— Петіс миян быдмӧм бӧрын, во нёль сайын. Батьӧлӧн мамыс, пӧчӧ, пыр миянкӧд оліс, сыысь медсясӧ яндысис да дыр эз пет.

— И правильнӧ вӧчис, петіс кӧ. Ӧтчыд сьвет вылас олам. Пырам, чай юам. Кӧзяйка абу гортын, сійӧ аэропортад пелькӧдчӧ. Ме сэні жӧ уджала, ветлысь-мунысьыдлысь кипом кӧлуйсӧ видзан камераын, аски асывсяньыс менам сменаӧй.

Пырӧмӧн тшӧтш Попвасев перйис сумкасьыс водка доз. Татшӧм варов мортыдкӧд позьӧ и пукалыштны. Гӧсьтлы синмас медводз шыбитчисны стенын ӧшалысь фотокарточкаяс. Сэні вӧлі тшӧтш и Грунялӧн снимокыс, быттьӧкӧ веськыда видзӧдіс Попвасевлӧн синъясӧ да шуаліс: «Здравствуй, Саша!..» Рама шӧрас ачыс кӧзяиныс, пинжак морӧсас нёль медаля да ӧти ордена.

— Тайӧ, буракӧ, ті, — снимоклань индіс Попвасев.

— Сійӧ ме. Квайтымынӧд воын снимайтлісны, буретш Победа лунӧ. Ме ӧд и нимтӧ на эг юав. Кыдз кӧть шуӧны?

— Ӧльӧксан эськӧ да.

— Но, но, учитель мортӧс ог жӧ кут шуны Ӧльӧксанӧн. Александр...

— Сергейӧн шулісны батьӧс.

— Ӧні мӧд делӧ. Пуксьы, Александр Сергеевич, пызан саяс. Аслад винаӧн кута гӧститӧдны. А менам нимӧй Василий, по-батюшкӧсӧ Иванович. Чапаевкӧд ми тьӧзӧяс. Пӧдлиннӧ, гӧтыра али абу? — стӧканъясӧ кисьталіс водкасӧ кӧзяин.

— Абу на гӧтыр ни котыр.

— Ар кызь вита?

— Кызь куим мен.

— О, бурлачитан кад буретш. Эн тэрмась гӧтрасьӧмнад, сийӧстӧ кӧвъявны удитан на. — Кымын водзӧ, сымын личаліс вомкаличыс Василий Ивановичлӧн. — Ме вот томӧнтӧ гӧтрасьлі да, кызь кык ар сэки вӧлі, ӧнӧдз син бӧжӧн йӧз йӧрӧ кыйкъяла. Стрӧка кӧ сюрліс, эг бӧрыньтлы нывбабаястӧ, и ӧні ог бӧрыньт. Йӧз бабаяс вылад синмӧй веськыда ӧзйылӧ и нинӧм вӧчны аскӧд ог вермы. Уман ӧти пӧлӧс бабасьыд, вежлавны колӧ бабаястӧ. Олӧмыс сэки гажаджык. Абу йӧйӧсь эсійӧ лунвывса мужикъясыд, кодъяс ӧтпырйӧ олӧны некымын гӧтырӧн. Весиг законъясыс сэні сэтшӧмӧсь. А миян гӧтрасян да ов нэм чӧжыд ӧти гӧтырӧн. Вот и видзӧны пӧдругаястӧ мужикъясыд.

— Гӧтырыд тӧдліс пӧдруга видзӧмтӧ?

— Йӧзасьлі и эг ӧтиысь; зык-шумӧдз волывлім, но кыдзкӧ тай пыр терпитім ӧта-мӧднымӧс. Кык пиӧс да нылӧс быдтім. Найӧ, тыдалӧ, и кутісны, да торйӧдчӧмӧдз эг воӧй. Кыкнан пиыс помалісны техникумъяс, служитісны армияын: ӧтиыс ӧні уджалӧ Слобода посёлокад, а мӧдыс Выльгортын. Медічӧтыс, войнабӧрса нылӧй, велӧдчӧ, таво дасӧд класс помаліс. Гожӧмнад сійӧ оз и волы Выльгортысь. Аборттӧ уна вӧчис гӧтырӧй, вит-ӧ-квайтӧс.

— А бокас, «йӧз йӧрас», уна кӧдзин?

— Код тӧдас, висьтавны ог вермы. Стӧча верма шуны, ни ӧти баба ме вылӧ эз норасьлы ни горкомӧ, ни месткомӧ.

— Сідзкӧ, ті партияын?

— Да, ме коммунист. Нелямын нёльӧд воын, ӧти бой водзвылын, некымын расчётысь салдатъяс пырим партияӧ. Тӧд вылын кута артиллерийскӧй расчёт. Колӧ шуны, коммунистъясыд пыр вӧліны медводзынӧсь, найӧ кыпӧдлісны пехотатӧ атакаӧ. Война кусӧмсяньыд колис дас кӧкъямыс во, а менам пельын пыр на жуньгӧ пуляяслӧн шутьлялӧмыс, снарядъяслӧн омлялӧмыс и командирлӧн чукӧстӧмыс: «За Родину, за Сталина — вперёд! Ура-а!» Военнӧй начальникъясыд эз жалитлыны салдатъястӧ; тайӧ, ме думысь, вӧлі ыджыд лёктор. Вай юам тэнад батьыд вӧсна!

— Кодкӧ юрбитлӧма на, ловйӧн воӧмныд да, — шуис Попвасев и тыртӧммӧдіс стӧкансӧ.

— Тэ, видзӧда да, прамӧй морт, позьӧ нинӧм дзебтӧг сёрнитны. Лок, петалам чуланӧ, — корис Василий Иванович. Сійӧ шӧркодь тушаа, оз дунвидз ни рушкуыс, ни оз сыркъяв яй щӧка, шыльыд чужӧма, сьӧд юрсиас тӧдчисны еджыд пратьяс. Чуланыс посводз помас, ӧти ӧшиня. Кӧзяин кыскис пробойсьыс ключтӧм томансӧ, гурйыв восьтіс ӧдзӧссӧ. — Со менӧ кодъяс видзисны немеч пулясьыд, — индіс стенлань, кӧні ӧшалісны ыджыд и ичӧт зэв важ Ен-ӧбразъяс. — Сӧвет власьтӧдзыд пӧльӧ уджавлӧма вичкоын, вот сійӧ и чукӧртлӧма. Кӧсйылі ставсӧ нуны Кӧджпомса вичкоӧ, но сьӧлӧмӧй эз ышты, и некор ог ну. Мед мездысьны аслам грекъясысь, пыравла татчӧ юрбитны. Вот ме кутшӧм коммунист. Ачыд партийнӧй?

— Абу. Ме веруйтысь жӧ.

— Кӧсъян кӧ воӧдчыны ыджыд начальникӧдз, колӧ пырны. Партбилетыд кок пӧла мортлы кӧстыль кодь.

— Менам пӧч коммунистъястӧ шуліс антихристъясӧн. Найӧ пӧ ловнаныс абу сӧстӧмджыкӧсь пач трубаысь, сы мында нин пӧ лёкторсӧ вӧчисны найӧ мувывса олысьясыслы. Ог кӧсйы ме лоны антихристъясыдлӧн партияын, ог.

— Олӧм вылас эн ӧти боксянь видзӧд. Партбилеттӧ видз пытшкӧс морӧс зептад, а Енсӧ — сьӧлӧмад. Сэки и лолыд лоӧ сӧстӧм. А ме вед тэнӧ, Александр Сергеевич, пыр и тӧді: унаысь казявлі Груня ордӧ пырӧмтӧ. Вӧлін кӧ шырӧм юрсиа, и то эськӧ тӧді.

— Вот и кӧсйи аддзӧдлыны Груняӧс.

— Бур, бур, мый локтін. Нӧбасигас на ме юавлі Грунялысь, коді, мися, батьыс кагаыдлӧн. Вочавидзис: сьӧд кудриа студентыд пӧ. Тэ йылысь эз шулы ни ӧти лёк кыв, ме пӧ ачым кӧсйи кагасӧ. А Прокӧ свӧяк быттьӧ тожӧ выльысь чужис, ас ним-вича внукыд зэв на и любӧ сылы. Так что ме тэнӧ, Александр Сергеевич, сьӧлӧмсянь чолӧмала батьӧн лоӧмӧн! Тэнӧ ме нинӧмысь ог мыжав.

Чуланысь петісны, бӧр пырисны олан жыръяс, пуксисны пызан сайӧ. Василий Иванович стӧканъясӧ солькнитіс водкасӧ, водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ:

— Тэ, другӧ, талун некытчӧ эн мун. Узяніныд и тась, миянысь, сюрас. Эсійӧ пыді жыръяс нывлӧн крӧватьыс ӧні прӧст, а кӧсъян кӧ, и Груняыдлӧн комнатаын позьӧ узьны; сэні, огӧ ломтылӧй да, сынӧдыс кокниджык. Томан ключыс тонӧ тув йылын ӧшалӧ.

— Пасибӧ, Василий Иванович. Гӧтырсяньыд, гашкӧ, абу лӧсьыд да?

— Менӧ дядьӧн шуысьлы кӧ кага лысьтін вӧчны, менам гӧтырысь повны нинӧмла. На, босьт ключсӧ, и любӧй здукӧ верман кайны Груняыдлӧн комнатаӧ.

Попвасевлы и збыльысь окота вӧлі шойччыштны. Жар лунӧ лунтыр лешсьӧм бӧрын веськӧдыштны ки-коксӧ. Сійӧ эз кут ыръянитчыны, босьтіс ключсӧ и киас сумкаӧн петіс ывлаӧ. Ӧшинь увтіыс ӧтарӧ-мӧдарӧ журъялісны ӧтиӧд да сизимӧд номера автобусъяс, сынӧдыс тіраліс кысянькӧ воысь ыджыд самолётлӧн лёкгоршӧн эргӧмысь. Вель уна тшупӧда пос кузя кайис выліс судтаӧ, пырис комнатаас. Пӧрччис туплисӧ и дӧрӧм-гачнас гатшасис крӧватяс, кӧні буретш во сайын медбӧръяысь вальмасьліс еджыд юрсиа Грунякӧд.

11

«АН-2» самолёт, кӧні вӧліны эз торъя пуклӧсъяс, а ӧтмӧдар стен бердас кык лабич, пышкай моз кокниа кыпӧдчис кымӧръястӧм кельыдлӧз енэжӧ, веськӧдчис Шордінлань. Попвасев да мукӧд лэбысь ляскысисны гӧгрӧс ӧшиньяс бердӧ, дзоргисны, мый вӧчсьӧ му вылас. Самолёт кыпӧдчис эз ёна вылӧ, и бура тыдалісны и йӧзыс, и стрӧйбаяс, и лудын йирсьысь скӧт стадаяс, и Эжва кузя кывтысь-катысь теплоходъяс да катеръяс, мотора пыжаяс. Кутшӧм мича миян коми пармалӧн гожся мусерыс! Лэбысьяс пӧвстын вӧліны и Попвасевлы тӧдсаяс. На пиысь ӧти — бӧрлань шыльӧдӧм сук сьӧд юрсиа да паськыд сьӧд синкымъяса, шань видзӧдласа да ёнакодь гожъялӧм чужӧм-ӧблика мужичӧй. Тайӧ — Шордін районын бура тӧдса хирург Александр Дмитриевич Тюрнин. Локтӧ, тыдалӧ, отпускысь. Пӧжалуй, Эжва катыдын сійӧ вӧлі медся нималана медикъясысь ӧти. Сюрс ӧкмыссё ветымын ӧтиӧд воын на, чужан сиктас воӧм бӧрын, районнӧй больничаын сійӧ восьтіс хирургическӧй отделение, кӧні вӧчліс вонас витсё операцияӧдз. Омӧль туйяс вӧсна уна стрӧитісны сэк самолётлы пуксянінъястӧ. Та вӧсна хирург Тюрнин дінӧ вермисны веськавны медылі сикт-грездъясысь да посёлокъясысь висьысьяс.

Военкоматын медкомиссия вылын томиник Александр Попвасев, Валера Попов да на кодь жӧ мукӧд зонъяс вир пасьтӧг тринькъявлісны врачьяс водзын. Комиссиянас веськӧдлысьӧн пырджык вӧвлі Александр Дмитриевич, а видлавлісны тшӧтш и нывбаба-врачьяс да томиник медсестраяс — став процедураыс мунліс ӧти и сійӧ жӧ комнатаын. Кодсюрӧ кӧ яндысьліс да тупкыліс ки лапанас ассьыс йӧжгыльтчӧм мужик пассӧ, то Попвасев да Попов быд врач водзӧ сувтлісны нинӧм саймовттӧг. Торъя нин окота лолі вечмасьны том медсестраяс водзын, кодъяс вески вылын веситлісны зонъясӧс, мерайтлісны тушасӧ. Мед шензьӧны нывъясыс: татшӧм добранад пӧ ті, зонъяс, некор он пропадитӧй!

Со нӧшта ӧти тӧдса — югыд погон вылас нёль звездаа следователь Борис Липин, коді локтіс уджавны милицияӧ Владимир Ильич Лапинлӧн Шордінысь мунӧм бӧрын. Борис Липинлӧн рӧднӧй чойыс велӧдліс Попвасевӧс шӧр школаын. Мукӧд лэбысьясыс, тыдалӧ, эз вӧвны шордінсаяс, Попвасевлы найӧ вӧліны тӧдтӧмӧсь. Самолёт бӧжладорын пукаліс сьӧд костюма, восьса кӧлыса еджыд дӧрӧма том мужичӧй и вукйӧдлӧмӧн ӧтарӧ восіс бумага мешӧкӧ. Кокъяс костас кутіс куим литраа бидон.

— Он кӧ нӧ вермы лэбавнысӧ, мыйла эн сӧв теплоход вылӧ? — кылӧ, юаліс сыкӧд орччӧн пукалысь нывбаба, коді чужӧмсӧ тупкыштӧма ныр чышкӧдӧн, мед эз кыв вос дуксӧ.

— Тӧрыт ёртлысь чужан лунсӧ пасйим. Пӧкмелля менӧ мучитӧ. Вом тыр вина мен колӧ. Сумкаад абу тэнад?

— Абу. Бидонад эськӧ мый?

— Ва сэні. Косьмӧ вомӧй да мед кӧтӧдыштны, гортысь петігӧн босьті.

— Мый могысь эськӧ локтан Шордінас?

— Районас лекцияяс лыддьыны.

— Кутшӧм лекцияяс?

— Коми книгаяс йылысь. Издательствоын ме уджала, редакторала.

— Кӧн нӧ кутан лыддьыны?

— Ог на тӧд.

— Татшӧм пӧсь кадас ӧмӧй лекцияяс лыддьывлӧны? Некодлы лоӧ, дитя, кывзыны тэнсьыд лекциятӧ. Школаад каникулъяс, колкозникъясыд ӧтияс кузь лунтыр муяс вылын, мӧдъяс лӧсьӧдчисны страда кежлӧ. Тэ вылын сӧмын сераласны, шыӧдчан кӧ райкомӧ ли, колкоз правленньӧӧ ли. Посёлокъясад эськӧ и позьӧ ветлыны, но роч йӧзыдлы эм кӧть абу коми книгаыд, оз жӧ локны.

— Ме вед думыштлі та йылысь, да директор мырдӧн мӧдӧдіс, обкомӧ пӧ отчёт корӧны. Дыр на кутам лэбны?

— Минут дас ещӧ.

— Сэтшӧм на дыр. Дас минуттӧ, гашкӧ и, терпита на, а дас ӧти минуттӧ — ог нин, петас лолӧй.

Нывбабалы жаль лои тайӧ мичаник ныр-вома том мужичӧйыс, но отсавны нинӧмӧн эз вермы.

— Ловйӧн кӧ пукся му вылас, гашкӧ, лэдзан ӧти вой кежлӧ? — нывбабалы кывмӧнъя рукӧстіс редакторӧн висьтасьысь.

— Ме, дитя, ог татчӧ пет. Шордінсатӧ чеччӧдасны, на пыдди сӧлӧдасны выльясӧс, и самолётыс водзӧ на лэбас.

Чеччисны самолётысь нёльӧн — хирург Тюрнин, капитан Липин, учитель Попвасев да тӧдтӧм ова редактор. Ректісны и пошта. Ӧграда сайысь петӧм бӧрын, киас бидона редактор пыр жӧ котӧртіс неылын пӧлыньӧн сулалысь нужниклань.

— Саша! Попвасев! — аэропорт керка дорын Александр Сергеевич виччысьтӧг кыліс ассьыс ним-овсӧ. Бергӧдчис гӧлӧсланьыс и «козлик» машина дорысь казяліс Эрих Битнерӧс, кодкӧд велӧдчылісны ӧти школаын, но разнӧй группаясын. — Отпускӧ?

— Да, отпускӧ. — Важ тӧдсаяс топӧдчылісны. — Шопералан?

— Со, тайӧ машина вылас. Сельскӧй райкомлы служита. Ӧні ӧд миян кык райком, кык райисполком, сикт джынйыс начальникъяс. Кывлі, Укваын пӧ велӧдан?

— Укваын.

— А мый ӧтнад, кӧні гӧтырыд? Карад, небось, нылыд уна, позьӧ бӧрйыны невестапутӧ.

— Сійӧтӧ сідз, кар — кар и эм. Но уна ныв пиад позьӧ и вошны, сы вӧсна и ог тэрмась.

— Миянкӧд тшӧтшъяяс пиысь, гашкӧ, ӧтнам и гӧтыраыс да.

— Ог ӧд и тӧд, коді гӧтырыд.

— Чойлысь пӧдругасӧ вайи, Катеринаӧн шуӧны, медичка, тӧдан тэ сійӧс, шань ныв сідзсӧ.

Эрихлӧн ыджыдджык чойыс, Магдолина Битнер, уджаліс Катеринакӧд ӧтлаын — райбольничаын медсестраӧн. Спецпереселенечьяслӧн челядьыс, кодъяс кольлісны бать-мамтӧг, быдмисны районса детдомын. На лыдын и немеч ним-ова чоя-вока Магдолина да Эрих Битнеръяс. Ӧльӧксан Попвасевлы коркӧ кажитчыліс, мый му вылас эм куим медмича нывбаба — мамыс, артистка Ася да Магдолина Битнер. Еджгов юрсиа, алӧй бандзибъяса Магдолинакӧд уличын паныдасьлігъясӧн ывлаыс Попвасевлы лоліс югыдджыкӧн, джуджыдджыкӧн, сӧстӧмджыкӧн. Мойдкывса мича ныв да и ставыс. И со, ӧтиысь, мӧд курсын велӧдчигӧн, Александр Попвасевлы кывсис: Магдолина Битнер пӧ петӧма верӧс сайӧ. Таӧн и помасис Магдолина йылысь мойдкывйыс. Вермис помасьны и мӧд ног, Попвасев кӧ вӧлі Магдолиналы лӧсяланаджык арлыда. Вӧчис эськӧ став позянасӧ, мед пӧкӧритны сьӧлӧмсӧ немеч ним-ова тайӧ рочакань кодь коми нылыслысь. Здукъясӧн тадзи чайтліс Попвасев, а олӧмыс кывтіс аслас ковтысӧд берег доръяссӧ то шыльӧдіг, то кырӧдігтыр. Магдолина мойвиис сылы, кодлы шулӧма Енмыс.

— Сӧлӧй нӧсь, мӧдім, — корис Эрих.

Сиктӧдзыс тасянь верст куим лоӧ. Пуксисны машинаӧ буретш найӧ, кодъяскӧд и лэбзисны Сыктывкарсянь. Сӧмын эз вӧв редактор, кӧть и местаыс вӧлі на.

Прокӧ Лидалӧн «кагаыс» чужан сиктас воис субӧтаӧ. Сумкасӧ чӧвтіс кильчӧ вылас и куритчигтыр кытшовтіс ӧшинь ув йӧрсӧ. Веськыд бӧрӧздаа градъяс вылын быдмисны лук да морков, сёркни да кушман, стынбӧжса муыс картупель улын. Ӧти пельӧсын, керка жӧлӧб весьтас, ва тыра кӧрт бӧчка, кӧні ӧшаліс кузь воропа киськасян кӧш. Улыс кум саяс пывсян — сьӧд горъя, но Конюк Мить вӧчӧма сідз, мед тшыныс эз йӧрмы, а жарыс колис. Пес и ва вайӧма сэтчӧ, дась, кӧть ӧні жӧ ломты. Лэбулын поткӧдлӧм заппес. Быдлаын тӧдчис Митьӧ дядьыслӧн киподтуйыс. Со ӧд, кор семьяад эм мужик мортыд. Кинас йӧткыштіс улыс кум ӧдзӧссӧ, но эз воссьы — пытшкӧс калича. Ыджыд томана и кильчӧыслы воча жытникыс.

Дзебасысь судзӧдіс посводз ӧдзӧс томансьыс ключсӧ и пырис керкаас. Ӧвтыштіс пӧжӧм йӧв дукӧн. Енув пельӧсса пызан вылын, уна серӧн вышивайтӧм помъяса ки чышкӧд улын куйліс ас выйӧн мавтӧм шаньга чукӧр, сир чериа черинянь. Восьтіс пач пӧдансӧ и кыскис пемыдгӧрдӧдз кеньсялӧм йӧв тыра кринча. Залавка вылын сулаліс тыра водка доз. Став сертиыс тӧдчис, мамыс виччысьӧ писӧ. Эз сӧмын мамыс, тшӧтш и Митьӧ дядьыс виччысис. Небыд шаньгаӧн юис кык стӧкан йӧв, чеплялыштіс черисӧ. Мукӧдтор сёйны эз корсьысь, кӧть и пачсяньыс ӧвтыштіс яя шыд дук.

Сумкасьыс перъяліс кӧлуйсӧ, мыйсюрӧ ӧшліс тув йылӧ. Петіс мӧдарас — тані ломтывтӧгыд ыркыдджык, гӧгӧр жӧ пелькӧдӧма, джоджас вольсалӧма пӧчысӧн на кыӧм уна сера джодждӧраяс; кӧтшас ӧшинь дорас, кыті кутас пырны рытъя шондіыс, сулаліс нэмӧвӧйся пу крӧвать, сы весьтӧ зэвтӧма вон. Пиыс радейтӧ узьлыны вонйын, со и дасьтӧма мамыс сы воигкежлӧ. Быттьӧ тӧрыт на тайӧ крӧватяс, тайӧ вонъяс гильӧдчылісны Альбина Огнёвакӧд, а кольӧма нин сэксянь квайт во. Морт олӧмын кадыс збыльысь лэбӧ и кутны сійӧс нинӧмӧн он вермы.

Пӧрччис дӧрӧм-гачсӧ и пырис вонъяс. Ӧдйӧ и унзіль босьтіс, весиг шобрӧдлыны заводитіс. Быттьӧкӧ кыськӧ кок шытӧг локтісны, пырисны тшӧтш вонйӧ и Лена, Роза да Рая. Ставсьыныс бырӧма гажыс, ставнысӧ окота меліа тапкӧдыштны да окавны. Сэсся, быттьӧкӧ, нырас сатшкысис лекарство дук — ойбыралігмозыс нырнас кыскыштіс весиг сынӧдсӧ. Тайӧ — нюмъялігтыр матыстчӧ Люция Георгиевна, шӧпкӧдӧ зонлы пеляс: «...Ме тэныд ог кӧвъясь, кора ӧтитор — вӧч менӧ мамӧн...» Мыйкӧ дыра шкоргыштіс и вӧтӧн нисьӧ вемӧсӧн аддзис Груняӧс — ножичӧн тшӧтшӧдӧ зонлысь кудрисӧ. Ныла-зонма аддзӧны асьнысӧ зеркалӧысь, нюмъялӧны ӧта-мӧдыслы. Грунялӧн мича нюмысь и садьмис Александр Сергеевич. И вӧлисти казяліс: майкасьыс кылӧ духи дук, дзик жӧ татшӧм чӧскыд дук ӧвтліс Грунясянь. Тӧрытнад нывлӧн вольпасьын узигӧн духи дукыс йиджӧма майкаас.

Ӧшиньясӧд пырысь шонді югӧръяс ойдӧдісны югыдӧн да шоныдӧн керка пытшкӧссӧ. Попвасев видзӧдліс часі вылас: кадыс матысмис лун шӧрлань. Петіс вонйысь и казяліс: волӧма пошта разӧдысь, буретш ортсысяньыс каличалӧ дзиръясӧ. Пошта кӧрӧбсӧ, кодӧс вӧчис Конюхов Митрей, тувъялӧма кильчӧ сюръяас сідз, мед эз веськав сэтчӧ зэр. Шордінсаяс радейтӧны ассьыныс комиӧн петысь районса газетсӧ. Сійӧс жӧ судзӧдӧ и Прокӧ Лида. Перйис кӧрӧбсьыс газетсӧ, и медводдза лист боксьыс синмас шыбитчис ыджыд юргижӧд: «Аски — сӧветскӧй том йӧзлӧн лун». Лыддис кильчӧса лабичӧ пуксьӧмӧн юӧр бӧрся юӧр и ӧтиысь казяліс мамыслысь ним-овсӧ. Заметкасӧ лыддис вомгорулас: «Кукань видзысь Лидия Прокопьевна Попвасева ассьыс пемӧсъяссӧ нуӧдіс фермасянь нёль верст сайӧ, сикт катыдпомӧ, Шордін юлӧн Эжваӧ усянінӧ, кӧні котыртӧма сідз шусяна лагернӧй пӧскӧтина. Кутасны йирӧдны коньӧйясӧс загонъяссӧ вежлалӧмӧн. Лидия Прокопьевналы отсасьны воисны кӧкъямысӧд класс помалысьяс Вера да Надя Липинаяс — тайӧ жӧ колхозса зоотехник Ася Платоновналӧн нывъясыс. Куканьяслы эм лэбув, а на бӧрся видзӧдысьяслы ичӧтик кӧрт пача чом. Чойяс шуисны уджавны школаӧ мунтӧдз.

Лун-мӧд мысти заводитчас нӧшта ӧти крестьянскӧй страда — турун пуктӧм да веж кӧрым заптӧм. Сы кежлӧ став кӧрта кӧлуйыс дась Шордінса овмӧслӧн. Таын ыджыд пайыс колхозса кузнеч-сварщик Дмитрий Конюховлӧн. Сійӧс шуӧны тані зарни кияса мортӧн. Эжва катыдса колхознӧй видзьяс вылын таво гожӧм кутас уджавны нелямын комсомольско-молодёжнӧй звено».

Видзӧдтӧ, мам йывсьыс и Митьӧ дядь йывсьыс пасйӧмаӧсь газетас. Нимкодь лои учительлы и водзӧ кутіс нуӧдавны син пырыс гижӧдъяссӧ. Босьтчис лыддьыны передӧвӧй статьясӧ: «Аски — зэв кыпыд лун, сӧветскӧй том йӧзлӧн праздник. Ныв-зон петкӧдласны ассьыныс сьывны-йӧктыны кужӧмлун да спортын сямлун, висьталасны коммунистическӧя уджалысь коллективъяслӧн, комсомольско-молодёжнӧй бригадаяслӧн да фермаяслӧн водзмӧстчӧм йылысь. Уличаяс вылын, паркъясын да стадионъяс вылын юргасны коми да роч сьыланкывъяс, лоасны спортивнӧй ордйысьӧмъяс...» Лыддис статьясӧ помӧдзыс. Кольӧм во тайӧ праздниксӧ пасйисны мӧдлапӧвса паськыд веж эрд вылын, ӧтарӧ-мӧдарӧ вуджӧдчисны ыджыд и ичӧт пыжъясӧн. Слабог, Эжваыс вӧлі лӧнь и некод эз путкыльтчы, кӧть и кодсюрӧ, юсисны да, ӧдва кутчысисны кок йылас. Ичӧтджыкъяс ризъялісны лыа кӧса вылын, гожйӧдчисны, купайтчисны.

Уква бӧрын Шордін кажитчис рудӧн да ляпкыдӧн, но ас ногыс мусаӧн. Карыд, век жӧ, ыджыд да уна йӧза общежиттьӧ кодь. А тані лӧнь. Тані кок пыдӧснад кылан муыслысь шоныдлунсӧ, ловнад — сынӧдыслысь сӧстӧмлунсӧ; аддзан помтӧм-дортӧм енкӧлалысь сӧдзлунсӧ, а войяснас, кор узьӧны мувывса олысьяс, енэжыслысь садьмӧмсӧ, енъяслӧн царица Гералӧн нёньясысь прысьмунӧм йӧв войтъяссӧ — мӧд ног кӧ, Утка туй. Сӧмын му вылын быдмӧны ловъя дзоридзьяс, Лена, Роза да Рая кодь мичаник кыдзьяс, Люция да Груня моз чӧскыда ӧвтысь льӧм пуяс. Ставыс тайӧ ӧні пӧртмасьӧ Александр Сергеевичлӧн син водзын, а пуяссӧ зэв нин важӧн вайлӧма Эжва дорысь пӧльыс на, и со, быдмӧмаӧсь, вот-вот мытшасясны енэжас.

Час куимын Сергей Ӧльӧксан горт ӧшинь улас аддзысис Прокӧ Пеклакӧд — ичиньыс локтӧма ломтыны пывсян.

— Мамыд да дядьыд тӧрыт нин виччысисны. Слабог, кӧть талун воӧмыд да.

— Ичинь, ме ачым ломта пывсянтӧ. Сэн сӧмын бисӧ чуткыны кольӧма, ставыс дась.

Прокӧ Пекла томсяньыс уджалӧ райпотребсоюзса «общепитын». Мӧс оз видз, а велалӧма да, кӧзатӧ важысянь кутӧ, Плешев Митрейӧс нӧгыль йӧлӧн вердӧ. Ачыс юӧ жӧ, векджык кык лысьтан кӧзаыс. Плешев гозъя кык пиӧс быдтісны, кыкнанныс дас сизим ар тыртӧдз на петісны ас нажӧтка вылӧ, мунісны Расъёль вӧрпунктӧ, сэні и велӧдчисны — ӧтиыс паровозса машинистӧ, мӧдыс трактористӧ. Расъёльын вӧрсӧ кыскисны Эжва берегӧ векни коста кӧрт туй кузя паровозъясӧн. Ю берегас сулаліс дзоньтасян уджъяс нуӧдан мастерскӧйяса ыджыд депо. Ӧнія посёлок местаас комынӧд вояс помын сулаліс некымын барак, кӧні олісны татчӧ мырдӧн мӧдӧдӧмъяс. Война бӧрас посёлок быдмис зэв ӧдйӧ и лоис медмичаясысь ӧтиӧн, кӧні джын олысьыс коми, мӧд джынйыс бокысь воӧмъяс да вайӧмъяс.

Сэк, кор Конюк Мить да Плешев Митрей лоисны эз сӧмын тьӧзӧясӧн, но и свӧякъясӧн, кутісны вӧчны тадз: ӧти вежон ломтӧ пывсянсӧ Конюк Мить и чукӧстӧ пывсьыны Плешев Митрей гозъяӧс; мӧд вежон ломтӧ Плешев Митрей и чукӧстӧ Конюк Мить гозъяӧс. Шаня олӧны чойяс, пинь-зыктӧг, нинӧм налы юкнысӧ. Пывсян рытыс налы лоліс революционнӧй праздникысь гажаджык. Пуксясны пӧсь самӧвар сайӧ, лэптасны пызан вылӧ став чӧскыдторсӧ, мый эм лов выланыс, и варовитӧны ӧта-мӧд вежымсьыныс. Дерт, варовмӧдантортӧг — ас вийӧдӧм винатӧг либӧ роч водкатӧг — пызан саяд оз пуксьыны. Гажмыштасны и кутасны казьтывны томдырсӧ, медбур и медлёк вояссӧ. И ошкылісны: ӧнія моз лӧсьыдасӧ пӧ некор на эг овлӧй. Прокӧ Пекла оз вермы вунӧдны дас во сайын лоӧмторсӧ, казьтылігас сідзи и мыччысьӧ синваыс. А казьтыліс сы йылысь, кыдзи милицияса начальник Туркин сійӧс, Прокӧ Пеклаӧс, мыш вылас нӧб турунӧн, вайӧдіс милицияӧдз. Турунсӧ ытшкыштліс вӧр бердъясысь аслас кӧзаяслы. Во джын тайӧ «мыжсьыс» Прокӧ Пеклалӧн удждонысь бергӧдісны нёльӧд пайсӧ.

— Ме сэки пищальӧс зарадитлі картеча патронӧн, — висьтасьліс Плешев Митрей. — Мися, корся стрӧка да, Туркиныслы балябӧжас и сетӧбта. Но Енмыс, тыдалӧ, кутіс морттӧ виӧмысь, кӧть и мортнас шуны сійӧс кывйӧй оз бергӧдчы. Лыйи кӧ, ӧні эськӧ эгӧ пукалӧй ми ӧти пызан сайын.

Дас вонад унатор вежсис страналӧн да и Шордінлӧн олӧмын. Вежласисны партия да комсомол райкомъясса секретаръяс, исполкомса юралысьяс, колхозса предъяс, судьяяс да прокуроръяс, военкомъяс, милиционеръяс — гырысь и посни начальникъяс. Унаӧн усйысисны Шордінысь мукӧд районъясӧ да каръясӧ, ас бӧрсьыс колисны омӧлик казьтылӧмъяс. Ӧтка-ӧтка, кодъяс йылысь шулӧны бур кывсӧ. И со, район ыдждӧдӧм бӧрын, Шордінӧс бара ойдӧдісны бокысь воӧм веськӧдлысьяс. Вӧвлӧм «кулакъяслӧн» керкаяс эз тырмыны чиновникъяслы, найӧ йӧршитчалісны ичӧтик жыръясӧ, овмӧдчалісны кӧзяйкаяс ордӧ, а общественнӧй стрӧйбаяс стрӧитісны этша. Век жӧ, кыдзи казяліс Александр Сергеевич, сикт чой йылын кыптӧма некымын выль кантора, выліс улича пӧлӧн сулаліс куим подъезда кык судта выль олан керка. Став стрӧйбаыс брусысь, баракъяс кодьӧсь, синмӧ шыбитчытӧмӧсь. Кыдзи и сё ветымын во сайын, Шордінын медыджыд, медмича керкаыс — большевикъясӧн ёна нин дойдалӧм вичко, кӧні восьтісны нянь пӧжаланін, вӧчӧны сідзжӧ ырӧш, лимонад да мукӧд юантор.

Пывсяныс вӧлі бура нин тӧпитчӧма, кор локтісны удж вылысь Сергей Ӧльӧксанлӧн мамыс да дядьыс. Воисны и Плешев Митрей гозъя — гӧтырыс киняулас кык корӧся, киас сумкаа. Нимкодьысла Прокӧ Лида эз кут путьмыны, мыйсянь босьтчыны гортгӧгӧрса уджас. Картаас, кылӧ, кузяа ымӧстіс Серукыс: лок пӧ ӧдйӧджык, кӧзяйка, личӧд менсьым зэвтчӧм вӧраӧс. Вежӧд вылад йирсигӧн мӧсъяс уна йӧлаӧсь. Дежуритысь пастук мукӧд лунъясӧ серти вайӧдіс ас картаясӧ скӧтсӧ водзджык. Конюк Мить сарайса сёрйысь пыртіс корӧсьяс; Прокӧ Лида дасьтіс майтӧг да ки чышкӧдъяс, вежан кӧлуй. Сэсся дядьыс петаліс улыс кумса кӧзӧдӧ, пыртіс кыз чигъя сола ельдӧг да сола чери. Чӧскыда соласьӧ Прокӧ Лида. Тшакыс кольӧм арся, а выль солалӧм кодь, абу сьӧдасьӧма ни бакшасьӧма. Дуксьыштӧм чериыс чойяслӧн медчӧскыд номсасянторйыс, кӧть и номсасян кадыс кольӧма нин. Бабаяс мӧдӧдісны мужикъясӧс пывсянӧ выль жар вылас, асьныс мыссясны-пывсясны на бӧрын. Пекла вундаліс сола чери, дасьтіс пызан вывсӧ ужин кежлӧ. Ывлаӧ, пос помас сувтӧдіс пузьӧдны самӧвар. Кужӧ дасьтыны сёян-юантӧ Пекла; эз кӧ куж, эз эськӧ нимав шордінса столовӧйын медбур пусьысьӧн, медтыкӧ вӧлі мыйысь пуны-пӧжавнысӧ-а.

Пӧсь пывсянын лысьӧмнысӧ небзьӧдӧм бӧрын кык Митрей семья дыр пукалісны рытъя пызан сайын. Прокӧ Пекла да Плешев Митрей мунісны гортаныс вой шӧр гӧгӧрын. Куритчигмозыс колльӧдіс ичинь гозъяӧс Сергей Ӧльӧксан. Лӧнь. Шоныд. Ылын, мӧдлапӧлын, кылӧ, кӧкыштлӧ кӧк, мыйлакӧ пыр на оз узь. Плешев корис на пыравны дядьӧн шуысьсӧ керкаӧдзыс, ньылыштам пӧ вом тыр винаӧн, но мӧдыс пыксис. Сійӧс виччысис гортас Уква йылысь мича вӧтъяса шабді вон.

12

Том йӧзлӧн гажыс пансис дас ӧти часын. Шордінсаяс чукӧртчисны культура керкадорса паркӧ, кӧні сьылысь-йӧктысьяслы лӧсьӧдӧма лэбула сцена. Ывлаыс югыд шондіа. Жар. Сергей Ӧльӧксанлы кажитчис, быттьӧкӧ став сиктыс локтӧма том пуяса тайӧ паркас. И томъяс, и верстьӧ, и олӧмаяс мича, кокни паськӧмаӧсь. Шоча овлӧ сиктад татшӧм ӧтувъя гажыс. Асывнас местнӧй радио юӧртіс: Шордінӧ пӧ воисны районса пӧшти быд сиктысь да посёлокысь самодеятельнӧй коллективъяс. Страда водзвылад татшӧм гажыс зэв ас кадӧ. Турун пуктыны петасны оз сӧмын колхозникъяс, райкомъясӧн да райисполкомъясӧн вынсьӧдӧм график серти петкӧдасны и учреждениеясын да организацияясын уджалысьясӧс. Шордінсаяс, кыдзи и став сӧветскӧй йӧз, тадзи, ӧтувъя вынъясӧн стрӧитісны коммунизм.

Гажсӧ восьтысьыс, комсомол райкомса первой секретарыс, аслас сёрниын ӧтарӧ аттьӧаліс Коммунистическӧй партияӧс да Никита Сергеевичӧс странаса том йӧз вӧсна бать сяма тӧждлунысь. А сэк, кор кутіс ошкыны сельскӧй да промышленнӧй райкомъяс да райисполкомъяс котыртӧм, тайӧ пӧ отсалас водзӧ бурмӧдны коммунистическӧй строительствоӧн веськӧдлӧм, секретарлысь гӧлӧссӧ пӧдтісны ӧтсӧгласа горӧдӧмъяс:

— Кон-церт! Кон-церт! Кон-церт!

Секретар кыпӧдліс кисӧ, мыйкӧ шуаліс на, но йӧзыс шызисны и гӧгӧрвоны нинӧм эз позь. Комсомолецъяслӧн нырщик эз виччысь, мый тадзи тупкасны сылысь варов вомсӧ.

Чукӧртчӧм войтырӧс сэсся чолӧмаліс сиктса райсӧвет исполкомлӧн культура юкӧнысь Нина Рассыхаева. Сійӧ вель дыр уджаліс культура керкаын худрукӧн. Тӧдмасис армияысь воӧм моряккӧд и гӧтрасисны. Верӧсыс киносетьын шопералӧ. Семейнӧй олӧмыс эз падмӧд Нина Васильевнаӧс и водзӧ лоны быдторйын водзмӧстчысьӧн — сьывны хорын, ветлыны концертъясӧн мукӧд сиктъясӧ. Ызйӧдысьнас вӧлі Ася Липина. Сійӧ лунас, кор страна пасйис Ленинлы ӧкмысдас куим ар тырӧм, Шордінса колхоз правленньӧын нимӧдісны зоотехник Ася Липинаӧс — Ася Платоновналы тырис нелямын арӧс. Сійӧ век гӧрдитчис, мый чужлӧма Ильичкӧд ӧти лунӧ. Куим челядя мамӧс, коммунист Липинаӧс чолӧмавны правленньӧӧдз воліс и сельскӧй райкомса секретар. Райком нимсянь сійӧ козьналіс Асялы зэв мича радиола — зарни рӧма гижӧда «Рапсодия».

— Талунъя ыджыд концертнымӧс, кодӧс сиӧма сӧветскӧй том йӧзлӧн праздниклы, кутас нуӧдны Ася Липина! — сцена вывсянь юӧртіс Нина Васильевна. — Вайӧ кекеначӧмӧн корамӧй ассьыным народнӧй артистканымӧс.

Сергей Ӧльӧксан кыліс тайӧ шуӧмсӧ и йӧзлӧн клопайтӧм шы улын матыстчис сценалань. Йӧз чукӧрысь син улас эз усьны ни Валера Попов, ни Альбина Огнёва. Гашкӧ и, татӧнӧсь, но здукӧнтӧ он и аддзы, сы мында йӧзыс да. Прокӧ Лидалӧн висьталӧм серти, Валера олӧ мамыскӧд, шопералӧ колхозын; Альбина олӧ бать-мамыскӧд, врачалӧ ветеринарнӧй станцияын, но абу начальник. Аддзысьлӧны-ӧ Валера да Альбина — Прокӧ Лидалы дзик веськодь. Сылӧн эм, кодъяс йылысь думайтнысӧ. Дерт, Прокӧ Лида эськӧ эз вӧв паныд, Ӧльӧксаныс кӧ нуӧдіс мамсӧ коравны Альбина Мефодьевнаӧс. Сэк эськӧ и Укваас, гашкӧ, эз мун. Дай Огнёваысь ӧтдор на сюрас Сергей Ӧльӧксанлы гӧтырпуыд, кӧсъяс кӧ. Ӧд нылыд Шордінын ёна унджык зонмыд серти.

Бобув сера кокни платтьӧа, мыш вылас кыз кӧсаа Ася Липиналы некыдз эз лӧсяв нелямын арыс, видзӧднысӧ сійӧ вӧлі ёна томджык. Йӧз чукӧрын ӧзъяна синъясӧн чатрасис гӧтырланьыс Макар Толь. Батьыскӧд орччӧн сулаліс кӧкъямыс арӧса Виктор пиыс. Асялӧн юӧртӧм бӧрын сцена вылӧ медводз петіс Чом сиктысь гудӧкасьысьяслӧн кызь морта ансамбль, ставныс вышивайтӧм дӧрӧмаӧсь, сьӧд гачаӧсь. Ансамбль ворсіс коми народнӧй сьыланкывъяслысь гажа и нор мелодияяс.

Сценавывса ӧти коллектив вежсьыліс мӧдӧн. Йӧзыс, олӧмаджыкъясыс, пукалісны визьӧн-визьӧн сулалысь лабичьяс вылын; мӧдъяс рунъялісны ӧтарӧ-мӧдарӧ; коймӧдъяс видзӧдісны гира лэпталысьяслысь ордйысьӧм; нёльӧдъяс «висисны» волейболӧн ворсысь командаяс вӧсна, а ворсісны кык площадка вылын. Сергей Ӧльӧксан, веж лапъяса кыдз бердӧ мыджсьыштӧмӧн, вуджӧр сайсянь кывзіс сьыланкывъяс. И со, сцена вылын дуэт — Эрих Битнерлӧн чойыс да гӧтырыс — Магдолина да Катерина, вышивайтӧм морӧса еджыд ковта вылын сера сарапанаӧсь, пельпом вылас кузь сыръя чышъянаӧсь. Районнӧй газетын донъялӧм серти, тайӧ дуэтыс районын медбуръясысь ӧти. Магдолина да Катерина асланыс том нывбаба мичлунӧн да мыла гӧлӧсӧн уськӧдісны Сергей Ӧльӧксанлы тӧд вылас сійӧ кадсӧ, кор аслас мамыс, артистка Ася да медсестра Магдолина кажитчылісны медся мича аньясӧн. Кымын верстяммис, сымын ёнджыка гӧгӧрвоис: быд нывбаба, кыдзи и эрдвывса быд дзоридз, ас местаас медся мича. Мӧд нывбаба, кӧть кутшӧм мича сійӧ эз вӧв, оз вермы вежны ни Ленаӧс, ни Розаӧс, ни Раяӧс, ни Люцияӧс, ни Груняӧс, ни Альбинаӧс... Но нывбаба вермӧ вежны му вылысь олӧмсӧ. Нывбаба-мам чужтыліс Гитлерӧс и Сталинӧс, Пушкинӧс и Гогольӧс: воддзаясыс лоисны злӧдейясӧн, мӧдъясыс — генийясӧн.

Шордін район — медся коми районъясысь ӧти. Но сцена вывсянь кызвыннас юргисны роч сьыланкывъяс. Мӧд петан туй эз вӧв: мича коми сьыланторйыс вӧлі этша, и сэк жӧ, ӧти и сійӧ жӧ торсӧ вермисны сьывны сӧмын ӧтиысь — тадзи шуис жюри. Кыдзи казяліс Попвасев, кык пӧрйӧ юргис сӧмын ӧти сьылан — «Енэж кодь лӧз синъяса». Ӧтиысьсӧ сьылісны сійӧс Магдолина да Катерина, мӧдысьсӧ — Расъёль посёлокса дуэт, зонмыс ачыс и ворсіс гудӧкӧн. Кузь сарапана нывсӧ пыр и тӧдіс Сергей Ӧльӧксан: сійӧ вӧлі Зина Шаньгина.

Телепит лои аддзысьлыны школаын велӧдчандырся ёртыскӧд — Зинакӧд. И аддзысисны, топӧдчылӧмӧн чолӧмасисны. Висьтасисны ӧта-мӧдыслы асланыс олӧм-вылӧм йылысь.

— Училище бӧрын веськалі Расъёльӧ, тӧдмаси сэн вот тайӧ гармонистыскӧд, гӧтрасим, быдтам нывкаӧс. Ӧні каганым энька ордын, — нюмъялігтыр ошйысис Шаньгина.

Гармонистыс, вӧлӧмкӧ, посёлокса киномеханик, чужлӧма орчча сиктын, кӧні ставныслӧн овыс Кузнецов. Зина жалитіс ӧтитор: ковмис пӧ вежны нывдырся овӧс, ӧні пӧ ме Зина Кузнецова. Казьтылісны и Валера Поповӧс да Альбина Огнёваӧс, сійӧ рытъяссӧ, кор Попвасев висьтавліс Утка туй йылысь мойдъяссӧ. Расъёльсаяс пӧ видзӧны гортса скӧт, и Альбина Мефодьевна, кыдзи ветврач, тшӧкыда волывлӧ посёлокас и пыравлӧ Зина ордӧ.

— Ме тӧда, Валера пӧ коралӧ Альбинаӧс, — шуис Зина.

— Мыйын эськӧ помкаыс? Мыйла оз гӧтрасьны?

— Альбина Мефодьевна уна велӧдчӧм морт, тыдалӧ, корсьӧ аслыс лӧсяланаӧс. А Валераыд прӧстӧй шопер.

— Прӧстит, тэнад верӧсыд, кыдз висьталан, абу жӧ академик, — важ тӧдсаяс сёрнитісны ныр на ныр, некод эз мешайтчы, — но, со тай, петӧмыд.

— Ме ассьым киномеханикӧс эг эськӧ веж некутшӧм академик вылӧ весиг сэк, вӧлі кӧ здравоохранениеса министрӧн. А ӧні ме прӧстӧ фельшӧр.

— А ме прӧстӧ учитель. И ме лоа шуда, коркӧ кӧ менӧ кутас радейтны тэ кодь жӧ шань нывбаба.

— Чуйдыны тэн ӧтитор?

— Кӧнешнӧ.

— Альбина Мефодьевнаыд тэ вылӧ кутӧ лачасӧ, вот и оз пет Валера саяд.

— Ну, Зина! Квайт во коли миян челядьдырся ёртасьӧмсянь. Та дыранад Альбинаыд эз нин ӧти зонмӧс лӧсьӧдлы. Да нӧшта велӧдчис Москваын, да нӧшта иностранечьяскӧд...

— Ладнӧ, ме чуйді, а водзӧсӧ кыдз кужан. Став бурсӧ тэн, менӧ со чуксалӧны, — шуис Зина и ылысмис ас йӧзланьыс — коліс дасьтысьны выль номер кежлӧ, но бӧр на косліс Попвасевлань, шуис: — Привет висьтав Валераыдлы. Ме сы вылӧ ни ӧти ог скӧрав, кӧть и менам письмӧ вылӧ, кодӧс мӧдӧдлі училищеӧ пырӧм бӧрын, эз вочавидз. Бур, мый эз вочавидз, а то верми не аддзысьны аслам киномеханиккӧд.

Дыр муніс том йӧзлӧн гажыс. Кыпыда колис медводдза луныс Сергей Ӧльӧксанлӧн чужан сиктас. Аскинас ветліс Давпом посёлокӧ видлыны чой-воксӧ, кык вой сэні узис. Воис да, мудйис став картупельсӧ и Митьӧ дядьыслӧн керка ӧшинюв йӧрысь, и асланыс стын бӧжысь. Конюк Митьлӧн керкаыс мир туйсяньыс пыдын, вылі местаын, горувтіыс сяльгӧ Борганшор, и кильчӧ лабичыс весиг бустӧм. Пашкыр вожъяса джуджыд льӧм пуыс бара лоӧ уна вотӧса. Керка пытшкӧссӧ Прокӧ Лида гӧгӧр пелькӧдӧма, тӧвнас тані и олісны мамыс да дядьыс, тулысъядорас на-й вуджисны Пантей Сергей керкаас. Тадзи вежласьӧмнас некоднан керкаас абу лудік ни тӧрӧкан. Шыръясӧс повзьӧдлӧны кутасьысь кык кань.

Петыр лунӧдз на «Югӧр» колхоз петіс видзьяс вылӧ. Страдуйтны петісны став сиктӧн, тшӧтш и рабочӧйяс да служащӧйяс. Ытшкисны да куртісны вӧла-машинаясӧн, а веж кӧрымсӧ заптісны техника отсӧгӧн. Ылі видзьяс вылӧ мунісны комсомольско-молодёжнӧй да семейнӧй звенояс. Найӧ кутасны пуктысьны сэні узьлӧмӧн. Шордінса унджык учреждениеыс да организацияыс эз уджав, ӧдзӧсъясӧ ляскӧма юӧртӧмъяс: ставӧн заптӧны кӧрым!

Сэк, кор власьт бердын эз на вӧвны большевикъяс, Шордінын паськыда пасйылісны Петыр лун. Мӧд ногыс и лоны эз вермы, ӧд зӧлӧтитӧм креста, джуджыд гӧгрӧс сигӧра ыджыд вичкоыс вӧлі Петыр-Павел нима. Сӧвет власьт дырйи унаӧн вунӧдісны и тайӧ нимсӧ, и тайӧ праздниксӧ. Сӧмын Енлы эскысьяс да чери кыйны радейтысьяс некор эз вунӧдлыны, мый июль 12 лунӧ — Петыр лун, мый вежа апостол Петыр ачыс вӧвлӧма чери кыйысьӧн. Таысь ӧтдор, сійӧ — Исус Кристослӧн медводдза велӧдчысьясысь ӧти. Мукӧд велӧдчысьяскӧд тшӧтш колльӧдас Кристосӧс медбӧръя туйӧ. Апостол Петыр унатор вӧчас кристианскӧй вичкояс ёнмӧдӧм кузя. Рӧспинайтасны сійӧс Римын крест бердӧ увлань юрӧн. Мӧдар югыдӧ ключьясыс пӧ буретш да апостол Петыр киясын.

Кристианскӧй вера паськӧдысьӧн вӧлі и апостол Павел. Сылысь юрсӧ керыштасны шыпуртӧн Римын жӧ. Со кутшӧм апостолъяслысь нимсӧ новлӧдлӧ Шордінса вичко, кытчӧ коркӧ волывлісны юрбитны сиктса крестьяна. Со кутшӧм апостолъяслысь нимсӧ казьтылӧ чери кыйысь, кор шулывлӧ вомгорулас: «Петыр-Павел, сет чери!»

Петыр лун кузя Сергей Ӧльӧксан ветліс ботайтчыны. Дядьыслӧн кокни пипу пыжӧн сынӧмӧн да зібъясьӧмӧн катліс некымын лыа кӧса кост, воліс мӧдлапӧвса медводдза тыӧдз. Неуна лоӧ ылынджык сы серти, кӧні вуграсьлісны Валеракӧд дзолядырйиныс. Кольӧм гожӧм сэні вӧліны дядьыскӧд, и тысӧ Попвасев бура тӧдіс. Сэтчӧ вӧйтасьны катлывлӧ и Плешев Митрей. Мотора пыжаясыд ылӧдзджык жуньялӧны, Чом сиктсайса тыясӧдз волӧны. Эмӧсь и потребсоюзкӧд да орскӧд сёрнитчӧм серти кыйсьысьяс. Найӧ мунӧны медылі тыясӧ, олӧны вӧр керкаын, черисӧ сдайтӧм могысь и волӧны гортаныс. Эз этша чериӧн бӧрсӧ кывт Сергей Ӧльӧксан, дай вӧр-ваас шойччӧгысь дӧвӧль вӧлі.

Аскинас асланыс бригадакӧд Попвасев муніс видз вылӧ. Трудоденьсӧ мам ним вылас кутасны пасъявны. Кымын унджык лоӧ уджалан луныс, сымын унджык воас мамыслы и сьӧм, и нянь, и турун. Медводз шуисны помавны мӧдлапӧвса видзьяс. Воддза ытшкылӧмыс бура косьмӧма и мужикъяс ӧтпырйӧ панісны некымын пинькоста кык зорӧд. Нывбабаяс куртісны да юрасисны, челядь котрӧдлісны вӧвъясӧн турун юръяссӧ зорӧд тэчанінӧ. Бригадалы сійӧ кадас отсасисны ветеринарнӧй станцияса, сельпоса да «Шордінлес» комбинатса уджалысьяс. Тырмисны и нывбаба, и мужичӧй кияс. Гожйӧдчыны радейтысь мужичӧйяс пӧрччысьӧмаӧсь трусикӧдзыс, юр выланыс газетысь вӧчӧм пилоткаяс, гусьӧн и явӧ каньялӧны пӧшти пасьтӧм аньяслань. Эм, майбыр, кодъяслань да кытчӧ сатшкыны синъястӧ. Лӧсьыда гогналӧма Енмыс нывбабаястӧ, налӧн эм ставыс, мед весьӧпӧртны мужикуловӧс. Тонӧ, Попвасевсянь воськов кызь сайын, ӧткодь рӧма трусика да липа, лёдзьясӧ куртӧ турунсӧ Альбина Мефодьевна — кызь нёль арӧса ловъя коми дзоридз. Сергей Ӧльӧксан казяліс, кыдзи зорӧд талялысь ёртыс, комбинатса энергетик Гуляев, дзӧръялӧ Альбиналань, оз вермы вештыны ныв вылысь синсӧ.

— Мый сэсь аддзин? Пӧлӧс сигӧра лоӧ зорӧдным, — шыасьлӧ Попвасев.

— Регыд и аслам юрӧй пӧлыньтчас, — вочавидзӧ мӧдыс. — Бордъя кӧ вӧлі, ловъя ангел дай ставыс.

— Код йылысь сідзсӧ шуан?

— Со, эсійӧ лӧсьыдик бекъяса нывсӧ он али мый аддзы?

— Альбина Мефодьевнасӧ?

— Да, да, эн гораа, а то кылас. Часлы, ме лэччыла, куритчам вуджӧр саяс. Батьыскӧд, Мефодий Аристарховичыскӧд, ми ӧтлаын уджалам, профкомӧн сійӧ веськӧдлӧ — юклӧ премияяс, наградаяс, квартираяс, курортӧ путёвкаяс... Зэв бур тесьть лоӧ кодлыкӧ. Александр Сергеевич, босьтча кӧ, верма ог ылӧдны Альбинасӧ?

— Думайтан, сылӧн некод абу?

— Эм али абу — ог тӧд, но тӧда, мужиктӧм. Ме вед абу шордінса и татчӧс йӧзсӧ тӧда омӧля на. Правда, ӧти пӧрйӧ кывсьыліс, коравлӧма кутшӧмкӧ том морт, но нылыслӧн бать-мамыс паныд сувтӧмаӧсь.

— Лёк морт али мый вӧлӧма коралысьыс? — Попвасев ылӧсаліс мортсӧ, но тӧдтӧм улӧ сетчис.

— Ог тӧд и тӧдны ог кӧсйы. Но мый, Александр Сергеевич, лоан мен сватӧн? Корасьӧмыд абу гусясьӧм, киад ни вомад оз кучкыны. Пажын дырйи нуӧдам ю дорас и кутам корасьны.

— Ладнӧ, думыштла, Лаврентий... Кыдзи нӧ вичыд?

— Лаврентий Павлович.

— О, о! Тайкӧ абу Берия?

— Слабог, абу. Овӧй Гуляев. Помавлі энергетическӧй институт, инженер-энергетик ме; алимент некодлы ог мынты, куритча, лишнӧй ог ю, новлан костюмӧйлӧн размерыс ветымын кыкӧд, кӧмлӧн — нелямын кыкӧд, пока беспартийнӧй. Мый нӧшта вермасны юавны корасигад?

— Эг на корасьлы, ог тӧд.

— Гӧтыртӧм?

— Гӧтыртӧм.

— И вежыд оз пет татшӧм лӧсьыд бекъяса нывъяс вылас?

— Петӧ. Торъя нин эсы вылӧ, коді тай дзоридз идз кодь.

— Сійӧ вӧсньыдикыс миян машинистка. Кӧсъян кӧ, тӧдмӧда. Ме косъястӧ ог радейт, ме радейта пушыдъясӧс, ыджыд нёняясӧс. Кутчысьлігад нылыд мед лайкыд вӧлі, а эз гиля-голякыв.

— И уна нин вӧвлі сэтшӧм лайкыдыс?

— Ог норась. Мен вед кызь сизим нин. Ӧти нывкӧд, мед пӧкӧритны, ковмыліс весиг гӧтрасьны. Веж петӧ, а оз сетчы. Институт бӧрын уджалі ӧти лесопунктын электрикӧн, сэки и тӧдмасьлі, сэсся общежиттьӧсьыс вуджӧді ас ордӧ. Кор кывсис та йылысь участкӧвӧйлы, чукӧстіс менӧ аслас кабинетӧ, и чолӧмаліс татшӧм кывъясӧн: поздравляйта пӧ, Лаврентий Павлович, семья котыртӧмӧн. А вот тӧдан-ӧ, шуӧ, аслад гӧтырлысь збыль нимсӧ? Кыдз, мися, нин ог тӧд? Тӧда, мися, Галяӧн шуӧны. А вот и оз, — голясӧ нюжйӧдлӧ погона мортыд, — тэкӧд олысь аньыдлӧн пӧ нимыс Инна Полякова, ленинградса прӧститутка пӧ, сулалӧ пӧ милицияын и райбольничаын учёт вылын. Ме тайкӧ эг усь сэк улӧс вывсьыс. Сэсся юаліс: кымын вой нин пӧ узинныд ӧтлаас? Куимӧс, мися. Участкӧвӧйыс ачыс коми и сёрнитіс зэв пеж, мисьтӧм кывъясӧн.

— Ноко, ноко, водзӧ мый вӧлі?

— Менӧ кутіс пинявны милиционерыд, мыйла пӧ кӧвъялін адмовысланнӧйсӧ, кодлы быд вежон колӧ петкӧдчывны врачьяслы. Ӧні пӧ тэнад ним вылӧ гижа бумага и сійӧ бумаганас талун жӧ мунан Шордінса больничаӧ. Вермас пӧ лоны, мый висьӧмыс вуджис и тэ вылӧ. Он кӧ пӧ ас окотанад мун, нуӧда ачым, мырдӧн. Эм пӧ милициясянь сэтшӧм индӧд.

— И ветлін?

— Ветлі. Босьтісны анализъяс. Слабог, некутшӧм висьӧм эз казявны. Ме сэсся муні мӧд посёлокӧ, яндзим лои кольччынысӧ да. Иннакӧд прӧщайтчим зэв бура. Висьтасис, дыр пӧ эг сетлы сы вӧсна, мед тэ эн висьмы. Гӧгӧрбок мичаник ныв вӧлі, ӧнӧдз сулалӧ син водзын.

— Вӧлі кӧ мисьтӧм, эз эськӧ аснас вузась, — чӧвтіс Попвасев, коді эскис ёртыслӧн висьтасьӧмлы.

Эжва катыдса посёлокъясӧ, тшӧтш и Давпомӧ да Расъёльӧ, странаса мукӧд обласьтъясысь да каръясысь быд во вайисны адмовысланнӧйясӧс, пукалӧмысь условнӧя да срокысь водз мездӧмаясӧс. На пӧвстын вӧліны быд пӧлӧс йӧзыс — и шаньджыкъяс, и юр вундысьяс, дерт и аснас вузасьысь аньяс. Лесопунктъясын могмӧдлісны найӧс и кӧм-паськӧмӧн, и колана уджалан кӧлуйӧн, но налӧн уджысь пӧльзаыс вӧлі зэв ичӧт. Да и кысь пӧльзаыс, кор синнаныс эз аддзывны ни пила, ни чер, уджавлӧмаӧсь сӧмын кага вӧчан местанас, а мӧдӧдлісны вӧрӧ пилитчыны, поткӧдчыны, увйысьны.

— Ошйысьтӧг шуа, нывъяс вылад ме окоч, лышкыд сьӧлӧма, рочӧн шулӧны сэтшӧмсӧ, любвиобильнӧй пӧ, — гӧрба нырсӧ тільыштіс Гуляев. — Ме нывбаба чужӧм вылад ог видзӧд, быдӧн ас ногыс мича. А вот сыркъялысь нёньясныс да вежнясьысь бекъясныс, кутшӧмъясӧс и аддзам ӧні тайӧ видз вывсьыс, воштӧны менӧ слӧй вылысь. Тэ воан менам арлыдӧдз и ме кодь жӧ лоан. Помнитлы, Александр Сергеевич.

— Быдтор вермас лоны. Ӧти книгаысь лыддьылі: коді пӧ радейтӧ нывбабаясӧс, сійӧ радейтӧ олӧмсӧ.

— Дзик сідзи-й эм. Сӧмын анюловӧс радейтӧмын аддза ме олӧмыслысь поэзиясӧ.

— Иннатӧ сэсся сідзи-й воштін?

— Во нёль коли сэксянь, а Инна кодь мича да лӧсьыд мусукыс сэсся эз на веськавлы. Кӧть и регыд, но сылӧн и туша-мыгӧрыс, и чужӧм-ӧбликыс гажӧдлісны менсьым лов пытшкӧсӧс. Жаль, оз бур олӧмла лоны нывъясыд прӧституткаяснад. Выль посёлокӧ инасьӧм бӧрын тӧдмасьлі сэтчӧс столӧвӧйса пусьыськӧд. Сыкӧд мусукасьӧмным лоис анекдот кодь. Эскы кӧть эн, а збыльтор висьтала. Кывзан?

— Кывза.

— Столӧвӧяс вердісны зэв чӧскыда, и быд пӧрйӧ таысь аттьӧавлі пусьысьсӧ. Ме кодь арлыда кымын том нывбаба, тэысь на сьӧд юрсиа, чангыль ныра; абу кыз, но джекъя бекъяса — ӧти кывйӧн кӧ, менам лов серти. Юляӧн шулісны. Ошкӧмӧй, тыдалӧ, кажитчис, и сёянсӧ меным кутіс пуктыны унджык яяӧн да нӧгыльджыка. Куим аладдя пыдди ӧти порцияас пуктыліс нёльӧс. Олім ӧти керка помын, финскӧй керкатӧ вед тӧдан кутшӧм. Кильчӧным орчча вӧлі, вӧрладорсяньыс. Миян керканым посёлокас медбӧръяыс, сэсся водзӧсӧ пемыд вӧр. Ӧтиысь кино вылысь ӧтлаын веськалім локны, тӧдмасим матысяньджык ӧта-мӧдкӧд. Вӧлӧмкӧ, мужиксӧ мӧдӧдӧмаӧсь командировкаӧ кык тӧлысь кежлӧ Украинаысь да Молдавияысь вербуйтны йӧзӧс «Шордінлес» комбинатлы. Лун дастӧ пӧ кутас на ветлыны. Воим пос помӧ да, юаліс: кынӧмыд пӧ сюмалӧ? Сюмалӧ, мися. Пырам пӧ ме ордӧ, верда пӧ.

— Дерт жӧ, петін сы ордысь асывнас? — панйис сёрнинас Попвасев.

— Да, час куимын. Югыд войяса жар юнь вӧлі.

— Анекдот сямаыс тан нинӧм абу.

— Эг на во сэтчӧдз, нӧрӧвитлы. Коймӧд рытас суседка ордӧ петі водз. Орччӧн татшӧм лӧсьыдик ань, и клубӧ менӧ эз кыскы. Водзладор жыръяс, кухняас, сулаліс пружинаа кӧрт крӧвать. Ӧдзӧсыс восьса, и мед эз пырны номъяс, ӧшаліс занавес. Вот тайӧ крӧватяс и гозйӧдчим. Вель дыр лайкъялім ӧта-мӧд вылын, кыкнанным ветьӧк кодьӧсь лоим, кӧть пыдзрав. Менам мода: кутчысьлӧм бӧрас кыскӧ менӧ куритчыны. Трусикаси, воськовті посводзас и сы здукӧ кильчӧ ӧдзӧсас кыліс тотшкӧдчӧм и мужик гӧлӧс: «Юлечка, тайӧ ме!» Гӧгӧрвои, тайӧ Юлялӧн верӧсыс. Пӧсялі и кӧдзалі сэтчӧ, кок чунь йылын бӧр воськовті кухняас. Юля повзьӧма весьӧпӧрмӧныс, чуньсӧ мен вӧчалӧ, сэсся немӧй моз вомсӧ вешкыралӧмӧн тшӧктіс мен дзебсьыны крӧвать улас. Дӧрӧм-гачӧс тай вевъялі жӧ пасьтавны. Чужйи бокӧ кутшӧмкӧ тыртӧм таз и куткыртчи кӧрт пружина улӧ, сэсся саймовтчыны вӧлі некытчӧ. Юля, кылӧ, восьтіс каличсӧ. И мый заводитчис, боже мой! Сэтшӧма гӧтырсьыс бырӧма гажыс, пыр и кутіс кыскыны крӧватяд. Мӧдыс пыксьӧ, быть ӧд пыксьы, здук-мӧд сайын на и ме гӧг вывсьыс исковті да. Мися, мый бара-й думыштас Юляыс-а? Менӧ ӧд кыдзкӧ мездыны колӧ тайӧ пленсьыс. Водасны кӧ вед небыд пружинаа крӧватяд, менсьым став лысьӧмӧс крӧшитасны. Слабог, кыскис верӧссӧ пыді комнатаса диван вылас, комнатаӧ пыран ӧдзӧссӧ топыда пӧдлаліс. Здук мысти Юля кутіс ымзыны, да сідз, быттьӧкӧ весиг ӧшинь стеклӧясыс зёлякылісны. Мекӧд топӧдчылігӧн вель ёна нускис, но ымзӧмӧдз эз во, а ӧні быттьӧ ловъявывсьыс кырлалӧны. Век жӧ, сюсьӧсь бабаясыд. Дӧгадайтчи: нарошнӧ ымзӧ, мед менсьым петӧмӧс эз кыв верӧсыс. Петі. Слабог, ловъя юрӧн вои гортӧ.

— Лаврентий Павлович, мый эськӧ вӧчин, водтӧдіс кӧ гӧтырсӧ крӧватяс тэнад юр весьтӧ? — сералӧ Попвасев.

— Ме и ачым та йылысь думайтла, кезнитӧдлӧ весиг. Ӧні ме пола верӧса бабаяссьыд. Неважӧн вӧлі командировкаын сійӧ посёлокас, Юля век на уджалӧ столӧвӧйын. Менӧ вердіс воддза моз зэв чӧскыда да пӧтӧса: ӧти порцияас куим аладдя пыдди пуктӧма нёльӧс, кык котлет пыдди куимӧс. Видзӧдім ӧта-мӧдлӧн синъясӧ и ньӧти эгӧ дивитӧй ӧта-мӧднымӧс.

— А мен ошйысьны нинӧмӧн на, — ас йывсьыс пинь саяс кутіс Попвасев. — Тэ тай шуин, Альбина Мефодьевнатӧ пӧ коравлӧма кутшӧмкӧ том морт, том мортыс — сійӧ ме. И эз бать-мамыс паныдсӧ сувтны, а ачыс Альбинаыс.

— Кыт тэнад сылы абу кажитчӧма?

— Сёрмин пӧ, шуис Альбинаыд. Менам пӧ эм нин ӧти том морт, — варов ёртсӧ пӧрйӧдліс Попвасев. — А ӧні вай пажынӧдз уджавны куритчывтӧг.

— Давай. Сідзкӧ, Альбина Мефодьевнаӧс коравны ог кутӧй.

— Огӧй.

Ӧбед кадӧ, шойччигӧн, ставӧн мунісны купайтчыны — олӧмаджыкъяс лыа кӧсаланьыс, томджыкъяс крут берегланьыс. Эжва визулын, быттьӧ сьӧда-еджыда каляяс, орччӧн уялісны и Ӧльӧксан Попвасев да Альбина Огнёва. Ӧти бригадаын найӧ уджалісны вежон кымын, и сэсся аддзысисны сӧмын Илля лунӧ.

Илля лун веськаліс пекнича вылӧ. Турун пуктӧм кызвыннас помасис, тыр ӧдӧн силосуйтчисны. Валера Попов аслас машинаӧн кыскаліс веж кӧрымсӧ гуясӧ, кӧні сійӧс топӧдісны гусеницаа тракторӧн. Важӧн кӧ Илля лунӧ эз позь весиг жель бергӧдны, то ӧні, коммунизм стрӧитан кадад, ен праздникъястӧ пыдди эз пуктывны. Дерт, вӧліны и пернаа сьыліа йӧз, кодъяс дивитлісны начальствоӧс тайӧ лунас йӧзӧс уджӧдӧмысь. Илля лунӧ уджалӧмыс лыддьыссьыліс медыджыд грекъясысь ӧтиӧн. Мыйла?

Вежа Илля, медыджыд пророкъясысь ӧти, чужлӧма Исус Кристос чужтӧдз ӧкмыссё воӧн водзджык. Дзолясяньыс сійӧ сиӧма асьсӧ Енлы. Овлӧма пустыняын, уна юрбитлӧма. Енлы ёна эскӧмысь кыпӧдасны сійӧс енэжӧ биа колесницаын. Вичколӧн важ предание серти, воас кад, и вежа Илля юӧртас енвевтувса став олысьяслы му вылӧ Исус Кристослӧн мӧд пӧрйӧ воӧм йылысь. Медводдза вичкосӧ, кодӧс князь Игорь стрӧитӧма Киевын, вӧлі сиӧма Илля-пророклы. Илля лунӧ эз позь вӧчны некутшӧм удж. Кывзысьтӧмъясӧс Илля виалӧ биа ньӧвъясӧн — чардбиӧн. Комынӧд воясӧ, кор большевикъяс бырӧдалісны вичкояс, пуксьӧдалісны да лыйлісны попъясӧс, шордінса ӧти тӧдысь шулӧма: воас пӧ кад, и Илля-пророк биа телеганас грымӧдас миян му кузя. Во сё мысти пӧ коми войтыр оз нин кольны му вылӧ и пӧрасны Утка туйвывса кодзув чукӧрӧ. Ен вылӧ лӧгалысь власьтъяс пӧ киссясны и бӧр на кыптасны вывлань зарни креста вичко юръяс. Да, биа телега грымӧдіс му кузя, сотіс да таляліс миллионъясӧс и мирнӧй кадӧ, и война воясӧ. Сэки некод на эз тӧд, кыдзи мыждас Енмыс пернатӧм сьыліа власьтъясӧс. Збыльмасны-ӧ шордінса тӧдысьлӧн кывъясыс коми войтырлӧн бырӧм йылысь — колӧ виччысьлыны кык сюрс комынӧд-ветымынӧд вояс. Комиӧн сёрнитысь коми йӧзлысь быран татшӧм жӧ вояс индӧны и учёнӧйяс.

Бӧръя кадсӧ Сергей Ӧльӧксан узьліс Конюк Мить керкаын. Мамыс да дядьыс водз чеччӧны и мед эз торкны Прокӧ Лида «кагалысь» асъя унсӧ, зэвтісны вон и Борганшор кырйывса керкаӧ тшӧтш. Сэні сылы некод оз мешайтчы. Кӧсъяс кӧ, и нывъясӧс позьӧ вайӧдлыны. Но Попвасев колис вернӧйӧн укваса вӧвлӧм мусукъясыслы — Леналы, Розалы, Раялы да Люция Георгиевналы: чужан сиктас отпускалігӧн ни ӧти нывкӧд на эз колльӧдчыв. Куим вежон мысти бӧр колӧ лэбны Укваӧ, быттьӧкӧ весиг и кыскӧ нин сэтчӧ. Гашкӧ, кыскӧ Люция Георгиевнаыс? Жаль вӧлі тайӧ аньыс Александр Сергеевичлы. Кыдз нӧ он жалит, кор уна велӧдчӧм, лӧсьыдик нывбаба кык ловъя верӧс дырйи кольӧма дӧваӧн да. Сэк жӧ, абу усьӧма сьӧлӧмнас, олӧ лачаӧн: быть чужтас кагаӧс, и мед сэсся ньылалӧны дульсӧ и воддза, и мӧд вӧвлӧм верӧсыс. Дерт, олӧмыс кывтіс эз дзик сідз, кыдзи думайтліс Люция Георгиевна. Воддза мужикыс, горно-нефтянӧй техникумса велӧдысьыс, Люциялӧн кывъяс серти, гӧтрасьӧма кагаа нывбабакӧд, и мӧдӧс чужтӧма ассяньыс. А мыйла эз сьӧктыв сысянь Люция Георгиевна — тӧдӧ сӧмын Енмыс. Мӧд мужикыскӧд, артистыскӧд, торйӧдчӧм бӧрын ветлӧма петкӧдчывны тӧдса врачлы, коді шуӧма сьӧлӧмсӧ лӧньӧдана кыв: тэ пӧ тыр-бур вир-яя нывбаба и верман лоны мамӧн. Сідзкӧ, мед эськӧ тшукис сэтшӧм мужичӧй, кодкӧд лӧсяліс вирныс. Восьса сьӧлӧм ӧдзӧсыс Люция Георгиевналӧн Александр Сергеевич водзын — поп водзын моз висьтасьлӧ аслас олӧм йылысь. И Шордінын гожйигӧн Попвасевлы дум вылӧ усьлӧ тайӧ висьтасьӧмыс.

Илля лунсӧ шордінсаяс век жӧ пасйисны. Найӧ, кодъяс эз уджавны, ветлісны кладбище вылӧ. Рытгорувнас, мам ордсьыс дядьыслӧн керкаӧ локтігӧн, Сергей Ӧльӧксан паныдасьліс гажа юра том и олӧма йӧзкӧд, кодсюрӧкӧд вель дыр варовитліс. Вочаасьліс и Макар Тольлӧн племянница Ринакӧд, коді сӧмын на помалӧма пошта вылын дежурствосӧ. Кызь ӧти арӧса нылыд мичаа кисьмӧма, лоӧма помӧдз нин воӧм вотӧс кодь, кӧть ӧні жӧ босьт да пукты морӧс кудъяд. Эз кӧ ло Укваӧ мунӧмыс, гашкӧ и, збыльысь мыйкӧ вермис гӧрддзасьны Ринаыскӧд. Мӧйму, Прокӧ Лидалӧн чужан лунӧ, гӧсьтъясыд ыззьылісны да Ринаӧс и индылісны Ӧльӧксанлы гӧтырпунас. Тӧдӧ оз та йылысь нылыс-а? Вермис и кывсьывны сыӧдз, ачыс ӧд Ринаыс эз вӧв чужан лун вылас. Прокӧ Лида тӧдіс, мый пиыс коркӧ дружитліс Альбина Огнёвакӧд, но мыйлакӧ мамыс некор на сійӧс эз казьтыштлы. Тыдалӧ, ныла-зонмалысь сэкся дружбасӧ лыддис «челядь ворсӧмӧн». Ӧні Альбина Мефодьевна районын тӧдса ветврач, йӧзыслӧн донъялӧм серти, бур специалист.

Ринакӧд прӧщайтчӧм бӧрын Сергей Ӧльӧксан кежис Борганшор кырйывса керкалань. Тані, кильчӧвывса лабичас, радейтӧ сійӧ куритчыны. Тасянь ылӧдз тыдалӧ синтӧ гажӧдана мусерыс: и Борганшор, и Эжва, и паськыд видзьяса мӧдлапӧв. Эз удит помӧдз куритчыны, казяліс киас сумкаа талань матысмысь нылӧс, кежис дзиръялань вайӧдысь ордымлань. Альбина Мефодьевна!

— Здравствуй, Александр Сергеевич! Мый нӧ он Илля лунась? — пос помын шыасис сійӧ.

— Мен быд лун Илля лун. Здравствуй!

— А ме сӧмын на удж вывсянь. Ветлім орчча колхозӧ прӧверкаӧн, видзӧдлім, кыдзи сэн дасьтысьӧны пемӧсъясӧс тӧвйӧдігкежлӧ.

— Гашкӧ, главврач нин да?

— Абу. Менӧ пыртӧмаӧсь прӧверка нуӧдан общественнӧй комиссияӧ. Ӧні ӧд районаным сы мында комиссия — лыдыс абу.

— Сідзкӧ, партияад век на эн пыр?

— Эг. Сельскӧй парткомса секретарыс весиг батьӧкӧд сёрнитлӧма та кузя, кӧть и батьӧ пырӧ промышленнӧй партком улӧ.

— Батьыд мый сэсся шуис?

— Партбилеттӧм мортыд пӧ, ныланӧ, миян странаын сійӧ гут. А мыйла гуткӧд ӧткодяліс, ачым ог тӧд. Тыдалӧ, пыдди пуктытӧм.

— Лӧсьыда ӧткодялӧма. Гут-гагтӧ быдӧн вермӧ кокыштны, тальыштны, пычиктыны... Пырам керкаас, менам тан электрочайник эм. — Попвасев, тыдалӧ, эз кӧсйы, мед аддзылісны тайӧ кильчӧ вывсьыс Альбина Мефодьевнаӧс, кӧть и повнысӧ вӧлі нинӧмла. Кыдзи нинӧмла? А кывсяс кӧ Валера Поповлы? Но и мый, кывсяс кӧ? Вӧлі нин эз этша во, мед пӧкӧритны нывлысь сьӧлӧмсӧ. Нывъясыд, кӧть кутшӧм сійӧ эз вӧв, оз радейтны нямӧд кодь зонъястӧ!

Пырисны шорладорӧ видзӧдысь комнатаас. Альбиналы син улӧ медводз усис кӧтшас ӧшиньдорса крӧватьӧ зэвтӧм еджыд вонйыс. Попвасев казяліс, кыдзи ылькмуні вирыс нывлӧн гожъялыштӧм бан бокъясын. Татшӧм серпассӧ аддзыліс сійӧ квайт во сайын, сӧмын эз тані, а Прокӧ Лидалӧн керкаын. Буретш сэки дас сизим арӧса Ӧльӧксан Попвасев «гӧрис» дас кӧкъямыс арӧса Альбина Огнёвалысь «эжасӧ». Нинӧм эз вунӧд Альбина сійӧ здукъяссьыс, эз вунӧд и Ӧльӧксан.

— Прӧстит, ӧтитор кӧсъя юавны, — чай-сакар дасьтігмоз шуис кӧзяин.

— Коран кӧ прӧща, сідзкӧ, бара Валера Попов йылысь?

— Да.

— Ме сылы ни ӧтиысь на эг кӧсйысьлы лоны гӧтырӧн. Зэв шань морт сійӧ, пыдди пуктана, оз куритчы ни оз ю. Сиктаным сы мында ныв, позьӧ аддзыны гӧтырпутӧ, а вот сылы кола сӧмын ме. А мен, гашкӧ, мӧд колӧ, шуам, Ӧльӧксан Попвасев? Мый татчӧ шуан?

— Валераыд, стӧчджыка кӧ шуны, однолюб, а ме бабник. Ме ӧти луннас верма любитчывны витысь, дасысь, кызьысь... Ме ог кӧсйы тшыкӧдны тэнсьыд олӧмтӧ. Ог кӧсйы сӧмын сы вӧсна, мый ме тэнӧ тожӧ весьӧпӧрмӧн радейта. Валера дінад тэ кутан овны Енлӧн питшӧгын моз, а мекӧд сідзсӧ оз артмы. Ог, ог тшыкӧд ме тэнсьыд олӧмтӧ.

— Пасибӧ веськыда висьтасьӧмсьыд. А код питшӧгын овны мен — сійӧ аслам делӧ. Ме ачым нажӧвита и ог кӧсйы овны йӧз питшӧгын. Эн пов, эг лок ме тэ дінӧ гӧтырӧ вӧзйысьны.

— Эн дӧзмы. Ме кӧсйи бур вылӧ сідзсӧ шуны.

— Давай, бабник, пуксям воча ныр и кутам пасйыны Илля лун. Спирт менам сьӧрын, медицинскӧй. Кор мунан Укваад?

— Август кызь витӧд лунӧ мед сэні нин вӧлі.

— У-у, сэтчӧдз сайкалан на. — Альбина Мефодьевна перйис сумкасьыс сьӧд резина пробкаа быдса доз.

— Сорлавтӧм?

— Сорлавтӧм. Татшӧм добраыд миян ветстанцияын гырысь бутыльясын. Эн пов, эг гусяв, бухгалтерия пыр судзӧді.

Юисны юмов мырд чайӧн сорлалӧмӧн. Спирт вӧчис ассьыс уджсӧ: водтӧдіс ныла-зонмаӧс вонйӧ. Альбина Мефодьевна муніс гортас ёна нин сёрӧн. Лоӧмторсьыс сы сьӧлӧмын эз вӧв некутшӧм каета. Аскинас удж вывсьыс мунігӧн сійӧ бара на аддзӧдліс Сергей Ӧльӧксанӧс, керкаас пыравтӧг юаліс: ветлан он пӧ вӧскресенньӧӧ миянкӧд чӧд вотны, мунам пӧ ветстанциялӧн машинаӧн. Попвасевлы нимкодь лои тайӧ корӧмсьыс, ветла пӧ, кӧть и чери кыйны катны кӧсйыліс.

Помасьны кутіс отпускыс Александр Сергеевичлӧн. Вевъяліс и шойччыны, и кладбище вылӧ ветлыны, и чери кыйны, и вотчыны, и медводдза мусукыскӧд кутчысьлыны. Альбина Мефодьевна, тыдалӧ, бӧръя кутчысьлӧмнас босьтчыліс чегны Попвасевлысь ыръян характерсӧ, но зон коли асныраӧн. Александр Попвасев да Альбина Огнёва сідзи и колисны друга-пӧдругаӧн.

Шордінысь мунӧм водзвылын Прокӧ Лида ордӧ волісны Пекла ичинь гозъяыс. Быдӧн велӧдісны Ӧльӧксанӧс, кыдзи овны. Лӧсьыда шуис Плешев Митрей:

— Ми, дитя, олам огӧ райын, кӧні лэбалӧны сӧмын ангелъяс. Ми, дитя, олам му вылын, кӧні паныдасьлӧны быд пӧлӧс йӧзыс — бурыс и омӧльыс. Медся нин мустӧмӧсь сэтшӧмъяс, кодъяс кыв вылас быттьӧкӧ и шаньӧсь да лабутнӧйӧсь, а збыльысьсӧ видзӧдӧны тэ вылӧ лӧгпырысь. Сэтшӧм йӧзсӧ шулӧны гуга-бана шаньгаясӧн. Тэ велӧдчӧм морт, ачыд ставсӧ гӧгӧрвоан.

— Мамыс юрбитны кута тэ вӧсна, Ен мед видзас тэнӧ став лёкторсьыс. Нывъястӧ некор эн ӧбидит, ло накӧд меліӧн... — унатор лыддьӧдліс Прокӧ Лида.

Мӧд луннас Александр Сергеевич прӧщайтчис чужан сиктыскӧд.

13

Выль велӧдчан воыс Александр Сергеевичлы вайис нимкодь юӧръяс. Лилия Юрьевна звӧнитліс школаӧ и корис Попвасевӧс пыравны пионеръяслӧн да школьникъяслӧн дворецӧ. Вӧлӧмкӧ, директорыд дасьтӧма нин ыджыд жыр, кӧні позьӧ котыртны том астрономъяслысь кружоксӧ. Вайӧмаӧсь пӧшти ставторсӧ, мый пасъявліс Попвасев. Лилия Юрьевна нуӧдіс Александр Сергеевичкӧд сідз шусяна инструктаж, корис дасьтыны кружок нуӧдан план, сэтчӧ волысьяслысь список. Но, медводз пӧ, колӧ бура меститны приборъяссӧ да инструментъяссӧ и колӧ велӧдчыны кужӧмӧн вӧдитчыны наӧн. Попвасев ӧшӧдіс школалӧн ыджыд залӧ юӧртӧм: коді пӧ кӧсйӧ, корам гижсьыны том астрономъяслӧн кружокӧ. Кӧсйысьыс лои зэв уна, и ковмис юксьыны кык пельӧ. Ӧтиыскӧд занятиесӧ шуис нуӧдны середаӧ, мӧдыскӧд — субӧтаӧ. Медбур куим велӧдчысьӧс индіс аслыс отсасьысьӧн.

Колис вежон кык, и нуис документъяс горисполкомӧ, мед киас босьтны выль патера вылӧ ордер. Керкаыс дась — гырысь панельясысь, вит судта. Овмӧдӧны сэтчӧ йӧзсӧ ноябр праздник кежлӧ. Ӧнія общежиттьӧсьыс кодсюрӧ вуджӧмаӧсь нин выль патераясӧ. И дум вылас усис Рая Ануфриева, коді сэтшӧма мӧвпавліс овны карса благоустроитӧм квартираын, но муніс жӧник бӧрсяыс ылі вӧр посёлокӧ. Дзик Рая вӧсна Попвасев листавлӧ «Молодёжь Севера» газет: эз-ӧ петны сэн сылӧн выль кывбуръяс. Лун-мӧд сайын лыддис неыджыд юӧр: Москваса «Современник» издательствоын пӧ петіс йылдінса журналист Юлий Ивановлӧн кывбуръяса медводдза сборник. Сідзнад, Роза Петрова ӧні, надейнӧ, Иванова, збоя вермас шуны асьсӧ поэтлӧн гӧтырӧн. Математик артыштіс и татшӧмтор: Роза кӧ Укваысь муніс збыльысь сьӧкыдӧн, то ӧні сылӧн рушкуыс вомӧдзыс нин.

Сентябр помас Александр Сергеевичлы воис мамсяньыс письмӧ — пиыслӧн письмӧ вылӧ вочавидзӧма. «...Кольӧм лунъясӧ, вежа Богородица лунӧ, дзолядырся другыд, Валераыд, гӧтрасис Альбина Мефодьевнакӧд. Пекла ичиньыд тай висьталіс да, ыджыд свадьба пӧ абу вӧлӧма-а. Валера ордас чукӧртчылӧма рӧдняыс. Альбинаыслӧн пӧ батьыс, ыджыд начальникыд, абу дӧвӧлен зятьнас, гижсиганыс весиг загсас абу волӧма. Мамыс пӧ, Лина Арсентьевнаыс, вӧлі-а. Ичиньыд вед столовӧяд уджалігӧн уна кывлӧ да быдтор тӧдӧ. Валераыд зэв шань да зіль морт, тӧв и гожӧм лун-лун мырсьӧ колкозад. Валера ордас овмӧдчӧмаӧсь, ог тӧд кыдз энькаыскӧд ладмӧдчасны-а...» — лыддис письмӧысь. Слабог, Попвасевлӧн нӧшта ӧти мусук петӧма верӧс сайӧ, котыртӧма семья. Жалитіс, мый ӧдвакӧ нин коркӧ аддзылас Ленаӧс, Розаӧс, Раяӧс, кодъястӧг Попвасевлӧн олӧмыс вӧлі эськӧ чусыд да гажтӧм. Ӧні сылы окота вӧлі тӧдны, кыдзи артмис водзӧ олӧмныс тайӧ аньясыслӧн. Мед эськӧ артмис жӧ!

Укваӧ воӧмӧн тшӧтш учитель аддзысьліс Люция Георгиевнакӧд. Нывбаба веськыда ыпъяліс пытшкӧсса радлунӧн, нюмыс эз бырлы чужӧм вывсьыс, ӧтарӧ дзирдалісны зарни пиньясыс.

— Му вылас ме медшуда мортыс, Енмыс кылӧма менсьым молитваясӧс! — нимкодьлуннас юксис сэк Люция Георгиевна. — Ме лоа мамӧн! Пасибӧ и прӧстит ставсьыс, Александр Сергеевич.

— Мыйысь прӧститнысӧ? Ме рад тэ вӧсна.

— Водзӧ сэсся мыйкӧкернытӧ ог кутӧй, пола чӧвтчӧмысь. Прӧстӧ кутам аддзысьлыны, колям бур ёртъясӧн. — Кызь кӧкъямыс арӧса ань рушкуасьӧм бӧрас кутіс кывны асьсӧ тыр вир-яя нывбабаӧн, олӧм вылас видзӧдіс выль синъясӧн. Сы кынӧмын гӧрддзасис выль, аслас вир тусьлӧн олӧм — и тайӧ вӧлі медся донаыс.

...Пу общежиттьӧса комната бӧрын выль патераыс Александр Сергеевичлы кажитчис рай кодь. Ӧтка мортыдлы ӧти жыръяӧс и сетісны, мӧд судтасьыс. Югыд кранъясӧд локтӧ кӧдзыд и пӧсь ва, эм ванна, туалет, кухняын газ плита. Восьтан комнатаысь ыджыд ӧшиньсӧ, и позьӧ петны балкон вылӧ. Татшӧм квартираад оз ло яндзим вайӧдлыны любӧй гӧсьтӧс. Пызан да небыд диван колӧ ньӧбны, сы вылӧ тырмас сьӧмыс, пуктыліс сберкнижка вылӧ да, а вот телевизор ньӧбӧмӧн нӧрӧвитлас. Ичӧт удждоныс школаад велӧдысьлӧн, шебрас серти и паськӧдчыны ковмас. Таво кружок нуӧдӧмысь тшӧтш кутас босьтны, кокниджык лоӧ. Том астрономъяслӧн жырйыс научнӧй удж нуӧдан кабинет кодь нин. Челядь асьныс вӧчалісны схемаяс, чертёжъяс, серпасъяс ставнас енэжлысь, Утка туйлысь, кодзув чукӧръяслысь. Середаӧ да субӧтаӧ Александр Сергеевич медсясӧ тӧдмӧдӧ том астрономъясӧс теорияӧн, а мукӧд лунъясӧ найӧ асьныс вӧчӧны индӧм уджсӧ. Пӧрадок бӧрся видзӧдӧны кывкутысь дежурнӧйяс. Тайӧ кружокыс, Лилия Юрьевналӧн донъялӧм серти, пионеръяслӧн да школьникъяслӧн дворецын регыдъя кадӧн лоис медбуръясысь ӧтиӧн.

Выль во водзвылын Попвасевлы воис кык письмӧ: ӧтиыс — Йылдінысь Роза Ивановасянь, мӧдыс — лунвыв районса Кузьёль посёлокысь Раиса Новосёловасянь. Кыкнанныс мӧдӧдлӧмаӧсь важ адрес серти, но поштаыс ачыс корсьӧма ӧнія адрессӧ. Ичӧт карад тайӧс вӧчны абу сьӧкыд, а Укваын став олысьыс сэки вӧлі ветымын сюрсысь этшаджык. И ӧтиыс, и мӧдыс конверт пытшкас мӧдӧдӧмаӧсь 1964 воӧн чолӧмалана открытка и торъя бумага вылын письмӧ. Быттьӧ сёрнитчӧмаӧсь, кыкнан письмӧыс вӧлі ӧти мортӧн гижӧм кодь. Тӧдчис, мый и Роза, и Рая абу дӧвӧленӧсь олӧмнаныс.

«...Тӧлысь сайын чужті пиӧс, менам кӧсйӧм серти шуим Сергейӧн. Некор и некод, тэа-меаысь ӧтдор, оз кут тӧдны, мый кагаӧйлысь пӧльсӧ шулӧмаӧсь тадзи жӧ... Верӧсӧй уджалӧ газетын редакторӧс вежысьӧн. Гӧтрасьнытӧ эн тэрмась. Гозъяӧн олігад уман на ӧта-мӧдсьыд, гажтӧм босьтӧ. Колӧма нылавны ар комынӧдз; лёкыс эськӧ нинӧм эз и вӧв, вайи кӧ ӧти чуркатӧ, бать-мамлы сійӧ вӧлі эськӧ сӧмын нимкодьтор. Ӧні ме гӧгӧрвоа, мыйла татшӧм уна миян странаын юксьысь семьяыс...» — Попвасев водзджык лыддис Розалысь письмӧсӧ. Гӧгӧрвоис, кагасӧ нимтӧма сылӧн бать нимӧн.

«...Ёна и каитча, муні Уквасьыд да. Сэтшӧм мича кар вежи сьӧд вӧр шӧрӧ дзебсьӧм посёлок вылӧ. Эг кӧ вӧтчы Новосёлов бӧрся, олі эськӧ карса благоустроитӧм квартираын, ветлывлі эськӧ театръясӧ, литературнӧй кружок вылӧ, тэкӧд эськӧ волысим ӧта-мӧд ордӧ сёрнитны поэзия йылысь. Но ачым, йӧй бабаыд, ставсӧ тайӧс черкниті аслам киӧн. Унаторйысь ӧні каитча, ог каитчы сӧмын тэкӧд кутчысьлӧмысь. Вежон сайын локті Койгортса роддомысь моздорын кагаӧн. Быдмас да, надейнӧ, лоас тэ кодь жӧ гӧна морӧса мича зонкаӧн и тэ моз жӧ кутас влюбляйтчыны мича нывъяс вылӧ. Жаль, водз помасис томлунӧй да...» — Раялӧн письмӧысь нор шыяссӧ Попвасев кыліс ёна унджык Розалӧн письмӧын серти. Эк эськӧ, позис кӧ вочавидзны, гижис эськӧ сьӧлӧмсьыс петан медпӧсь кывъяссӧ. Но ковмас чӧв овны. Чӧв олӧмыс лоӧ налы медбур воча кывйӧн.

Быттьӧ тӧрыт на-й пасьталіс эсійӧ пемыдлӧз костюмсӧ да лӧсьӧдчис петны Лена ордӧ корны лоны гӧтырӧн, а кольӧма нин быдса во дай квайт лун. Мыйла оз юӧрт Ленаыс ас йывсьыс кӧть кык кыв? Ӧд прӧщайтчан запискаас гижӧма: «Саша! Ме тэнӧ некор ог вунӧд. Ло шудаӧн». Но и мый, мед гижліс кӧ. Укваас, гашкӧ, дас друг Леналӧн и ставныслы отчёт али мый кутас сетны, гижны письмӧяс Архангельскӧй обласьтсянь? Сылӧн эм верӧс, эм ныв Оксана, Уквасянь сё дас верст сайын олӧ рӧдвужыс. Эм кодлы гижнысӧ. Век жӧ, окота вӧлі пӧлучитны Ленасяньыс кутшӧмкӧ юӧртор. Бырӧма гажыс Александр Сергеевичлӧн и сыктывкарса Груняысь, и йылдінса Розаысь, и кузьёльса Раяысь, но медъёна — Ленаысь. Ставнысӧ радейтліс и радейтӧ Александр Сергеевич, тшӧтш и Люция Георгиевнаӧс да неважӧн верӧс сайӧ петӧм Альбина Мефодьевнаӧс.

Луннас школаын, рытнас пионеръяслӧн да школьникъяслӧн дворецын колис кадыс том учительлӧн. Колис ӧдйӧ да кыпыда. Подъездас, кӧні Александр Сергеевичлӧн квартираыс, витнан судтаас олісны карса разнӧй школаясысь велӧдысьяслӧн семьяяс. Тӧдмасьны вӧлі некодкӧд, кодкӧд эськӧ позис дружитны сідзи жӧ, кыдзи, шуам, Ленакӧд либӧ Раякӧд. Тӧдӧмысь, Укваӧ воӧм бӧрын кӧ Попвасев эз веськавлы овны том йӧзлӧн общежиттьӧӧ, эз эськӧ и паныдасьлыны сылӧн туй вылын ни Лена, ни Роза, ни Рая. Пӧжалуй, эз эськӧ тӧдмасьлы и Люция Георгиевнакӧд, ӧд аптекаас пыраліс Раялӧн тшӧктӧм серти. Таӧн мӧй и помасис шордінса зонлӧн Укваын став бурлачитӧмыс? Мыйлакӧ эз кыскы сійӧс выль нывъяс дінӧ, гажтӧм здукъясӧ пыравліс аптекаӧ, ӧттор-мӧдтор йылысь сёрнитлісны Люция Георгиевнакӧд. Нывкаӧс чужтӧм бӧрын кад кольӧм мысти сы ордӧ выльысь вӧзйысьны волас артистыд, но нывбаба оз примит — тадзи сійӧ мынтас водзӧс коркӧя юксьӧмсьыс. Чайтсьӧ, аньыд эз вӧв кӧдзыд аслас кагалӧн бать дінӧ, Попвасевкӧд кадысь кадӧ аддзысьлісны и водзӧ, но гӧтрасьӧмӧдз делӧыс эз во. Сюрс ӧкмыссё квайтымын витӧд воын арнас Люция Георгиевна коймӧдысь петас верӧс сайӧ — ӧтувтчас проектнӧй институтса зэв нималана инженеркӧд, техническӧй наукаса кандидаткӧд.

Сюрс ӧкмыссё квайтымын нёльӧд вося октябрын Хрущёвӧс партийнӧй начальникысь чӧвтӧм бӧрын странаын бара заводитчисны вежсьӧмъяс. Районъясын бӧр лоисны ӧти райком да ӧти райисполком. Шордін районын колхозъяс пыдди котыртчисны медводдза совхозъяс. Тупкысисны ӧти предприятиеяс, воссисны мӧдъяс либӧ важъяссӧ нимтісны выль ногӧн. Кантора стенъясын кутісны ӧшавны Брежневлӧн портретъяс. Партбилета воддза медыджыд «енсӧ», вернӧй ленинеч Хрущёвӧс, коді кызь воӧн кӧсйысис стрӧитны коммунизм, йӧршитӧмаӧсь пӧ гортса арест улӧ. Дачаса ӧшинь ув йӧрсьыс ылӧджык пӧ петны оз позь, а йӧрса град вылас пӧ быдтӧ лук да чеснок, кӧть и ачыс жӧ босьтчыліс бырӧдны страна пасьтаын керка гӧгӧръясысь градъяссӧ.

Пенсионер Хрущёвлӧн олӧм йылысь Попвасев тӧдмаліс рытыввыв радиостанциялӧн передачаысь, кодӧс кывзылісны историк Валентин Алексеевичкӧд. Передачаяссӧ кӧть и ёна пӧдтісны, гӧгӧрвоны позис. Вежласисны ыджыд и ичӧт чина веськӧдлысьяс, но колисны коммунизм стрӧитӧм йылысь важ лозунгъясыс. Странаын, кӧні вӧлі бырӧдӧма медзіль да медвежӧра йӧзсӧ, кӧні вӧлі жулльӧма да грабитӧма медся вежа местаяс — вичкояс; странаын, кодӧс вӧлі кытшалӧма чутласьысь сутугаӧн; странаын, кӧні крепостнӧй право бырӧдӧм бӧрын сӧмын сё во мысти крестьяналы сетісны пашпортъяс — коммунизмсӧ эз позь стрӧитны весиг теоретическӧя, мӧд ног кӧ, бумага вылын.

Ставсӧ тайӧс бура гӧгӧрвоис учитель Попвасев. И сэк, кор горкомсянь воис школаӧ индӧд дасьтыны куим мортӧс партияӧ, директор шыӧдчыліс Александр Сергеевич дінӧ. «Тайӧ ыджыд чесьть, мый миян школалы сетӧмаӧсь куим места, — шуис нывбаба-директор. — Кандидатъясысь ӧтиӧн ме кута вӧзйыны тіянӧс, Александр Сергеевич, дерт, асланыд кӧ лоӧ кӧсйӧм. Ті ме серти ёна томджыкӧсь, и кыдзи ыджыдджык ёрт, кӧсъя тӧдчӧдны: партбилеттӧм мортыд — сійӧ ю вылын пелыстӧм пыжа кодь...». Попвасев аттьӧаліс директорӧс восьса сёрниысь, шуис виччысьтӧм кывъяс: коммунистыдлы пӧ колӧ лоны атеистӧн, а ме пӧ Енлы эскысьяслӧн семьяысь, ме пӧ лӧсявтӧм кандидатура. Тайӧ сёрниыс вӧлі 1966 вося июньын, кор школаын мунісны экзаменъяс.

Аскинас, июнь 12 лунӧ, вӧліны СССР-са Верховнӧй Сӧветӧ бӧрйысьӧмъяс. Бӧрйысян участокын Александр Сергеевич паныдасис Лилия Юрьевнакӧд, ӧти и сійӧ жӧ кӧрӧбӧ чӧвтісны бюллетеньяссӧ. Гожся шоныд луныс вӧлі ойдӧма гажӧн. Кокниа пасьтасьӧм йӧз люзьгисны паркъясӧ, Уква ю берегӧ. Ӧти паркас, восьса сцена вылын, челядь петкӧдлісны бать-мамыслы концерт. Сыланьӧ и веськӧдчисны Лилия Юрьевна да Александр Сергеевич. Ӧта-мӧдыслӧн олӧм йылысь найӧ тӧдісны зэв этша, и ӧні сюрис стрӧка, кор позьӧ тӧдмасьны паськыдджыка. Вӧлӧмкӧ, Лилия Юрьевналӧн быдмӧ квайт арӧса нывка, таво мунас школаӧ. А ӧні гожӧм чӧж кутас овны ыджыд мамыс да ыджыд батьыс ордын Гобдінын, кӧні пӧттӧдз позьӧ сёйны ас чери да юны мӧс вӧра йӧв, котравны ас коддьӧмыскӧд матыса вӧр доръясӧ сёйны оз. Лилиялӧн бать-мамыс велӧдӧны Гобдін сиктса школаас, батьӧ пӧ ёна радейтӧ кыйсьыны. Кагаыслӧн батькӧд тӧдмасьлӧма комсомоллӧн горкомын ӧтлаын уджалігӧн, олӧмаӧсь нёль во, гижсьытӧг. Сэтшӧмъяс йывсьыс шулӧны: олӧны пӧ гражданскӧй бракын. Сы вӧсна и Лилиялӧн овыс дзолядырсяыс — Савина. Верӧсыс веськӧдлӧма спортивнӧй уджӧн, вӧвлӧма вермасьӧм кузя карса чемпионӧн. Кык во сайын мунӧма горкомысь, бӧрынджык мунӧма и Укваысь, Москваӧ пӧ... Со мый вӧсна тай Лилия Юрьевна ӧні новлӧ зарни чунькытшсӧ шуйга чуняс, быттьӧ висьталӧ таӧн: ме пӧ верӧстӧм нывбаба; тӧдмасьӧй, коді кӧсъянныд. И кӧсйысьнас лоис морт, кодкӧд важӧн нин тӧдсаӧсь — Александр Сергеевич.

Найӧ волісны кыкнан паркас, пыралісны культура дворецӧ, кӧні асшӧръя коллективъяс гажӧдісны бӧрйысьысьясӧс сьылӧм-йӧктӧмӧн. Кежалісны стадион вылӧ, кӧні ворсісны карса волейболистъяслӧн да футболистъяслӧн командаяс. Сэсся гуляйтісны кар кузя, петкӧдлісны керкаяссӧ, кӧні олӧны и ӧтиыс, и мӧдыс. Но некоднанныс эз корны пыравны ӧта-мӧд ордас. Арлыд вылӧ видзӧдтӧг, кыкнанныслӧн тӧдчис кутшӧмкӧ яндысьӧм, пытшкӧсса вежавидзӧм. Сідзи косіника и прӧщайтчисны.

Кыдзи и быд гожӧм, июнь помнас Попвасев мунӧ отпускӧ чужан сиктас. Кык тӧлысь оз уджав и том астрономъяслӧн кружокыс. Сыктывкарӧ лэбтӧдз кык лунӧн водзджык Александр Сергеевич век жӧ шуис ветлыны Лилия Юрьевна ордӧ прӧщайтчыны, ӧд сэсся оз аддзысьлыны выль велӧдчан воӧдз. Рытланьыс, кӧть и июнь тӧлысьнад он и тӧд, кор заводитчӧ рытыс, Попвасев руньгис керкалань, кӧні оліс Савина. Ывлаыс шоныд, но кымрасис, пычкысис зэрны. Триньӧбтӧм бӧрын кӧзяйка пыр и восьтіс ӧдзӧссӧ — кузь халата, халат пӧласӧ топӧдӧма вӧньӧн.

— О, Александр Сергеевич! — виччысьтӧмысла повзискодь Лилия Юрьевна. — Ме тэнӧ чайтлі нин Шордінысь.

— Аскомысь лэба. Збоймӧдчи да, локті прӧщайтчыны, а то август помӧдз ог аддзысьлӧй.

— Вай пыр, пыр. Ме зэв рад, мый збоймӧдчӧмыд, — кӧзяйка нуӧдіс гӧсьтӧс пыді жыръяс, стеклӧа шкапысь кыскис фотоальбомъяс: листав пӧ, а ме пӧ чай дасьта.

Лилия Юрьевна, тыдалӧ, гӧгӧрвоис, мый сылӧн вир-яйлысь баба мичлунсӧ саймовтӧ халатыс, пыраліс узьлан жырйӧ и пасьталіс коссӧ топӧдана да морӧссӧ тӧдчӧдана платтьӧ. Тӧдӧ, тайӧ дзоридзьяса кокни платтьӧыс томмӧдӧ сійӧс. Быть ӧд томмӧдчы, кор тэ ордӧ локтіс ас сертиыд ёна томджык сьӧд кудриа кавалер.

Чай юӧм бӧрын кӧзяйка пуксис небыд диван вылӧ гӧсьткӧд орччӧн, ӧтлаын босьтчисны листавны альбомъяссӧ. Ывлаыс регыд пемдіс, шлявмуніс шыа зэр, трачкӧдчигтыр чардыштіс и букӧстіс гым, быттьӧ му вылас вальдіс Уква весьтысь енэжыс.

— Сьват, сьват! — черебзис повзьӧмысла Лилия Юрьевна, топӧдчыштіс зон бердӧ.

Александр Сергеевич воча топӧдыштіс сырмысь нывбабаӧс. Попвасев тӧдіс, нывбабаыд сырмылӧ оз сӧмын полӧмысла, но и колӧмысла. Кыдзи лӧньӧдны сырмӧмсьыс, зонлӧн опытыс эм нин. Но сыӧдз колӧ водзӧ на ӧзйӧдны аньсӧ — сійӧс окалӧмӧн да меліалӧмӧн. Комын ӧти арӧса нывбаба веськыда сыліс зонмыдлӧн небыдика маласьӧмысь, ӧтарӧ воссис шонді водзын тувсов дзоридз моз. Лигышмунісны ки-кокъясыс, и эз нин тырмы выныс шуны «огӧ»-сӧ, топӧдчӧмӧн и пырисны узьлан комнатаӧ. Илля-пророклӧн биа телегаӧн котралан шыыс вевттис Лилия Юрьевналысь ымӧстлӧмсӧ. Чӧстісны да, ӧтлаын коллялісны бӧръя кык войсӧ.

ЛИ-2 самолётӧн Сыктывкарӧ лэбигӧн Попвасевлӧн син водзын сулаліс сы бердӧ жмитчыштӧм Лилия Юрьевна, самолёт жуньгӧм шы улын кылӧ чардбиысь повзьӧм гӧлӧссӧ: «Сьват, сьват!» Велаліс асланьыс манитны нывъястӧ Александр Сергеевич, велаліс сідзи жӧ, кыдзи дзолядырйиыс велаліс вугравны кельчи. Чериыс муртса на дэбӧдчыштӧ, а Ӧльӧксан тӧдӧ нин, кор лэптыштны пысасьӧм кельчиа шатинсӧ. Сідзи кымын жӧ и анюловтӧ «вугралӧ», тэрмасьтӧг да сёрмытӧг.

Попвасевлысь лӧсьыд думъяссӧ торкисны бокӧвӧй гӧлӧсъяс: Ӧльӧксан дай сьвет Сергеевич, тайӧ пӧ ме — енъяслӧн царица Гера. Видзӧда пӧ вот ме тэ вылӧ и жальӧй петӧ, став мусукыд пӧ тай ас сертиыд арлыдаӧсьджык; налысь нӧксӧ пӧ чунялӧны ӧтияс, а тэныд пӧ, Ӧльӧксан дай сьвет Сергеевич, кольӧны ырскыны сӧмын лӧзйӧввасӧ. Татчӧ сыркмуніс Александр Сергеевич, вошис ойбырыс, воши кытчӧкӧ гӧлӧсыс царица Гералӧн. Кык вой прамӧя узьтӧм, вот и шобрӧдлӧ. А збыльтор ӧд шуис царицаыд. Уквасьыд и ветлытӧм нылӧс на позьӧ аддзыны, но кӧсйӧмыс абу Попвасевлӧн, сылӧн и лӧзйӧввасьыс веськалӧ горшыс. Кутшӧм делӧ Гераыслы, кодъяскӧд кутчысьлӧ Попвасев. Мед ассьыс пӧдруга видзысь верӧссӧ, Зевссӧ, аддзӧ. Думсьыс ачыс аскӧдыс сёрнитіс да вензис Александр Сергеевич.

Сыктывкарса аэропортын час куим пукаліс Попвасев. Сэсся юӧртісны Шордінӧ лэбан рейс. Тайӧ пӧрйӧ Василий Ивановичкӧд эз аддзысьлы. Мӧйму нин сійӧ висьтавліс, Груня пӧ петіс верӧс сайӧ, семьянас пӧ олӧны Оплеснин улича вылын.

Кӧть и оз война вылысь лок, Сергей Ӧльӧксанлӧн гортас воӧмыс мамыслы да дядьыслы быд пӧрйӧ лоліс праздник кодь. Ӧти рытгорув воліс пукавны и Валера Попов, вайӧдліс сьӧрсьыс и кык арӧса нывкасӧ — Викторияӧс. Батьыс орӧс и мамыс еджыд, а Вика быттьӧкӧ чиган доддьысь усьӧма — мугӧминик, са кодь сьӧд юрсиа. Попвасев нем думышттӧг шуис: нывкаыд пӧ дзик ас кодьыд. Лӧсявтӧмтор пинь сайсьыс петіс; бурджык, чӧв оліс кӧ. Валера вочавидзис: да, кытсюрӧ пӧ мунӧ мелань, но мамӧлӧн шуӧм серти, ыджыд мамӧлань пӧ мунӧ. Лун-мӧд мысти аддзысьліс Лаврентий Павловичкӧд — вомыс пельысь пельӧдз, ошйысис аслас том гӧтырӧн. Вайи пӧ Шордінсьыс медмича нывсӧ — пошта Ринаӧс. Макар Тольлысь племянницасӧ, Октябринаӧс, сиктын пырджык шулісны прӧзвищенас.

Отпускъясыс Александр Сергеевичлӧн пырджык кольлісны ӧтмоза, ӧд сиктын гожӧмнад ӧти и сійӧ жӧ удж — турун пуктӧм. Страда вылӧ петтӧдз мамыскӧд да дядьыскӧд кайлісны кладбище вылӧ. Волісны став рӧдняыслӧн крестъяс дорӧ, тшӧтш и Евлампия Ильиничналӧн да Микипер Иванлӧн гуяс вылӧ. Микипер Иван гу вылын сулаліс сімтӧм жӧчысь обелиск, кодӧс кузнечаас вӧчліс Конюхов Митрей. Александр Сергеевич матыстчыліс и мукӧд поконикъяслӧн гу дорӧ, крествывса снимокъяс сертиыс унаӧс тӧдіс, унаӧс и эз. Со, кодӧскӧ дзебӧмаӧсь дзик на неважӧн, абу на чусмӧмаӧсь гувывса венокъясыс. А венокыс уна-уна. Тыдыштіс снимок: топыд кӧлыса кителя, погона том морт, уліас гижӧд — Липин Борис Петрович...

— Но, Борис Петрович тай кувсьӧма, — чуймис Попвасев.

— Эз, дитя, кувсьы, эз; виисны коньӧрӧс бокысь вайӧм лёк йӧзыд, — шуис мамыс. — Бӧрйысян лунад мунӧма командировкаӧ Пемыдъяг посёлокӧ, сэні и виӧмаӧсь. Став сиктӧн коньӧрӧс колльӧдісны, вежон кык на колис сэксянь.

Куим во сайын, буретш тайӧ жӧ кадӧ, Александр Сергеевич да милицияса следователь Борис Липин ӧтлаын лэбисны Сыктывкарсянь Шордінӧ. Кутшӧм дженьыд да донтӧм морт олӧмыд!

Кымын ӧкмис арлыдыс, сымын ӧдйӧджык колисны воясыс Александр Сергеевичлӧн. Эз вӧвлы ыджыд каета, мый институт бӧрын вӧзйысис Укваӧ, кӧть и гортас быд волӧм вӧвлі дыр виччысянаӧн. Сэк, кор бӧр воис Укваӧ, медводз пыраліс школаӧ, аддзысьліс завучкӧд, и ӧдйӧ шелӧдіс пионеръяслӧн да школьникъяслӧн дворецӧ. Директорлӧн кабинет ӧдзӧс вылысь казяліс мӧд ним-ова пасйӧд.

— Бур, мый воинныд, — чолӧмасьӧм бӧрын комиӧн шуис выль директор — ар комына нывбаба. — Менӧ шуӧны Апполинария Яковлевнаӧн, верманныд шуны и кокньыдджыка — Рия Яковлевнаӧн. Тіян йылысь уна бур кыв висьталіс Лилия Юрьевна. Думайта да, кутам уджавны ӧтвылысь и водзӧ.

— А кутшӧм удж вылӧ муніс Лилия Юрьевнаыс?

— Воліс верӧсыс, Москваӧ нуис, сэні и овны кутасны. Верӧсыс, вӧлӧмкӧ, зэв нима спортсмен.

— Вот кыдзи. А нывканысӧ колисны ыджыд мам ордас?

— Э-эз, — нюжӧдіс Рия Яковлевна. — Сылы таво мунны школаӧ, сьӧрсьыныс нуасны. Сыктывкарсянь шуисны ветлыны Гобдінас, лун-мӧд овны на сэн кӧсйисны.

Быттьӧ и збыльысь Александр Сергеевичыс мусмӧма енъяслӧн царица Гералы да сійӧ и веськӧдлӧ том мужичӧйлӧн судьбаӧн, оз сет, мед Попвасев пыр кежлӧ мойвиис укваса кутшӧмкӧ аньлы. Гашкӧ и, имитӧ мамыслӧн юрбитӧмыс да видзӧ сійӧс ангелыс лёкторъясысь. Ӧд суис кӧ мусукыскӧд ӧти вольпасьысь кодлӧнкӧ верӧсыс либӧ жӧникыс, вермис лоны и виччысьтӧмтор, кӧть и Попвасевӧс мыжавны вӧлі нинӧмысь — сійӧ некодлысь эз мырддьыв ни гӧтырсӧ, ни невестасӧ.

Век жӧ, Александр Сергеевич асьсӧ лыддис мыжаӧн, эз на вермы помӧдз ӧткажитчыны Альбина Мефодьевнаысь да. Правда, ызйӧдысьнас и ӧзйӧдысьнас вӧлі ачыс Альбинаыс. Тыдалӧ, том нывбаба сідз эз и вермы помӧдз кӧдзавны аслас медводдза мусук дінӧ, весиг верӧс сайӧ петӧм бӧрын. Квайтымын сизимӧд вося гожӧмын, июль помын, Попвасев лӧсьӧдчис пыжӧн катлыны чери кыйны. Босьтіс дядьыслысь ботан-мӧд и лэччис берегӧ. Кутас катны оз пелысӧн сынӧмӧн, а пыж бӧжас пысалӧма некымын вӧв вына мотор. Кӧсйис нин йӧткыштчыны, кыліс гӧлӧс:

— Александр Сергеевич! Ноко, нӧрӧвитлы! Тэ катчӧс али кывтчӧс мӧдан?

Кыр йывсянь котӧрӧн моз матыстчис Альбина Мефодьевна — киас плаща да медикаментъяс новлӧдлан аптечкаа.

— Ю катыд.

— Ылӧдз?

— Верст дас лоӧ. А тэ кытчӧ?

— Вапӧлкаӧдз. Ветстанцияӧ звӧнитліс управляющӧйыс, стадасьыс некымын мӧс висьмӧма.

— Ветпельшӧрыс абу али мый сэні?

— Эм, но сӧмын на техникум бӧрын и колӧ отсавны.

Вапӧлка грездыс совхозлӧн отделение, ю мӧдар берегас. Тӧвнас кӧ позьӧ воӧдчыны сэтчӧ машинаӧн, гожӧмнас веськалан сӧмын ва туйӧн. Вот и ветлӧны йӧзыс пӧпутнӧ веськалӧм пыжаяскӧд.

— Сӧв нӧсь, мен эськӧ оз ков сэтчӧдз, но катӧда. А бӧрсӧ кор?

— Видзӧдла, кыдзи вевъяла. Кодкӧ ӧд лэччысь пыжаыд сюрас.

Конюхов Митрейӧн вӧчӧм пӧв пыжыс эз вӧв дзибрӧс. Альбина Мефодьевна пуксис пыж нырланьыс Попвасевлы воча. Шондіа. Лӧнь. Нывбаба плащсӧ чӧвтіс мыш вылас.

— Ачыд дыр кежлӧ?

— Войколӧн.

Моторыс эргис зэв гораа, но ӧта-мӧдыслысь сёрнисӧ кылісны.

— Кыдзи семейнӧй олӧмыд? — юалӧ Попвасев.

— Ог норась.

— Энькаыдкӧд ладманныд?

— Энькаыд менам шань, абу пинькырӧса, ёна радейтӧ внучкасӧ.

— Кымын арӧс Викаыдлы?

— Майын куим арӧс тырис.

— A мыйла онӧ мӧдӧс лӧсьӧдӧй?

— Валерийлы колӧ пи, а вот абу и абу. Мӧд ныв ни пи абу.

— Сідзнад, мам-героиняӧдз он во.

— Некор эг и думайтлы лоны героиняӧн. Ачыд эськӧ мый виччысян? Мыйла он гӧтрась? Он и казявлы, пӧрысьман.

— Сідзкӧ, абу на дась. Висьтавлі нин тэн: ме ог вермы радейтны ӧти нывбабаӧс, ме радейта ставнысӧ.

— Сэтшӧмыс уна?

— Шордінын менам некод абу, тэысь ӧтдор.

— Меысь ӧтдор? Ми тэкӧд бӧръяысьсӧ кутчысьлім нёль во сайын, ме сэк вӧлі на верӧстӧм.

— Помнита. Менам мунӧм бӧрын Валеракӧд гижсьӧмныд лун дас мысти, мамӧ юӧртліс письмӧас.

Пыж вӧляникысь катіс визув паныд. Таво тулыс на и ньӧбӧма дядьыс моторсӧ. Бӧръя кадыс мотортӧм пыжнад ыліад некод нин оз ветлы. Водзті кыйсьысьясыд катлісны сӧмын сынӧмӧн да зібъясьӧмӧн. Пӧв пыжыд сьӧкыд, сы вӧсна и вӧчлісны пипуысь. Ыліджык видзьяс вылын туруныс пуктыссьӧма, меститӧма зорӧдъясӧ.

— Сэсся нӧсь ни ӧти эн и жалит, ичӧтдырся другыдлӧн сывйӧ веськалі да? — Альбина Мефодьевна пуклӧснас матыстчис пыж бӧжлань.

— Жалиті. И, сэк жӧ, рад вӧлі, мый веськалін бур мортлӧн сывйӧ.

— Сійӧтӧ сідз, а вот тэысь адӧй нин ёна бырӧма гажӧй, — сёрнинас дэльӧдчыштіс нывбаба. — А тэнад эз быр?

— Эз! — орӧдана шуис Попвасев, и сэк жӧ петіс нюмыс.

— Эн пӧръясь, бырӧма.

— Кысь тӧдан?

— Синмад гижӧма.

— Но тэ ӧні верӧса.

— Зато верӧсаыд абу паса. Тэа-меалӧн ӧд юбилей. Вунӧдін?

— Кутшӧм?

— Эк тэ, математик. Вунӧдны ӧмӧй позьӧ татшӧм юбилейяссӧ: дас во сайын помалім школа, дас во сайын сетісны кианым зрелосьтлысь аттестат, дас во сайын тэ гусялін менсьым ныв пасӧс!

— Аля, ме нинӧм эг вунӧд. Ставыс олӧ со тан! — восьса, гӧна морӧсас тапнитіс Попвасев, кӧтӧдіс кудрисӧ кӧдзыд ванас.

— Эн кӧ вунӧд, ми вермам пасйыны тайӧ юбилейяссӧ, мӧдысь татшӧм позянлуныс оз ло.

Попвасев ньӧжмӧдіс катан ӧдсӧ, веськӧдіс пыж нырсӧ крут, кырӧм береглань, кӧні зымвидзис уна пинькоста турун зорӧд, коді ылісяньыс кажитчис ыджыд коромина кодь. Берегӧ зурасьтӧдз на Альбина шуркнитіс-пӧрччис кокни платтьӧсӧ, колис лип да трусик кежысь.

— Тэ кыдз кӧсъян, а ме пожйышта ассьым вир-яйӧс, — шуис и бузгысис пыж дорсянь разалысь посни гыяс вылӧ.

Александр Сергеевич пӧрччис дӧрӧм-гачсӧ, трусик кежысь кайис кыр йылас. Ва вылад кӧ вӧлі ыркыдджык, тані пӧжысь шондіыс сотіс сьылітӧ.

— Саша, мыччы китӧ, — корис Альбина кос лыа кырйӧд кайигӧн. — Ой, сэтшӧм кокниа куті кывны ачымӧс, быттьӧ бара на лои сэтшӧм жӧ свежӧй да сӧстӧм, кыдзи и дас во сайын.

Попвасев ӧдва нин кутіс асьсӧ, гӧгӧр зэлаліс да. Шуис сэсся:

— Мунам зорӧд бокас, татысь вермасны казявны кывтысь-катысьяс и вермам йӧзасьны.

Виддзыс ыджыд, кузьмӧс, нёль пельӧса, гӧгӧрыс сораса вӧр, кысянь кыліс лэбачьяслӧн дзользьӧмыс. Ытшкӧминас удитӧма нин петны ӧтава, кӧні лэбалісны югыд бордъя юрсигусьяс да лэчыда чирксисны гора гӧлӧса чиркъяс. Зорӧд весьтас орччӧн жбыръялісны джыдж пара, тыдалӧ, гозъя, и быттьӧ ошйысисны ныла-зонмалы, со пӧ кыдзи колӧ радейтны ӧта-мӧднытӧ: лэбаліганыс тайкӧ эз инмавны борднаныс. Коддзӧдана ӧвтіс чӧскыд кос туруныс, зорӧд бокын милуйтчысьяс эз кывны весиг сылысь чутласьӧмсӧ.

— Тэ кодсянь тӧдмалін, мый ме мӧда чери кыйны? — вомас турун идз няклялігтыр юаліс гатшвидзысь Попвасев.

— Некодсянь эг, тыдалӧ, вирӧй кыскис, — вочавидзис гатшвидзысь нывбаба. — Ме думысь, Енмыс аддзӧдіс, гашкӧ и, миян олӧмын тадзисӧ медбӧръяысь. Ола мужиккӧд, а радейта тэнӧ. Сэсся нинӧм эн юав.

Пыж дорын Александр Сергеевич медводз куритчис. Альбина Мефодьевна пидзӧсӧдзыс ваӧ келӧмӧн пожйыштіс чужӧмсӧ.

Кык лыа кӧса бӧрын тыдовтчис Вапӧлка.

14

Сюрс ӧкмыссё квайтымын кӧкъямысӧд вося апрельын, кор Шордінӧ воисны йи жуглысь кузь бӧжа сырчикъяс, Альбина Мефодьевна чужтіс кагаӧс. Сійӧс медводз чолӧмаліс больничаын бабитчысь врач-акушерка:

— Поздравляйтам тэнӧ нывкаӧн!

Больнича ӧшинь улын инас ӧшйытӧг виччысис кага чужӧмсӧ Валерий. Виччысис пиӧс, но Енмыс бара на сетӧма нывкаӧс. Том на, колӧ терпенньӧ, и Альбина коркӧ бытьӧн козьналас сылы пиӧс. Майшасьны нинӧмла, Валера кутас овны аскиа лунӧ лачаӧн; кыдзи и ӧнӧдз, ёна кутас радейтны и гӧтырсӧ, и нылукъяссӧ. Со тай, Ӧльӧксан Попвасевкӧд тшӧтшъяӧсь, а сылӧн гӧтыр ни котыр на абу. Волас тай Шордінӧ да, весиг ни ӧти нывкӧд оз колльӧдчыв-а, манак моз и олӧ. Надейнӧ, и Укваас тадзи жӧ. Быдторсӧ думайтліс Валерий, но збыльысь ставыс вӧлі мӧдарӧ. А мый вайис вӧрзьӧдлӧм нин нылӧс, чайтліс, быттьӧкӧ воштӧма мывкыдлунсӧ Москваас велӧдчигӧн.

Альбина Мефодьевналӧн больничаысь петӧм бӧрын Поповъяслӧн семьяын думайтісны кагалы ним. Валерийлӧн мамыс, Пелагея Егоровна, шордінсаяс шуӧны Ёгор Паладьӧн, ӧтарӧ вӧзйис аслас рӧдвужысь нывбаба нимъяс, но ни ӧти эз кажитчы.

— Кыдз шуас батьыс, мед сідзи и лоас, — чӧвтіс Ёгор Паладьлӧн моньыс.

— Помнитан, Аля, Попвасев Ӧльӧксанлысь Утка туй йылысь мойдъяссӧ? — шыасис Валерий.

— Да, мыйсюрӧ помнита, — Попвасевлысь нимсӧ виччысьтӧг казьтыштӧмысь нёньӧдчысь Альбиналӧн вир-яй кузя котӧртіс йирмӧг, быттьӧ мыйыськӧ ёна повзис.

— Но вот, уна мойдын казьтывсьӧ Гера нима ен, кодӧс шулӧмаӧсь енъяслӧн царицаӧн. Тадзи шулӧмаӧсь сы вӧсна, мый Гераыс вӧвлӧма медыджыд енмыслӧн гӧтырӧн.

— И енэжад кодзувъясыс пӧ Гера морӧсысь брызьнитӧм йӧв войтъяс, — ӧдйӧ и вошис повзьылӧмыс Альбиналӧн.

— Вот-вот, абу тай вунӧдӧмыд. Гераыс пӧ видзӧ лёкторъясысь миян му вылын гӧтрасьысьясӧс да кага чужтысьясӧс. Вайӧ шуамӧй ассьыным нылукнымӧс Гераӧн. Мам, мича али абу Гера нимыс?

— Ен нимыд абу жӧ мисьтӧм. Кузь нэм да бур шуд и сетас мед Енмыс сылы.

— Зэв мича ним. Быдмас миян Герукным да, аслыс кутас кажитчыны тайӧ нимыс, — шуис Альбина.

Сэні жӧ пӧчыс бердӧ топӧдчыштӧмӧн пукаліс Вика, мича бантика сьӧд кӧсаа. Завидьпырысь сійӧ видзӧдіс, кыдзи ичӧтик чойыс чурскис мам морӧссӧ. Сват-сваттяяс, Огнёвъяслӧн да Поповъяслӧн семьяяс, ӧта-мӧд ордас волывлісны шоча. Вика ветлывліс ыджыд мамыс да ыджыд батьысъясӧ, корсюрӧ и узьліс на ордын. Мефодий Аристархович эз вӧв шоныд руа зятьыс дінӧ, но внучкасӧ ёна радейтіс. А Лина Арсентьевна, мед чӧсмӧдлыны Викаӧс, шкапас пыр видзис шоколад кампет.

И сідз, Шордінын чужис выль олысь — Попова Гера Валерьевна. Ёгор Паладь дӧвӧлен аслас пиӧн и моньӧн, и внучкаяснас. Валерий Поповлӧн ыдждӧдӧм портретыс ӧшалӧ совхоз канторадорса почёт пӧв вылын, сэні жӧ и Прокӧ Лидалӧн да мукӧд водзмӧстчысь войтырлӧн портретъясыс. Культура керка дорын эм и районса почёт пӧв. Сэтчӧ веськалӧм йӧзлысь ним-овнысӧ йӧзӧдӧны и районса газетын.

Майшасьӧ сьӧлӧмыс Прокӧ Лидалӧн, майшасьӧ медічӧт пиыс вӧсна. «Кагаыслы» кызь кӧкъямыс арӧс нин, а семья лӧсьӧдӧм йылысь эз на гарыштлы. Бур кӧть, Нина нылыс да Зосима пиыс матыса посёлокад олӧны да, челядьныскӧд волывлӧны. Гожӧмнас, Ӧльӧксаныслӧн Укваысь вотӧдз на, Конюхов Митрейлысь керкасӧ вевттисны шиперӧн, сэк жӧ и ӧти подув кер вежисны. Отсасьны воліс Зосима, буретш отпускын вӧлі да. Воліс и зятьыс, Нинаыслӧн мужикыс. Прокӧ Лида тадзсӧ старайтчӧ, мед чужан сиктас кыскыны Ӧльӧксансӧ. Локтас кӧ да семья лӧсьӧдас, лоӧ кӧн овнысӧ, некод оз кут сылы мешайтны. Митьӧ дядьыслӧн керкаыс бур вевт улад сё во на сулалас. Локтан во шуисны вевттьыны шиперӧн и мӧд керкасӧ, кӧні и олісны Прокӧ Лида гозъя. Гӧтрасьӧм бӧраныс Митьӧыс эськӧ эштыліс вуджӧдны Лидасӧ гортас, но пыксис гӧтырыс: тані пӧ челядьӧй быдмисны да некытчӧ татысь ог мун. Кынтысьны и петалӧны Митьӧ керкаас.

Ӧти шойччан лунӧ, кутшӧмкӧ тай ен праздник вӧлі-а, Прокӧ Лида ордӧ чукӧрмисны куимнан челядьыс. Ветлісны кладбище вылӧ пӧчыслӧн гу вылӧ, сэсся пукалісны чай-сакара пызан сайын, тані жӧ вӧліны и Прокӧ Пекла да Плешев Митрей. Юисны и курыдторъяс, а гажмисны да, ыджыдджык чой-вокыс босьтчисны «велӧдны» учитель воксӧ.

— Со кутшӧм гажа Шордіныд, а тэ сирасин кутшӧмкӧ Укваӧ. Прӧстимӧ эськӧ вӧлі, гӧтрасин кӧ да семьяӧн сэн олін. Сэк эськӧ мамыд и ми спокойнӧйӧсь вӧлім. Мамыдлӧн со пызан пӧвйыс чегӧ сёян-юанысла, а тэ сэн прамӧя сёйӧм ни юӧм. Шордінсаыд регыд тэнӧ кутасны нимтыны эндӧм жӧникӧн! — гораліс Нина чойыс. — Шуны кӧ веськыда, Шордінад и нывъясыд на тэн тырмасны, ӧбразвывса ангел кодь мича нывъяс эмӧсь. Али гӧтыра нин да ми нинӧм ог тӧдӧй? Гӧтыра кӧ, сыкӧд и локтӧй, со, дядьыд да мамыд быдса керка дасьтісны. Вокыд пестӧ ваяс сы мында, мыйта колӧ. Давпом лесопунктса улыс складыс тырӧма пес вӧрнас, донтӧм донысь вузалӧны.

— Локны колӧ, Ӧльӧксан, локны. Дзолясяньыд чери кыйны радейтан, а шедан пӧраас тэ абу. Валерий другыдлӧн пӧ кык челядь нин, а тэнад кага ни баля. Кутшӧм нӧ тайӧ тэнад олӧм, — чойладорыс сувтіс Зосима. — Дас вит во чӧж велӧдлім став семьяӧн, а тэ эновтін миянӧс.

Ӧльӧксан кывзіс кӧритана кывъяссӧ мыжмӧм школьник моз. Гӧгӧрвоис, чойыс да вокыс тадзсӧ сёрнитӧны мамыслӧн тшӧктӧм серти. Кык Митрей эз суитчывны. Эз чӧв ов ичиньыс.

— Гортадкодь лӧсьыд, майбырӧй, некӧн абу. Но думыштас кӧ локны Ӧльӧксан, мед эськӧ школаас сылы кодь местаыс вӧлі, — лабутнӧя сёрнитіс Прокӧ Пекла. — Ветлыны колӧ роноас, начальникыс эськӧ кыськӧ бокысь, но комиӧн сёрнитӧ, таӧдз Расъёльын, школаас директоравлӧма.

— Миян Пеклалӧн тӧдтӧмторйыд абу, — чӧвтіс сэтчӧ чойыс.

— Семьясӧ абу на вайӧма Расъёльсьыс, пажнайтны миян столӧвӧйӧ волывлӧ, вот и тӧда. Памилльӧсӧ весиг тӧда, Лобанов. Пырав сы ордӧ, висьтась сідз да сідз, локны пӧ кӧсъя да лоӧ оз местаыс.

— Гашкӧ, Ӧльӧксан Сергеевичыс партееч да? — сюйсьыліс Плешев Митрей.

— Абу.

— Партееч кӧ вӧлін, райкомыд эськӧ отсаліс аддзыны местатӧ.

— Райкомас ставыс пришлӧйяс, он и тӧд, коді роч да коми, ставныс тай рочӧн больгӧны-а. Шордінсаыс ни ӧти морт сэні абу, — ассьыс уна тӧдӧмлунсӧ водзӧ петкӧдліс Прокӧ Пекла.

— Эсійӧ Рыжӧй Модестыс ӧмӧй оз райкомын уджав? — прӧзвищенас казьтыштіс мортсӧ Прокӧ Лида. — Сійӧ вед шордінса.

— Рыжӧй Модестыд эськӧ шордінса, но сылӧн чиныс мелӧнысь абу ыджыдджык, райкомас сійӧ завкозалӧ, — стӧчмӧдіс Конюхов Митрей, — сӧмын джодж чышкысь вылас сійӧ начальник.

— Гашкӧ, рочасьӧ жӧ да? — серӧктіс Зосима. — Давпомӧ частӧ волӧны чина йӧзыд, но коми кывтӧ некод оз сетлы. Вит-квайт во сайын на уна вӧлі коми веськӧдлысьыд, ӧні, видзӧда да, сплӧш роч.

— Давпомын олысьыс морт сизимсё, джынйыс коми, но детсадйын челядьыс сёрнитӧны толькӧ рочӧн, школаын коми кыв оз велӧдны, — водзӧ варовитіс Зосима. — Ме важӧн нин профкомса член, комитет вылын шулім, мед та йылысь кыпӧдны сёрнисӧ рабочӧйяслӧн собранньӧ вылын. Но роносянь юӧртісны, дасьтӧй пӧ комиӧн сёрнитысь челядьлысь список и налӧн бать-мамлысь тшӧтш, кодъяс кӧсйӧны сетны челядьсӧ коми группаӧ. Кыкӧн ветлӧдлісны керкаысь керкаӧ, но кӧсйысьыс лоис зэв этша, морт-мӧд.

— Мыйла сідз? — юаліс Ӧльӧксан.

— А зэв прӧстӧ. Унджыкыс сораса семья, кыдзи и миян. Ме коми, а гӧтыр роч; Нина коми, а верӧсыс роч. Вот и артмӧ, кокниджык велавны роч сёрниӧ. Бать-мамыс шуӧ: школаын кӧ пӧ кутасны велӧдчыны рочӧн, кокниджык лоӧ и водзӧ велӧдчыны. Тайӧ вед збыльысь тадз.

Зосималӧн сёрниын, коді коркӧ помавліс сизим класс, ставыс вӧлі збыль. Сюрс ӧкмыссё ветымын ӧкмысӧд воын Коми республикаса став школьникъясысь коми кыв вылын велӧдчисны кызь куим сюрс нывка да зонка, либӧ быд нёльӧд школьник, дас во мысти тайӧ лыдпасыс чиніс дас сюрсӧдз. Тайӧ вӧлі коми кыв велӧдӧмын збыльысь трагедияӧн. Либӧ: воас кад и куимсё сюрс коми мортысь чужан кывйӧн кутас кужны гижны да лыддьысьны сӧмын... дас сюрс! Та йылысь тӧдісны учительяс, партийнӧй да сӧветскӧй уджалысьяс, учёнӧйяс, журналистъяс, писательяс, но сӧмын ӧти морт, коми учёнӧй-этнограф Любомир Жеребцов, аслас ӧти статьяын лысьтіс пасйыны: оз кӧ пӧ нинӧм вежсьы школаясын коми кыв велӧдӧмын, кык сюрс ветымынӧд во кежлӧ оз коль ни ӧти коми морт, коді эськӧ кужис гижны да лыддьысьны чужан кыв вылын. Вермас лоны, гижлісны и мукӧдъяс, но странаын ыджыдаліс цензура и эз лэдз йӧзӧднысӧ. А ассьыд сьӧлӧм дойястӧ да майшасьӧмъястӧ ковмыліс видзны пинь саяд. Коді эз кужлы видзны, сійӧ лоліс Сӧвет страналы ковтӧмӧн. Та йылысь тӧдіс Александр Сергеевич и велаліс овны топыд вомаӧн.

15

Лун-мӧд мысти Александр Сергеевич ветліс роноӧ, и сэні юӧртісны: Лобанов пӧ отпускын и воас вежон мысти; кӧсъянныд кӧ пӧ, верманныд пыравны кадръяс отделӧ. Пырала пӧ.

Неыджыд, югыд да сӧстӧм кабинетын пукаліс том нывбаба, сёрнитіс телефон пыр. Видзӧдліс пырысь мужичӧйлань и кынмис видзӧдласыс:

— Попвасев! Саша!

— Люда! Гичева! Али синмӧй пӧръясьӧ?

— О, Енмӧй! Кымын во ми тэкӧд эг аддзысьлӧй, — Люда петіс пызан сайысь, паськӧдіс сывсӧ и топӧдчылісны. Абу вежсьӧма мыгӧрыс Людалӧн, пыр на тыра сунис трубича кодь гӧгрӧс, нӧшта на кызыштӧма, и дзебыштӧ тайӧ «тырмытӧмторсӧ» личыд костюмыс.

— Дас ӧти во эг аддзысьлӧй, аттестат сеталан рытсянь. Абу и вежсьӧмыд, сё ей бог.

— И ме вежси, и тэ верстяммӧмыд. Пуксьы, висьтась, кыдз олан-вылан, — паныда тыртӧм пызан сайӧ индіс Люда. — Альбина Огнёва висьтавліс, Укваын пӧ уджалан.

— Да, сэні... — и висьталіс асланыс Укваса школа йылысь, аслас велӧдан предметъяс йылысь, том астрономъяслӧн кружок йылысь. Медсясӧ ошйысис, но шуис, век жӧ пӧ кыскӧ гортӧ.

— Ме Ленинградын велӧдчи, Герцен нима пединститутын. Помалӧм бӧрын вӧзйыси чужан сиктӧ, Ыбдорӧ. Мӧд во на-й пукала ме тан. Верӧсӧй Ыбдорысь жӧ, географ, тані велӧдӧ. Менӧ ӧтарӧ пинялӧ, татчӧ ме сійӧс кыски да. Тані нинӧм абу бурыс: удждон ичӧтджык школаын серти, патера абу. Олам ӧти кӧзяйка ордын, а миян ӧд и нёль арӧса пи быдмӧ. Вӧлі кӧ квартира, Ыбдорад серти тані, дерт, ёна гажаджык.

— Верӧсыд сійӧ, кодкӧд дружитлінныд интернатад?

— Абу. Куим арӧсӧн мужикӧй томджык. Ӧні сійӧ пиыскӧд Ыбдорын отпускалӧ. Сӧмын на звӧнитліс, повзьӧдчӧ, кольччам пӧ ми татчӧ. Сеті кыв, мися, локтан тулысӧдз уджала нин Шордінын, сэсся бӧр каям гортӧ. Зэв рад лоис. Сэні ставыс ас йӧз, бать и мам дивитӧны татчӧ локтӧмысь, энька и.

— Менӧ гортсаяс тожӧ дивитӧны, корӧны, мед локті Шордінӧ. Сы ради и кӧсйи аддзӧдчывны Лобановыскӧд, локта кӧ, мися, лоас-ӧ татчӧс школаын мен местаыс?

— Ой, Саша, кыдзи нӧ места оз ло, — Люда перйис пызан йӧрсьыс кыз тетрадь, листалыштіс и шуис: — Шордінад велӧдчысьыс тысьӧчаысь унджык, кӧкъямысдас сизим учитель. Дас морт кӧть талун жӧ петас пенсия вылӧ, но найӧс вежны некодӧн. Таво локтіс сӧмын куим том педагог, локтан во виччысям унджыкӧс.

— Ме эськӧ локтан во йылысь и кӧсйи сёрнитыштны. Ӧнія велӧдчан воас Укваын на кӧсъя уджавны. Велалі да, жаль на и лоӧ карсӧ эновтны. Но быть колӧ локны матӧджык мамӧ дінӧ, чой-вок дінӧ, шуны кӧ нин гора кывъясӧн, чужан вӧр-ва дінӧ матӧджык.

— Сэтшӧм мича карын ме велӧдчи, а пыр кыскис Ыбдорӧ. Сиктса мортыдлы ас ӧшинь увтӧгыд гажтӧм. Извинит, Саша, но мыйла та дыра он гӧтрась? Али лӧгалан нывъяс вылас, Альбинатӧ мырддьӧм бӧрын? Сэтшӧм бура лӧсявлінныд Огнёвакӧд, а сійӧ лоӧма Валерий Поповлӧн гӧтырӧн. Ме та йылысь и думыштны эг кужлы, Валера вед Зина Шаньгинакӧд дружитліс.

Воча кывнас падмыліс Попвасев, Людаыс быттьӧкӧ омӧльтіс сійӧс да, шуис сэсся:

— Валера эськӧ Зинакӧд дружитліс, но медводдза аддзысьӧмсяньыс радейтіс Огнёваӧс. Вот и сетчи аслам другӧйлы, дуэльтӧг сетчи. Ми сыкӧд первой классянь ӧтлаын велӧдчим, ӧти парта сайын пукавлім. А гӧтыртӧм на кӧ, сідзкӧ, эз на паныдась сэтшӧм нывбабаыс, кодлы эськӧ туйи верӧс пыдди.

— Нывуловыс уна Укваад?

— Сідзсӧ, мужиквевъя кар. Унаӧн локтӧны вербовка серти мукӧд республикаясысь да обласьтъясысь. Дерт, кӧсъян кӧ, гӧтырпутӧ позьӧ аддзыны, абу жӧ дзик нывъястӧм кар.

— Тыдалӧ, Шордінсьыд на кодӧскӧ кутан тӧд вылад?

— Пока некодӧс ог. Водзӧсӧ кадыс петкӧдлас. Ме тэнӧ, надейнӧ, маниті, торки уджсьыд.

— Ну, Саша, сідз он жӧ шу. Ме зэв рад, пыралін да.

— И ме зэв рад.

— Укваад мунтӧдз волы, аддзӧдчыв Лобановыскӧд. Он и тӧдлы, воыд коляс да. Сэки ме, гашкӧ, Ыбдорын нин лоа.

Гырысь ӧшиньяса, барак кодь кузь кык судта пу керкаын роноыс, кӧні и райисполкомлӧн став отделыс. Ортсысяньыс эжӧма вагонкаӧн да мавтӧма турунвиж краскаӧн, и видзӧднысӧ эз вӧв мисьтӧм. Кильчӧ весьтас кӧ джуджыд зіб йылын эз дӧлав гӧрд флагыс, керкаыс вӧлі укваса общежиттьӧ кодь, кӧні овліс Попвасев.

Александр Сергеевич восьлаліс ичӧтсяньыс тӧдса улича кузя. Со, эстӧні, вӧвлі керкаыс Евлампия Ильиничналӧн, медводдза учительницаыслӧн. Син водзас сулалӧ ляпкыдик кильчӧа сійӧ керкаыс, и джодж шӧрас орчча кык горт: ӧтиас куйлӧ верӧсыс — Микипер Иван, мӧдас ачыс — Евлампия Ильинична. Ӧшинь улас уна сё морт локтӧмаӧсь прӧщайтчыны землякъясыскӧд. Колис сэксянь дас квайт во, а Сергей Ӧльӧксан сідз эз и вермы вунӧдны поконикъяслысь чужӧмнысӧ. Вӧліны кӧ ловъяӧсь, налы эськӧ эз на вӧв и сизимдас арӧсыс. Керка местаас ӧнӧдз абу некутшӧм стрӧйба, сӧмын кодлӧнкӧ картупель муыс. Йӧрас, паськыд веж боръяс, дом йылын йирсис кузь тошка кӧза.

Джуджыд да топыд ӧградаӧн кытшалӧм милиция керка дорті лэччис пристаньлань. Берегдорса дебаркадер вывсянь вуграсисны зонпосни. Мӧдлапӧлас, вадорас сулалісны ныла-зонма, тыдалӧ, воӧмаӧсь Давпомсянь и виччысьӧны пыжаӧс, коді эськӧ вуджӧдіс таладор берегас. Попвасев кежаліс пошта вылӧ, сёрнитыштіс Октябринакӧд, юасис, кыдзи пӧ оланныд Лаврентий Павловичкӧд. Мӧдыс эз кулитчы. Сэсся корис петкӧдлыны «Молодёжь Севера» газет, кӧсйис видзӧдлыны, эз-ӧ петны сэн Раиса Новосёловалӧн выль кывбуръяс. Син пырыс нуӧдіс статья нимъяссӧ, кывбуръяс эз вӧвны. Берег пӧлӧн довгис катыдлань. Со и школа — кык судта, шонді югӧръясӧн кӧчасьысь ӧшиньяс видзӧдісны Эжвалань. Тані велӧдісны сӧмын гырысьджык классаясӧс. Тайӧ школасӧ Попвасев помнитӧ пыр татшӧмӧн, ортсысяньыс векджык краситлісны ӧти и сійӧ жӧ рӧма югыдлӧз краскаӧн. Синмас шыбитчис: Шордін пӧрысьмӧ, оз кыптыны йӧзлысь культурасӧ, бытсӧ могмӧдан да дзоньвидзалун видзан выль стрӧйбаяс, школаяс, олан керкаяс. Ён короминаяс кыпӧдлӧмаӧсь «кулакъясыд», налысь мырддьӧм керкаясын век на уна кантора, весиг партиялӧн районса комитетыс.

Никита Хрущёвӧн юӧртлӧм коммунизмӧдз колис дас куим во, но сылӧн югӧрыс эз на петкӧдчы народнӧй овмӧслӧн ни ӧти юкӧнын. Мыйӧ вайӧдас сӧветскӧй йӧзӧс дона Леонид Ильичӧн нуӧдан политикаыс — некод на эз тӧд. Радӧвӧй коммунистъяслӧн вӧлі ӧти право: тыртавны планъяс да ас кадӧ мынтыны партвзносъяс. Учитель Попвасев бура гӧгӧрвоис, партбилеттӧг вылӧ кыпӧдчӧмыс оз ло, но эз вермы мунны аслас сӧвесьтлы паныд. Сійӧ ёнджыка эскис Енлы, а эз партиялы.

Роноӧн веськӧдлыськӧд Попвасев век жӧ аддзысьліс. Школаса вӧвлӧм директор, тожӧ физик-математик Лобанов — пелькиник тушаа, плешсяньыс ёна нин кушмӧм юра, ар нелямына. Сы вылын лӧсьыда пукаліс кадысла быгалӧм сьӧд костюм, пинжак сос помъясыс ёна нин шырзьӧмаӧсь. Лобановлӧн кывъяс серти, районса веськӧдлысьяс народнӧй образованиелы сетӧны ичӧт тӧдчанлун. Уналаын школаяс вальдан выйынӧсь, но некӧн абу панӧма ни ӧти выль здание. Патераясӧн велӧдысьясӧс оз могмӧдны, во уджалӧм бӧрын том педагогъяс, оз кӧ аддзыны ас оланіна верӧсӧс либӧ гӧтырӧс, пышйӧны районысь. Терпитанаджык серпасыс посёлокъясын, но ошйысянаыс нинӧм жӧ абу. Унджык начальнӧй школаыс пӧвъя финскӧй керкаясын, кӧні оз кутчысь шоныдыс, велӧдысьясӧс йӧршитӧмаӧсь ӧти жыръя патераӧ кык мортӧн. Кружокъяс котыртны оз вермыны. Преподаватель тырмытӧм вӧсна унджык школаас оз велӧдны иностраннӧй кыв.

— Ме вот кӧсъя гӧгӧрвоны, мыйла ставыс тадзи? Мыйла сикт-посёлокъяс вылас видзӧдӧны веськодя? — юаліс Попвасев.

— Воча кывйыс ӧти: оз тырмы деньга. — Лобанов петаліс пызан сайысь, топыдджыка пӧдлаліс кабинет ӧдзӧссӧ.

— И ті, Ким Павлович, и ме кужам артасьны. Вай и артыштам: районын некымын леспромхоз, кодъяс быд во мӧдӧдӧны страналы некымын миллион кубометр вӧр. Гожӧм чӧж Эжва кузя кывтӧ моль, да сэтшӧм топыда, ӧдва и писькӧдчан пыжӧн ӧтар берегсянь мӧдарас. Ва усьтӧдз катеръяс кыскӧны пур бӧрся пур, быдын уна сюрс кубометр коми зарни. И та бӧрти лесопунктъясын школаясыс пӧвъя керкаясын?

— Асьныс посёлоксаыс сэтшӧм керкаяссӧ шуӧны щитӧвӧй домикъясӧн.

— Дивӧ тай. А ӧд колисны кӧ ӧти пур Расъёль посёлокдорса куръяӧ, сійӧ вӧрсьыс позис стрӧитны эськӧ районад и школаяс, и больничаяс, и детсадъяс, дай олан керкаяса некымын улича.

— Да, позис. Но районлы колӧ тыртны Обкомӧн да райкомӧн вынсьӧдӧм вӧр лэдзан план.

— А кытчӧ видзӧдӧ Сӧвет власьтыс? Коді кутас тӧждысьны планъяссӧ тыртысьяс вӧсна?

— Збыль власьтыс кӧ вӧлі Сӧветъяс киын, мый вӧсна и вӧчлісны революциятӧ, серпасыс эськӧ вӧлі мӧдджык; олӧмыс йӧзыслӧн, думайта да, вӧлі эськӧ ёна бурджык. Чужлі ме кызь квайтӧд воын, ола пыр ас районын, унатор нин аддзылі ас синъясӧн, но бурсӧ этша мый верма казьтывны. Слабог, бырӧдісны колхозъястӧ, совхозъяс вӧчисны, крестьяниныдлы деньгатор кутісны мынтыны. Чайта да, коркӧ ӧд озырджыка жӧ кутам овны. А вот кор — сійӧ мӧд делӧ. Ме ошка татчӧ локны кӧсйӧмтӧ, но вӧч сідз, мед эськӧ бӧрыннас эн каитчы. Со тай, Людмила Ивановна бӧр кӧсйӧ кайны Ыбдорас, — Люда Гичеваӧс казьтыштіс Ким Павлович.

Кажитчис Лобановкӧд сёрниыс Александр Сергеевичлы. И петіс сы ордысь кокни сьӧлӧмӧн.

16

Шордінысь Укваӧ воӧм бӧрын Александр Сергеевич быттьӧ веськаліс мӧд му вылӧ: гӧгӧр роч сёрни, тӧдтӧм чужӧмъяс. Квартира ӧшиньсянь оз тыдавны ни Эжва, ни Борганшор, ни Митьӧ дядьыслӧн керкадорса пашкырвидзысь льӧм пуыс, ни асланыс ӧшинювса нёль кока жытникыс, кӧні ӧти пельӧсӧ батьыслӧн пуртӧсын дзебӧма Микипер Иванлысь кувсьӧмводзвывса козинсӧ — сімтӧм пуртсӧ. Дядьыс сувтӧдӧма выль фигурнӧй кокъяс и жытникыс быттьӧ кӧсйӧ кытчӧкӧ чепӧсйыны. Оз кывлы Сюруклӧн ымӧстӧмыс ни Мурка каньлӧн нявӧстӧмыс. Сынӧдыс абу бобӧнянь дука дай енэжыс пырджык гудыртчӧма. Овлӧны и сэзь рытъяс, кор том астрономъяс мунӧны Уква ю берегӧ, кысянь и корсьӧны да видзӧдӧны кодзув чукӧръяс. Пошта ящикыс тыртӧм, сідзкӧ, вунӧдӧмаӧсь коркӧя вӧвлӧм мусукъясыс, быдӧн олӧ аслас олӧмӧн. Коліс таво нин мунны Уквасьыс, но со тай, кольччис на. Но и мед, кольччис кӧ, тані муссӧ оз жӧ зырт. Патера шоныд, эм кӧдзыд и пӧсь ва, газ, ванна, еджыд эмаль пуклӧса нужник и. Лолас-ӧ коркӧ тадзсӧ коми сикт-грездъясын? Пӧжалуй, оз. Оз и ков татшӧмторйыс коми крестьяниныдлы. Сылы колӧ жар пывсян, да пӧсь паччӧр, да паськыд ӧшинь ув йӧр.

Мустӧммыны кутіс тайӧ пуста квартираыс Александр Сергеевичлы. Абу, абу дзик пуста. Тонӧ кокъяс йылын «Огонёк» телевизор, пызан вылын учебникъяс да тетрадьяс, этажерка вылын роман-газетаяс, Расул Гамзатовлӧн кывбуръяса некымын сборник, бӧръясӧ ньӧбис шордінса книга лавкаысь. Воӧм бӧрас мӧд лунас ветліс пошта вылӧ выль роман-газетаясысла. Шордінӧ мунӧм водзвылын ӧлӧдліс поштальонсӧ и гортӧдзыс эз вайлыны. Мӧд во дорвыв судзӧдӧ тайӧ изданиесӧ, быд тӧлысь петӧ кык роман либӧ повесьт, быдӧнлӧн тиражыс кык миллион сё сюрс. Ӧні пошта вылын ӧтпырйӧ сетісны киас мӧд во джынъяс петӧм квайт роман-газета: Владимир Чивилихинлысь «Над уровнем моря» повесьт, Расул Гамзатовлысь «Мой Дагестан» прозаа гижӧд, Владимир Поповлысь «Разорванный круг» роман, Виль Липатовлысь «Деревенский детектив» — участкӧвӧй уполномоченнӧй Фёдор Анискин йылысь книга, Аркадий Первенцевлысь «Остров надежды» да Николай Камбуловлысь «Разводящий ещё не пришёл» романъяс. Ставыс куйлӧ этажерка вылын номеръяс серти сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн. Но Гамзатовлӧн гижӧда дас нёльӧд номера роман-газетасӧ пуктӧма медвылӧ, сідзкӧ, медводз сійӧс и кутас лыддьыны. Водзті кӧ медсясӧ босьтліс научно-техническӧй литература, то бӧръя кадас пыр ёнджыка кыскисны художествоа гижӧдъяс. Унатор воӧ сьӧлӧм вылас, унатор и оз; гашкӧ, локтан во кежлас оз нин и гижсьы да, ӧд судзӧданасьыс быд мӧд роман-повесьт лыддьытӧм на.

Пызан йӧрас сберкнижка. Учительыдлӧн жалӧванньӧӧн машина вылӧ чукӧртны он вермы, но кӧм-паськӧмтӧ кадысь кадӧ колӧ выльмӧдны, дӧмаса гачӧн велӧдчысьяс водзад он петкӧдчы. Вот и лоӧ чӧжыштны сьӧмтӧ. Сиктад, кор эм аслад вӧлӧга, учитель удждон вылад позьӧ на овны, а карад сьӧкыд нин. Велалӧма да, Попвасевлы тырмӧ челядьтӧгыд, алимент оз кутны ни. Эм налӧн школаын ӧти велӧдысь, норасьліс: ӧтилы пӧ помасяс алимент мынтӧмӧй, мӧдлы заводитчас, ог пӧ и мынлы алиментсьыс. Слабог, Попвасевӧс ни ӧти ань на эз судитлы. Эз, дерт, некодкӧд на ӧтлаас эз овлы да. Сэсся-й, винанад оз ышмы. Лобановлӧн висьталӧм серти, вина юӧмысь абу сӧмын школаысь, но и районсьыс вӧтлӧмаӧсь кык учительӧс. Юысьясӧс, лёка олысьясӧс, уджысь ӧтдортчысьясӧс шулісны паразитъясӧн и дась нянь сёйысьясӧн. РСФСР-са Верховнӧй Сӧвет Президиумлӧн Указ серти сэтшӧм «паразитъяссӧ» гражданалӧн собранньӧяс вылын шулісны вӧтлыны сикт-грездъясысь. И ковмыліс мунны либӧ мӧд районӧ, либӧ кутшӧмкӧ карӧ. Унджыкыс корлісны прӧща, сетлісны кыв, мый кутасны овны бура, и райисполком сэтшӧмъяссӧ прӧститліс.

Сентябрын, кор буретш сулаліс мича шондіа баба гожӧм, Укваын муніс вӧскресник — став карӧн петісны садитны керкаяс дорӧ, уличьяс пӧлӧн том пуяс. Унджык олысьыс уджалісны асланыс керкаяс дорын. Керкаыс, кӧні оліс Попвасев, вит судта, квайт подъезда. Ӧти и сійӧ жӧ школаын велӧдысьяс кӧ тӧдісны ӧта-мӧднысӧ, то мукӧд олысьяс вӧліны тӧдтӧмӧсь. Кӧть и шусис учительяслӧн керкаӧн, ӧкмысдас патераысь сӧмын джын мындаас олісны велӧдысьяс, мӧд джынъяс — карса учреждениеясысь да организацияясысь специалистъяс. Том пуяссӧ, медсясӧ кыдз да пелысь, ваялісны машинаясӧн. Мужичӧйяс кодйисны гуяс, нывбабаяс ведраясӧн кыскалісны ва. Попвасевӧн вӧчӧм гуас пусӧ сувтӧдаліс гырысь сьӧд синма, паськыд сьӧд синкыма, сьӧд гын берет улӧ саймовтӧм сьӧд юрсиа, пеляс лётъялысь югыд изъя кузьмӧс исергаа ань. Чужӧм-ӧблик сертиыс сьӧкыд вӧлі тӧдны, ныв али нывбаба сійӧ и кутшӧм национальностьыс — роч, коми, еврей...

— Зульфия Петровна, тіянлы отсӧг оз ков? — рочӧн шыасьліс на дінті мунысь нывбаба.

— Пасибӧ, ми асьным вевъялам, — том аньлӧн синъясыс югнитлісны Попвасевлань.

«A-а, шуӧны, сідзкӧ, Зульфия Петровнаӧн, — кыйис нывбабалысь шыӧдчылӧмсӧ математик. — Овнаыс роч, а ним сертиыс кӧ, пӧжалуй, узбечка...»

— Тайӧ пелысь пуыс лоӧ дзик тіян ӧшинь весьтын, — нарошнӧ тадз ылӧсас шуис Попвасев, мед тӧдмавны, кутшӧм подъездын олӧ Зульфия Петровнаыс.

— Ме ола ог та весьтын, а помсяньыс медводдза подъездас, — стӧчмӧдіс аньыд. — А ті?

— А ме мӧд помсяньыс медводдзаас. Сідзнад, ті оланныд асыввыв полюсын, ме ола рытыввыв полюсын. Олам разнӧй полюсъясын, сы вӧсна и огӧ тӧдӧй ӧта-мӧднымӧс.

— Сёрни сертиныд, географ?

— Абу. Физик-математик ме. Уджала эсійӧ шӧр школаас, матын тасянь. Веськӧдла тшӧтш и том астрономъяслӧн кружокӧн.

— А ме велӧда роч кыв да литература, витӧд-сизимӧд классъяс, коймӧд номера школаын.

— Тӧда ме сійӧ школасӧ, ылынкодь.

— Автобусӧн ветла, корсюрӧ и подӧн.

Попвасевлы окота вӧлі паськӧдчыштны сёрнинас, но некыдз, гӧгӧр йӧз. Колӧ кыдзкӧ тӧдмавны, семейнӧй мортыс али абу. Семейнӧй кӧ, нинӧмла и кывсӧ песны. Ӧтка кӧ, позьӧ и матысяньджык тӧдмасьны. Ӧшинь улас удж помасьӧм бӧрын ставнысӧ корисны вуджны ӧти уличбокса скверӧ. Кодсюрӧ, медсясӧ олӧмаджыкъяс, шабашитісны и разӧдчисны гортаныс, а Попвасев да Зульфия Петровна кежисны скверлань.

— Ме вед ог и тӧд, кыдзи тіянӧс шуӧны, — шыасис аньыд.

— Александр Сергеевичӧн. Тӧдсаяс шуӧны прӧстӧ Сашаӧн.

— А ме Зульфия, Зульфия Петровна.

— Зэв мича ним. И асьныд, пӧжалуй, Укваас медмича нылыс, — Попвасев вомысь петісны мелі кывъяс.

— Пасибӧ. Но вывтіджык шуинныд. Ме мам серти узбечка — Зульфия Каримова, бать серти роч — Зульфия Жукова.

— Ӧні, прӧститӧй, кутшӧм ова? — эз веськыда, а кытшлалӧмӧн юасис математик.

— Батьӧлӧн ова.

— А ме и бать, и мам серти коми — Ӧльӧксан Попвасев.

Ныла-зонма видзӧдавлісны ӧта-мӧд вылас и нюмъялісны. Скверын уджъясыс ӧдйӧ и помасисны артельнад. Машина доддьӧ шыблалісны кӧрт зыръяс да ведраяс и ставӧн разӧдчисны. Попвасев эз кӧсйы воштыны син увсьыс Зульфия Петровнаӧс, но ныв дінӧ матыстчис ӧнтая нывбабаыс, коді юавліс, колӧ оз пӧ тіянлы отсӧг, и мунісны сыкӧд. Тыдалӧ, сійӧ нывбабаыскӧд велӧдӧны ӧти школаын. Математик тутвидзан колис ӧтнас.

Водзті кӧ Александр Сергеевич куритчыліс балкон вылын, то бӧръя кадас петавліс ӧшинь улас, руньявліс керка дортіыс ӧтарӧ-мӧдарӧ, думсьыс кӧсйис паныдасьлыны Зульфиякӧд. Но нылыд быттьӧ му пырыс мунӧма, оз усьлы зонлы син улас. Либӧ падвежӧн век лоӧны: Попвасев пырас, а Зульфия ыркӧдчыны петӧ. Ӧтиысь казяліс подъезд дорас сулалысь нывбабаӧс, узбечка кодь тушаа да мыгӧра, но тайӧ олӧмаджык — вермас лоны, Зульфиялӧн мамыс ли, чойыс ли. Попвасев, кӧть и воссьыліс нин вомыс, шыӧдчыны сы дінӧ эз лысьт. Вӧскресниксянь колис вежон, Александр Сергеевич дугдіс кыйӧдны Зульфияӧс. Гашкӧ, оз и ов тайӧ керкаас, а индыліс орчча татшӧм жӧ керкасьыс подъездсӧ. Кружокысь прӧст рытъясӧ Попвасев уна лыддьысис.

Тыдалӧ, помасис баба гожӧм, и пуксисны букыд лунъяс. Зато мичаа сэзьдылӧ рытъяснас. Том астрономъяс унатор нин тӧдмалісны енэж, Утка туй да сы гӧгӧрса кодзув чукӧръяс йылысь. Нывкаяс да зонкаяс ыджыд интересӧн кывзылісны Александр Сергеевичлысь кодзувъяс йылысь важ греческӧй легендаяс. Кружокын быд занятие мунліс зэв кыпыда — быдӧнлы окота вӧлі тӧдны енэжысь гусяторъяссӧ.

Александр Сергеевич корсюрӧ кежавлӧ аптекаӧ, кӧні уджалӧ Люция Георгиевна. Бырӧ гажыс и пыравлӧ прӧстӧ сёрнитыштны. Бӧръя куим воыс, кор нывбаба петіс учёнӧй сайӧ и дугдісны ас кежын аддзысьлӧмъясысь, эз кӧдзӧд найӧс, колисны бур другъясӧн. Светикыс (тадзи меліаліс Люция Георгиевна нывкасӧ) ветліс садикӧ, учёнӧйӧс шуис папӧн. Папыс неважӧн дорйӧма диссертация и лоӧма наукаса докторӧн. Эз завидьлун чужты тайӧ юӧрыс Александр Сергеевичлысь, мӧдарӧ, чужтіс радлун. Ӧд сылӧн вир тусьыс, Светикыс, кутас быдмыны бур йӧз семьяын.

Вежон куим мысти мамсяньыс воис письмӧ. Шордінад пӧ кывсьӧма нин гортад локны кӧсйӧм йылысь. Аддзылі пӧ Валерийтӧ да сійӧ висьталіс, а Валерийыслы юӧртӧма роноса уджалысь, ӧти нывбаба. «...Сентяб 27 лунӧ, пекничаӧ, ыджыд ен празьник лоӧ, Воздвиженньӧӧн шусьӧ. Тайӧ лунас ми дядьыдкӧд весиг кослунъясям. Сэки оз позь панны некутшӧм кывкутана удж, и оз позь бӧрйыны гӧтырпутӧ...» — тайӧ строкаяссӧ лыддис гораа. Уна ен праздник йылысь тӧдӧ Попвасев, а вот Воздвиженньӧ йылысь и вунӧдӧма. Часлы, видзӧдлас ен книгаысь, чоботан пыдӧсас куйлӧ, мамыс тшӧктіс тадзсӧ вӧчны. Квайтымын квайтӧд воын милицияса том следователь Борис Липинӧс виӧм бӧрын повны кутіс Прокӧ Лида аслас пи вӧсна. Книгасӧ мамыс тубыртӧма быгалӧм юр кӧртӧдӧ. Помнитӧ Ӧльӧксан, пӧчыслӧн на тайӧ юр кӧртӧдыс. Книга коркаыс кадысла сьӧдасьӧма, но нимсӧ гижӧма личкӧмӧн и сійӧ некор оз вушйы — «Жизнеописания святых». Пытшкӧсса лист бокысь лыддис: «Изданіе русскаго святоильнскаго скита. Кіевъ. 1897 г.» Ноко, мый гижлӧмаӧсь Воздвиженньӧ йывсьыс сизимдас ӧти во саяс? И эм-ӧ сы йылысь? Аддзис сё квайтымын кӧкъямысӧд лист бокысь. Босьтчис лыддьыны:

«Воздвижение Честного и Животворящего Креста Господня. Император Константин Великий желал отыскать Крест, на котором был распят Христос. Для этого он направил в Иерусалим свою мать, царицу Елену. Пытаясь разыскать Крест Господень, царица Елена расспрашивала многих евреев и христиан, но долгое время поиски оставались безрезультативными. Наконец, удалось узнать, что Крест зарыт там, где находится капище Венеры. При императоре Адриане, который правил в 117 — 138 годах, Голгофу и Гроб Господень засыпали землёй и на искусственном холме было построено капище языческой богини Венеры. Царица Елена приказала разрушить капище. После разрушения стали копать землю и вскоре обнаружили Гроб Господень, недалеко от него три креста, четыре гвоздя, которыми Христос был прибит к Кресту, и дощечку с надписью вины Иисуса, сделанную по приказанию Пилата. Чтобы определить, на каком из трёх крестов был распят Христос, каждый из крестов возложили на мертвеца. Когда на него возложили Крест Господень, покойник ожил. Чудо воскресения убедило присутствующих в том, что найден Животворящий Крест. При этом событии присутствовало очень много христиан, и они просили поднять, воздвигнуть Крест, чтобы иметь возможность увидеть его хотя бы издали. Патриарх Иерусалимский Макарий с другими священнослужителями высоко поднял Крест Господень, а народ благоговейно ему поклонился. Это произошло в 326 году...».

Водзӧ на вӧлі кузя гижӧма, тшӧтш и тайӧ праздникас ӧбычайяс йылысь. Вӧлӧмкӧ, тайӧ лунас сувтӧдӧны выль вичкояс вылӧ крестъяс, кианыс крестъясӧн йӧз вӧчӧны кытшъяс сикт-грездъяс гӧгӧр, мед видзны найӧс омӧльторъясысь. Коркӧ висьтавліс пӧчыс та йылысь Ӧльӧксаныслы, но дырнад вунӧдӧма. Сійӧ, мый йылысь аслас письмӧын казьтылӧ мамыс, тані эм жӧ: «Праздник этот считался днём, непригодным для начала какого-нибудь важного дела. Считали, что всё начатое в этот день будет безуспешно и закончится неудачно».

Ен книгаясыд кӧть и роч кыв вылын, комиӧн гӧгӧрвоӧдысьясыд сиктъясад пыр сюрлісны, торйӧн нин найӧ, кодъяс вӧвліны Коми мусянь ылын войнаяс вылын. Книгасӧ Попвасев бӧр тубыртіс юр кӧртӧдӧ и меститіс чоботанас. Мамыслӧн письмӧ серти гӧгӧрвоис, мый Валера Поповкӧд аддзысьлӧма Люда Гичева. Сійӧ и висьталӧма роноын паныдасьлігӧн сёрнинысӧ. Мед, висьталіс кӧ. Эз ӧд кулит Валерасӧ, а ошкис на.

Буретш пекничаӧ, пионеръяслӧн да школьникъяслӧн дворецӧ мунігӧн, Попвасев воча ныр паныдасис Зульфия Петровнакӧд. Урокъяс важӧн нин помасисны, и тыдалӧ, локтіс лавкаысь. Чолӧмасьӧм бӧрын Александр Сергеевич шуис:

— Кӧсъянныд видзӧдлыны войся енэж вылӧ, верма петкӧдлыны. Со, сэзьдӧ енэжыс.

— Кӧсъя, — падъявтӧг вочавидзис мӧдыс. — Сӧмын колӧ пыравны гортӧ, кольны тайӧ сумкасӧ и мамлы висьтавны. Виччысьланныд?

— Виччысьла, — Попвасев пуксис ӧшинювса бӧра лабичӧ, ӧзтіс куритчыны. Сідзнад, эсійӧ нывбабаыс, кодӧс аддзыліс подъезд дорсьыс да муніс узбечкалань, Зульфиялӧн мамыс и вӧлӧма.

Кокни пальтоа да берета, регыд и тыдовтчис нылыд.

— Рытъяснас ме петавла татчӧ куритчыны, но тіянӧс некор эг аддзыв, — висьтасис Попвасев.

— Казявлі пӧв-мӧдысь кухня ӧшинь пыр. Мам отпускын и сійӧ ӧні ветлывлӧ лавкаясӧ. Ме ӧд ола бать-мамкӧд, татысь куим жыръя патера налы сетісны. Батьӧ нефть да газ кузя инженер, гижлӧны газетъясын, ыджыд специалист пӧ. Сійӧ ӧні кӧнкӧ Вуктылын, «Войвыв кыа» газопроводтӧ таво юӧртісны Ставсоюзса ударнӧй комсомольскӧй стройкаӧн, батьӧс весиг отпускас абу лэдзӧмаӧсь.

— Батьыд, гашкӧ, Комиысь рӧдинанас?

— Горький карысь сійӧ. Мамӧкӧд тӧдмасьлӧмаӧсь Узбекистанын, кӧні бать вӧлӧма командировкаын. Менам чужсьылӧма Сыр-Дарьинскӧй обласьтын, а быдми да велӧдчи пӧль-пӧч ордын Горькийын, сэні помавлі пединститут. Мам век ветлӧдліс батькӧд страна пасьта, уджалӧ сылӧн бригадаын лаборанткаӧн, лун дас на кутас шойччыны.

— Горькийсянь воинныд Комиӧ?

— Комиыд нималӧ Сӧветскӧй Союз пасьта, а стрӧитчысь лесопромышленнӧй комплекссӧ шуӧны радио пыр и гижӧны москваса газетъясын Эжва вывса гигантӧн. Кыдзи и «Войвыв кыа» газопроводтӧ, нимтӧны Ставсоюзса ударнӧй комсомольскӧй стройкаӧн. Эжва карсӧ и ЛПК-сӧ стрӧитӧны уна том йӧз. Вот и ме локті бать-мам дінӧ матӧджык. Кык во велӧді Эжва посёлокын, петі сэн верӧс сайӧ.

— Верӧс сайӧ? — эз виччысь татшӧмторсӧ и чуймӧмӧн артмис Попвасевлӧн.

— Да, зэв шань коми зон сайӧ. Джуджыд, ён кран вылын уджаліс. Регыд и олім гозйӧнсӧ, эгӧ вевъялӧй весиг гижсьыны, ускӧттьӧ суис.

— Видзӧдтӧ, видзӧдтӧ. Кутшӧм сэтшӧм ускӧттьӧ нӧ?

— Вайӧмаӧсь выль оборудование, рубежсайса кутшӧмкӧ ыджыд да сьӧкыд станокъяс, и кӧрт туй вывсьыс ректысигӧн краныс пӧрӧма, жугӧдӧма ӧти дона станок. Вӧлӧмкӧ, сэтшӧм станокъяссӧ позьӧ ректыны сӧмын ӧтпырйӧ кык кранӧн. Верӧсӧй кольӧ ловйӧн, но локтас гортӧ и повзьӧмысла джагӧдчас; тыдалӧ, повзьӧма тюрьмаӧ пуксьӧдӧмысь.

Александр Сергеевичлӧн вир-яй кузя котӧртіс йирмӧг, шогӧдіс весиг татшӧм сёрнисьыс. Позис жӧ варовитны гажаджыкторъяс йылысь, но век жӧ шуис:

— Сы бӧрын и воинныд Укваас?

— А мый колис мен вӧчны? Квартираын ӧтнамӧн эг лысьтлы узьны ни ӧти вой. Ӧшӧдчӧма вед крӧвать бӧрӧ, пуксӧн, голисӧ зэвтӧма электрическӧй шнурӧн. Зэвттӧдзыс, правда, юӧма стӧкан кык водка, сулея пыдӧсас муртса вӧлі кольыштӧма. Мӧд во на и велӧда Укваад. Эм, кӧні овны — бать-мамлӧн квартираыс менам локтӧдз пустуйтіс.

— Да, гажтӧм история.

— Збыльысь, гажтӧм. Ті тані медводдза морт, кодлы ме та йылысь висьталі. Тӧдӧны нӧшта батьӧ да мамӧ. Гашкӧ и, тіянлы эз ков висьтавны?

— Овлӧны сэтшӧмторъяс, мый ас пытшкад кутны он вермы. Висьтасян, и лоӧ кокниджык. А Коми муыд и збыльысь нималӧ страна пасьта, — мӧдлаӧ нин сёрнисӧ бергӧдіс Попвасев. Тыдалӧ, сійӧ тӧд вылас кутіс газетъясысь лыддьывлӧмторъяс. Таво Усинскын медводдзаысь перйисны сідз шусяна «кокни» нефть. Таво Удора районса Ус ю берегӧ локтісны Болгарияысь медводдза вӧр лэдзысьяс. Найӧ босьтчисны стрӧитны коми пармаын Усогорск посёлок. Тӧлысь сайын Болгарияӧ муніс коми вӧр тыра медводдза эшелон. Коми поэтъяс гижӧны коми да болгара костын некор куслытӧм дружба йылысь кывбуръяс, коми нывъяс петӧны болгаринъяс сайӧ. Ставыс вӧчсьӧ сы могысь, медым срокысь водз пыртны уджӧ Эжваса ЛПК-лысь медводдза вынйӧръяс.

И, сэк жӧ, ыджыд промышленнӧй районъяс серти ёна кольччисны сиктъяс да посёлокъяс. Бурлань вежсян югӧръясыс писькӧдчисны сэтчӧ сьӧкыда. Посёлокъясын ичӧтик да вынтӧм строй участокъяс пыдди кутісны котыртавны техникаӧн озырджык строймонтажнӧй управлениеяс; сиктъяслысь чужӧмбан вежӧм могысь — передвижнӧй мехотрядъяс, кодъяслӧн уджӧн веськӧдліс быдса трест, «Комисельстрой».

Со и пионеръяслӧн да школьникъяслӧн дворец, ӧшиньясас сярвидзисны югыд бияс. Том астрономъяслӧн ыджыд жырйын вӧліны дас кымын нывка да зонка, ыджыдджык классын велӧдчысьяс — кодсюрӧ листаліс литература, кодсюрӧ кыз бумага вылӧ серпасаліс кодзув чукӧрлысь мыгӧръяс. Воддза серпасъясыс ёна нин бонзьӧмаӧсь, и Александр Сергеевич шуис выльмӧдны мыгӧръяссӧ войвыв полушариеын тыдалысь комыннан кодзув чукӧрыслысь. А ставнас енэж пасьтаысь учёнӧй-астрономъяс лыддьӧмаӧсь ӧкмысдас кодзув чукӧр. Приборъясыс стен бердын сулалысь гырысь шкапъясын, пытшкӧсса томан сайын. Попвасев сёрнитыштіс челядькӧд, кружоклӧн уджӧн этшаника тӧдмӧдіс Зульфия Петровнаӧс, ошкис рисуйтчысьясӧс, и ӧти шкапысь кыскис прибор, коді шусис подзорнӧй трубаӧн. Попвасев босьтіс куим кока кокньыдик приборсӧ и петісны дворецдорса кушинӧ. Сыкӧд да Зульфия Петровнакӧд тшӧтш вӧзйысисны петавны и куим зонка, кодъяс волывлӧны кружок вылӧ сӧмын на выль велӧдчан восянь. Зонкаяс ӧти бӧрся мӧд видзӧдісны енэжлань и ӧтарӧ дивуйтчисны — ставыс пӧ сэтшӧм матын да югыд. А мыйӧн колисны кыкӧн Зульфия Петровнакӧд, Попвасев веськӧдліс приборсӧ торъя кодзув чукӧръяслань и быдӧнлысь индывліс нимсӧ. Мӧдыс тожӧ ӧтарӧ шензис войся енэжлӧн мойдын кодь мичлунӧн.

— Корлӧй нӧшта коркӧ, — шуис учительница.

— Корла. А мый вӧчланныд прӧст кадас?

— Прӧст кадыс менам оз овлы. Нуӧда уна урок и дыр дасьтыся занятиеяс кежлӧ; уна литература колӧ лыддьыны, тшӧтш и диктантъяс, сочинениеяс.

— Мен сы кузя кокниджык. Велӧда сизимӧд во и программаын эз на вӧвны некутшӧм вежсьӧмъяс — ни физикаын, ни астрономияын, ӧні нуӧда тшӧтш и алгебра.

Александр Попвасевлы и физика, и математика сетчылісны кокниа и школаын, и институтын. Ӧтиысь, высшӧй математикаысь экзамен сдайтігӧн, а экзаменсӧ буретш примитіс факультетса декан, Попвасев задачасӧ решитіс сідз, мый весиг шензьӧдіс деканӧс и сійӧ шуис студентӧс комтометрӧн. А тӧдан пӧ, мый сійӧ комтометрыс? — юаліс экзамен примитысь. И татчӧ эз падмы кудриа студентыд, вочавидзис: тӧда пӧ, уна лыдпаса арифметическӧй действиеяс вӧчӧм могысь артасян машина пӧ. Зачётнӧй книжкаас содіс нӧшта ӧти отлично.

— Вот ӧні локта гортӧ и вой шӧрӧдз на кута пукавны учебникъяс сайын. — Сёрни сертиыс тӧдчис, Зульфия Петровналӧн сэсся абу кадыс видзӧдны енэж вылӧ.

— Ме сідзи жӧ, вой шӧрӧдз некор ог вод. Лӧсьӧдча урокъяс кежлӧ и нюжӧдча крӧватьӧ, художествоа литература лыддя.

— Библиотекаысь босьтлывлан?

— Ог. Роман-газета судзӧда, быд тӧлысь воӧ кык номер.

— Мыйкӧ эм интереснӧйыс?

— Пыраланныд кӧ ме ордӧ, мыйсюрӧ верма вӧзйыны. Расул Гамзатовлысь «Мой Дагестан» прозаа книгасӧ лыдди кык рытӧн. Таво сылы тырӧма нелямын вит арӧс, а Махачкалаын да Москваын петӧма нин нелямын поэтическӧй сборник; книгаяссӧ вуджӧдӧмаӧсь мирса уна кыв вылӧ; и нӧшта таысь ӧтдор, сетӧмаӧсь нин Ленинскӧй премия. Збыльысь, шензьӧдӧ менӧ сылӧн талантыс, сӧветскӧй поэтъяс пӧвстысь сійӧ менам медрадейтана.

— Гамзатовлысь поэзиясӧ он вермы не радейтны. Правда, ме радейта уна поэтӧс. Мен быть лоӧ радейтны, менам сэтшӧм уджӧй: велӧдны челядьӧс гӧгӧрвоны поэзия. Гашкӧ, сы вӧсна, мый ме джынвыйӧ узбечка, ёна воӧ сьӧлӧм вылӧ узбекскӧй поэзия, торъя нин Зульфиялӧн кывбуръясыс. Кывлінныд сэтшӧм нывбаба-поэтсӧ?

— Кывлі, но нинӧм эг лыддьыв. Зульфияыс псевдоним али мый сылӧн?

— Абу. Зульфия ним улын и петӧны став сборникъясыс. A медводдзаыс петлӧма сэк на, кор сылы вӧлӧма дас сизим арӧс. Тыр нимыс Зульфия Исраилова, арлыд сертиыс менам мамӧкӧд тшӧтшъя — чужлӧма 1915 воын. Войнаӧдзыс Ташкентын мунӧма нывбаба-коммунистъяслӧн республиканскӧй слёт, кӧні вӧлӧма тшӧтш и менам мам. Сэні аддзысьлӧмаӧсь Зульфияыскӧд, сы ним кузя и сетӧмаӧсь мен татшӧм нимсӧ.

— Да, интереснӧй история. Мӧдім?

— Мӧдім.

Гортӧдзныс эз вӧв ылын, и мунісны подӧн жӧ. Радио, кылӧ, юӧртіс: войнас пӧ Укваын лоӧ вит градус шоныд, луннас шондӧдлас ӧкмыс градусӧдз. Шордінын поводдяыс оз ёна торъяв Укваын серти. Найӧ, кодъяс отпускынӧсь, тӧдӧмысь, Ыджыд нюрысь лун-лун вотӧны турипув. Тшак-вотӧса местаыд уна Шордін гӧгӧрын, но тусяинъясыс вель ылынӧсь. Жаль, вӧр лэдзысьясыд ёна жуглӧны ягъяссӧ да. Июль шӧрын, буретш страдуйтігӧн, кос боръясын гӧрдвидзӧ оз, пӧжалуй, Комиын медчӧскыд вотӧсыс; сэки жӧ нюръясын, кӧні сулалан кольӧмаӧсь сӧмын сирӧд кондаяс, кисьмӧ шонді рӧма мырпом; коляс вежон-мӧд и пожӧма гулыд ягъясӧ кутасны кыскыны чӧд да чӧдлач, гожӧм помланьыс позьӧ нин вотны и ас пув. Йӧзлӧн гӧлӧсъясӧн сэсся ойдас сола тшака сентябр — медводдзаысь пужъявтӧдз кутасны писькӧдчыны югыдлань и кыз яя еджыд ельдӧг, и плашки гырся гӧрд ягсер. Пӧжалуй, вотчан кадыс помасьӧ миян пармаын турипувйӧн — сійӧ оз пов ни слӧтысь, ни пужйысь. Кынмавлӧм бӧрас гырысь, пемыдгӧрд мольясыс лоӧны ёна чӧскыдджыкӧсь.

Воас кор дзикӧдз Шордінӧ, Попвасев оз кут тані моз шемела песны. Комын ар матысмӧ, а аслас керка ни карта. Абу мича коми мужикыдлӧн татшӧм олӧмыд. Пӧрысьман да, вӧчтӧмторсӧ вӧтӧдны лоӧ сьӧкыд либӧ некор нин он вӧтӧд. Нинӧмла босьтны примерсӧ Макар Тольыдлысь, коді гӧтрасис комын нёль арӧсӧн. Бӧрйысис кӧ тай, эз жӧ ёна бурыс и мойви, кык кагаа баба жӧ тай и вичмис. Тьпу! Мыйла нӧ кӧвъясьӧны татшӧм думъясыс, кор тэкӧд орччӧн восьлалӧ тэнлы кодь томиник ань — джынвыйӧ роч, джынвыйӧ узбечка. Эз на вӧвлы татшӧм сорасаыс Александр Сергеевичлӧн; матысяньджык колӧ тӧдмасьны, мусуктӧг олӧмыд абу олӧм. Мыйла эськӧ Зульфияыс оз юав, гӧтыра али абу Попвасевыс? Али сылы дзик веськодь, гӧтыра али абу тэ? Гашкӧ, гортас пыртӧдлыны? Том дӧваыдлы нинӧм воштынысӧ, кӧть и пыралас.

— Пасибӧ, Александр Сергеевич, енэжӧн тӧдмӧдӧмысь, — шуис Зульфия Петровна, кор воисны олан керка дорӧ. — Мамӧ, кӧнкӧ, майшасьӧ, дыр ветлі да. Аддзысьлытӧдз!

— Аддзысьлытӧдз! Пасибӧ компаниеысь, — нывбаба саялӧм бӧрын Попвасев лэптыштліс пельпомсӧ, ӧзтіс куритчыны. Бӧръя кадас куритіс Ригаса фабрикаӧн лэдзӧм сигарет, пӧжалуй, медся донтӧмсӧ. Киоскъясын вузалісны чӧскыдджык табака сигаретъяс — «Космос», «Родопи», «Столичные», но найӧ вӧліны донаӧсь и ньӧбліс шоча.

Гортас, пызан сайӧ пуксьӧм бӧрын, листыштіс календарсӧ и казяліс пасйӧд: «Талун Воздвиженньӧ. Эн пан тӧдчана удж, эн тӧдмась нывъяскӧд...» Трасича пызьыд, вунӧдліс ӧд та йылысь, кӧть и ачыс вӧчліс пасйӧдсӧ. Кыв йылас нин вӧлі, кӧсйис нуӧдлыны Зульфияӧс аслас патераӧ, но кодкӧ быттьӧ ас кадӧ каличаліс вомкаличсӧ. Гашкӧ, енъяслӧн царица Гераыд да? Прӧщайтчиганыс аньыдлысь бан боксӧ весиг эз чупнит. Эз вевъяв, сэтшӧм ӧдйӧ янсалісны да. Оз тай куим му сайын ов, бара на аддзысьласны. Э-э! Колӧ тэрмасьыштны, мичаник ӧд Зульфияыс, востер мужикулов и ныр увсьыд вермасны пышйӧдны. Колӧкӧ-й, эм нин кодкӧ? Эм кӧ-й, мед эм, таысь оз позь дивитны том дӧваӧс.

— Некод менам абу! — вежон мысти кымын Зульфия Петровна тадзи вочавидзис Попвасевлӧн юалӧм вылӧ. Сэки жӧ аньыд тӧдмаліс, мый Александр Сергеевич некор на абу гӧтрасьлӧма и олӧ ӧтнас. Тайӧ выльторйыс эз радуйт том дӧваӧс, а мӧдарӧ, уськӧдіс шогӧ. Кыдз сідз? Тыртӧ зонмыс комын ар, а абу ни гӧтыр, ни барышня. Гашкӧ, нутреч да? Оз ков сэтшӧмыд Зульфия Петровналы, мед кӧть и кудриа да мича зонмыс, мед кӧть и учитель. Дарӧм крановщик вӧвлі верӧсыс, лунтырся мудз вылӧ видзӧдтӧг, воас удж вывсьыс да, ужнайтны пуксьытӧдзыс медводз малалыштас вӧлі небыд вир-яя гӧтырсӧ. Шань, но вежӧг верӧс веськавліс том учительницалы. И вӧлі мыйысь вежӧгтыны. Крановщикыд чайтліс Зульфияӧс шыльӧдлытӧм пельӧсъяса алмазӧн, а вӧлӧмкӧ, кодкӧ вевъялӧма нин шыльӧдны. Горький карад ӧд кык кока ӧшкыд абу жӧ этша. Верӧсыс вӧвлі войвыв районса ичӧтик грездысь, кӧні гӧтрасьӧны сӧмын сэтшӧм нывъяскӧд, кодъяслӧн сьӧраныс мывкыдлуныс. Гашкӧ, сы серти и сетлӧмаӧсь грездыслы нимсӧ да, шусьӧ — Мывкыд. Ӧні локтас мича Зульфияыскӧд Мывкыд грездас да мыйӧн кутас ошйысьны ёртъясыслы? Дерт жӧ, пӧръялас найӧс, шуас: эз пӧ янӧд менам гӧтырӧй менам чужан грездӧйлысь нэмӧвӧйся нимсӧ. Эз удит петкӧдлыны паськыд сьӧд синтасъяса гӧтырсӧ ас грездсаыслы — аслас киӧн помаліс мортыд том олӧмсӧ.

Надейнӧ, верӧсыслӧн лёка кувсьӧм вӧсна эз ёнасӧ пондысь ань дінӧ и Александр Сергеевич. Мыйлакӧ сы син водзӧ сувтліс Зульфиялӧн коркӧя висьтасьӧмыс: крӧвать бӧрын ӧшалысь верӧсыс, голи гӧгӧрыс электрическӧй шнура. Но кадысла, век жӧ, быгалӧны шуштӧм серпасъясыс, йиджтысьӧны паметяд быд лунъя олӧмсьыс медъюгыд рӧмъясыс. Кор нин кӧдздӧдіс и тырвыйӧ пуксис тӧв, сэзь енэжысь кодзувъяссӧ видзӧдны Попвасев корсюрӧ нуӧдліс и Зульфия Петровнаӧс, а бӧрыннас гуляйтлісны Уква юбокса южмӧм ордым кузя. И кымын водзӧ, сымын ёнджыка чужис дӧва-аньлӧн тайӧ варов мужичӧй дінас окочлуныс. Выль воӧдз на, ӧтиысь колльӧдчигӧн, Попвасев окыштіс Зульфияӧс. Аньыд дыр виччысис тайӧ здуксӧ, гӧгӧрвоис, мый сыкӧд орччӧн тыр вир-яя мужичӧй.

— Прӧстит, Зульфия Петровна, ме тэнӧ эг кӧсйы ӧбидитны. Верӧс йывсьыд сэкся висьтасьӧм бӧрад ме кӧсйи лоны тэн прӧстӧ бур ёртӧн. Надейнӧ, сэтшӧмӧн и колям, — тадзи шуӧмнас Попвасев сетіс тӧдны, мый аньлысь кисӧ коралӧмӧдз тайӧ окасьӧмыс вермас и не вайӧдны. Сэк жӧ, окасьлісны и водзӧ, но куш окасьӧмнад верстьӧ ныла-зонмаыдлӧн сьӧлӧмныс эз нин бурмы, кӧть и кодзувъяс йылысь мойдъяссӧ нылыд кывзыліс окотапырысь.

— Ог и кут ме ыджыд лача, мый ми коркӧ лоам ӧта-мӧдлы, но колӧ вунӧдны важсӧ, колӧ овны талунъя лунӧн, — Зульфиялӧн тайӧ кывъясыс ызйӧдісны Попвасевӧс ыджыдджыктор вылӧ, и февральса ӧти кӧдзыд рытӧ нуӧдіс гортас.

Воисны сійӧ дыр виччысяна здукъясыс, кор мужичӧйлӧн вильыш чунь помъясыс инмисны нывбабалӧн доналӧм вир-яй бердӧ. Татшӧм аддзысьлӧмъясыс эз пырны быд лунъя модаӧ, но дзикӧдз дугӧдчыны эз вермыны, кӧть и Зульфия Петровна ёна поліс сьӧктӧмысь, яндысис бать-мамсьыс да. Кыдзи ӧтчыд пӧльыштӧмӧн он кусӧд дӧлалысь бипур, сідз жӧ он кусӧд и ныла-зонма костын ымралысь би киньяссӧ.

Нывбабаяслӧн праздникӧ, урокъяс бӧрын карса уличьяс кузя гуляйтігӧн, Зульфия корис пыравны фотоательеӧ, снимайтчам пӧ казьтыланпом. Мӧдыс босьтчыліс пыксьыны, но праздник лун кузя эз вӧв лӧсьыд ыръянитчыны. Ӧчередьыс ӧдйӧ и воис, снимайтчисны орччӧн пуксьӧмӧн. Кодкӧлун Попвасев казьтыштліс: Укваын пӧ уджала бӧръя во, сэсся пӧ муна Шордінӧ. Зульфия чӧвтіс сэк:

— Мый тэ, Александр Сергеевич, карӧс вежан сикт вылӧ. Мый тэ аддзин сиктсьыс?

— Сиктсьыд аддзан сэтшӧмторъяс, мый некор он аддзыв карысь.

— Мый нӧ сэтшӧмыс?

— Потшӧсӧн кытшовтӧм ыджыд ӧшинь ув. Сэні ключ ваа джуджыд юкмӧс. Бокынджык пашкыр льӧм пу, кӧні асывъяснас тивзӧны ёсь гӧлӧса кайяс. Керка горувті котӧртӧ косьмывтӧм Борганшор — коркӧ сьылӧ Валентина Есевалӧн мыла гӧлӧсӧн, коркӧ и бӧрдлӧ берегӧд котралысь кага гӧлӧсӧн. Шорсянь воськов-мӧд ылнаын из горъя пывсян — коми крестьянинлысь лысьӧмсӧ небзьӧданін... — Унатор на лыддьӧдліс Александр Сергеевич, Митьӧ дядьыслысь керка гӧгӧрсӧ серпасалігтыр. Сэсся содтіс: — Сэн менам мам, коді чужтіс да нёньӧдліс, качайтліс лайкыд потанын, быдтіс-велӧдіс, а ме трус моз пышйи Укваӧ. Мам век колльӧдӧ менӧ аэропортӧдз, чышъян помнас синвасӧ чышкалігтыр. Ме вед куим чоя-вока пӧвстын медічӧтыс, мамӧлӧн кагаыс. Локтан во мен тырӧ комын ар, а ме пыр на ас керка-картатӧм, ас юкмӧстӧм, ӧшинь улын льӧм путӧм, ас пывсянтӧм, кыр горулын Борганшортӧм, ас лазтӧм да ас пищальтӧм. А ме вед коми крестьянинлӧн пи, коми мужик, сэсся вӧлисти учитель.

Филолог кывзіс и эз шу ни ӧти паныд кыв.

Укваын олан бӧръя тӧлысьясыс Александр Сергеевичлы кажитчисны торъя нин кузьӧн. Утка туй да кодзув чукӧръяс йылысь пӧрысьмывтӧм мойдъяссӧ ставсӧ нин мойдӧма Зульфия Петровналы. Помасьӧ мойдчан кад. Куим рыт пукаліс-гижис укваса том астрономъяскӧд уна вося удж йылысь отчёт. Ки помысь гижӧдсӧ нуліс Апполинария Яковлевналы, сійӧ и печатайтӧдіс некымын экземпляр машинка вылын. Ӧти экземпляр мӧдӧдісны Москваӧ странаын астрономия велӧдысьяслӧн Ассоциацияса юралысь ним вылӧ. Пасйисны, укваса том астрономъяслӧн кружок подув вылын пӧ, содтӧд оптическӧй приборъяс да оборудование сувтӧдӧм бӧрын, позяс восьтны планетарий. (Колясны вояс, и сійӧ воссяс.)

Югыд шондіа шоныд тулысыс эз на лэдз помӧдз кӧдзавны ӧта-мӧд дінас филологӧс да математикӧс. Корсюрӧ ӧтлаын ветлывлісны паркъясӧ, пукавлісны Уква ю берегын. Зульфия Петровна уна кывбур тӧдіс наизусьт, и кор лоліс нинӧм йылысь сёрнитны, Александр Сергеевич корліс висьтавны кывбуръяссӧ, торъя нин, лунвыв республикаясса поэтъяслысь. Тӧрытъя ӧти кывбур весиг пӧсьӧдліс Попвасевӧс.

— Тайӧ кывбурсӧ быттьӧ сиӧма тэа-меалы. Кута лыддьыны ньӧжйӧ, мед быд строка пуксис тэнад сьӧлӧмӧ, — Зульфия босьтіс аслас ичӧтик киӧ Попвасевлысь кисӧ и босьтчис лыддьыны:

Ради тебя я в этот мир пришла.

Ради тебя — чтоб быть с тобою рядом.

Чтоб излечить твои недуги взглядом,

Спасти тебя и уберечь от зла,

И в горький час твоею быть отрадой.

Ради тебя я в этот мир прищла.

Ради тебя я в этот мир пришла,

Меня окликнул ты — я появилась.

Благодарю за всё, что мне открылось;

За свет, за боль, которыми жила,

За ту любовь, внезапную, как милость.

Ради тебя я в этот мир пришла!

Но если вдруг тебе я в тягость стану,

И всё вокруг обидой, как туманом,

Затянется, и догорит дотла

Костёр, гудевший в сердце неустанно,

Уйду с пути — твоя тропа светла!

Уйду — и несогбенна и горда,

С печальными, с прощальными глазами.

Я не отягощу тебя слезами.

И вслед за мной уйдёт моя беда —

Любовь моя уйдёт, куда — не знаю,

Но сердцем ощущаю холода!

Строкаысь строкаӧ нормис гӧлӧсыс Зульфия Петровналӧн, сідз эз и вермы кутны синвасӧ. Шуис:

— Прӧстит, Александр Сергеевич. Ме лыдди тэн прӧщальнӧй кывбур.

— Мыйла прӧщальнӧй? Ме муна сӧмын на тӧлысь мысти.

— Кутам аддзысьлыны, но кутчысьлыны ог кутӧй. Ачыд гӧгӧрвоан, мыйла. Ме ог кӧсйы быдтыны батьтӧм кагаӧс. Ме учительница, ёртъяссянь лоӧ яндзим. А бать-мам мый шуасны?

— Сідзкӧ, талун он и пырав ме ордӧ?

— Сет кыв, мый менӧ он пӧрччӧд. Сэки пырала.

— Сьӧкыд мог ме водзӧ сувтӧдін. А ӧні кӧ, гортӧ мунігмоз, кежалам аптекаӧ? Ачыд гӧгӧрвоан, мыйла? — Попвасевлы дум вылӧ, тыдалӧ, усис Рая Ануфриевалӧн коркӧя вӧзйылӧмыс.

— Ме абу резина баба, а ловъя том нывбаба, — керыштіс сэтчӧ аньыд.

— Извинит. Тӧда, тэ мича, том нывбаба. Вӧча сідз, кыдз тшӧктан. А кывбурыд и збыльысь сьӧлӧм вӧрзьӧдана. Школаын, дай институтын велӧдчигӧн эг радейтлы кывбуръястӧ. И ӧтиысь киӧ веськаліс Расул Гамзатовлӧн сборникыс. Лыдди, и син водзын воссис выль мир, ӧніӧдз тӧдтӧм — вӧлӧмкӧ, сійӧ и шусьӧ поэзиялӧн мирӧн. Куті гӧгӧрвоны, мый математик оз вермы овны сӧмын формулаясӧн, сылы колӧ тшӧтш и сьӧлӧмсӧ шыльӧдана поэзия.

— Ме тэн козьнала аслам радейтана поэтесса Зульфиялысь сборникъяссӧ, кӧні эм сэтшӧм поэзияыс. Примитан?

— Кӧнешнӧ. Тэн, филологлы, колӧ тӧдны и талунъя сӧветскӧй проза. Менам чукӧрмис уна роман-газета, ветымын кымын. Босьтан кӧ, ставсӧ сета, этажеркасӧ тшӧтш и. Аддзылін ӧд, этажеркаыс зэв мича.

— Ог босьт, а ньӧба.

— Вузавнытӧ ог вузав, а сӧмын козьнала. Ас йылысь кутшӧмкӧ паметь колӧ жӧ тэн кольны.

— Ладнӧ, босьта.

— Менам вузаланторйыс сӧмын ӧти — телевизор. Шордінын оз на тыдав и сьӧрысь босьтны нинӧмла. Ме местаӧ овмӧдчӧны том гозъя, волісны нин, найӧ и кӧсйисны ньӧбны.

Александр Сергеевич кутіс ассьыс кывсӧ, эз пондысь нывбаба дінӧ. Локтан вӧскресенньӧнас петкӧдісны Зульфия Петровналӧн квартираӧ книгаяссӧ да этажеркасӧ. Аслыс колис сӧмын Гамзатовлысь «Мой Дагестан». Водзӧссӧ филолог козьналіс Узбекскӧй ССР-са народнӧй поэт Зульфиялысь мича коркаа кык сборник: «Песня девушек» да «Верность». Кыкнан книгаас Зульфия Петровна пуктіс ассьыс кырымпас. Кӧзяйка пузьӧдіс чай, жар пӧ да ваыд пырас. Недыр мысти Зульфия, дженьыд соска еджыд платтьӧа, чеччис пызан сайысь и кытчӧкӧ вошис. Попвасев видзӧдліс ӧти комнатаӧ, мӧдӧ, восьтіс медічӧт жыр ӧдзӧссӧ. Сэні, джодж шӧрас, улыс шӧвк дӧрӧма, мужичӧйлы мышкӧн сулаліс Зульфия. Талань бергӧдчывтӧг, вежсьӧм гӧлӧсӧн шуис:

— Тайӧ комнатаас ме узьла. Лок, кӧсъян кӧ, прӧщайтчам...

Школаын мунісны экзаменъяс. Рытъяснас Александр Сергеевич тэчис кык ыджыд сумкаӧ да волыса ноп мешӧкӧ кӧлуйсӧ. Сберкнижка вылысь босьтіс чӧжӧм сьӧмсӧ. Мый вӧлі позяна, вузаліс том гозъялы. Укваысь лэбзьытӧдз лунӧн водзджык ветліс сійӧ местаас, кӧні сулавліс кык судта пу общежиттьӧ. Сы местаын ӧні зымвидзис вит судта олан керка, а син водзас сувтісны мусаник нывъяслӧн — Леналӧн, Раялӧн, Розалӧн — мичаник чужӧмбанныс. Сэсся ветліс прӧщайтчыны историк Валентин Алексеевичкӧд, пионеръяслӧн да школьникъяслӧн дворецса директор Апполинария Яковлевнакӧд. Кокъясыс сідзи и нуисны аптекаӧ, Люция Георгиевна дінӧ. Веськаліс ӧбед кадӧ, но ӧдзӧсыс восьса. Пырӧмӧн тшӧтш чолӧмасис да извинитчис, кӧть и залас некод эз тыдав. Бӧръяысьсӧ воліс лун дас сайын, водзвыв сёрнитчӧм бӧрын мамыс сэки вайӧдліс Светочкасӧ. Залас петіс Люция Георгиевна, коді тӧдіс нин Попвасевлӧн Шордінӧ мунны лӧсьӧдчӧм йылысь. Мед эз йӧзасьны, прӧщайтчисны регыд да пӧся. А вот врачьяскӧд — Репин гозъякӧд да Зильбергкӧд — важӧн нин эз аддзысьлы и прӧщайтчыны эз вермы. Думыштчӧмӧн сулаліс ыджыд да мича школа дорын, кӧні велӧдіс сы мында во, и юрсӧ копыртыштӧмӧн довгис гортланьыс.

Зульфия Петровна ордӧ шуис пыравны сёрӧнджык. Тӧрыт кежаліс, но квартираас кылісны гора гӧлӧсъяс, сулыштіс ӧдзӧс дорас и звӧнокнас триньӧдны эз кут. А талун рытгорувнас триньӧдіс. Некод эз шыӧдчы. Орчча квартираысь петіс шӧр арлыда нывбаба, шуис:

— Сэн некод абу, ставныс отпускынӧсь. Зульфия Петровнаыд бать-мамыскӧд талун лэбисны лунвылӧ, Ташкентӧ кӧ шуисны-а.

Прӧщай, Зульфия! Ен мед сетас тэн бур олӧм!

Аски асывнас Сыктывкарӧ лэбис и Попвасев.

Прӧщай, Уква! Тэ кутан овны Александр Сергеевичлӧн сьӧлӧмын нэм помӧдзыс.

17

Сыктывкарӧ пуксьӧм бӧрын, самолётсянь аэропортӧдз йӧзсӧ нуӧдісны подӧн. Аэродром вылас пукалісны гырысь самолётъяс — ӧти сӧмын на воӧма, мӧд лӧсьӧдчӧ лэбны. На дінӧ матыстчылісны автобусъяс. Сӧмын на Уквасянь воисны йӧзыс, а кыліс юӧртӧм: корам пӧ ИЛ-14 самолётӧ Укваӧ лэбысьясӧс. Июль медводдза лунъяс, буретш отпускалан кад, та вӧсна и уна локтысь-мунысьыс. Киас кык ыджыд сумкаа да мышкас пӧльтчӧм нопъя, сьӧд черань моз кыссис Александр Сергеевич. Воча бара жӧ локтіс йӧз чукӧр. На пӧвстысь Попвасев казяліс сьӧд кудриа зонкаӧс, весиг лолыс топавліс — быттьӧ аддзис челядьдырся Прокӧ Лиди Ӧльӧксанӧс. Зонка, ар квайт-сизима, кутчысьӧма мамыслӧн киӧ. Попвасев синсӧ чӧвтліс мамыслань: Лена! Елена Прекрасная! Сійӧ тожӧ видзӧдіс Попвасевлань, шылькнитіс пиыслысь сьӧд кудрисӧ.

«Лена!» — кӧсйис горӧдны Александр Сергеевич, но вомсӧ быттьӧ вурыштісны. Леналӧн мӧд киас сӧмын кокньыдик сумка, сідзкӧ, сэні жӧ орччӧн верӧсыс, гашкӧ и, Оксана нылыс. Тыдалӧ, локтӧны семьяӧн видлыны мамсӧ. Попвасев ӧтарӧ дзоргис эня-пиалань. Эз лысьт гӧлӧссӧ сетны и Лена, коді бергӧдчылӧмӧн видзӧдавліс Попвасевлань пиыслысь кудрисӧ шылькнитліг. Немӧй кыв вылысь кӧ вуджӧдны, артмӧ: тайӧ кудриа мичаник писӧ пӧ мен козьналін тэ! Слабог, аддзыліс Ленаӧс, томдырся сьӧлаозсӧ; и квайт-сизим арӧса ассьыс челядьдырсӧ. Быттьӧ кокняммисны сумкаясыс, тэрыбджыка восьлаліс аэропортлань. «Лена. Елена Прекрасная. Тэ эськӧ вермин вежны став нывъяссӧ, кодъяс паныдасьлісны менам олӧмын», — ачыс аслыс шуис Александр Сергеевич. Пасибӧ тэн, енъяслӧн царица Гера, Ленакӧд Попвасевӧс аддзӧдлӧмысь!

Аэропортын Попвасев матыстчис билет вузалан касса дорӧ, юаліс Шордінӧ билет. Кык места пӧ сэтчӧ бронируйтӧма, оз кӧ локны йӧзыс, вузаласны лэбӧм водзвылас. Аски кежлӧ пӧ эм куим места. Шуис нӧрӧвитлыны. Дум вылас усис Василий Иванович, шырсьысь Грунялӧн дядьыс. Часлы, корсьлас. Гашкӧ, тані на уджалӧ? Енмыд абу на Микита, отсаліс: аддзис Василий Ивановичӧс, пӧся чолӧмасисны. Варовитігмозныс и гарыштіс, колӧ пӧ талун кежлӧ судзӧдны билет. «Без проблем», — чӧвтіс олӧма морт. Минут кызь мысти Попвасев вӧлі нин киас билета.

Кыліс динамиксянь нюжйӧдлана вӧсни гӧлӧс: пуксис пӧ АН-2 самолёт Шордінсянь. Попвасев матыстчис ӧграда ӧдзӧс дорӧ, кыті петісны воысьяс. Пыр и аддзис тӧдсаӧс.

— Здравствуйте, Александр Дмитриевич! — хирург Тюрнинӧс казялӧм бӧрын шыасис Попвасев.

— Здравствуй, земляк! Отпускӧ? — чолӧмасисны ки на ки.

— Да, отпускын. Но Шордінӧ дзикӧдз вылӧ.

— А ме вот мӧдарӧ: кӧсъя карӧ локны. Пӧшти кызь во чужан Шордінын бурдӧді йӧзтӧ. Совминӧ корисны сёрнитчыны, рочӧн кӧ, собеседование вылӧ. Вуджӧдӧны здравоохранение министерствоӧ, министрӧс первой вежысьӧ пуктӧны. Со, та кузя весиг ньӧби выль портфель, — Александр Дмитриевич нюмъялігтыр лэптыштліс югъялысь томана пемыдгӧрд портфельсӧ. Сылы ар нелямынысь муртса унджык, но косньӧдіник хирурглы сы мында арӧссӧ он сет, чужӧм вылас ёна томджык.

— Поздравляйта. И мед ставыс артмас тіян лючки-бура.

— Пасибӧ. Думайта, артмас.

(Кадсӧ пановтӧмӧн романлӧн автор пасйӧ: йӧзлысь дзоньвидзалунсӧ видзан министерствоын Александр Дмитриевич Тюрнин уджалас дас кӧкъямыс во и пыр министрӧс медводдза вежысьӧн).

Виччысигад ньӧжйӧ мунӧ кадыс. Час кык нин Попвасев Сыктывкарса аэропортын, пукалӧ ывла лабичын, ас водзас сувтӧдлӧ Ленаӧс да мам киас кутчысьӧм кудриа писӧ; горш курзьымӧныс нин куритчис. Уна-уна морт муніс ӧтарӧ-мӧдарӧ тайӧ каднас сы син водзті. Пӧтмӧныс видзӧдіс пырыс тыдалана вӧсни платтьӧа нывъяслань, кодсюрӧлӧн ортсыын сыркъялӧ нёнь джынйыс. Он кут аддзывны татшӧмтортӧ Шордінын, кӧні нывъясыд и сідз мичаӧсь краситчытӧг-баситчытӧг, пырыс тыдалана восьса морӧса платтьӧястӧг.

Со, Попвасевсянь воськов дас сайӧ, сылы воча лабичӧ пуксисны кык ныв, кыкнанныс кудритӧм юрсиаӧсь (сэк вӧлі сэтшӧм мода), дженьыд соска, вӧня платтьӧныс уна рӧма дзоридзьяса, асьныс ӧта-мӧдыскӧд мыйкӧ ёна варовитісны. Ӧтиыс, сьӧд юрсиаыс, видзӧдліс Попвасевлань. Тайӧс пыр и казяліс Александр Сергеевич. «Но, сё мокасьтӧ, абу-ӧ Асялӧн нылыс — Вераыс ли, Надяыс ли?» — сӧмын на думыштіс математик, и сыланьӧ матыстчис сьӧд юрсиаыс.

— Видза оланныд, Александр Сергеевич! — нюмъялігтыр шыасис нылыд.

— Верочка? Тэ али абу? Али Надя? Ме тіянӧс, кык чойӧс, ог вермы торйӧдны.

— Ме — Вера. Миянӧс унаӧн сорлавлӧны.

— Здравствуй, Верочка! Ме тэнӧ век на чайтлі дзоляник нывкаӧн, а тэ, вӧлӧмкӧ, невеста нин, — Попвасев сулаліс Вералы воча и нывлӧн чӧдлач рӧма синмысь аддзис асьсӧ.

— Ой, ме ыджыд нин, помалі таво медучилище. Карас волі пӧдругалӧн нимлун вылӧ. Сійӧ и колльӧдӧ менӧ, асывсяньыс ми танӧсь. Ті Шордінӧ жӧ?

— Вот виччыся самолёт.

— Сідзкӧ, ӧтлаын кутам лэбны. Часлы, ме сӧлӧда пӧдругаӧс автобусӧ и матыстчыла на, сійӧ тэрмасьӧ удж вылӧ. — Вера ылыстчис, а Попвасев нуӧдіс сійӧс син пырыс коксянь юрӧдзыс. «Йӧктан кока, вежнясьысь бекъя, парма чурк морӧса шордінса Верочка», — нывъяс вылад лют любитчынытӧ Александр Сергеевич, весиг со кывбур сяма мӧвпъяс кутісны чужны. Гашкӧ, енъяслӧн царица Гераыд аддзӧдіс Вераыскӧд да? Тырмас пӧ окавлӧм нывъясӧс окавны; со пӧ тэ водзын енэжлань кыпалысь томиник дзоридз — некодӧн вӧрзьӧдлытӧм, ӧшинь ув трубатӧ юкталысь ключ ва кодь сӧстӧм. Эн чег кадысь водз дзоридз идзсӧ, дыр нимкодясь синтӧ пӧртана сылӧн мичлунӧн.

Жаль, эз ло шаня прӧщайтчӧмыс Зульфиякӧд да. Ӧд тӧдсаӧсь вӧліны пӧшти во. Но, век жӧ, сійӧ бипурыс, мый ӧзйыліс на костын, омӧля шонтіс и ӧтисӧ, и мӧдсӧ. Том нывбабаӧс, кӧть и явӧсӧ эз петкӧдлы, тыдалӧ, мучитіс верӧс-крановщикыслӧн олӧмсьыс лёк ногӧн мунӧмыс. Ӧні, Зульфияӧс думсьыс казьтылігӧн, юрас воисны ӧти кывбурысь строкаяс:

Хоть мы с тобой под общим кровом жили,

Из общей чаши пили что ни день,

Но были мы с тобой всегда чужими —

Как боль и радость

И как свет и тень.

Зульфия йылысь казьтыланпом колис орччӧн пукалана снимок. Снимок? Окма дай окма, кыкнан фотосӧ пуктыліс ӧти роман-газета костӧ и вунӧдіс перйыны. Роман-газетаыс ӧні куйлӧ Зульфиялӧн комнатаса этажерка вылын. Сюрас кӧ ки улас, гашкӧ, мӧдӧдас?

— Лэбӧдасны оз миянӧс талун-а? — Попвасев бокӧ пуксигмоз майшасис Вера.

— Татшӧм мича лунад лэбӧдасны жӧ.

— Позис и теплоходӧн катны, но зэв дыр. Кольӧм гожӧм ӧти лыа юрӧ ӧшйис да лун джын йӧткасисны.

— Ме век самолётӧн лэбала. Уквасянь татчӧдз абу некутшӧм мытшӧд, а тані пыр кутшӧмкӧ да падмӧг.

— «Югыд туй» газетын неважӧн юӧртісны, ӧні пӧ пӧшти быд сиктын да посёлокын дасьтӧма ичӧт самолётъяслы пуксянін. И пример пыдди вайӧдӧмаӧсь Шордін район. Сэні пӧ ӧні дас нёль аэропорт да авиаплощадка. Та вӧсна и оз тырмыны еропланъясыс.

— Сэтшӧм и эм миян странаным, мыйкӧ да мыйкӧ век оз тырмы. Удж вылад инасин нин?

— Райбольничаӧ, хирургическӧй отделениеӧ медсестраӧн.

— Он пов вирсьыс?

— Вирсьыд эськӧ ог пов, а вот самолётад вукӧдлӧ.

— А Надя чойыд кыдз?

— Сійӧ ӧні гортын жӧ. Мединститутад квайт во колӧ велӧдчыны, сизимдас кыкӧд воын на сӧмын помалас.

— Макар Тольтӧ батьӧн али дядьӧн шуанныд?

— Ме да Надя век шулім Толя дядьӧн. Виктор вок сысянь да, дерт, батьӧн шуӧ. Макар Тольыд зэв збодер, некор на пӧ нинӧмӧн эг висьлы. Локтан во ветымын ар тырӧ, а век на комын арӧса кодь. Забыль, шутитана шуліс: ӧти висьӧмӧн пӧ висьмылі и ӧні на вися — Ася Платоновнаӧс радейтӧмӧн. Ӧти романысь лыддьылі да сідзи жӧ гижӧма, радейтӧмыд пӧ збыльысь сьӧкыд висьӧм.

— Ме сэтшӧм висьӧмнас эг на висьлы да ог и тӧд, — Попвасев татшӧм ног тӧдчӧдіс, мый сылӧн ставыс на водзын.

— Ме эськӧ эг на жӧ да. Мыйла татшӧм уна кӧлуйӧн отпускад локтанныд?

— Дзикӧдз вылӧ да сійӧн.

— Забыльысь, мамӧ висьтавліс, Лидия Прокопьевна пӧ зэв ёна виччысьӧ гӧтыртӧм писӧ, Уквасьыс пӧ дзикӧдз нин таво гожӧм воас. Жалитанныд, навернӧ, картӧ? Энӧ жалитӧй. Шордіныд зэв гажа сикт, культура керкаын быд субӧтаӧ йӧктӧмъяс, овлӧны концертъяс. Радейтанныд йӧктынытӧ? Кутанныд сэтчӧ ветлыны?

— Коран кӧ тэ — кута ветлыны, а он кӧ — ог. Верочка, шу менӧ «тэ»-ӧн, а то артмӧ, быттьӧ тэа-меа учитель да ученик. Дерт, Шордіныд абу гажаджык ни мичаджык Уква сертиыд, ӧткодявнысӧ весиг оз позь, но чужан пельӧсад и сьӧд пывсян кажитчӧ дворецӧн. Сэсся-й, гаж менам бырӧ коми сёрнисьыс, окота сёрнитны сійӧ кывйӧн, кутшӧмӧн сёрнитлісны пӧль-пӧчным. Но, кутан корлыны?

— Шордінад нылыд уна, уна вылӧ на синнытӧ чӧвтланныд, — пыр на «ті»-асис Вера. — Йӧктан рытъясад зал тырыс том йӧзыд. Ачыс культура керкаыс эськӧ абу и культура керка кодь да. Комынӧд воясӧ стрӧитлӧмаӧсь да кысь тон и бурыс.

— Абу сӧмын культура керка сэтшӧмыс, коньӧр кодьӧсь и мукӧд стрӧйбаяс. Эн тай вочавидз менам юалӧм вылӧ.

— А кыдз колӧ вочавидзнысӧ?

— Локны менам керка ӧшинь улӧ, а ме век гожъя Митьӧ дядьлӧн керкаын, и таркнитыштны ӧшиньӧ: Сергей Ӧльӧксан пӧ, виччыся тэнӧ рытпукны!

Кыкнанныс нюмъялісны. Ладмис сёрниныс кызь ӧти арӧса медичкалӧн да кызь ӧкмыс арӧса математиклӧн. Час куимын юӧртісны Шордінӧ лэбан рейс йылысь, но эз на пуксьӧдавны. На дінӧ матыстчис мекеноша моз пасьтасьӧм, пеляс кольча-исергаа томиник чиганка, корис гадайтны: пуктӧй пӧ киӧ руб-мӧд и висьтала тіянлы аскися судьбанытӧ. Тіян олӧмын пӧ матыса кадӧ нин лоӧны гырысь вежсьӧмъяс... Эз удит нинӧм помӧдз висьтавны чиганка, Шордінӧ мунысьясӧс корисны самолётӧ.

Кык бордъя, гӧгрӧс ӧшиньяса АН-2 салонын ӧтар-мӧдар стен бердас кык лабич — йӧзлы пуксянін, багаж да пошта тэчисны бӧжланьыс. Попвасев да Вера меститчисны орччӧн. Самолёт вӧрзьӧдчытӧдз на кодсюрӧ, тшӧтш и Вера, босьтісны бумага пакетикъяс. Му бердысь торйӧдчигӧн Александр Сергеевич топӧдыштіс нылӧс и кагаӧс моз корсюрӧ тапкӧдыштліс: лэбны пӧ кутам ветымын минут, ог и тӧдлӧй, пуксяс самолётыд да. Налы воча пукаліс паськыд уска, шляпаа олӧма мужичӧй. Тыдалӧ, лэбӧ медводдзаысь на и ӧтар кинас кутіс юр вывсьыс шляпасӧ, поліс нӧбӧдӧмысь.

Буретш ветымын минут мысти самолёт пуксис Шордінса аэропортӧ. Ӧграда дорӧдз Попвасевлы кӧлуйсӧ петкӧдны отсалісны тшӧтш и мукӧд чеччысьяс. Вокзал кильчӧ дорын сулалісны воысьясӧс виччысьысьяс, а сідзжӧ карӧ лэбысьяс. Сэні жӧ вӧлі и Лаврентий Павлович, коді топӧдчыліс шляпаа мужичӧйкӧд. Сэсся ки на ки чолӧмасисны Попвасевкӧд.

— Тайӧ, будёновскӧй ускаыс, менам бать. А тэ, Александр Сергеевич, абу-ӧ гӧтырыдкӧд? Мича нывкаӧс аддзӧмыд, — Вералань син пӧвнас мигнитіс Лаврентий Павлович.

— Дыр корси, вот и аддзи. Машинаа али абу?

— Дерт жӧ, машинаа. Ӧні «козликыд» быд канторалӧн эм. Гортӧдзныд нуам.

— Лаврентий, вай батьыс пуксьӧмӧн куритча, шойччышта вуджӧр саяс.

— Мудзин самолётас?

— Первойысь лэби самолётнад да, збыльысь мудзи.

— Машинаас шойччигмоз и куритчан.

— Ме куритчыла сӧмын пуксьӧмӧн, мӧд ногыс табак кӧрсӧ ог кыв.

— Зэв ӧд асныра батьӧ; мамӧ висьтавліс да, аснырыс сылы пӧльӧсянь вуджӧма. Ладнӧ, куритчы. Талун ме кантораӧ ог нин мун. А Верочка нӧ, Попвасевлы воча али мый лэччылін карас?

— Лаврень зять, мода босьтӧмыд да, тэ век ме водзын сералан.

— Аэропортын виччысьтӧг аддзысим, — шуис Попвасев.

— Жаль, водзджык чужсьӧма. Батьӧс эськӧ таысь кӧть пинялыштӧма да, ладнӧ, ог нин.

— Мыйла жалитан? — юаліс Вера.

— А вот мыйла: ми эськӧ Александр Сергеевичкӧд вермим лоны свӧякъясӧн.

— Кыдз сідз?

— Тіян вылӧ кӧ, кык чой вылӧ гӧтрасим, и лоим эськӧ свӧякъясӧн. Ми ӧд сідзсӧ Веракӧд, как-никак, рӧдняяс. Тӧдан, Александр Сергеевич? Менам красавица-гӧтырлӧн, Риналӧн, Макар Тольыд рӧднӧй чож.

— Тайӧс ме дзолядырсянь тӧда.

— Вайӧ нӧсь тӧрӧдчӧй машинаас, и айда! — корис Лаврентий Павлович. Шофёрыскӧд орччӧн пуксис батьыс.

Видза олан, Шордін!

18

Уква кӧ вылын культураа талунъя быдмысь кар, то Шордін — куимсё комын арӧса пӧрысьмӧм, ляпкалӧм, рудӧдӧм сикт. Попвасев некор эськӧ эз эновт Уква карсӧ, Шордін кӧ эз вӧв сылӧн чужан сиктӧн. Бокӧвӧй мортӧс кысканаыс тані нинӧм абу. Шордін район некор эз вӧвлы курортӧн, а пыр вӧвлі ссылка местаӧн. Комынӧд воясӧ нин районын воссисны медводдза спецпосёлокъяс, кытчӧ мырдӧн вайлісны мыжтӧг мыжалӧмъясӧс. Шордін район уналы лоис кладбищеӧн. Вӧвлі, кор тӧлысьнас дзеблісны нёльсё мортӧдз. Сёрӧнджык нин, война бӧрын и квайтымынӧд воясӧ, татчӧ кутісны мӧдӧдны ыджыд страна пасьтаысь став сикас шпанасӧ, тшӧтш и тунеядечьясӧс да прӧституткаясӧс. Шӧр сиктӧ, Шордінӧ, кӧні и пукалісны районӧн веськӧдлысьяс, сэтшӧм йӧзсӧ эз овмӧдлыны.

Александр Сергеевич документъяссӧ нуис роноӧ, кадръяс отделӧ. Люда Гичева пыдди пукаліс нин мӧд нывбаба. Ким Павлович отпускын. Нимкодясис Прокӧ Лида, ӧд дінас кутас овны кызь ӧкмыс арӧса «кагаыс». Кор кыкӧнӧсь Конюк Митькӧд, гозъя варовитлӧны Ӧльӧксанӧс гӧтралӧм йылысь. А вот кодкӧд, эз тӧдны, кӧть и медъёна казьтылісны Ася Платоновналысь Вера нывсӧ. Культура керкаӧ йӧктыны Попвасевӧс эз кыскы. Кор водліс вонйӧ, унмовсьліс Уква йылысь казьтылӧмъясӧн. Слабог, вӧлі мый казьтывны. Гашкӧ, ветлыны Ася ордӧ корасьны? Оз, оз мун. Водзджык колӧ сёрнитлыны аскӧдыс Вераыскӧд, дай корасян модаыд важӧн нин абу. Тӧрыт вӧлі субӧта. Вера, надейнӧ, ветліс культура керкаса гаж вылӧ. Шуліс весиг, аддзысям пӧ йӧктан залас, а Попвасев мыйлакӧ эз мун. Со и каитчӧ сэсся. Ӧні сійӧ пукаліс Митьӧ дядьыслӧн керка кильчӧ вылын и думайтіс Вера йылысь. А друг кӧ Попвасевӧс шуас пӧрысьӧн? Но и мый, шуас кӧ? Сэки оз и нуӧд сэсся сёрнисӧ ни корасьӧм, ни гӧтрасьӧм йылысь. Мед и корсьӧ аслыс кодь томӧс. Кӧть и нинӧмла корсьнысӧ; чайтӧмысь, асьныс зонъясыс вӧтлысьӧны татшӧм мичаник ныв бӧрсяыд. И сы здукӧ, кильчӧсянь катыдладор ӧшиньӧ таркнитыштӧм кыліс, сэсся и гӧлӧс:

— Бур рыт, Александр Сергеевич!

— Вера! Верочка, бур рыт! А ме буретш тэ йылысь думайті. Эн кӧ петкӧдчы, асылӧдзыс дзорми эськӧ. Лок, пуксьы лабичас.

— А мый ме йылысь думайтін?

— Кор, мися, Ася Платоновна ордӧ корасьны ветлыны.

— Корасьны? — виччысьтӧмысла чуймыліс Вера. — А мыйла тӧрыт эн волы культура керкаад? Куимысь петалі пос помас, сэтшӧма виччыси, а тэ пӧръялін.

— Пӧръялі? Ме карса аэропортын на шулі: мися, менӧ кутан чукӧстны рытпукны ӧшиньӧ таркнитӧмӧн, а тэ таркӧдыштін сӧмын на талун. Вот ӧні мунам и кутам гуляйтны сикт кузя, мед йӧзыслӧн синныс велалас тэа-меа дінӧ. Но, медводз, мед велалісны миян мамъяснымлӧн да дядьяснымлӧн.

— Тэ кӧсъян, мед ми орччӧн мунім и миян, и тіян керка ӧшинь увті?

— Эг сӧмын орччӧн, а ки на ки кутчысьӧмӧн.

— Кыдз тайӧс гӧгӧрвоны?

— Кӧсъя ошйысьны Прокӧ Лидалы аслам гӧтырпуӧн. Нимкодьӧдны кӧсъя мамӧс и дядьӧс. Али тэ абу сӧглас? Али удитісны нин мукӧд?

— Удитісны кӧ, ме эськӧ эг вӧв тан.

— Сідзкӧ, позьӧ ошйысьны?

— Извинит, Александр Сергеевич, кӧсъя тӧдмавны ӧтитор, — эз вочавидз юалӧм вылас Вера. — Мыйла тэ та дыра гӧтыртӧм? Али Укваад олін гӧтыркӧд?

Попвасев виччысис татшӧм юалӧмсӧ, вочавидзис:

— Тэнсьыд быдмӧмтӧ виччыси, сы вӧсна и эг гӧтрасьлы. Мам гижліс мен ӧти письмӧын: Ася Платоновналӧн пӧ быдмӧны кык оз тусь, ме пӧ лоа зэв рад, ӧти оз тусьыс кӧ кисьмӧм бӧрас веськалас тэнад чуманӧ.

— Тадзи-й гижліс?

— Тадз. Сы вӧсна и кӧсъя, мед мамӧ ӧтлаын аддзыліс миянӧс.

— Мунам нӧсь, прӧйдитчам улича кузяыс, ветлам Вичкошор пос вылӧдз.

— Ветлам. Кыдз думайтан, мамыдлы шогма ог зять туйӧ?

— Эг эськӧ кӧсйы, да висьтала. Мамӧ мӧйму нин менӧ ӧлӧдіс: эн пӧ тэрмась верӧс саяд; ме пӧ да Макар Толь сват-сваттяӧн кӧсъям лоны Прокӧ Лидакӧд да Конюк Митькӧд.

— А тэ мый вочавидзин?

— Ӧні ог висьтав, мӧдысь коркӧ висьтала.

— Ладнӧ, кута виччысьны.

Тадзи Александр Сергеевичлӧн олӧмӧ пырис Вера. Рытъясын ӧтлаын гуляйтлісны, ӧтлаын ветлывлісны видзӧдны кино, ӧтлаын пукавлісны Митьӧ дядьыслӧн керка кильчӧ вылын, ӧтлаын кывзылісны Борганшорлысь сяльӧдчӧмсӧ, но ныв ни ӧтиысь на эз воськовтлы керкаӧ пыран порогсӧ. Дай ачыс Попвасев эз на корлы вӧчны сэтшӧм воськовсӧ.

Водзті кӧ август помын, кор ягъясын буретш кисьмылісны чӧд да пув, мыччысьлісны ягсер да ельдӧг, Попвасевлы ковмыліс лэбны Укваӧ, таво ар некытчӧ мунны оз ков. И дзолядырся мозыс бара кутас ветлыны тшак-вотӧсла. Субӧтаӧ, рытгорувнас, Попвасев дінӧ куритчигмоз кежаліс Лаврентий Павлович. Сійӧ и чуйдіс, аски пӧ сплавконторалӧн грузопассажирскӧй «козликӧн» мунам вотчыны. Татшӧм машинаас позьӧ сӧвны морт даслы. Небыд пуклӧсъяс пыдди сэні ӧтмӧдар стен бердас лабичьяс. Кӧть и зуркыд, зато унаӧн тӧран. Кутам пӧ вотны мый сюрас, но медсясӧ пув. Тэныд пӧ, Александр Сергеевич, кольӧді кык места.

— Мыйла мен кык местаыс? — юаліс Попвасев.

— Ме тӧд вылын куті тшӧтш и Вера Яковлевнаӧс. Гӧтыр сідзсӧ чуйдіс.

— Ринаыд мунӧ жӧ?

— Гозъя мунам. Сэсся ті гозъя.. Ой, прӧстит, Попвасев, варов вомнад тіянӧс гозъяӧн шусис. Ті Веракӧд, сэсся шофёрлӧн чой гозъяыс, сэсся бухгалтер гозъя...

— Вера Яковлевнаыс тӧдӧ нин?

— Оз на. Ветлы да висьтав. Пӧдлиннӧ, загсас нуинныд нин шыӧдчӧмсӧ?

— Эгӧ.

— А сідзсӧ мыйкӧкерлінныд али энӧ на? Ну, ачыд гӧгӧрвоан.

— Эгӧ.

— Терпенньӧа мужик тэ, Попвасев. Татшӧм мича ныв и та дыра терпитан. Ме кӧ, став платтьӧсӧ нин вывсьыс косявлі. Со, со, ачыс локтӧ. Бур рыт, Верочка! Ош кӧ вӧлін, сёйин эськӧ миянӧс. Буретш Попвасев тіянӧ вӧлі нуӧдчӧ...

— Эн пӧръясь, Лаврень зять. Аски, сідзкӧ, вотчынытӧ менӧ босьтан?

— Босьта. А кысь тэ тӧдан, мый аски вӧрӧ мунам?

— Ринаыд висьталіс. Сійӧ и мӧдӧдіс менӧ татчӧ, тшӧктіс юавны Александр Сергеевичлысь, мунас али оз. Мунан он, Александр Сергеевич?

— Тэ кӧ ветлан, ветла. А он кӧ, Митьӧ дядькӧд ботайтчыны мунам. Успенньӧ матысмӧ, сы кежлӧ свежӧй чери колӧ кыйыштны.

— Тэ, Попвасев, ен праздникъяс на тӧдан, — шуис важӧн нин лыйлӧм Бериялӧн тьӧзӧыс. Лаврентий нимсӧ Гуляевлы сы честь кузя и сетлӧмаӧсь. Комынӧд вояс шӧрад тайӧ палач-антихристсӧ вернӧй ленинечӧн жӧ шулісны.

— Кутшӧм нӧ ме крестьянин, ог кӧ тӧд ен праздникъяс.

— Ме вот и ог тӧд.

— Тэ, надейнӧ, коммунист. Тэныд нинӧмла и тӧднысӧ.

— Да, коммунист. Эг кӧ вӧв партияса членӧн, некор эськӧ эз индыны менӧ главнӧй энергетикӧн. Сэк эськӧ кантораын менӧ шуисны Гуляев ёртӧн, а ӧні ыдждӧдлӧны Лаврентий Павловичӧн.

— Кажитчӧ тадзи ыдждӧдлӧмыс?

— Пӧжалуй, да. Партбилетыд высшӧй образование йылысь диплом кодь — сійӧ вермас кыпӧдны морттӧ зэв вылӧ, кӧть и абу сылӧн некутшӧм талант. И ме тӧда сэтшӧм йӧзсӧ ог этша. Вот и тэн, дона Александр Сергеевич, сӧветуйта пырны партияӧ.

— Пасибӧ сӧветсьыд, дона Лаврентий Павлович! Но менӧ и партбилеттӧг школьникъясыд шуӧны ним-вичӧн.

— Видзӧдӧмпыръяысь, тэ менам батьӧысь на асныраджык. Вай, крестьянин, висьтав, кор Успенньӧыс?

— Август кызь кӧкъямысӧд лунӧ. Мый сійӧ Успенньӧыс? Богородицалысь кулан лунсӧ шуӧны Успенньӧӧн. Веськыда кӧ шуны, мен интереснӧджык лыддьыны ен книгаяс КПСС-лысь историясӧ серти.

— Вай нӧсь, Александр Сергеевич, нӧшта ӧтиысь куритчам и ме муна гортӧ, а то Pина вежӧгтыны кутас.

— Кодкӧд? — шыасьліс Вера.

— Этша али мый Шордінас нылыс, кодъяслӧн ме вылӧ вежыс петӧ?

— Ринасьыд ӧтдор тэ вылӧ некод нин оз вежав, — веськодяліс Вера.

— Ладнӧ, мед тэ ног. Сигаретӧй пока ӧзйӧ, Попвасев, гашкӧ, висьталас Успенньӧ йывсьыс?

— Мый огыс, висьтала. Исус Кристослӧн небесаӧ кайӧм бӧрын Богородица вӧсна тӧждлунсӧ ас вылас босьтіс апостол Иоанн Богослов. Дева Мария частӧ волывліс Исуслӧн горт дорӧ юрбитны. Ӧтиысь, сэні молитва лыддигӧн, сылы петкӧдчис Архангел Гавриил да юӧртіс Богородицалӧн матыса кадӧ кувсьӧм йылысь. Кулан лун кежлас Дева Мария дінӧ чукӧртчисны мувывса став апостолъясыс, Фомаысь кындзи. Найӧ аддзылісны, кыдзи кулан выйын куйлысь Богородица дінын аслас ангелъяскӧд петкӧдчис Исус Кристос, кодлӧн киӧ и сетіс ассьыс ловсӧ Дева Мария. Кристос катӧдіс ловсӧ небесаӧ. Богородицалысь телӧсӧ дзебисны пещераӧ. Куим лун чӧж апостолъяс лыддисны молитваяс горт дорас. Коймӧд лунас дзебанінас воис апостол Фома и зэв ёна жалитіс, эз вермы прӧститчыны Дева Мариякӧд да. Фомалӧн корӧм серти, апостолъяс восьтісны пещерасӧ и казялісны: Богородицалӧн телӧыс абу, вӧлӧмкӧ, тожӧ кыптӧма енэжас. Успенньӧсӧ крестьяна пасйылісны зэв кыпыда, медчӧскыд сёян-юанӧн. Успенньӧсянь и заводитчӧ кык вежон чӧжся том баба гожӧм.

— Мед менӧ прӧститас Енмыс, но тайӧ сэтшӧм жӧ мойд, кыдзи и Сӧветскӧй Союзын коммунизм стрӧитӧм, — кывзӧм бӧрас кывкӧрталіс коммунист Гуляев.

— Кыдз кӧсъян, сідзи и гӧгӧрво. Корин, дай висьталі.

— Пасибӧ. Ӧні куті тӧдны, мыйся сэтшӧм праздник Успенньӧыс. Аски чукӧртчам миян ӧшинь улӧ, локтӧй ӧкмыс час кежлӧ.

— А зэрны кӧ кутас? — юаліс Вера.

— Абу сёймоньяс, ог ньӧдздӧй. Ёна кӧ зэрмас, дерт, ковмас бӧр разӧдчыны. — Гуляев прӧщайтчис и муніс гортланьыс.

Сергей Ӧльӧксан да Яшӧ Вера лэччисны Борганшор берегӧ и сылӧн сяльгӧм шы улын дыр на варовитісны. Кӧть и вӧлі йӧктан рыт, некоднаннысӧ эз кыскы культура керкаӧ.

...Рытсяньыс Прокӧ Лида дасьтіс пиыслы вотчан кӧлуй. Дядьыслӧн дӧрӧм-гачыс и сапӧгыс, мерайтіс да, лоисны ныма. Гач кӧлысас пысаліс пурта пуртӧса тасмасӧ. Июль помас, субӧтаӧ пывсьӧм бӧрын, кор Конюхов да Плешев семьяяс пукалісны пызан сайын, Ӧльӧксан медводдзаысь петкӧдліс тайӧ пуртсӧ, висьталіс, кор да кодсянь сійӧ веськаліс сы киӧ. Попвасев лэптіс сэк пызан вылас водка доз, кисьталіс сизим румкаӧ, кӧть и асьныс вӧліны витӧн. Квайтӧд да сизимӧд румка вылас пуктіс нянь шӧрӧм, шуис:

— Буретш талун тырис дас сизим во, кор мунісны олӧмсьыс Микипер Иван да Евлампия Ильинична. Мед муыс лоӧ налы гӧн кодь небыд. Вайӧ казьтыштамӧй налысь югыд паметьсӧ!

И тотшнитчытӧг юисны. Сергей Ӧльӧксан дыр висьталіс Микипер Иванкӧд аддзысьлӧм да сыкӧд прӧщайтчӧм йылысь, письмӧ йывсьыс, кодӧс тшӧктіс сетны гӧтырыслы — Евлампия Ильиничналы. Помнитӧны шордінсаяс сійӧ письмӧсӧ.

— Ме босьтчылі лыддьыны письмӧсӧ, да эг вермы, горшӧй гӧрддзасис, — казьтыліс Плешев Митрей. — Макар Тольлы сеті лыддьыны, мыйысь коньӧр и веськавліс тюрмаад. Но и олӧм жӧ вӧлі, но и олӧм. Бур тэнад юр вемыд, Ӧльӧксан Сергеевич; нинӧм абу вунӧдӧмыд, весиг со лунсӧ помнитан.

— Пуртсӧ дзебигӧн пуртӧсас пасйӧда бумага сюйлі. Сэтчӧ гижӧма: 1952 вося июль 27 лун. Микипер Ивансянь козин.

Аскинас Валера Попов совхозлӧн доддя машинаӧн ставнысӧ нуліс кладбище вылӧ.

19

— Войыс лысватӧм вӧлі, вермас и зэрны луннас. Босьт Митьӧ дядьыдлысь кучик картузсӧ, — шуис пиыслы Прокӧ Лида.

Асылыс букыд. Сук сьӧд кымӧръясыс гӧра кодьӧсь, ӧта-мӧд вылас кавшасьӧны. Но эз на войтышт ни ӧти зэр тусь. Урчитӧм кад кежлӧ машина дорӧ чукӧрмисны ставӧн — дас морт, шофёрсӧ лыддьӧмӧн: кодкӧ сюмӧд чумана, кодкӧ ньӧр кӧрзинаа. Тшак лӧдны босьтӧмаӧсь пестер либӧ волыса мешӧк. Вотчысьясӧс нуӧдысь нырщикыс ар нелямына мужичӧй, сплавконтораысь бухгалтерыс, Матвей Даниловичӧн шуисны.

— Матысьыд ставсӧ нин вотісны. Ме нуӧдла тіянӧс важ керасъяс местаӧ, кӧні ми, дас нёль — дас квайт арӧса зонкаяс, вӧвъясӧн кыскавлім сортӧвӧй вӧр, — шуис бухгалтер. — Колодаягӧн шусьыліс посёлокыс, а водзті сэн кык кузь барак и вӧвлі, кӧні и овлім колхозник-сезонникъяс. Эг олӧй, а тшыг нисьӧ пӧт существуйтім и вермылім на уджавны. Норма тырттӧмысь судитлісны. Вот сійӧ местаясас и нула, пувйыд сэні заваль. Пыдынджык ыджыд нюр, турипувтӧ кӧть кӧшӧн гумлав сэсь. Кажитчас кӧ, сёрӧнджык и турипувйысла на ветлам.

— Ылын сэтчӧдз? — юаліс ӧти.

— Вӧлӧк кузяыс верст кызь, да вӧлӧксяньыс пырны ещӧ верст куим. Кытчӧдз позяна, сэтчӧдз и пырам машинанас.

— У-у, зэв тай ылын, — шуис мӧд.

— Карсаяс вотӧсыдла ветлӧны сё верст сайӧ, а тайӧ миян ныр улын. Сӧлалӧй! — командуйтіс Матвей Данилович.

Вӧлӧксӧ важ йӧзыд писькӧдлӧмаӧсь во кыксё, гашкӧ и, унджык во сайын. Коркӧ кӧ сиктысь сиктӧ таті ветлывлісны сӧмын подӧн, вӧла пу доддьӧн да вӧла телегаӧн, ӧні, вӧр лэдзан выль посёлокъястӧ восьтӧм бӧрын, ветлісны и тракторъяс да автомашинаяс. Туйсӧ сыметь нин жуглӧма-лойӧма, кытсюрӧ лоӧ ордйӧдны джуджыд няйт гуранъяссӧ зэв ыліті. Медлёк местаяссӧ шофёръяс шуӧны ад гуранъясӧн. Вот татшӧм ад гуранъяса туй кузя сплавконтораса бухгалтер нуӧдіс вотчысьясӧс Колодаягӧ. Нёль кока «козлик-вездеходик», йӧзӧс таркӧдігтыр, котӧртіс некытчӧ мытшасьлытӧг.

— Районын сы мында леспромхоз, оз-ӧ мӧй позь тайӧ гуранъяссӧ налӧн техникаӧн шыльӧдыштны? — юалӧ Попвасев.

— Налы колӧ тыртны вӧр лэдзан план. И миян сплавконторалы сідзи жӧ. Кутам кӧ туйяс шыльӧдны, сэк вермам кольны премияястӧг да наградаястӧг, — бухгалтер пукаліс шофёркӧд орччӧн и сёрнитіс юрсӧ йӧзлань бергӧдӧмӧн.

— Кантораыд быд во на плантӧ тыртліс, а тэ, Матьвей, кымын медаль нин ӧшӧдін морӧсад? — эльтыштіс верӧссӧ бухгалтерлӧн гӧтырыс, Дашаыс.

— Оз мен сетны да, кысь ӧшӧда? Чайтлі, Октябрыдлы ветымын во тыригкежлад, мися, дас нёль арӧссянь уджала да, кӧть нин медмисьтӧм медальсӧ сетасны жӧ, а эз ӧд. Главбухлы, партийнӧйыдлы, «За трудовую доблесть» медаль сетісны, а мен бара на кутшӧмкӧ почётнӧй грамота вичмис. Кызь кымын грамота эм нин-а. Зато начальство эз коль дьӧбӧ, медъюгыд орденъяссӧ босьтісны — директор и, сійӧс вежысь и, парткомса секретар и, рабочкомса пред лоис народнӧй овмӧсса заслуженнӧй уджалысьӧн.

— Сыктывкарӧ мӧдӧдтӧдз списоксӧ вынсьӧдӧны райкомын, мыйла он шыӧдчыв райкомас? — жалитіскодь бухгалтерӧс Лаврентий Павлович.

— Ме, дона ёрт, беспартийнӧй. Менсьым рӧднӧй дядьӧс, вичкоын служитысьӧс, комын сизимӧд воын лыйлісны большевикъяс, карсянь неылын лыйлӧмаӧсь, гусӧ ог тӧдӧй. Пӧльӧс кулачитлісны...

— Шулі нин Матьвейлы, мися, медаль кӧ окота нажӧвитны, пыр партияӧ. А сійӧ: ог да ог. Он кӧ и, ов медальтӧг, — сералігмоз кайтыштіс Даша. — Кулан да, почётнӧй грамотаяснад и эжа горттӧ. Мӧд нелямын вотӧ ӧд овны на кутан, уна почётнӧй грамота на удитан босьтны, кресттӧ весиг сійӧ бумаганас эжа.

— Мисьтӧма вӧчӧны миян власьтъясыд: гырысь чинаясыд гырысь орденъяс и ӧктӧны, да сэтшӧм кокниа, быттьӧ мир туй пӧлӧнысь уртшак вотӧны, а сьӧд удж мыркысьясыслы коляссӧ сетӧны, — шуис Веракӧд орччӧн пукалысь нывбаба. — Мӧдарӧ эськӧ колӧ вӧчны. Бумаг грамотаяссӧ сетны райкомса да райисполкомса гырысь чинаяслы, а сьӧд да сьӧкыд удж вӧчысьяслы — кӧрт медальяссӧ. Помнитанныд, тані райкомад первой секретаравліс шег судта пришлӧй мужичӧй, Крущёв дырйи на. Ме тай загсын нин сэк вӧлі уджала-а. Овсӧ вот вунӧді, куим воӧн кык орден босьтіс. Кутшӧмкӧ пятилетка бӧрын сетісны Трудӧвӧй Краснӧй Знамя орден, сэсся кык во мысти, ветымын арӧс тырис да — Ленин орден. Районным сы дырйи дзикӧдз кок йывсьыс усьліс, лесопунктъясад забастовкаяс мунісны. Помнитанныд?

— Вӧвлі, вӧвлі сэтшӧмтор, — кылісны гӧлӧсъяс, — но некӧн эз юӧртлыны.

Посёлокъясас сёян-юан пыдди вӧлі вайӧмаӧсь сӧмын вина да водка. Орсса начальник йывсьыс «Краснӧй знамя» газетын, медводдза лист бокас, весиг фельетон петліс. Сы бӧрти татысь удж вывсьыс морттӧ вештісны, а карын вӧлі сетӧмаӧсь ыджыдджык должность.

— Ленин орденсӧ босьтӧм бӧрын и чӧвтісны татчӧс райкомсьыс, вуджӧдӧмаӧсь вӧлі Совминӧ. Ӧні код тӧдас кӧн, оз тай кывсьыв-а, — водзӧ висьталіс загсын уджалысь. — А пи йывсьыс казьтывлӧны газетъясын, министрӧс вежысьӧн пиыс уджалӧ.

— Шордінса райкомад наградаясла и волывлӧны первой секретаръясыс, — эз лӧнь скӧралӧмысь Матвей Данилович. — Эсійӧ чангыль ныра секретарыс во-мӧд и уджаліс тан, наградитісны морттӧ Ленин орденӧн и усйысис карӧ, кутшӧмкӧ пӧ министерствоӧ. А Шордін район коньӧр кодь вӧлі, коньӧрӧн и коли.

— Локтан во Ленин чужан лунсянь сё во. Бара дасьтӧны списокъяс наградаяс вылӧ, — шуис Лаврентий Павлович. — Ме сёрнитла асланым парторгкӧд да рабочкомкӧд, мед тіянӧс, Матвей Данилович, тшӧтш жӧ пыртісны списокас кутшӧмкӧ кӧрт награда вылӧ. Ковмас кӧ, и райкомӧдз ветла. Ӧнія первой секретарыс, Ананий Тюпенькоыс, дельнӧй мужик. Менӧ сійӧ примитіс партияӧ и тӧдышта мортсӧ. Ачыс белорус, абу вылӧ пуксьысь, любӧй кадӧ сы дінӧ позьӧ веськавны.

— Кывлі, оз кулитны мортсӧ. Но тіян, коммунистъяслӧн, партбилетныд ставныдлӧн ӧткодь рӧма, ставныд кывнаныд стрӧитанныд коммунизм.

— Ме пыри партияад эг коммунизм стрӧитӧм ради, а сы ради, мед кыпӧдчыштны, — веськыда крапкис Лаврентий Павлович. — Партбилеттӧм морттӧ оз индыны весиг совхоз отделениеса веськӧдлысьӧн.

— Лаврень, вомтӧ эськӧ вурысӧнджык кутін, — ӧлӧдіс верӧссӧ Октябрина.

— Молодеч, Лаврентий Павлович, личемеритчытӧг шуин, — бухгалтер судзӧдчылӧмӧн топӧдліс кисӧ Гуляевлысь.

Вель дыр удитісны варовитны-вотчыны мунысьяс. Чӧв оліс сӧмын Вера. Бӧрӧ колис верст кызь, водзӧсӧ вӧлӧкыс вожалӧ. Кежисны веськыдвыв. Букыш сьӧд енэжыс кизьӧрмыштіс, сьӧкыд кымӧръясыс вешйисны бокӧ. Юра еджыд кымӧръясыс кыпӧдчисны нӧшта на вылӧджык. Ывлаыс мичаммис, тыдовтчис шонді. Пуксис бур поводдя, шонді-батюшко оз лэдз вошны вӧрын вотчысьясӧс. Медсьӧкыд воясас коми парма аслас тшак-вотӧсӧн коми мортӧс мездыліс тшыгла кулӧмысь. Вӧвлі и сідз, кор морт вошліс вӧрӧ туй ни пом и эз аддзывны весиг шойсӧ.

Вӧлӧксӧ вомӧналіс джуджыд мудӧд вылын паськыд ордым, войладорсянь лунвылӧ веськыда тыдалӧ верст куим. Ордымыс тырӧма том посни пуясӧн.

— Татчӧ и сувтам, — шуис Матвей Данилович. — Тайӧ ордымыс нюжалӧ сизим верст, заводитчӧ Колодаягсянь да мытшасьӧ Эжва берегӧ, кӧні коркӧ сулавліс мича посёлок Вадъюр.

Ставӧн чеччисны машинаысь, синтӧ гажӧдӧ тасянь ылӧдз тыдалысь ловъя мусерыс.

— Мыйла ковмыліс татшӧм джуджыд мудӧдыс? — юаліс Попвасев.

— Тайӧ ордым вылас вӧлі вольсалӧма векни коста кӧрт туй, «узкоколейкаӧн» шулісны. Вӧла вагонеткаясӧн кыскалісны вӧр. «Комилесыд» вайліс татчӧс леспромхозъясӧ мукӧд обласьтъясысь ён кока вӧвъяс, «комилес» вӧлӧн и шулісны. Сизимнан верст мудӧдсӧ лэптісны и рельсъяссӧ вольсалісны ки помысь да вӧвъясӧн. Кодъяс? Война бӧрад вайӧм власовецъяс да высланнӧйяс, а сідзжӧ колхозъяссьыд пышйӧм коми крестьяна. Колодаягас найӧ жӧ и пӧрӧдісны вӧрсӧ, сэні уджалісны тшӧтш и колхозник-сезонникъяс. Сэки эз нин вӧв кык барак, а быдса неыджыд посёлок вӧлі. Кыкнан посёлоксӧ бырӧдісны во дас сайын.

— Вӧлӧк кузяыс кӧ водзӧ мунны, кытчӧ воам? — юаліс Лаврентий Павлович.

— Верст кызь сайын Чом сикт. Но гожӧмнад сэтчӧ позьӧ воӧдчыны сӧмын танкӧн, и то он во — сиктыс ю мӧдарас. Кыдзи миян пӧльяслӧн пӧльясыс писькӧдлӧмаӧсь прӧсексӧ, сідз на и ӧні. Некод на, некутшӧм власьт кивыль эз керлы, мед бурмӧдыштны туйсӧ. Тӧвнад, кор весалӧны лымсьыс, ветлӧны машинаясыд. Чом сиктас ыджыд совхоз, кызвын грузсӧ нуӧны-вайӧны Эжва кузя.

Матвей Данилович шӧркодь тушаа, снажен, зэв визув да варов, дас квайт да дас куим арӧса нывкаяслӧн бать. Сійӧ бура тӧдіс татчӧс местаяссӧ. Армияын служба бӧрын пышйис колхозысь Вадъюр посёлокӧ. Вӧрпунктса начальникыс — вӧвлӧм фронтовик, офицер, сюрс ӧкмыссё комынӧд восянь партияса член Иван Каракчиев — мӧдӧдліс Матвейӧс велӧдчыны бухгалтеръяслӧн курсъяс вылӧ, и посёлокса кантораын уджаліс лесопунктсӧ бырӧдтӧдз. Вадъюр сулаліс Эжвалӧн джуджыд берегын, дыр кежлӧ думсьыс стрӧитліс тайӧ посёлоксӧ Иван Каракчиев. Сэні вӧліны лавка, столӧвӧй, школа, клуб, медпункт, детсад, кык ыджыд конюшня, кузнеча, почта, общежиттьӧ, вадорас ӧтувъя пывсян, лесопунктлӧн контора. Уна рабочӧй лэптіс ас олан керка, ӧшинь уланыс вӧчисны градъяс. Вӧр бердас вӧліны на и ичӧтик ӧшиня джынвыйӧ му керка-землянкаяс, кӧні овлісны нелямын квайтӧд воын татчӧ воысьяс. Сэні бӧрынджык видзлісны гортса пемӧсъясӧс — кӧзаяс да ыжъяс. Посёлокын Матвей аддзысис важ тӧдсакӧд, Дашакӧд, и лоисны гозъяӧн. Колхозысь Даша вермис пышйыны нелямын сизимӧд воын, кор Матвей вӧлі армияын и ӧта-мӧд йывсьыс нинӧм эз тӧдны.

Ягӧ пыртӧдз Матвей Данилович, киас ньӧрйысь топыда кыӧм кӧрзинаа, а мыш саяс важиник пестера, унатор на висьталіс. И медбур кывъясӧн казьтыліс Вадъюр посёлоксӧ, сэтысь начальник Иван Каракчиевӧс, кодлы вӧрпунктӧн веськӧдлігас вӧлі сы мында жӧ ар, мыйта и ӧні Матвей Даниловичлы. Босьтны кӧ комынӧд вояссянь, уна-уна посёлок нин бырис коми пармаысь. Шордін районын эмӧсь сэтшӧм посёлокъяс, кодъяс водзті помӧдз кисьтлӧм бӧрын дзик жӧ сійӧ местаас кыптісны коймӧдысь! Сюсь веськӧдлысьяс тадзтӧ оз вӧчны. Зато эз вӧв уджтӧмалӧм.

— Ӧта-мӧдсьыныд ылӧ эн разӧдчӧй, горзӧй ӧта-мӧдныдлы, и мудӧдсӧ энӧ вуджӧй, — вӧрӧ пыригӧн велӧдіс Матвей Данилович. — Тасянь верст сайын кымын воас кушин, сійӧ и эм Колодаяг местаыс. Шондіыс ӧні видзӧдӧ веськыд пельпомӧ, петіганым кутас видзӧдны миян синмӧ.

Со и воисны керасаинъяс. Кузьта ног и вомӧн ног, падвежӧн куйлӧны нитшкасьӧм керъяс, кодъяс кольлӧмаӧсь катище вылӧ петкӧдтӧг. Гӧгӧр пемыдгӧрдӧн ӧзйӧны пув розъяс. Йӧз разӧдчисны, босьтчисны кокйыны-вотны кисьмӧм вотӧссӧ, кодсюрӧ пидзӧсчанясьӧмӧн. Попвасев син увсьыс эз воштыв Вераӧс, найӧ орччӧн моз и копрасисны. Бокынджык пуяс костӧдыс тыдыштлӧны Лаврентий Павлович да Рина. Воттӧминад пувйыд розъя, китырнад шарӧдан. Морт ньылӧмӧн киськалӧма татчӧс ягъяссӧ, кытысь вӧрсӧ пӧрӧдісны комынӧд вояссянь. Важ керасъясыс нюжалӧны уна-уна верст кузя да уна-уна верст пасьта. Бокӧвӧй йӧзӧс вайтӧдз тані мырдӧн уджӧдлісны коми колхозникъясӧс, коми единоличникъясӧс, коми «кулакъясӧс». И став техникаыс вӧлі кык воропа пила, лучковка да вӧв. Мунан делянкаысь — веськалан тюрмаӧ, уджӧдлісны ӧд «вӧрӧ — сталинскӧй походӧ» пас улын. Сы пыдди, мед уджавны муяс да видзьяс вылын, фермаясын, колхозникъясӧс мӧдӧдлісны кер лэдзны во джын кежлӧ. План тырттӧмысь коммунистъясӧс вӧтлывлісны партияысь, веськӧдлысьясӧс чӧвтлісны удж вывсьыс. Колхозъяс эз удитны сувтны кок йылӧ, заводитісны киссьыны.

Медъёна сюравліс налы, кодъяс эз кӧсйыны пырны колхозӧ, кодъясӧс шулісны кулакъясӧн. Помнитӧ на багатыр кодь ён пӧльсӧ Матвей Данилович, сиктын сідзи и шулісны — Крепыд Емель. Гашкӧ, эз сӧмын ёнлуныс вӧсна, а сылӧн ставыс вӧлі крепыд — овмӧсыс, керка-картаыс, сурыс и табакыс, паськыд тошкыс и. Кыкнан писӧ да нывсӧ велӧдіс уджавны сизим-кӧкъямыс арӧссянь. И став семьяӧн уджавлісны синсьыныс би петмӧн. Сӧветъяслӧн власьт терпитны эз вермы кок йылас зумыда сулалысь Крепыд Емельӧс и мырддис ставсӧ — скӧтсӧ, му-видзсӧ, керкасӧ. Сюрс ӧкмыссё комын нёльӧд воын, тӧвнас, кор Крепыд Емельлы вӧлі нин сизимдас вит арӧс, райисполком шуис мӧдӧдны сійӧс да тшӧтш и квайтымын кык арӧса гӧтырсӧ лэдзны вӧр. Кулачитӧм гозъялы быд лунся нормаыс вӧлі кык пӧв унджык колхозникъяслы серти. Татшӧм «рабствоас» веськалісны сиктысь медзіль крестьянаыс. Сійӧ жӧ вося тулыснас, висьтӧг да норасьтӧг, Емель кувсяс. Кувсяс буретш сійӧ местаас, кодӧс важысянь шулісны Колодаягӧн и кӧні ӧні вотчисны. Гӧтырыскӧд пуксясны лолыштны, кутас гартыштны чигаркасӧ и кӧшельыс усьӧ кисьыс. Матвей внукыслы сэк вӧлі квайт арӧс. Колис сэксянь комын вит во, гашкӧ, татчӧс ягса вылын юра пуясыс помнитӧны на Емельлысь крепыд туша-мыгасӧ, крепыд гӧлӧссӧ. Батьыслӧн кулӧм бӧрын колхозӧ медводз пырас Данила, сэсся и мукӧд ныв-пиыс. Данила Емельянович усяс война вылын, а Матвейлӧн пӧчыс кувсяс квайтымынӧд воын кӧкъямысдас кӧкъямыс арӧсӧн.

Уна казьтылӧм чужтӧны Матвей Даниловичлысь татчӧс местаясыс, и, медводз, уськӧдӧны тӧд вылас челядьдырсӧ. Медсьӧкыд кадас, сюрс ӧкмыссё нелямын кыкӧд воын, кор фронт вывсянь батьсяньыс волісны на письмӧяс, Матвей ӧдва-ӧдва помаліс сизим класс, а сэсся пыр мырсис верстьӧяскӧд орччӧн, кытчӧ мӧдӧдліс колхоз. Со сійӧ кок сертиыс ыджыд тюниа, ыджыд пеля шапкаа, ыджыд купайкаа да ас кыӧм, водзалӧм ыджыд кепыся, киас кузь ньӧрнас ӧвтыштлӧ вӧвлань. Воськов-мӧд бӧрын сувтыштлӧ вӧлыс, паськӧдлӧ нырбордъяссӧ, кысь трубаысь моз пуркнитлӧ ру. Мудзӧма нин вӧлыс и бырӧма эбӧсыс Матвейлӧн, но колӧ тыртны лунся норма. Сюмалӧ кынӧмыс Матвейлӧн, сюмалӧ кынӧмыс вӧвлӧн. Но ни ӧтиыслӧн, ни мӧдыслӧн абу вомӧ сюянтор. Матвей кепысьяснас гумовтӧ лымсӧ, матыстӧ вӧв ныр-вомлань. Вӧв небыд льӧбъяснас инмӧдчылӧ томиник повозниклӧн чужӧмӧ, быттьӧ шуалӧ: пасибӧ тэн, Матвей, ньӧрнад он вачкав да; коркӧ атшалам да усям ныр выланым и некор нин ог кыпӧдчылӧй ни тэ, ни ме.

— Даша! Даша! — горӧдіс Матвей, мыйыськӧ быттьӧ повзис да. И вӧлі мыйысь повзьыны: водзынджык, пуяс костас быттьӧ тыдовтчыліс сьӧд гӧна, небыд льӧбъяса кыскасян вӧлыс. Быттьӧ весиг гӧрӧктыштӧм кыліс.

— Воштін али мый менӧ? Ме жӧ орччӧн! — вочавидзис гӧтырыс.

— Ме ӧшӧдла этійӧ пу вож вылас пестерӧс, ачым водзӧджык ветла, посёлок местасӧ видзӧдла, сэсся тэнӧ нуӧдла.

— Уна тай пувйыс, ме тані и кута вотчыны.

Некымын пу кост мысти и тыдовтчис кушиныс, посни кыдзьясӧн да кузь эжӧрӧн тырӧма. Эстӧні, шуйгаланьыс, сулавлісны колхозник-сезонникъяслӧн баракъясыс. Сылань и веськӧдчис Матвей Данилович. Сё дивӧ тай: сьӧд гӧна вӧлыд быттьӧ сэтчӧ нин гӧнитӧма. Матӧджык матыстчис и лӧньыштіс сьӧлӧм чеччӧмыс, вӧв пыдди тыдовтчис путкыльтчӧм ыджыд пу вужля. Кӧнкӧ тані жӧ лэбалӧ и пӧльыслӧн, Крепыд Емельлӧн, лолыс. Гашкӧ, эз вотчӧм ради и кыскы татчӧ Матвей Даниловичӧс, а сы ради, мед думсьыс аддзысьлыны челядьдырыскӧд; накӧд, кодъяс мырсьылісны тан ныр вылас усьтӧдз, но сідз эз и аддзывны шудаджык, кокни олӧмсӧ. Кӧнсюрӧ тыдалісны пач местаяс, кок улас туплясисны кирпич торпыригъяс, розя чайникъяс, потласьӧм чугунъяс, сапӧгшойяс, жугавтӧм сулеяяс. Бӧръя олысьыс муніс тась во дас сайын, и волывлісны татчӧ сӧмын вотчысьяс. Кывсьыліс кӧ, вошӧма пӧ вотчысь, волісны корсьны колодаягса вӧръясӧ. Вӧвлі и сідз, мый вошӧм мортлысь шойсӧ аддзылісны либӧ во, либӧ кык во мысти, либӧ некор эз аддзывны весиг лысьӧмсӧ. Ӧд вошан кӧ да сетчан асыввылӧ, вӧрыс сэн помтӧм-дортӧм.

Посёлок гӧгӧрсьыс вӧрсӧ эз пӧрӧдлыны. Со, эсыланьын, вӧвлі ордым, сы кузя йӧз мунлісны делянкаясӧ. Ордым веськыдладорас мылькъяс, кысь медводз заводитліс сывны лым. Матвей Даниловичлы тайӧ вывтасінъясыс уськӧдісны тӧд вылас нелямын нёльӧд вося водз тулыс. Лун сьӧмӧсъяснас ёна нин сыліс, но кыскасисны на пу додьясӧн. Ӧти рытӧ барак дорын Матвей паныдасис орчча бригадаса нывкӧд, Дашакӧд.

— Кымын арӧс тэн, Матьвей? — юаліс нылыд.

— Дас квайт.

— Ой, сэтшӧм нин тэ ыджыд! А мен сӧмын на кызь ӧти, а дӧва нин.

— Мыйла сэтшӧм водз петін мужик саяс?

— Тӧді кӧ, мый пансяс война, эг эськӧ пет. Майын гӧтрасим, а юльын колльӧді нин война вылӧ.

— Мужиксяньыд волӧ письмӧыс?

— Усис нелямын кыкӧдын.

— Менам бать кольӧм во усис. Да, тэ ачыд на нывка кодь, а дӧва нин. Ничево, выльӧс аддзан. Тэ сэтшӧм мичаник, ме кӧ вӧлі ыджыдджык, тэнӧ эськӧ некодлы эг сет.

— Эн и сет, Матьвей. Тэ и сідз нин ыджыд; ме тэныд со ныр йылӧдзыд сӧмын.

— Ме вед арлыднымӧс кута тӧд вылын.

— Кута виччысьны тэнсьыд арлыд содӧмтӧ, сӧмын эн сет менӧ некодлы. А? Ме важӧн нин кӧсйи тэкӧд сёрнитыштны, и со, паныдасим. Али эм нин тэнад кодкӧ? Окасьлін эн на кодкӧдкӧ?

— Окасьлі «Ноченькакӧд».

— Кутшӧм «Ноченькакӧд»? Миян баракын абу татшӧм нима бабаыс.

— Аслам кыскасян кӧбылакӧд.

— Ветлам эсылань, мича места сэні эм.

— Ветлам.

Мыльк бокшаса пу дінъясыс тожӧ нин лымтӧмӧсь, позьӧ весиг пукалыштны.

— Кӧсъян, велӧда окасьнытӧ, — шуӧ Даша, — тась миянӧс некод оз аддзы.

— Велӧд.

— Топӧд нӧсь менӧ.

Кыз пожӧм бердӧ мыджсьыштӧмӧн ныв велӧдіс Матвейӧс окасьны. И сэтшӧма велаліс зонмыд, мый кутӧдсӧ водзджык воштіс Даша.

— Матьвей, тэ ыджыд нин, вай ёнджыка топӧдчылам.

— Вай, топӧдчылам.

Водзӧсӧ ставыс артмис велӧдтӧг. Ныла-зонма сывйыштісны ӧта-мӧднысӧ и эз вӧв окота торйӧдчыны.

— Тайӧ здуксяньыс тэ лоин мужичӧйӧн, — дӧвӧля шуис Даша.

— Казяла кӧ мӧд мужиккӧд кутчысьлӧм, юртӧ керышта! — повзьӧдчана ӧлӧдіс Матвей.

Матвей Данилович ӧні сулаліс сійӧ мыльк бокшаас, кӧні кызь вит во сайын Даша вӧчис сійӧс мужичӧйӧн. Пувнас и ставнас — мунас и вайӧдлас татчӧ гӧтырсӧ! Помнитӧ-ӧ ставсӧ тайӧс? Гӧтырыс вотіс мӧд кӧрзина нин, воддзасӧ кисьтӧма пестерас. Гыалӧ вӧрыс пожӧм сир дукӧн да чӧд кӧрӧн, коддзӧдӧ мортӧс.

— Тэ пыр на куш кӧрзинанад шлынъялан? — дивитыштіс верӧссӧ Даша.

— Лок, ме тэнӧ нула ӧтилаӧ экскурсияӧн. Пестертӧ ог и босьтӧй, бӧрсӧ таті жӧ кутам петны.

Кылісны ӧта-мӧдлы горӧдлӧмъяс. Гӧлӧсныс серти тӧдчис, унджыкӧныс машина дорсьыс ылӧсӧ абу и мунӧмаӧсь.

— Помнитан тайӧ местаяссӧ? — юалӧ Матвей.

— Тӧдса и мустӧм местаяс, — вочавидзӧ гӧтырыс. — Став тужа-нужаыс тан муніс ме вывті.

— Со, тані сулавлісны миян баракъясным. Лок, водзӧджык муныштам. Со, миян мича да муса мылькъясным, дзик на сэкся кодьӧсь. Кызь вит во коли сэксянь, кор тэа-меа тайӧ мыльк бокшаас медводдзаысь окасьлім... Юбилей тэа-меалӧн...

— Кызь вит во нин? А мен кажитчӧ, быттьӧ тӧрыт на и вӧлі.

— Кызь вит во сайын, кор мен сӧмын на вӧлі дас квайт арӧс, тэ менӧ вӧчин мужичӧйӧн.

— Пасибӧ тэн, Матьвей, тэ менӧ нинӧмысь и некор эн кӧритлы да. Ме тэнӧ, Матьвей, аттӧ ёна радейта; и мед тэ дінӧ менам муслунӧй лоӧ тэнад олӧмын меддона медальнас. Кӧрт медальыд мортыдлысь морӧссӧ некор оз шонты — ни ловъя дырйиыс, ни кулӧм бӧрас. Мортыдлысь морӧссӧ шонтӧ сӧмын сылӧн сӧвесьтыс. А сӧвесьта йӧзыс кутіс кольны пыр этшаджык.

— И ме тэнӧ радейта. Мед петкӧдлыны ассьым радейтӧмӧс, сы вӧсна и кори татчӧ. — Матвей меліа тапкӧдыштіс гӧтырсӧ, сэсся шӧпкӧдіс: — Сэкся моз менам гӧгӧр зэлаліс. Сэки мен вӧлі нин дас квайт, а ӧні мен сӧмын на нелямын ӧти.

— Ладнӧ, казьтыштам нӧсь сійӧс, мый вӧлі кызь вит во сайын. Сійӧ вояссьыс ӧти бур казьтылӧм и колис — миян окасьӧмным.

И сывйыштісны ӧта-мӧднысӧ, и эз вӧв окота торйӧдчыны.

— Матве-е-й!

— Да-а-ша!

— Лав-рен-тий!

— Вера!

— Ӧ-льӧк-сан!

— Ри-на-а! — кылісны вотчысьяслӧн гӧлӧсъяс. Йӧлӧгаыс разаліс вӧр пасьтаыс.

Машинаын гортлань мунігӧн Даша нёрыньтіс юрсӧ верӧсыслӧн пельпом вылӧ и корсюрӧ нюмъёвтліс. И сӧмын Матвейыс тӧдіс, мыйла нюмъяліс ӧні гӧтырыслӧн сьӧлӧмыс.

20

Вӧлі Пӧкрӧв лун, воторник. Прокӧ Лидалӧн да Ася Платоновналӧн корӧм серти Сергей Ӧльӧксан да Яшӧ Вера гижсисны. Локтан субӧтанас Конюхов Митрейлӧн керкаын вӧлі гажа свадьба — гудӧкасьӧмӧн, сьылӧмӧн, йӧктӧмӧн, «горько!» горзӧмӧн да жӧника-невесталӧн окасьӧмӧн. Волісны гаж вылӧ матыса и ыліса рӧдняыс, уджвывса ёртъясныс, тӧдсаяс да суседъяс — пырисны-петісны унаӧн. Меддона гӧсьтъясысь ӧтиӧн вӧлі Валера Попов. Гӧтырыс, Альбина Мефодьевна, локны эз вермы, нёрпалӧ пӧ арӧсӧн-джынйӧна кагаыс, Гераыс, и сыкӧд пукалӧ гортас. Збыль помкаыс вермис лоны и мӧдтор. Воліс и Валерийлӧн мамыс, Ёгор Паладь, вайӧдліс тшӧтш и внучкасӧ, Викторияӧс, кодлы вит арӧс нин.

Свадьбаӧн «веськӧдліс», мӧд ног кӧ, тамадааліс сёрнитны-шмонитны кужысь Лаврентий Павлович. Некымын орччӧдӧм пызан сайын пукалысьяс эз сӧмын юны да варовитны, но и мичаа сьылісны коми да роч сьыланкывъяс, а босьталісны Ася да Даша, отсалісны налы верӧсъясныс — Макар Толь да Матвей Данилович. Гӧсьтъясӧс сёян-юанӧн могмӧдіс Прокӧ Лида. Свӧякыс, Плешев Митрей, ӧтарӧ панӧ сёрни политика йылысь, но верӧсыс, Конюхов Митрей, ланьтӧдӧ Плешевӧс, шуӧ: Брежнев дырся мозыд бура пӧ некор на эг овлӧй, мед пӧ дыр на веськӧдлас Леонид Ильичыс. Имитас кывйыс Конюк Митьлӧн, дыр кутас веськӧдлыны Брежнев ёртыд.

И сідз, рӧднитчисны Прокӧ Лидалӧн да Ася Платоновналӧн семьяяс. Пансис кызь ӧкмыс арӧса учитель Александр Сергеевичлӧн да кызь ӧти арӧса медичка Вера Яковлевналӧн ӧтувъя олӧм. Локтан вося июль помын Вера чужтіс пиӧс, сетісны Василий ним; кык во мысти сьӧкыда чужтіс, кынӧмӧдыс перйӧмӧн, нывкаӧс, шуисны Агнияӧн. Дзолядырйиыс ыдждӧдлісны Агашаӧн, кӧть и ёнджыка лӧсяліс тадзи ыдждӧдлӧмыс Агафьялы. Таӧн Вералӧн кага вайӧмыс помасис.

Олӧмыс муніс водзӧ. Коммунистическӧй партия веськӧдлӧм улын сӧветскӧй йӧз водзӧ стрӧитісны коммунизм. Шордін районӧ отсасьны кутісны волывлыны студентъяслӧн стрӧительнӧй отрядъяс. Найӧ дзоньталісны важ стрӧйбаяс, кыпӧдісны выльясӧс. Районын вежласис власьт. Райкомса первой секретар Ананий Тюпенько эновтіс Шордінӧс морӧсас Трудӧвӧй Гӧрд Знамя орденӧн, муніс карӧ, босьтӧмаӧсь министерствоӧ. Буретш Тюпенько дырйи беспартийнӧй Матвей Даниловичлы вичмис медводдза кӧрт медаль. Ленин чужан лунсянь сё во тыригкежлӧ бухгалтерлы сетісны юбилейнӧй медаль, шусис сійӧ — «За доблестный труд. В ознаменование 100-летия со дня рождения В.И.Ленина». Шордін районын татшӧм наградасӧ сетісны кык сюрс сайӧ мортлы! Матвей Данилович эз и ӧшӧдлы морӧсас медальсӧ, гӧтырсьыс гусьӧн донӧдліс и вӧчис кыснан пань. Рытгорувъяснас Эжваын кыснасигӧн сэтчӧ кутчысьліс вель гырысь сир.

Квайтымынӧд вояс помсянь олӧм серыс мыйкӧ мында бурмыштіс, кокняммыштіс олӧмыс сиктъясын. Пыр унджык кыптісны производственнӧй да общественнӧй стрӧйбаяс, медводдза кирпич керкаяс, ас оланінъяс. Йӧзлӧн лои позянлун ньӧбны мичаджык новлан кӧлуй да гортса эмбур. Эжва вывті шлывъялісны эз нин пелысӧн сынӧмӧн, а жуньялісны мотора пыжаяс. Лоис сьӧмтор, но лавкаясын эз тырмы колана тӧвар. Йӧз эз вермыны ньӧбны мотоциклъяс, вурсян да песласян машинаяс, холодильникъяс, ковёръяс. Ӧчередьын сулалысьяс виччысьлісны коланаторсӧ воясӧн. Районын медуна нажӧвитісны вӧр лэдзысьяс, медбура уджалысьясӧс сувтӧдлісны автомашина ньӧбӧм вылӧ ӧчередьӧ. Сьӧкыдлунъяс вылӧ видзӧдтӧг, йӧзлӧн кыпаліс лолыс. Том войтыр, школа помалысьяс, кутісны кольччыны чужан сиктас. Сизимдас квайтӧд — сизимдас кӧкъямысӧд воясӧ Шордін районӧ кольччис кӧкъямыссё ныв-зон. Найӧ места вылын, медсясӧ Расъёль посёлокса профтехучилищеын, босьтісны рабочӧй профессияяс. Шордін котыртӧмсянь 340 во мысти медводдзаысь асфальтируйтісны сиктса уличаяс, босьтчисны шыльӧдны сиктъяс костысь вӧлӧкъяс. Сизимдас ӧкмысӧд во помын шордінсаяс медводдзаысь видзӧдісны телевидениелысь первой программа. Сюрс ӧкмыссё кӧкъямысдасӧд во пуксьӧм выль телевизор пыр видзӧдіс и Александр Сергеевич Попвасевлӧн семьяыс.

...Кулӧны пӧль-пӧчьяс, пӧрысьмӧны бать-мам, быдмӧны ныв-пиян, чужӧны выль олысьяс. Войвылын быдтысьӧм бӧрын, сьӧлӧм вӧрзьӧдана прӧщайтчан сьыланкывъяс ливкйӧдлігтыр, шоныдінӧ лэбисны юсьяс да дзодзӧгъяс. Сэзь войясӧ аслас мичлунӧн вечмасьӧ Утка туй. Быдлаын аслыспӧлӧс олӧм — и му вылын, и енэжын. Календар вылын 1981 вося октябр 31 лун, субӧта. Буретш кызь во сайын тайӧ лунас КПСС кызь кыкӧд съезд вылын дас миллион коммунист нимсянь Никита Хрущёв юӧртіс: кызь во мысти пӧ Сӧветскӧй Союзын лоӧ коммунизм! И со, воис сійӧ луныс, но партиялӧн Центральнӧй Комитет чӧв оліс. Коммунизмлӧн кыаыс петкӧдчывтӧг и бердіс сьӧд кымӧр сайӧ. Нӧшта во мысти муніс мӧдар югыдӧ вернӧй ленинеч, Генсек Леонид Ильич Брежнев.

Тӧдчанаджык вежсьӧмъясыс, кодъяс вӧліны сійӧ кадас Шордінын, мунісны сэк, кор партия райкомӧн медводдзаысь веськӧдліс ас районса крестьянинлӧн пи, коми мужик Михаил Игнатов. Шӧр тушаа, косньӧдіник, визув синъяса да нюмыд бана, районса медыджыд чина коммунист бура тӧдіс землякъясыслысь тӧжд-могъяссӧ. Пӧжалуй, Михаил Константинович вӧлі медводдза первой секретарӧн, коді сьӧлӧмсяньыс тӧждысьліс коми национальнӧй культура, коми кыв да литература сӧвмӧдӧм вӧсна.

Унатор на эз удит вӧчны ас районас Михаил Константинович Игнатов: Коммунистическӧй партия вальдытӧдз вит воӧн водзджык сійӧс вуджӧдісны партия обкомӧ, дерт жӧ, морӧсас заслужитӧм наградаясӧн. Игнатов колис чужан районас ас йывсьыс бур казьтылӧмъяс. Буретш сы дырйи партияӧ пырис Альбина Мефодьевна и лоис ветеринарнӧй станцияса главврачӧн да начальникӧн.

Но эз ставыс шаня-бура мун Альбина Мефодьевналӧн семьякост олӧмас. Верӧсыс виччысис пиӧс, но Альбина пыр кольліс тыртӧм кынӧма. Кӧкъямысдасӧд воын тулыснас, кор кагаыслы, Гералы, вӧлі нин дас кык арӧс, Валерий босьтіс кык вежонся отпуск и лэччыліс Сыктывкарӧ. Збыль помкасӧ эз висьтав ни мамыслы, ни гӧтырыслы. А помкаыс вӧлі петкӧдчывны карса врачьяслы и сдайтны анализ — мыйла та мында во нин оз сьӧкты гӧтырыс? Мед эз йӧзась, райбольничаысь некутшӧм бумагаяс эз кор, сьӧрас босьтіс сӧмын пашпортсӧ. Петан туйыс ӧти: пыравны минздравӧ и аддзӧдчывны землякыскӧд — министрӧс медводдза вежысь Александр Дмитриевич Тюрнинкӧд. Дас во нин сійӧ Сыктывкарын, аръяснас волывлӧ ас районас. Валерий Попов бура тӧдса Тюрнинкӧд, «козликӧн» нулывлӧ вотчыны.

Кӧть и ыджыд начальник, Александр Дмитриевич важкодьыс зэв прӧстӧй, абу тшапмӧма, бура примитіс земляксӧ, сёрнитісны комиӧн. Министрӧс вежысь юасис Шордінын олӧм-вылӧм йылысь, сэсся и Валерий висьталіс ассьыс могсӧ. Тюрнин кодлыкӧ звӧнитліс телефон пыр, гижис записка, тайӧн пӧ и мунан сэтчӧтӧ и сэкитӧ. Правда, Александр Дмитриевич шуис, татшӧм анализтӧ пӧ вӧчӧны и Шордінса больничаын. Но мӧдыс вочавидзис, ог пӧ кӧсйы, мед кодкӧ та йылысь тӧдіс.

Ставыс, вӧлӧмкӧ, вӧчсьӧ зэв ӧдйӧ. Колана процедураяс бӧрын Поповӧс чукӧстіс олӧма лаборантка, мыччис неыджыд бумага, шуис:

— Валерий Константинович, анализыд абу нимкодьӧдана. Батьӧн ті эн вермӧй и он вермӧй лоны.

— Менам жӧ быдмӧны кык ныв, — чепӧсйис вомсьыс шӧйӧвошӧм Поповлӧн.

— Вот и бур, налы и лоӧй бать пыдди. Татшӧм семьяыд ок уна...

Эз аддзы инсӧ Валерий, каитчис карӧ локтӧмысь. Юрас жуисны быдсяма лёк мӧвпъясыс. Ньӧбис сулея водка и сӧліс катысь «Ракета» вылӧ. Вот воас гортас и сьӧлыштас гӧтырыслы чужӧмас! Корас висьтавны, кодсянь чужтіс нывкаяссӧ. Кыдзи нӧ кодсянь, кор кыкнанныс Валерьевнаяс, кыкнанныс радейтӧны папсӧ, Валерийӧс, и ачыс радейтӧ нывкаяссӧ. Быдторсӧ думайтіс, сулея вомсьыс водкасӧ шочиника ньылаліг. Эз казявлы Валерий гӧтырыслысь друг видзӧмсӧ, дай йӧзсянь эз кывлы. Пыр олісны мирӧн-сӧветӧн, и со: Валерий Константинович пӧ, эн вермы и он вермы лоны батьӧн. А коді эськӧ вӧчис Викторияӧс да Гераӧс? Оз, оз эскы анализлы, ассяньыс нывъясыс да и ставыс! Тьпу! Бесъясыс ӧмӧй тойлісны лэччыны карас? Сэк на, кор велӧдчисны школаын да найӧ — Валера Попов, Ӧльӧксан Попвасев, Альбина Огнёва да Зина Шаньгина — ӧтлаын колльӧдчылісны, кодзувъяс йылысь легендаяс висьталігӧн Попвасев шуліс: быд мортлӧн олӧмын пӧ эм аслас Утка туй. Тыдалӧ, тайӧ збыль. Вот татшӧм Утка туй кузя мунӧ олӧмыс Валерий Поповлӧн и аскӧдыс нинӧм нин вӧчны оз вермы. Воис гортас, аддзис мойдын кодь мича гӧтырсӧ, и воши став скӧралӧмыс, здукӧн косьмис вомыс и сьӧлыштны лои нинӧмӧн. Оз, некор оз сьӧлышт радейтана нывбабалӧн чужӧмӧ. Со кутшӧм лӧсьыд невестаяс быдмӧны Поповъяслӧн семьяын. Вика кӧсйӧ лоны школаын велӧдысьӧн, а Гералӧн думъясыс вежласьӧны на.

Анализа бумагасӧ Валерий кусыньтіс нёль пельӧ и дзебис чоботан пыдӧсӧ. Карӧ лэччылӧм йывсьыс висьтасис скупа, дай нинӧм вӧлі висьтавнысӧ. Рынок вылысь ньӧбӧм гӧстинечьяссӧ лэптіс пызан вылӧ, и ачыс корис Альбиналысь пӧсь шыд. Лӧньӧдӧ асьсӧ Валерий, казяліс да, чуньясыс тіралыштӧны. Нуръясис и петіс лэбулӧ, кӧні куйлісны поткӧдлытӧм пес чуркаяс. Босьтіс кузь пуа сьӧкыд колунсӧ и босьтчис колскӧдны топыд кыдз чуркаяссӧ. Поткӧдчигчӧжыс мучитісны думъяс, висьтавны-ӧ гӧтырыслы лаборанткаӧн шуӧм кывъяссӧ? Висьталас кӧ став збыльсӧ, помӧдз торксяс семьякост олӧмныс дай сиктын паськалас быд пӧлӧс сёрниыс. Колӧ ставсӧ кольны сідз, кыдз вӧлі и водзті.

Войнас, кор водісны ӧти вольпасьӧ, Валерийлӧн вежӧглуныс бара ыпнитіс бипурйын кос чаг моз. Нелямын арӧса мортыдлӧн мужик выныс племеннӧй ужлӧн мында на и кыдзи оз вермы вӧчны кага?! Гозъя узьлісны посводзсяньыс пыран кывтыд жыръяс, а мамыс внучкаясыскӧд — катыдладорас.

— Валера, мый нӧ тэкӧд? Меліджыка... Ме абу робот!.. — тайкӧ эз горӧд Альбина ярмӧм верӧс вылас.

Мӧдыс чӧв оліс.

Аскинас Альбина полӧмпырысь виччысис войсӧ. Татшӧм дивӧыс, кор таметь ярмыліс верӧсыс, эз на вӧвлы. И бара:

— Валера, мый нӧ тэкӧд? Карад дурмӧм висьӧм али мый кӧвъялін?.. Тадзи кӧ кутан тешитчыны, босьта нывъясӧс и вуджа бать-мам ордӧ...

— Прӧстит... Ачым ог тӧд, мый лоис мекӧд. Мунан кӧ, ме дыр олысь ог ло. А колӧ быдтыны-велӧдны нывъяснымӧс. На ради колӧ овны.

И олісны.

Тэрыб Борганшор моз котӧртӧны вояс. Унаысь нин вежӧдліс да мичӧдчыліс чӧскыд дука еджыд дзоридзӧн Конюхов Митрей керка ӧшинювса пашкыр льӧм пуыс. Эз этшаысь кавшасьлыны сылӧн паськыд вожъяс вылӧ Александр Сергеевичлӧн да Вера Яковлевналӧн вильыш ныв-пиныс, Вася да Агаша. Кыкнанныс помалісны ыджыд выль школаын дас ӧти класс — водзджык Василий, кык во мысти и чойыс. Василий Попвасев водзӧ велӧдчыны муніс Ленинградӧ, Агния Попвасева — Сыктывкарса пединститутӧ. Тайӧ жӧ институтсӧ помалӧм бӧрын чужан сиктса школаын некымын во нин велӧдӧ Виктория Валерьевна Попова. Сыктывкарса государственнӧй университет помавліс Гера Валерьевна.

Альбина Огнёвалы коркӧя кӧсйысьӧмсӧ збыльмӧдіс литовеч Альгис Соснаускас. Ӧкмысдас сизимӧд вося августын сійӧ воліс Шордінӧ, аддзысьліс накӧд, кодъяскӧд ӧтлаын велӧдчыліс. Веж юрсиыс дзормӧма, абу на вунӧдӧма коми кыв, кӧть и Шордінысь мунӧмсянь колис нелямын во. Помавлӧма корабльяс стрӧитан институт, уджавлӧма инженерӧн, ӧні сы киын Клайпедаса ыджыд судоверф. Мамыс во-мӧд сайын кувсьӧма, быдмӧны внукъяс. Альгис ни ӧти оз жалит Сӧветскӧй Союзлысь киссьӧмсӧ. Альбина Попова вӧлі нин дӧваӧн и нуӧдліс Литваса гӧсьтӧс гортас чаюйтны. Альгис и шуис сэк:

— Помнитан, ме корлі тэнӧ Литваӧ, гӧтрасям, мися, и лоан Литваас менам медмича гӧтырӧн. Жаль, эз ло сідз. Тэ эськӧ олін ӧні Вильнюсын, Нярис юбокса кык судта ыджыд каменнӧй особнякын королева моз.

— Ой, Альгис, Альгис, быд мортлӧн аслас судьба... А керканытӧ бӧр сетісны тіянлы?

— Сетісны. Кодъяслысь мырддявліс Сӧветскӧй власьтыд, бӧр сетісны законнӧй кӧзяинъяслы. Слабог, ӧні олам асшӧръя государствоын; слабог, мынім Москва кабырысь.

— Сідзнад, гӧтырыд олӧ королева моз? — эз кӧсйы да, век жӧ шуис Альбина.

— Оз. Сійӧ учёнӧй-биолог, велӧдӧ Вильнюсса университетын. Ме вот локті Шордінӧ, а сійӧ лэбис биологъяслӧн симпозиум вылӧ Америкаӧ.

— Ыджыд страна киссьӧм бӧрын Литваын йӧзыс кутісны овны бурджыка?

— Ме эськӧ шуи тадз: свободнӧя; и Россияын серти, пӧжалуй, бурджыка. Литва ичӧтик государство, кӧні олысьыс этшаджык Ленинградын серти. Литва нэм джын вӧлі ССР Союзын, тайӧ каднас миян республикаӧ овмӧдчисны уна роч семья, но кӧреннӧй йӧз эз рочмыны, найӧ эз вунӧдны ассьыныс чужан кыв, пыдди пуктӧны европейскӧй культура. Ме кык лун олі Сыктывкарын и эг кывлы коми кыв, пыри шордінса магазинӧ — и тані сёрнитӧны рочӧн. Оз пӧ велӧдны коми кыв и школаясын.

— Велӧдӧны вежоннас ӧти либӧ кык урок, но оз быд школаын, — стӧчмӧдіс Альбина. — Тэ прав, Альгис. Бырӧ коми кывным.

— Мыжаӧсь тіян веськӧдлысьясныд, найӧ мустӧмтӧны коми кывсӧ. Литваын мӧдарӧ: миян депутатъяс да правительство примитӧны сэтшӧм решениеяс, мед странаса быд олысь тӧдіс литовскӧй кыв. Кыв тӧдтӧм морт оз вермы лоны Литваса гражданинӧн.

Альбина колльӧдіс Альгисӧс гостиницаӧдз. Гӧсьткӧд вӧляникысь восьлалісны сиктса медкузь шӧр туй кузя, шусис Центральнӧй уличаӧн. Нелямын во саяд сійӧ вӧлі медмичаӧн, мир туй пӧлӧныс сулалісны сэк уна ӧшиня медгырысь керкаясыс. Ӧні тайӧ уличаыс быттьӧ куньӧма синъяссӧ — сьӧдасьӧм, муӧ сунмунӧм пӧрысьмӧм короминаяс пемдӧдӧны ывла югыдсӧ. Эжва берегын пыр на сулалӧ сійӧ школаыс, кӧні велӧдчыліс Соснаускас. Ӧні сэн кутшӧмкӧ кантора. А вот кӧні овлісны, керкаыс абу нин, кувсис и кӧзяйкаыс. Миллионер Соснаускас ӧні жалитіс, эз вермы аттьӧавны шань коми кӧзяйкасӧ да. Абу и сійӧ кык судта кантораыс, кӧні пелькӧдчысьӧн уджавліс мамыс. Бука плешка ӧш моз зымвидзӧ пӧвйӧн накесалӧм ӧшиня, уна шог тӧдлысь вичко. Сы весьтті кежисны выліс уличалань. Шуйгавылас сё да унджык арӧса ас олан керкаяс. Водзынджык вӧвлӧм парткабинет, столӧвӧй, универмаг — ставыс кажитчис Альгислы ляпкалӧмаӧн, истӧг кӧрӧб судтаӧн. Со тай, нелямын воӧн кыптӧма сӧмын нёль-ӧ-вит кирпич стрӧйба, но, культура керкаысь ӧтдор, мукӧдыс абу синмӧ шыбитчанаӧсь.

— Ме вӧвлі уна странаын, но Россияын кодь киссьӧм сиктъястӧ сэсся некысь эг аддзыв, — Альгис сёрнитіс рочӧн, сӧмын кутшӧмсюрӧ кывъяс шуліс комиӧн.

— Шордіныд эськӧ ничево на, а эмӧсь сикт-посёлокъяс, кӧні и збыльысь ставыс киссьӧма, йӧзыс уджтӧмалӧны, юсисны. Мужичӧйяс кулӧны томӧн, оз овны пенсияӧдз.

— Тӧрыт та йылысь ми дыр сёрнитім районса юралысьыдкӧд. Вӧлӧмкӧ, мортыс чужлӧма сійӧ посёлокас, кӧні коркӧ ми овлім, кӧні и кувсис бать. Аски сыкӧд и лэчча ме Сыктывкарӧдз, вевъялам унатор йылысь на сёрнитны.

Гостиница дорын Альбина да Альгис прӧщайтчисны.

Нэм вежсьытӧдз на эновтісны таладор югыдсӧ Прокӧ Лида да Конюхов Митрей, Плешев Митрей да Прокӧ Пекла, друг сувтіс сьӧлӧмыс Макар Тольлӧн. Дыр олысь на эськӧ вӧлі Валерий Попов, но сійӧ юсис, сідз эз и висьтав гӧтырыслы юсян помкасӧ. Валерий код юрӧн кынмаліс 1996 вося январын. Во мысти гӧтырсӧ, кодлы эз на вӧв и ветымын арӧс, медбӧръя туйӧ колльӧдіс Александр Сергеевич. Вера Яковлевна кувсис вир висьӧмӧн. Попвасев дыр эз вермы миритчыны, мый татшӧм томӧн кувсис муса Верукыс. Александр Сергеевичлы юрас волывлӧ мӧвп: тадзисӧ, надейнӧ, вӧчис енъяслӧн царица Гера. Альбина Мефодьевнакӧд том дырйиыс мусукасьӧмысь Валера Попов мынтіс другыслы водзӧс — ас бӧрсяыс нуӧдіс мӧдар югыдӧ сылысь гӧтырсӧ. Аслас крӧватьысь Александр Сергеевич дыр эз идрав гӧн юрлӧссӧ, мый вылын узьліс Вераыс; эз идрав сэтчӧдз, кытчӧдз юрлӧсыс ӧвтіс муса Верукыслӧн юрси дукӧн.

КОЙМӦД ЮКӦН

1

Шондіыс нёрис рытланьӧ, но дыр на кутас югзьӧдны да шонтыны енвевтувса вӧр-васӧ. Лун югыдыс кӧть и дженьдаммӧ, синнад казявны сійӧс сьӧкыд на, кыдзи и сьӧкыд казявны аслад арлыдлысь содӧмсӧ. Эжва кыр йылын ойбыралӧм бӧрын Александр Сергеевич лэптавліс ботанъяссӧ, вӧйталіс выль местаӧ. Пысасьӧма чериыс этша, тыдалӧ, дзебсьӧмаӧсь сэтчӧ, кӧні джуджыдджык. Некымын лун нин пӧжӧ шондіыс, тыыс дэбыд кунва кодь, веркӧсыс уна рӧмӧн пӧртмасьӧ, быттьӧ сылӧны сэні шонді югӧръясыс. Асыввывсянь босьтчыліс кыпӧдчыны сьӧд кымӧр, кывліс весиг гымыштӧм, но муніс бокиті. Оз кыскы Александр Сергеевичӧс гортас пуста керкаыс, кӧні быд пельӧс казьтылӧ Вера йывсьыс. Кӧть кыдз, но пӧрнӧй мужичӧйыдлӧн бабатӧм олӧмыд зэр ва кодь дуб. Стӧча шулӧмаӧсь важ йӧзыд: оз пӧ арлыдыс, а олӧмыс пӧрысьтӧ морттӧ. Во куим коли гӧтыр кувсьӧмсяньыс; выль бабаӧс кӧ аддзас, некод нин сійӧс таысь оз дивит. Майбыр, оз тай ков нопъясьӧмӧн ылӧ мунны корсьны нывбабатӧ, и Шордінын сійӧ бурыд тырмымӧн. Быттьӧ эз и куслы войнаыс: сы мында нин том дӧваыс, сыметь уна кувсьӧ юӧмысла мужикуловыс, вина помысь мунӧны мӧдар югыдӧ и нывбабаяс. Сикт-грездъяс гӧльмӧны жӧника-невестаясӧн, удж абутӧмла том йӧз эновтӧны чужан познысӧ. Челядь абутӧмла бырӧны ичӧт классъяса школаяс. Школатӧм грездъяслӧн абу аскиа луныс. Шуштӧм серпас сувтӧ Александр Сергеевичлӧн син водзӧ вӧр керкадорса дӧла бипур дорын. А бипурйын кос увъясыс гораа трачкӧдчисны, быттьӧ кодкӧ вылӧ ёся ёрччисны.

Дась локтӧмӧн вой кыктӧ тан узяс на, сыысь дырджыксӧ оз тырмы няньыс ни табакыс. Сэсся лэччылас карӧ пиыс ордӧ, пӧпуттьӧ кежалас видлыны и ныв семьясӧ. Важӧнсянь мӧвпалӧ ветлыны Укваӧ, видзӧдлыны сійӧ местаяссӧ, кӧні овліс да велӧдліс, кӧні колисны бурлачитан кыпыд воясыс. Но бӧръя лоӧмтор бӧрас майшасьны кутіс: сулалӧ-ӧ ветлыны Укваӧдзыс?

Лун-мӧд сайын тайӧ вӧлі, Александр Сергеевич воліс видлыны тьӧщасӧ — Асяӧс, коді оліс Надя нылыс ордын. Надежда Яковлевна уджаліс шӧр больничаын челядьӧс бурдӧдысь врачӧн. Сылӧн семейнӧй олӧмыс пансьыліс зэв лӧсьыда. Институт помалӧм бӧрын локтіс Шордінӧ, тӧдмасис ас кодьыс арлыда том морткӧд — прокуратураса следователькӧд, сэсся регыд и гӧтрасисны. Верӧссӧ шуисны Станиславӧн. Сійӧ кадас унаӧн кыпӧдісны ас олан керкаяс, том семьяяс котыртісны асшӧр олӧм. Надялӧн чужис пи Олег, овмӧдчисны выль керкаӧ, олісны тыр, судзсяна олӧм. Чойяс волысисны ӧта-мӧд ордас, Сергей Ӧльӧксан да Станислав йӧз син сайын ӧта-мӧднысӧ шулісны свӧякъясӧн — двӧйни чойяслӧн ӧд верӧсъяс.

Станислав радейтліс вӧравны, отпусксӧ босьтліс сёр арӧ, и жалитліс, оз тшуклы ӧтлаын отпускавны Ӧльӧксан свӧякыскӧд да. Сэтшӧм уджыс учительыдлӧн — шойччӧ гожӧмнас. Сизимдас квайтӧд воын, кор Олеглы вӧлі ар куим, батьсӧ корис гӧститны леткаса другыс, кодкӧд ӧтлаын велӧдчисны институтын. Сэні и суис ускӧттьӧыс. Ёртыскӧд мунасны вӧравны, и бӧрсӧ гортаныс оз локны. Корсиганыс сиктсаяс аддзасны шуштӧм серпас: сотчӧм вӧр керка и кык морт ёкмыль. Кыдзи-мый тайӧ лоис, мыйсянь ыпнитіс биыс — коли тӧдтӧм. Ӧтияс шулісны, быттьӧкӧ пӧ кодкӧ ӧзтӧма керкасӧ нарошнӧ, лӧг кутӧмла; мӧдъяс — вермисны пӧ юны и ыпнитіс кусӧдтӧм чигаркасянь. Надежда Яковлевна эз и петав сэсся верӧс сайӧ. Мыйла? Та йылысь, пӧжалуй, тӧдӧ сӧмын ачыс, коді кызь кӧкъямыс арӧссянь колис дӧваӧн. Быдтісны-велӧдісны Олегӧс и мамыс, и ыджыд мамыс, внук туйӧ пуктіс зонкаӧс и Макар Толь.

Олег Кузнецов кык во вӧлі армияын. Чечняын война пансьытӧдз воис гортас. Велӧдчис милицейскӧй школаын, инасис уджавны Шордінса милицияӧ, во-мӧд нин автоинспекторалӧ, гӧтыртӧм. Коми милициялӧн ӧтувъя отрядкӧд лейтенант Кузнецов век жӧ веськавліс Чечняӧ, ветліс кык пӧрйӧ. Нажӧвитӧм сьӧм вылас киысь ньӧбис «Жигули». Ӧні, машинаа жӧник вылад, вермас ыштыны любӧй ныв. Сӧмын вот Олег Кузнецов, кыдзи гаишник, лёка нималӧ ас районас. Шоперъяс полісны туй вылын сыкӧд вочаасьӧмысь. Колӧ кӧть оз, сера бедьнас ӧвтыштӧмӧн сійӧ сувтӧдліс любӧй машина, видзӧдавліс эз сӧмын документъяс, но и корсьліс помка, кытчӧ эськӧ позис крукасьны. Крукасьнысӧ кӧ лоліс некытчӧ, инспекторыд эз кольлы дӧвӧлен. Уна шоперлы сюравліс сысянь штрапыд, кӧть и позис гӧгрӧстчыны ӧлӧдӧмӧн.

Кольӧм ар Олег Кузнецов йылысь гижис районнӧй газет. Биа из сьӧлӧма инспекторӧн сэн сійӧс шуӧма. Куим морт кырымалӧмаӧсь статьясӧ. Вӧлӧмкӧ, ӧти грездын, кысянь Шордінӧдз верст ветымын, нӧбасьысь том нывбабалысь кынӧмсӧ кутас орйӧдлыны, кагаыс вӧльнӧй светас кутас вӧзйысьны. Звӧнитасны шӧр больничаӧ, корасны машина, мед лэччӧдны аньтӧ кага чужтан керкаӧ, но вочавидзӧмаӧсь: абу пӧ машинаыс, асьныд пӧ сэсь корсьӧй да вайӧй. Кадыс вӧлӧма кӧть и вой шӧрлань, ас машинаа сэтшӧм мортыд сюрӧма. Кыдзи нӧ он отсав кага вайысь аньлы? Рӧдильничаысь ӧтдор, «Жигулиӧ» сӧласны сылӧн верӧсыс да мамыс. Войся вӧлӧкыд тыртӧм, шыльыд да чорыд туй кузяыд ӧдйӧ позьӧ тӧвзьыны, час джынйӧн воӧдчыны больничаӧдзыс. Кагукыс, тыдалӧ, пикӧ нин воштӧма мамсӧ — аньыд инсӧ оз аддзы, ымзӧ пӧ машина тырнас. Сиктӧ пыранінас пас сулалӧ: нелямын верстысь ӧдйӧджыксӧ оз позь мунны. Шоперыс профессионал, автобус вылын уджавлӧма, тӧдӧ ветлан правилӧястӧ, но ань радиыд тӧдӧмӧн абу чинтӧма мунан ӧдсӧ, ӧд быд здук зэв дона дай мир туйыс тыртӧм. Озджык воны больничаӧдзыд, «Жигулитӧ» сувтӧдасны кык гаишник, ӧтиыс вӧлӧма Олег Кузнецов. Шоперыдлысь корасны документъяс, пуксьӧдасны асланыс машинаӧ и гижасны протокол, индасны кад — куим лунӧн мынтыны штрап. Эштыласны эскӧдны погона молодечьястӧ, кабинаын пӧ сэтшӧмтӧ нывбаба, ӧдйӧджык колӧ воӧдчыны больничаӧ, но кевмысьӧмнысӧ и кывзыны оз кӧсйыны, вель дыр манитасны. Статьяыс помасис юӧртӧмӧн: том аньӧс и кагаӧс, век жӧ, врачьяс вевъялӧмаӧсь спаситны. Но гижӧдыс шызьӧдіс шордінсаӧс, юр яндзим вӧлі Надежда Яковлевналы и Асялы, кодъяс некыдз эз вермыны дорйыны Олегӧс ас сиктсаӧн кӧритӧмысь. Та бӧрти эз ло руа Олег дінӧ и Александр Сергеевич.

Бӧръя кадас Александр Сергеевич пыр тшӧкыдджыка думайтліс: оз-ӧ позь котыртны выль семья ая-нылыскӧд, сідзкӧ, Надякӧд?

Чужӧм-ӧбликнас и туша-мыганас чойяс омӧля торъявлісны ӧта-мӧдсьыс. Асялӧн кывъяс серти, арлыднас Надяыс томджык — чужӧма Вера бӧрын вит минут мысти. Попвасев тӧдіс, Станиславыслӧн вошӧм бӧрын Надя оліс манакиня моз, оліс сӧмын Олег радиыс. Попвасевъяслӧн кӧ ныв-пиыс вуз помалӧм бӧрын разалісны гортсьыныс, Надялӧн ӧтка пиыс — дінас. Александр Сергеевичлӧн кӧ эм внук и внучка, Надежда Яковлевналӧн кызь сизим арӧса пиыс пыр на гӧтыртӧм. Сарапана поштаыд сиктад уна, кывсьыліс, Олегыс пӧ мусукасьны ветлывлӧ орчча сиктӧ, дас кык верст Шордінсянь. Ичӧт машинанад дас минутӧн и тюран сэтчӧдз. Мамыс ни, ыджыд мамыс абу паныдӧсь, гӧтрасяс кӧ. Нылыслӧн бать-мамыс пӧ коммерсанталӧны, ассьыныс кык лавка кутӧны. Ӧтиас Олеглӧн мусукыс и вузасьӧ. Гӧтрасясны кӧ быттьӧ, жӧникыслы невеста ордас ковмас овмӧдчыны. Тайӧ эськӧ зэв на и кивыв лоӧ Александр Сергеевичлы, сэк эськӧ матӧджык позьӧ сибӧдчыны Надя дінас, ӧтувтчӧм йывсьыс сёрнисӧ кыпӧдлыны да. Но медводз тьӧщаыскӧд сёрнитлас, сыкӧд быдтор йылысь позьӧ восьсӧн варовитны.

Пажын бӧр вӧлі, кор Ӧльӧксан зятьыс пырис Ася ордӧ.

— Бур лун, тьӧща. Гаж бырис, важӧнкодь нин эг аддзыв да.

— Пуксьы, висьтась, кыдз олан-вылан.

— Кутшӧм али олӧм дӧвечыдлӧн, лун да вой, да век тай водзӧ. Тэ нӧ эськӧ кытчӧ тадзисӧ вӧччин? Пасьтасьӧмыд да веж петкӧдлысь невеста кодь лоӧмыд.

— Карса гӧстинеч Виктор вайліс, первойысь пасьталі тайӧ кӧрӧм коска платтьӧсӧ. Лӧсьыда пукалӧ?

— Лӧсьыда, быттьӧ тэ серти и вурӧма.

— Сідзкӧ, позьӧ тайӧ платтьӧнас репетиция вылӧ мунны, оз дивитны? — Ася тӧд вылас кутіс сиктса ветеранъяслысь «Катшасинъяс» хор. Район пасьтаын тӧдӧны комын морта тайӧ коллективсӧ.

— Позьӧ, тьӧща, позьӧ. Водзсяньыд и бӧрсяньыд ӧні тэ пионер кодь. Кыдз ме тэнӧ помнита, век тэ татшӧм мичаник вӧвлін. Оз ӧд весь ӧнӧдз шуны артистка Асяӧн.

Арлыд вылӧ видзӧдтӧг, Асялӧн чужӧм вылысь абу на помӧдз чусмӧма коркӧя мичлуныс, некыт оз лёлляв, веськыд да збодер, бура кылӧ и аддзӧ, гӧлӧсыс абу чирӧма ни. Кӧзяйка пыраліс пыді жыръяс, петіс сэсь киас эзысь чепта медальонӧн, сувтіс стенӧ крепитӧм ыджыд зеркалӧ водзӧ.

— Зять, ноко шыркнит голи гӧгӧр. Макар Толь тайӧс мен козьнавліс, тӧдан кор? Дас сизим во сайын, меным квайтымын ар тыран лунӧ. Ёна жӧ нин дженьыд морт олӧмыд, кості пӧрысьман, сэсся кулан дай.

— Сьмертыд, тьӧща, оз бӧрйы, пӧрысь-ӧ-том мортыс. Вера эськӧ эз жӧ на вӧв кулысь да, мый сэсся вӧчан, босьтіс Енмыс да. — Зятьыс пысаліс чепсӧ, сэсся сёрнисӧ мӧдлаӧ бергӧдіс, мый вӧсна и локтіс татчӧ медсясӧ. — Вот юавны кӧсъя ӧтитор, да полакодь. Он дӧзмы, юала кӧ?

— Гажыд, тыдалӧ, бабауловсьыд бырӧма? — нюммуніс Ася, кыкнан кинас лӧсьӧдыштіс балябӧжас гартовтӧм дзор сера кӧсасӧ. Киняувсьыс паркнитіс ныртӧ чомрӧдлана аслыспӧлӧс дук.

— Бырис, — нырбордъяссӧ паськӧдлӧмӧн гораа кыскыштіс сынӧдсӧ Александр Сергеевич. — Татшӧм чӧскыд дуксӧ кывлі сӧмын Вералӧн киняулысь.

— Гӧгӧрвоа. Квайтымын арӧснад менам Макар Толь ёна на ышмыліс, енгаг моз клеитчас вӧлі гӧг бердӧ да асылӧдзыс сідз сургас.

— Ёна, тыдалӧ, радейтлӧмыд Макар Тольтӧ?

— Ок, ок, ок, быть ӧд радейт, кык челядя бабаӧс вайис да. Сэтшӧм уна анькӧд кутчысьлӧм бӧрын вайис кык кагаа дӧваӧс. Ме ачым кылі сэк ас пытшкысь кутшӧмкӧ гордӧйлун, но тайӧс некор эг петкӧдлы. Радейтліс менӧ Макар Тольыд. Яшӧӧс дыр эг вермы вунӧдны. Воддза кадсӧ, вольпасяд, Яшӧӧс пыдди и примитлі, сэсся, велалі да, и асьсӧ пыдди куті примитны. Велалан, дыртӧ олігӧн, ӧта-мӧд дінад. А тэ помнитан Яшӧ тесьттӧ?

— Помнитышта.

— Вокыс пертаса вӧвлі ӧбликнас, Германыс кодь. Германыс кык арӧн томджык Яшӧысь, морт нэмыс то райкомын, то парткомын служитіс да эз сюй сылы коскас, век на торскун кодь, кӧть и сизимдас вит жӧ нин.

— Вера висьтавліс, Герман дядьӧс пӧ мамӧ синнас видзӧдны оз вермы. Збыль али мый?

— Сё збыль. И ӧні на лӧг сы вылӧ петӧ. Налӧн семьякӧд ми некор эг волысьлӧй.

— Кутшӧм нӧ сьӧд кань котӧртіс тіян костті?

— Яндзим и висьтавнысӧ, кӧть и уна ва нин визувтіс сэксянь.

— Ыджыд пакӧсьт али мый вӧчис?

— Кужан кутны пинь саяд, висьтала кӧ?

— Ме абу челядь, а тэнӧ радейтысь зять. Ме пыр гордитчылі, мый менам татшӧм тьӧща.

— Ладнӧ, висьтала нӧсь. Верӧс кувмысти кутшӧмкӧ кад кольӧм бӧрын Германыд ме ордӧ корасьны воліс, Яковтӧ пӧ ме вежа, нывкаясыдлы бать пыдди лоа. А ме и кывзыны та йылысь эг кӧсйы, олі на сэк Яшӧ йылысь думъясӧн. И ӧтиысь, вӧлі тай кутшӧмкӧ гожся ен праздник-а, ме ордӧ Герман пырис, поводнӧ гажа. Тадзи жӧ, тэкӧд моз, син на син сёрнитім. Сэсся и маласьны кутіс, пондысьны да. Эг чайтлы, мый сійӧ неморт вӧлӧма, рочӧн сэтшӧмсӧ садистӧн шуӧны.

— Но и мый водзӧ вӧлі? — тӧрӧпитіс тьӧщасӧ зятьыс.

— Личкис крӧватьӧ... Мырдӧналіс страминаыд...

— Эн али мый водзсась?

— Песси мый вынысь, курччаси-й, горзынытӧ вот эг горзы. Бур, мый абу горӧдсьӧма. Йӧзасис кӧ татшӧмторйыд, Макар Тольыд эськӧ ме вылӧ эз и видзӧдлы.

— Правильнӧ вӧчӧмыд, тьӧща. Мырдӧналӧм бабаястӧ мужикъясыд оз радейтны.

— Сідз, дитя, сідз. Эг сӧмын ачымӧс, сэк эськӧ-й челядьӧс тшӧтш янӧді. Сэк эськӧ эз артистка Ася, а Ася-блядь нимыд и кӧвъясис, шордінсаыд кужӧны мортыдлы прӧзвищетӧ сетны, кужӧны нимтысьнытӧ.

— Макар Тольсяньыд нӧ ӧти пиӧс и вайин?

— Тырмас. Вераӧс и Надяӧс сійӧ ассьыс туйӧ пуктіс, некор на вылӧ гӧлӧссӧ эз кыпӧдлы, эз кедзовтлы ни. А Виктор ставнымлы чача кодь вӧлі. Сьӧктынытӧ, дерт, унаысь на сьӧктылі...

— Германыд сэсся эз нин пондыв?

— Толейкӧд ӧтласьтӧдз воліс на пӧв-мӧдысь, пидзӧсчанясьӧмӧн прӧща корис ӧбидитӧмсьыс: сӧглас кӧ пӧ, пыр и гӧтрася. Эг кӧсйысь. Вот кыдзи миян костті сьӧд каньыд котӧртіс.

— Тьӧща, ме думысь, весьшӧрӧ лӧгалан Герман вылад. Тэнӧ радейтӧмысла да вежӧгтӧмысла сідзсӧ сійӧ вӧчис. Ассьыс томиник моньсӧ Германыд эз кӧсйы сетны мукӧдлы. Ме ӧд бура помнита, кутшӧм манитана да веж петкӧдлана вӧвлін том дырйиыд, и ӧні на сы кадсясьыс мыйсюрӧ кольӧма. Тьпу, тьпу, тьпу! — мед он вомдзась. Дӧзмы кӧть эн менам веськыда висьтасьӧмысь, но Герман местаад кӧ ме вӧлі, ме эськӧ тэнӧ мырдӧналі жӧ. И некор эськӧ эг сет тэнӧ некутшӧм Макар Тольлы.

— Биаліс али мый тэнӧ, зять? Тадз ӧд он жӧ сёрнит.

— Тэныд Енсяньыс вичмылӧма унатор. Абу сӧмын ортсы мичлун, но и пытшкӧс озырлун, мӧд ног кӧ, актрисалӧн талант. Сійӧс колі ломзьӧдны водзӧ, а пестынысӧ вермис сӧмын Германыд, а эз быд юбка бӧрся ротъялысь Макар Толь.

— Эн омӧльт Макар Тольсӧ, ми сыкӧд зэв бура олім, нэмнымӧс коллялім, сарство сылы небеснӧй, — тьӧщаыс чуткыліс ӧдйӧ пузян чайник, вайис пызан вылӧ стеклӧ банкаын копей, песок да кык фарфор кружка. — Водка юан?

— Юа, юммӧдӧм копейӧн.

— А ме соравтӧг. На, восьт сулеясӧ, — Ася вайис аслыс ёсь пыдӧса ичӧтик румка.

Зятя-тьӧщаа пызан сайын варовитісны водзӧ.

— Тэ вот, тьӧща, лӧг кутан, а Вера радейтліс Герман дядьсӧ. Дерт, сійӧ нинӧм эз тӧд тэнӧ коравлӧм ни мырдӧналӧм йылысь. Да и ме нинӧм эг тӧд. Ӧтиысь, Вера эз нин вӧв ловъя, воліс ме ордӧ Германыд, дыр пукалім водка доз сайын. Ӧтарӧ тэ йылысь казьтыліс, висьталіс, кыдзи ворслӧмыд спектакльясын, кутшӧм мича вӧлӧма гӧлӧсыд, дай ачыс пӧ ставнас рочакань кодь вӧвлі. Некыдз пӧ ог гӧгӧрво, мый аддзис сійӧ Макар Тольсьыс? Вот сэки и шуис, коравлі пӧ Асяӧс, да ӧткажитіс.

— Колис нин сы мында во и пыр на абу вунӧдӧма?

— Радейтлі пӧ и ӧні радейта — тадзи тэ йылысь шуис. Ася вӧсна пӧ эг мунлы Сыктывкарӧ, кӧть и корлісны уджавны и обкомӧ, и совминӧ. Германыд ӧд помавлӧма высшӧй партийнӧй школа, вермис быдмыны ыджыд начальникӧдз.

— Да, помавліс.

— Тӧдан, мый нӧшта шуис? Петіс кӧ пӧ ме сайӧ, мӧдӧдлі пӧ велӧдчыны театральнӧйӧ.

— Ог гӧгӧрво, мыйла тадзисӧ висьтасис буретш да тэн?

— Кодлы эськӧ вермис висьтасьны, эз кӧ мен? Медводз-кӧ, ме сы племянницалӧн верӧс; мӧд-кӧ, ме тэнад зять; коймӧд-кӧ, Германыд, чайта да, кӧсйис, мед ме коркӧ висьталі тэн тайӧ сёрнисӧ. Ӧти кывйӧн кӧ, Германыд абу неморт, а морт, коді радейтлӧма Ася Липинаӧс. Киссьӧм ватӧ он курав, но тэ, дона да муса тьӧща, ӧтувтчин кӧ сэки Германыдкӧд, лоин эськӧ эн сӧмын шордінса артистка Асяӧн, а Глафира Сидорова, Юлия Трошева, Галина Лыткина, Валентина Есева моз Коми му пасьта нималанаӧн. Олін эськӧ Сыктывкарын, шоныд да югыд патераын, тапъялін эськӧ гортад кок улӧдзыд шӧвк халатӧн. Вӧлін эськӧ народнӧй артистка Ася Липинаӧн!

— Тэ тай, зять, абу сӧмын физик, но и фантазёр. Ме олӧм олі и нинӧмысь ог каитчы, кок пыдӧсӧн век кылі муыслысь шоныдлунсӧ. Менӧ некор эз кыскы карӧ, ӧшинь улӧй мусаджык любӧй двореч дорысь. Коми муыд нинӧм эз вошты, эг кӧ ло народнӧй артисткаӧн. Ме, дона зять, гордитча, мый ме «Коми АССР-са заслуженнӧй зоотехник». Комын во коммунисткаӧн вӧлі да ньӧти ог каитчы. Партийнӧй билетӧс видза орден-медальясӧйкӧд ӧтлаын менам олӧмын меддонаторъясӧс моз.

— Дас во сайын тупкысис райкомлӧн ӧдзӧсыс. Жалитан?

— Жалита. Торъя нин жалита ыджыд странанымлысь киссьӧмсӧ. Сэки ӧнія кодь бардакыд эз вӧв. Паськыд плеша Горбачёвыд да польдӧм чужӧма Ельциныд ставсӧ кисьтісны, йӧзтӧ уджтӧг колисны, коньӧръясӧдз вайӧдісны, сэсся и юсисны... Збыльысь, мунӧ мен платтьӧыс? — зеркалӧ водзӧ сувтіс Ася, бергалӧмӧн кутіс видзӧдны ас мыгӧр вылас.

— Еджыд рӧмаыс мунӧ тэн, томмӧдӧ. Тадзи кӧ паныдасян Германыдкӧд, бара любитчас.

— Аддзысям рытнас, репетиция вылын, ӧти хорын ӧд сьылам. Воддза радас ми, нывбабаяс, а бӧрвыланым мужичӧйяс. Герман век менам мыш сайӧ сувтӧ.

— Миритчы пиверыдкӧд, тырмас лӧгавнытӧ. Мед тэнӧ син увсьыс эз вошты, карад весиг абу мунлӧма, а тэ ӧнӧдз ныртӧ лэпталан.

— Мед эз мырдӧнав дай. Эз кӧ тэрмась да кужис кӧ матыстчыны, гашкӧ и, Яшӧлы пыдди, люб на сетчи. Сэсся, гашкӧ и, верӧсӧн на лоис. Шордінад эмӧсь сэтшӧмъясыс, кор верӧсыслӧн кувмысти петлісны мужикыслӧн вок сайӧ. Вичкосиктсьыд Ис Миколтӧ тӧдан?

— Тӧда. Викторыд моз журналиставліс, республикаса радиоын собкорӧн вӧвлі.

— Гӧтырыс кувсис да, Ис Миколыд сылысь ыджыдджык чойсӧ вайис, дӧва жӧ нин вӧлі.

— Тьӧща, мый эськӧ шуан, Надятӧ кӧ ме корала? — вӧлисти сюрис стрӧкаыс да юаліс Александр Сергеевич.

— Тэ шмонитан али збыля сёрнитан? — шӧйӧвошис Ася.

— Збыля.

— Мед кӧть тайӧ сёрнитӧ Олег эз кыв.

— Мыйла?

— Олег ӧтка пи, Надя сійӧс пыр лелькуйтіс, и мамсӧ юкны некодкӧд оз кӧсйы. Ӧтиысь, милициялӧн праздник лунӧ, Олег локтіс гажа юрӧн. Мамыслы крапкис татшӧмтор: ме пӧ, мамӧ, тэнӧ зэв ёна радейта. И казяла кӧ пӧ тэ дінӧ кодлыськӧ пондысьӧм, плешсӧ табельнӧй «пушкаысь» розьӧда.

— Ӧтчаяннӧй морт Олег внукыд. Лёк сёрни ветлӧ сы йылысь Шордінад, мустӧмтӧ став шоперыс, кодӧс ме тӧда. Ей богу, коркӧ сылы чорыда сюралас, этшсӧ кӧ оз веж.

— Мамыс тӧдӧ та йылысь, тожӧ полӧ. Кор на Олегыс вӧлі ичӧтик, коліс выльысь петны верӧс сайӧ, а ӧтарӧ век нюжӧдчис, сідзи и пӧрысьмас. Мед нин кӧть ачыс Олегыс регыдджык гӧтрасис, семйитчас да, гашкӧ, вежсьыштас карактерыс. Зять, эн лӧгась, вай ӧтлаын Надялы корсям жӧникпусӧ, ас кодьыс арлыдаӧс либӧ томджыкӧс, а огӧ тэ кодь пӧрысьӧс. Ме виччыси, мися, коркӧ панлан тайӧ сёрнисӧ.

Тшӧкмуніс сэтчӧ Александр Сергеевич, кыв-ворсӧ воштіс, эз виччысь тьӧщасяньыс татшӧм кывъяссӧ да. Восьтіс сулея пробкасӧ, водканас тыртіс ассьыс кружкасӧ и кӧзяйкаыслысь румкасӧ.

— Кӧкъямыс арӧсӧн томджык Надьӧыд, сылы кодь и эм эськӧ ме да, — правдайтчис зятьыс. — Вералы тай нӧ буретш вӧвлі.

— Веракӧд гӧтрасигад тэ том вӧлін. А ӧні, Ӧльӧксан зять, тэ меным ныма, ёнджыка мен лӧсялан, а он Надялы. Тэа-меа арлыднаным торъялам сідзи кымын жӧ, кыдзи и Алла Пугачёва да Пилип Киркоров.

— Тьӧща, ме медбур думъясӧн локті, а тэ...

— Мый ме? Ме збыльтор висьтала. Гӧгрӧс синма Киркоровыслы позис и Кристинаыскӧд гӧтрасьны, а вот эз — Алла вылас вежыс петӧма.

— Тэ велӧдчӧм морт, гӧгӧрвоан, Алласӧ Пилипыс вайис озырлун радиыс. Тэ кӧ, тьӧща, вӧлін коми Алла Пугачёваӧн, ме эськӧ тэнӧ жӧ коралі, а эг Надятӧ.

— Менӧ Алла Борисовнаыдкӧд эн ӧткодяв. Меын ставыс на аслам, а Пугачёваыдлӧн, коді кызь квайт арӧсӧн томджык меысь, гӧгӧр нин дӧмлӧм да каргъялӧм: томмӧдчан операцияяс вӧчлӧма. Надя кутшӧмкӧ журнал вайліс, сэні гижӧма. Мортыдлӧн дзоньвидзалуныс медся на ыджыд озырлуныс. Ни ыджыд короминаястӧ, ни долларӧн пӧльтӧм папушаястӧ мӧдар югыдад сьӧрсьыд он ну. Шудыд абу деньгаын, а мыйкӧ мӧдторйын, кӧть и деньгатӧг олӧмысь омӧльыс нинӧм абу.

— Тэ, тьӧща, век прав. Нинӧм шуны, партияыд тэнӧ бура воспитайтӧма. Вера мен висьтавліс, ыджыд батьӧ пӧ кызьӧд-комынӧд воясӧ вӧвлӧма ыджыд мортӧн. Мыйӧн нӧ?

— Укомын и райкомын уджавліс, а гражданскӧй война воясад вӧвлӧма гӧрд камандирӧн.

— Ме ёртасьлі олӧма историк Турышевкӧд. Сылӧн гортас вӧлі озыр библиотека, волывлі сы ордӧ кутшӧмсюрӧ важ книгаясла. Ме пӧ туяла асланым районлысь историясӧ, и сюрисны пӧ интереснӧй документъяс, кӧні висьтавсьӧ Платон Архипович йылысь. Сідз ӧд шулісны батьтӧ?

— Сідз. Но и мый водзӧ?

— Быдторйын водзмӧстчысь мортӧн вӧвлӧма, Сӧвет власьт быд ногыс дорйысьӧн, кулакъясӧс эрдӧдысьӧн.

— Тайӧс ме и Турышевтӧг тӧда.

— Но менӧ шензьӧдіс со мый. Комынӧд воын, кор Шордінысь тупкисны вичкосӧ, буретш Платон Архипович киас черӧн кералӧма пу ӧбразъяссӧ. Эз-ӧ таысь Енмыс ёр миянлысь семьяяснымӧс?

— Ог гӧгӧрво, мый кутан тӧд вылад.

— Со мый. Тэнсьыд верӧстӧ, Яковтӧ, кувмӧныс люкаліс ӧш. Томиникӧн колин кык челядя дӧваӧн. Надялӧн мужикыс, Станислав, сотчис вӧр керкаын. Нылыд томиникӧн колис дӧваӧн ки вылас кагаӧн, и со, ӧніӧдз дӧвуйтӧ. Вера кувсис нелямын ӧкмыс арӧсӧн, менӧ колис дӧвечӧн. Тьӧща, ме пола, мед эськӧ татшӧм рӧкыс эз вудж менам челядь да внукъяс вылӧ. Ладнӧ, мед лоӧ тэ ног, Надятӧ коравны ог кут. Ми аддзам сылы томджык жӧникӧс. Кӧсъяс кӧ, миянтӧг аддзас, миянлысь юасьтӧг. Но кора ӧтитор: лэччыв пи ордад Сыктывкарӧ, Васьӧ внук ордад тшӧтш волан, ветлӧй ставныд вичкоӧ. Россияса президент юрбитӧ, пернапасасьӧмсӧ петкӧдлӧны весиг телевизор пыр, ӧзтӧ сисьяс, а мыйла оз позь тадзи жӧ вӧчны вӧвлӧм коммунист Ася Платоновна Липиналы?

— Да, батьӧ эз эскыв Енмыдлы, юрбиттӧг быдмим и ми, кӧть и мамӧ вӧвлі веруйтысьӧн.

— Батьыд важӧн нин кувсис, а ен джаджъяд абу ни ӧти ӧбраз.

— Зять, тэ жӧ тӧдан, ме дыр кад веськӧдлі совхозса парторганизацияӧн. Сійӧ кадас быд коммунист лыддьыліс асьсӧ атеистӧн. А ӧбразыд менам эм, мамӧ тшӧктыліс видзны сійӧс ассьым синмӧс моз. И видзи.

— Петкӧдлан?

— Нӧрӧвитлы, сундукын, ачымӧс дзебан кӧлуй пытшкын.

— Кутшӧм сэтшӧм дзебан кӧлуй?

— Кула да, мед эз пасьтӧг дзебны. Сійӧ кадыс ӧд воас, некод на абу пышйылӧма сьмертсьыд.

Здук мысти тьӧщаыс локтіс пыді жырйысь ки чышкӧдӧ гартовтӧм тубрасӧн.

— Со, тайӧ ӧбразыс сулаліс мамӧлӧн горт дорын, — тубрассӧ разис Ася Платоновна.

Кадысла пемдӧм рама пытшкысь Александр Сергеевич аддзис Богородицаӧс, коді моздорас кутӧ ассьыс писӧ — Исусӧс. Эня-пиа кажитчисны дзик ловъяӧн, абу на некыті дзездалӧма ни уна рӧма краскаыс, ни сусальнӧй зарниыс.

— О-о, тайӧ зэв важся ӧбраз, — ӧтног и мӧд ног видзӧдаліс ӧбразсӧ зятьыс. Мышладорсьыс казяліс муртса тӧдчана пасйӧд: «1815, храм Петра и Павла».

— Мый сэсь казялін? — юаліс кӧзяйка.

— Шордінад корсянь сулалӧ кирпич вичкоыс?

— Ог бара-й тӧд.

— А ме тӧда. Сюрс кӧкъямыссё кызьӧд воын шордінсаыд сэні нин юрбитлӧмаӧсь, и вичкоыслы сетлӧмаӧсь Петыр-Павеллысь ним. Тані пасйӧд сертиыс кӧ, ӧбразыс буретш тайӧ вичкосьыс.

— Ме тӧда, Шордінса вичкоысь. Мамӧ, кор ёна нин висис, тайӧ ӧбразсӧ пыртіс жытникысь и ӧшӧдіс аслас куйлан жырйӧ. Сэки и висьталіс, ӧбразсӧ пӧ батьыд вайис Петыр-Павеллӧн вичкоысь.

— Сідзкӧ, Платон Архипович сьӧлӧмнас вӧвлӧма Енлы эскысь?

— Ӧдвакӧ. Та вылӧ вочавидзны сьӧкыд. Но кор ме кула, мед сиськӧд орччӧн тайӧ ӧбразсӧ сувтӧдасны менам горт бокӧ.

— Водз на сёрнитны кулӧм йылысь. Вай ӧшӧдам ӧбразсӧ енув пельӧсад, кӧні и сылӧн местаыс. Ӧні тэн партбилеттӧ мырддьӧмысь повны оз ков.

Ӧшӧдісны. Енув пельӧсыс и збыльысь ловзис, югзис, Дева Мариялӧн лӧз синъясысь быттьӧ ылькмуні шоныдлун.

— Тьӧща, ме кӧ вӧлі художникӧн, тэ вылысь эськӧ серпасалі коми Богородицаӧс, а уліас гижи: шордінса Платон Анастасся.

— Тэ ме вылын, пӧрысь морт вылад, сералан?

— Ог. Серпасалі эськӧ сэк, кор медводдзаысь тэ вылӧ любитчылі. Тӧдан, кор любитчылі? Кор меным вӧлі ар дас нёль-дас вит.

— Сэсся мустӧмми?

— Мустӧммин Макар Толь саяд петӧм бӧрын. Бӧр куті радейтны сэк, кор лоин тьӧщаӧн. И ӧні радейта! — Александр Сергеевич босьтіс тьӧщаыслысь кисӧ, окыштіс посни шоръясӧн моз визйӧдлӧм косіник кикарсӧ, и топӧдыштліс, Вераӧс пыдди пӧ тшӧтш.

— И ме тэнӧ радейта. Зятьӧн шуны да радейтны кута весиг сэк, ваян кӧ выль гӧтырӧс. Пӧдлиннӧ, кодкӧлун лавка ӧшинь улын аддзысьлі Альбина Мефодьевнакӧд, вель дыр сёрнитім кык варов бабаыд, вежон мысти пӧ отпускӧ пета.

— Оз на дзикӧдз пет?

— Эз казьтыштлы. Совхозъясыд киссисны, скӧтыд бырис, ветстанцияыдлӧн ӧні абу воддза мында уджыс, оз сэні муссӧ зырт Альбинаыдлысь, удждон и пенсия воӧ.

Удж вывсьыс петӧм йылысь сёрниӧн Александр Сергеевич эз паськӧдчы. Тӧдӧны сӧмын районса образование управлениеын. Эз на чуйды та йылысь и тьӧщаыслы, а то дивитны вермас, этатшӧм пӧрнӧй мужик пӧ куш пенсия вылын овны кӧсйӧ.

— Тэ йылысь юасис Мефодьевнаыд и, — водзӧ висьтасис тьӧщаыс.

— Мый нӧ юаліс?

— Волывлӧ оз пӧ кодкӧ тэ ордӧ? Ог, мися, тӧд, эз на тай, мися, кывсьыв-а.

— Верӧсыс, Валераыс, томдырся друг вӧвлі менам, сы вӧсна и юасьӧ.

— Альбинаыд тэкӧд арлыда кымын, шань нывбаба. Надятӧ шыбит юрсьыд, сыкӧд нинӧм оз артмы. А вот Альбина Мефодьевнаыд ныма тэн, сэтшӧм мича баба дӧвуйтӧ. Ме пола, этш тӧдтӧм бабаӧс кӧвъялӧмысь. Юысь шӧрӧ кӧ веськалан, ачыд тшӧтш юсян. Юысь бабаясыд синтӧм гут кодьӧсь: ӧтчыд кӧ сибӧдан, он мын наысь. Али волывлӧ нин кодкӧ?

— Волывліс кӧ, Надя йывсьыд сёрнисӧ эг пан.

— Мефодьевнакӧд тэ ордӧ коркӧ гӧститны волам. Примитан?

— Збыльысь мӧй сыкӧд вӧзъян гӧтрасьны?

— Вӧзйынытӧ кокни, мый на ӧд ачыс Мефодьевнаыс шуас. Мужик кулӧм бӧрас вель унаӧн нин корасьлӧмаӧсь. Ставныслы «от ворот — поворот» петкӧдлӧма. Бур морт кӧ веськалас, вермас и удитны Альбинатӧ.

— Тӧдан нӧ, кодъяс сэтшӧм корасьысьясыс?

— Тэ серти том мужикъяс. Часлы, висьтала, кодъясӧс казьтыліс: Чурка Вань, Кузь Митрей, Сьӧла Коль...

— Тырмас, Шордінсьыс тэ став алкоголиксӧ кутін лыддьӧдлыны. Ютӧм, прамӧй мортыс сиктаным эз нин коль али мый? А Чурка Ваньыд Альбинаыдлы пи пыдди туйӧ.

— Ӧнія моз ёнатӧ некор эз юлыны. Кутшӧмкӧ страм олӧм пуксис.

— Унаӧн асьныс йӧзыс мыжаӧсь, дышмисны, дзикӧдз лэдзчысисны. Эсійӧ Чурка Ваньыс пыжсӧ и моторсӧ, ботанъяссӧ и пищальсӧ — ставсӧ вузалӧма вина вылӧ. Ваньӧсӧ ме школаын велӧдлі, зэв юра детина вӧлі. Мамыс, Варвара Анатольевнаыс, пӧгибӧ воӧма, оз тӧд, мый и вӧчны пиыскӧд. Гашкӧ, мамыс и чуйдыліс Альбина Мефодьевна дінас ветлыны да, медым кыдзкӧ мездысьны письыс. Пӧдлиннӧ, коді нӧ батьыс Ваньыслӧн? Мамыс ӧд, Варвараыс, Макар Тольыдлӧн вӧчӧмтор-а. Артмӧ: мамыс чурка, и пиыс чурка.

— Ог тӧд, кодсянь Ваньӧыс. Кывсьыліс тай, давпомса кутшӧмкӧ рочсянь пӧ-а. Мен веськодь, коді кодсянь.

— Прӧстит, тьӧща, ӧтитор кӧсъя юавны, да век ог лысьт.

— Юав.

— Викторыдлӧн нӧ кымын чой-вокыс? Лыддьылінныд эн-ӧ Макар Тольыдкӧд?

— Зять, эн сьмекайтчы Макар Тольыдлӧн паметь вылын. Викторыдлӧн кык чой — Вера да Надя. Мукӧд чой-вок йылысь тӧдны ог кӧсйы! Висьтав луттшӧ, кор гӧсьтитнытӧ корлан менӧ да Мефодьевнаӧс?

— Аски-аскомысь чери кыйны муна ылі тыӧ, вой-мӧд ветла. Чайта да, оз лок ме ордӧ Альбина Мефодьевнаыд.

— Эсійӧяс моз коравлін жӧ нин али мый?

— Эг эськӧ да. Пасибӧ, тьӧща, копейсьыд и водкасьыд. Колӧ мунны кыйсян кӧлуй дасьтыны. Локта да сэки и корла, сьвежӧй чериӧн гӧсьтитӧда, — Александр Сергеевич сувтіс тьӧщаыслы воча, небыдика топӧдліс. — Платтьӧыд збыльысь зэв мича, лӧсялӧ тэн. Сӧмын вай медальонтӧ пӧрччам; бурджык лоӧ, сы пыдди кӧ перна ӧшӧдан. И пиверыдкӧд, Германыдкӧд, миритчы. Ёна лӧсьыдджык сьӧлӧм вылад, кор тӧдан, мый эм кӧнкӧ тэнӧ радейтысь морт.

2

Надя йылысь шыльыд сёрниыс кӧть и эз артмы, Александр Сергеевич муніс тьӧща ордсьыс кыпыд сьӧлӧмӧн. Эз и казявлы, воис горт ӧшинь улас. Дзиръяыскӧд паныда луд вылын сулаліс еджыд «Волга». «Васьӧ али мый воӧма?» — думыштіс сійӧ, но пиыслӧн тшӧтшыд бӧжа «Жигули».

— Бур лун, Александр Сергеевич! — машина дорсянь кыліс тӧдтӧм гӧлӧс.

— Бур лун!

— Позьӧ тіянкӧд сёрнитыштны?

— Позьӧ.

Сёрнитісны рочӧн.

— Ме вайи привет Зульфия Петровнасянь.

— Зульфия Петровнасянь?! — чуймис мӧдыс.

— Да, — тӧдчӧдіс еджыд дӧрӧма да еджыд гача тӧдтӧм мужичӧй. Восьтліс машина ӧдзӧссӧ, мыччис Александр Сергеевичлы кутшӧмкӧ снимок.

Майшасьӧмпырысь босьтіс снимоксӧ и сибдіс сэтчӧ видзӧдласыс. Снимок вылын орччӧн пукалісны кык том морт: ачыс, кудриа юрсиа Александр Сергеевич, да мелі чужӧма нюммунӧм ань — Зульфия Петровна. Мышкас пасйӧд: 1969 во, март 7 лун.

— Тӧдінныд?

— Дерт жӧ. Быттьӧ тӧрыт на и вӧлі, а кольӧма нин сы мында во.

— Ме тӧді тіянӧс тайӧ фотография сертиыс, абу на и вежсьӧмныд. А керканытӧ индіс ӧти нывбаба, ме пӧ сылань жӧ муна, и сӧлӧді машинаӧ, мыйсюрӧ сійӧ вевъяліс висьтавны тіян йылысь.

— Сідзкӧ, Зульфия Петровна менӧ абу на вунӧдӧма. А ті коді лоанныд?

— Ме... сылӧн пи, — виччысьтӧм гӧсьт мыччис мӧд снимок, уна рӧмаӧс. — Фотографияыс тавося, мамӧлы ветымын кӧкъямыс ар тыран лунӧ. Эм нӧшта менам кык чой, томджыкӧсь. Во-мӧд сайын бать кувсис, автокатастрофаын ёна доймалӧм бӧрын.

— Но-о, ыджыд ускӧттьӧ тай лоӧма, — жалитана шуис Александр Сергеевич, и тайкӧ эз казьтышт воддза верӧсыслысь, крановщикыслысь, лёк ногӧн кувсьӧмсӧ. И бара кутіс видзӧдны снимоклань, чикыш борд моз шевкнитчӧм паськыд синтаса, ковта морӧсас ыджыд брошкаа Зульфия вылӧ: — Со ӧд, пыр на важкодьыс мича. Сідзнад, менам мунӧм бӧрын и петӧма верӧс саяс.

— Абу. Петӧма сизимдас кыкӧд воын, кор мен вӧлӧма кык арӧс. А ті мунӧмныд квайтымын ӧкмысӧдын. Тіянкӧд роман йылысь мамӧ висьтасис мен неважӧн, чойяс оз тӧдны. И зэв окота лои аддзывны ассьым збыль батьӧс. Ме — тіян пи, Александр Сергеевич! Нимӧй Александр, тіянлысь нимтӧ сетӧма мамӧ. Эз кӧ вӧв тадз, эг эськӧ сулав ӧні тіян ӧшинь улын. А ӧні вай топӧдчылам, мамӧ тшӧктіс висьтавны поклонсӧ тіянӧс пӧся топӧдлӧмӧн...

Тадзи висьтасьӧм бӧрас Александр Сергеевич сюсьджыка кутіс видзӧдны том мортлӧн чужӧм-ӧбликлань, думсьыс кӧсйис аддзыны асланьыс мунысь ӧткодьлунъяс. И ӧткодьлуныс, быттьӧкӧ-й, абу этша, кӧть и юрсиыс абу читкыля. Но абу жӧ читкыля юрсиаӧсь и Василий да Агния — тырвыйӧ тӧдана аслас вир тусьясыс.

— Пырам керкаас, Александр Александрович, — вичсӧ тӧдчӧдіс кӧзяин. — Пырам, чаюйтам. Тані и ола, дӧвечала. Ныв-пиӧй некод абу дінын, внукъяс быдмӧны...

— Менам этша кадыс. Ме волі Сыктывкарӧдз кырымавны кутшӧмсюрӧ сёрнитчӧмъяс, шуим кӧкъямыс час рытын аддзысьны ресторанын.

Керкаас эз пырны, пуксисны кильчӧ пос тшупӧд вылӧ, куритчисны. Ӧта-мӧднысӧ шуисны ним-вичнаныс. Александр Сергеевичлы эз эскыссьы, мый орччӧн пукалысьыс збыльысь сылӧн пи. Ӧд Укваысь мунӧм водзвылас Зульфия нӧбасьӧм йывсьыс эз гарыштлы. Висьтасис кӧ, гашкӧ и, Александр Сергеевичлӧн олӧмыс муніс мӧд ордымӧд. Александр Александрович висьтасис ас йывсьыс: кыдзи и ыджыд батьыс, помавлӧма нефтянӧй институт, уджалӧ Укваса ӧти заводын инженерӧн, гӧтыра, быдтӧны нывкаӧс. Век жӧ, виччысьтӧм гӧсьтӧс кӧзяин корис пырны керкаас, дасьта пӧ сёян-юантор. Мӧдыс пыксис нуръясьӧмысь: сёйи-юи пӧ карысь петігӧн. Воддза жыръяс, орччӧн ӧшалысь кык рама пытшкын снимокъяс. Кӧзяин чуньнас индалӧмӧн лыддьӧдліс фотоясвывса йӧзӧс. Войнаӧдзса кык снимок вӧлі сэн и батьыслӧн.

— Александр Александрович, менӧ кӧ лыддян батьӧн, сідзкӧ, со тайӧ снимок вылас тэнад пӧльыд, усис война вылын; а этійӧ — пӧчыд, сизимдас арӧсӧдз уджаліс колхозын да совхозын, кувсис кӧкъямысдас кык арӧсӧн. Эсійӧ менам вок, эсійӧ чой — кыкнанныс пенсия вылынӧсь, олӧны Давпом посёлокын. Этійӧ, чышъянаыс, менам пӧч, кыдз помнита, век кыис да печкис. Тайӧ — пилӧн семьяыс, а тайӧ — нывлӧн. Мӧд рама пытшкас гӧтырлӧн рӧдняыс. Со тайӧ ачыс, менам гӧтыр, Вера, ме серти томджык вӧлі кӧкъямыс арӧсӧн; кувсис куим во сайын, ветымын ар тыртӧдз на. Сыкӧд орччӧн мамыс, Ася Платоновна — менам тьӧща, мам кодь жӧ мен... — унаӧс на лыддьӧдліс Александр Сергеевич. Лыддьӧдліс сідз, мед эз вӧв сы гӧлӧсын некутшӧм каета Зульфия вылӧ гӧтрасьтӧмысь.

Тайӧс, пӧжалуй, гӧгӧрвоис и Александр Александрович, но тӧдтӧм снимокъяс вылӧ видзӧдіс окотапырысь — ӧд медводдзаысь аддзӧ батьыслысь рӧдвужсӧ. Петаліс машина дорас и пырис сэсь киас мича сумкаӧн.

— Тані мамӧсянь да месянь неыджыд козин, — мыччис сумкасӧ Александр Сергеевичлы. — Думыштан да, гашкӧ и, волан Укваад, адресным сумкаас.

— Веськыда кӧ шуны, некор эг кужлы думыштны татшӧм аддзысьӧм йывсьыс. Мамыдлы ыджыд поклон висьтав, топӧдлӧмӧн жӧ. Колин эськӧ мен мамыдлысь бӧръя снимоксӧ.

— Коля. Но мед эскӧдны мамӧс, мый аддзысьлі аслам збыль батькӧд, гашкӧ и, асланыд кутшӧмкӧ фото сюрас. Ми мамӧкӧд эг тӧдӧй, мый тэ дӧвеч. Тӧдім кӧ, волі эськӧ водзджык.

Пиыслӧн тадзи шуӧмыс эз нимкодьӧд Александр Сергеевичӧс. Пыраліс чуланас, петіс сэсь киас кыз альбомӧн:

— Гӧтыр чойлӧн пиыс, гаишникалӧ тан, корсюрӧ снимайтлӧ менӧ. Со, тайӧ бӧръяыс...

Эз вӧв шоныд ая-пиалӧн аддзысьлӧмныс. Кӧдзыдакодь паныдасисны, кӧдзыдакодь и прӧщайтчисны, кӧть и топӧдчылӧмӧн да ӧта-мӧднысӧ мышканыс тапкӧдӧмӧн. Пиыс кӧ ёна корис волыны гӧститны Укваӧ, мӧдыс эз шу кыв ни джын, мед корлыны Зульфияӧс Шордінӧ — нинӧмла вӧчны йӧз сёрнисӧ. Александр Сергеевич ывлаын сулаліс сэтчӧдз, кытчӧдз еджыд «Волгаыс» эз саяв туй чукыльӧ. Кутшӧм сэтшӧм козин нӧ думыштӧмаӧсь эня-пиа? Перйис сумкасьыс вель сьӧкыд кӧрӧб. Восьтіс кӧрӧбсӧ, а сэні... ыджыд, сьӧд бинокль, магазинса чек, вӧдитчан инструкция да письмӧ. Медводз казяліс бинокльыслысь донсӧ — 3150 шайт. Татшӧм донасӧ, татшӧм матӧ матыстанасӧ киас на эз кутлы. Восьтіс письмӧсӧ, гижӧма нывбаба нога мича почеркӧн (романлӧн автор комиӧдӧ сійӧс кывйысь кывйӧ):

«Видза олан, Александр Сергеевич! Уна ва визувтіс Укваысь тэнад мунӧмсянь и ӧдвакӧ нин менӧ помнитан. А ме вунӧдны эг вермы, тэ йылысь пыр казьтыліс мен тэнад пиыд. Мунӧм бӧрад нин ме гӧгӧрвои, мый нӧбася. Кага чужтӧдз на и чужӧм бӧрас мӧдӧдлі Шордінад тэнад ним вылӧ некымын письмӧ, но воча кывйыс эз во. Вайи пиӧс, и сеті сылы тэнсьыд нимтӧ. Кад кольӧм мысти петі верӧс сайӧ, зэв шань морт сайӧ, сійӧ и лоис пиӧйлы бать пыдди, чужті на сылы кык чойӧс. Олім бура, но верӧсӧй веськаліс автокатастрофаӧ. Саша быдмис, лӧсьӧдіс ассьыс семья. Сашаӧс быдтысь батьыс кӧ эз кув, некор эськӧ эг висьтав сылы збыль батьсӧ, кӧть и сьӧлӧм вылын век вӧлі деливӧ. И неважӧн висьтаси тэкӧд тӧдмасьлӧм йылысь, пиӧй водзын кокньӧді сьӧлӧмӧс. И сылы зэв окота лои аддзывны тэнӧ. Саша юаліс, кутшӧм гӧстинеч тэн ньӧбны. Ме и чуйді, мися, батьыд радейтліс видзӧдны кодзувъяс; бинокль, мися, ньӧб дай. Вермас кӧ аддзысьлыны тэкӧд, мен лоӧ зэв нимкодь. Ме пыр на уджала, велӧда роч кыв да литература. Помнитан, рытпукигъясӧн Уква ю берегын ме лыддьывлі тэныд аслам радейтана поэтъяслысь кывбуръяс, а тэ висьтавлін кодзувъяс да Утка туй йылысь мойдъяс. О, Енмӧй, Енмӧй, ставыс нин кольӧма и некор нин мӧдысь оз волы сійӧ гажа кадыс — миян Томлунным.

Да, да, я виновата пред тобой,

О молодость моя!.. Тебе, возможно,

Казалась я холодною, скупой,

А иногда — не в меру осторожной.

Прости за то, что у руки моей

Замедлить бег твой недостало силы!

Вулкан бурлящих молодых страстей

Израненное сердце не вместило.

Удар тот первый слишком был остёр,

Глубокой ране трудно исцелиться.

И в существе моем и до сих пор

Беззвучно стонет каждая частица.

Ен мед сетас аслыд и семьяыдлы бур дзоньвидзалун.

Зульфия. 2000 во, июль. Уква кар».

Письмӧ помас кык адрес: аслас и пиыслӧн. Александр Сергеевич кӧсйис гӧгӧрвоны, мыйла сы киӧ эз веськавлы Зульфиясянь письмӧыс? Пӧжалуй, письмӧыс веськавліс поштавывса Рина киӧ. А Вера да Октябрина вӧліны бур пӧдругаясӧн. Вермас лоны, письмӧсӧ сетліс Вералы. Сідзи кӧ, Вера Яковлевна тӧдліс Зульфия йылысь, кӧть и тайӧ нимсӧ некор эз казьтыштлы. Попвасев ветлас коркӧ Лаврентий Павлович ордӧ и та йылысь сёрнисӧ бытьӧн панлас гӧтырыскӧд — Октябринакӧд. Али нинӧмла нин?

Александр Сергеевич матыстіс бинокльсӧ син бердас, видзӧдлассӧ веськӧдіс мӧдлапӧвлань. Веж вӧрыс, югыд Эжваыс, еджыд кымӧр чиръясыс лоины дзик ныр улас, кӧть став мичлунсӧ кинад шылькнит. Эк эськӧ, тадзи жӧ кӧ позис матыстны кольӧм кадсӧ...

3

Александр Сергеевич вӧр керка дорсьыс чукӧртіс став шашарасӧ, сотіс бипурйын. Позьӧ тапикасьны кӧмтӧг, оз ков повны кок пыдӧстӧ желлялӧмысь ни клянича пырӧмысь. Став жугаланасӧ да сотчытӧмсӧ — вина сулеяяс, жӧч банкаяс — шыблалӧ бокынджык кодйӧм гуӧ. Кӧзяин видзӧ вӧр керка дорсӧ олан керка ӧшинь улӧс моз сӧстӧма. Ты кыр йылас, джуджыд турун пӧвстас гольвидзӧны уна рӧма дзоридзьяс. Сораса мутшкӧс вӧрас и лӧнь ты весьтын дживакылӧны лэбачьяс, быдӧн ас ногыс нюркйӧдлӧ мича сьыланкывъяс, берег пӧлӧныс келалӧны вӧсни кока мурквечикъяс. Пожӧм да коз пуяслӧн гум кузя жарысла визувтӧ сир, сынӧдсӧ нӧгыльтӧ аслас чӧскыд дукӧн.

Кучик сумкаысь Попвасев перйис газетъяс, батарейкаа бритва да ичӧтик зеркалӧ, видзӧдліс ас вылас: щӧть моз зарвидзӧ ус-тошкыс, едждӧ кӧсичаыс, дзормӧ сук сьӧд юрсиыс. Мед эз ло вӧрса повзьӧдчысь кодь, бритванас шыльӧдыштіс бан бокъяссӧ. Бипурдорса пызан вылӧ гыравыласьӧмӧн кутіс мӧвпавны ӧттор-мӧдтор йылысь. Эз кыпӧд сылысь ловсӧ Александр Александровичлӧн Шордінӧ волӧмыс. Шулӧны тай: батьыд пӧ абу сійӧ, коді вӧчис кагасӧ, а сійӧ, коді быдтіс-пестуйтіс. Век жӧ, колӧ аттьӧавны Зульфияӧс письмӧсьыс да дона гӧстинечсьыс. Мунас чери кыянінысь и гижас воча кыв; корас прӧща, вӧчліс кӧ сылы сьӧлӧм дой; уна бур кыв пасъяс татшӧм ён да мича пиӧс быдтӧмысь, кодлы сетӧма Александр Сергеевичлысь нимсӧ. Но том дырйиыс кӧ эз коравлы, ӧні коравны оз кут, кӧть и ӧтиыс верӧстӧм, мӧдыс гӧтыртӧм. Сэк, кор Шордінысь позьӧ аддзыны аслыс кодь шань нывбабасӧ, бокысь вайӧм гӧтырыд йӧз берегсянь чери кыйӧм кодь. А мый ради мунны йӧз берегас, кор сэтшӧм жӧ чери позьӧ кыйны ас берегсянь Эжваысь?

Волӧ юрас и тьӧщаыскӧд кодкӧлунъя сёрниыс. Ася Платоновна ошкӧ Альбина Мефодьевнаӧс, ныма пӧ тэн гӧтыр пыддиыд. Тадзисӧ, тыдалӧ, вӧчӧ сы вӧсна, мед Сергей Ӧльӧксан дугдіс каньявны Надя вылӧ. Али тадзи кӧсйӧ ачыс Альбинаыс, коді эз дугдыв радейтны томдырся медводдза мусуксӧ? Гажтӧм Попвасевлы ӧтка олӧмыс, чӧскыдтӧм пызан саяс шыд-рокыс, шуштӧм керка пытшкӧсыс. Гӧтрасяс, бытьӧн гӧтрасяс Александр Сергеевич! Олӧм на окота овны, а то он и тӧдлы — пӧрысьман, некодлы ковтӧм лоан. Тӧдӧмысь, прав Ася Платоновнаыс, оз ков кыйкъявны том вылас. Кыкӧн водӧм да куимӧн чеччӧм йылысь нинӧмла нин думайтны. Ас кодьысджык арлыдаӧс аддзас Александр Сергеевич. Квайтымын арӧса аньыдкӧд некор на эз кутчысьлы, и сэтшӧм гӧтырӧс кӧ ваяс, выль пӧв чужӧм кодь на и лоӧ. Важ йӧзыд абу весь шулӧмаӧсь: пӧрысь нывкӧд ӧти керкаын ов — некутшӧм сӧтана оз ков. Думайт, думайт, думайт, Сергей Ӧльӧксан, коді эськӧ вермас лоны тэнад олӧмын путшпӧвнас. Мед эськӧ муса ань жӧ тшукас-а. Мед эськӧ сьӧлӧмтӧ и коктӧ шонтіс, нимкодьлунтӧ и шог-печальтӧ юкис. Сэтшӧм аньӧс вай, мед эськӧ Верукыд эз дӧзмы, кор кывсяс выльысь гӧтрасьӧмыд мӧдар югыдӧдзыс. Оз и дӧзмы, кывзысян кӧ мамсӧ, Ася Платоновнаӧс, да Альбина Мефодьевнаӧс коралан. Томлунад косӧм кодь и лоӧ сэк, кор тай Альбина Огнёва кӧсйыліс лоны тэн гӧтырӧн. А тэ пыксин, эн кӧсйы лоны дас сизим арӧса верӧсӧн.

Сэки нин, тыдалӧ, тэнад олӧм-вылӧмӧн веськӧдліс енъяслӧн царица Гера, ӧлӧдіс, мед эн вӧч нем думайттӧм воськов. И тэ восьлалін аслад ордымӧд. Тайӧ ордым вылас паныдасьлісны шань йӧз, мусаник нывъяс. Муслуныд чужлӧ некодлысь юасьтӧг, некодлысь юасьтӧг жӧ и ваймӧ. Важсӧ казьтылігӧн паметяд бӧр на ыпнитлӧ ваймӧм муслуныс, но чусалысь бипур моз оз нин шонты мортлысь сьӧлӧмсӧ. Чусалысь бипурыд мед ыпъяліс, колӧ сійӧс лӧдсавны. Лӧдсалас-ӧ томдырся муслун бипурсӧ коркӧя ӧкмысӧд «а» классысь зонъяслысь вежсӧ петкӧдлысь Альбина Огнёваыс? «Лӧдсалас, лӧдсалас...» — тёльгисны Александр Сергеевичлӧн юр весьтті тэрыба тивкъялысь лэбачьяс.

Мудзис аслас думъясысь Попвасев, лӧдсаліс бипурсӧ, пӧсь пӧим пытшкас чӧвтіс некымын кын картупель, пӧжассяс и сёяс банйӧм печенча. Паськӧдіс пызан вылас радейтана газетъяссӧ — «Комсомольская правда», «Аргументы и факты», «Советская Россия». Субӧтася «Комсомолкаын» йӧзӧдӧны быд сикас дивӧсӧ, ӧткымын лист бок лыддигӧн весиг ас кежад гӧрдӧдлан. Со и тайӧ номерыс абу пельдӧма. Синмыс сатшкысис тешкодь снимокъяс да серпасъяс вылӧ. Сэсся и ныр улас намӧдігтыр кутіс лыддьыны (романлӧн автор комиӧдӧ лыддьӧмторъяссӧ): «Сексологъяс висьталӧны: аньяслы да мужичӧйяслы мусукасьны колӧ быд лун, луннас весиг некымынысь — сэки ті кутанныд овны зэв дыр.

Татшӧм индӧд серти оліс англичанин Томас Парр, коді мӧдысь гӧтрасис 120 арӧсӧн и оліс гӧтырыскӧд 12 во. Гӧтырыс чужтіс пиӧс, коді кувсис 127 арӧсӧн. Миян рекордсменъяс пӧвстын — Сухуми дорса ӧти деревняын олысь Николай Шпаковский. Сысянь гӧтырыс чужтіс ныв, кор Шпаковскийлы вӧлі 112 арӧс, а кувсис 150 арӧсӧн». Александр Сергеевич ӧзтіс куритчыны. Думсьыс кӧритіс асьсӧ, ӧд Вераыслӧн кувсьӧм бӧрын ни ӧти бабакӧд на эз кутчысьлы. Кымын во вылӧ, бара-й, чинтіс ассьыс нэмсӧ манак моз олігас-а? Тьпу! Кымынысь нин сюрліс стрӧкаыс, мед тошкавны сійӧ либӧ мӧд аньӧс, а вот эз дай ставыс.

Босьтчис лыддьыны водзӧ: «Голливудысь паськыда нималана артистка Мэй Вест радейтӧ ён мужичӧйясӧс. Пенсия вылас петӧм бӧрын нин ӧти том морткӧд шойччывтӧг сійӧ мусукасис 15 час чӧж». Шензис-шензис да и артыштіс математикыд: коми мужиклы, мед та дыра тошкавны гӧтырсӧ, колӧ во джын; а то и быдса во, кутан кӧ малавны лун кост мысьт. Ноко, мый нӧшта гижӧ радейтана газетыс? «Зэв нималана киноактёр Джон Холмслӧн мужик пасыс 33 сантиметр кузя. Но тайӧ абу на рекорд. Ёртсӧ парскис мӧд актёр Моби Дик — сылӧн 44 сантиметр и кокниа гартовтӧ гӧрӧдӧ». Вот тайӧ — да! И математикыд, табак тшынсӧ азыма апаліг, бара на вӧчис кыв кӧртӧд: та ыджда мужик пасыс, пӧжалуй, лоӧ жӧ, йитны кӧ ӧта-мӧд дінас нёль коми мужиклысь. И дум вылас усис укваса медводдза мусукыслӧн, Елена Прекраснаялӧн, ӧти заводса мастер йылысь висьтасьӧмыс. Кык вежон гозъя моз олӧм бӧрын аньыд вӧтлӧма мастертӧ буретш сы вӧсна, мый мужик пасыс чаль чунь кодь и вӧлӧма. Уна кад коли сійӧ кадсяньыс, а Попвасев югыда помнитӧ Еленалысь мича чужӧмсӧ, мича мыгӧрсӧ, мича гӧлӧссӧ и карса аэродром вылын медбӧръяысь паныдасьлӧмсӧ.

А тані мый йылысь гижӧма? «Боснияса ӧти карысь 21 арӧса Раманда Бьянка куим тӧлысьӧн узьӧма сюрс нёльсё мужичӧйкӧд. Быдӧнлысь босьтлӧма сӧмын 20 долларӧн. Сетлӧма и сэтшӧмъяслы, кодъяслӧн та мында сьӧмыс эз сюрлы. Рамандалысь нимсӧ пасйӧма рекордъяслӧн Гиннесс книгаӧ». Тайӧ юӧрсӧ Попвасев лыддис кыкысь, син водзас сувтӧдліс сюрс нёльсё гачтӧм мужичӧйӧс и ӧтарӧ шензис пӧтлытӧм Рамандалӧн окочлун вылӧ. Слабог, абу татшӧм ыджыд вытяӧсь да горшӧсь коми бабаясыд, кодъяс пиысь унаӧн нэм чӧжнас тӧдлӧны кӧрсӧ сӧмын ӧти-кык мужичӧйлысь. Сэтшӧмъясыс, кызвыныс, нэм чӧжнас сідз оз и тӧдлыны збыль муслунсӧ. Коньӧръясӧй дай коми аньясӧй!

Ноко, кутшӧм юӧръяс газетыслӧн орчча, ӧкмысӧд лист бокас? Бара кутіс лыддьыны ропкӧдігтыр: «Африкаса ӧткымын племеналӧн, а сідзжӧ китаечьяслӧн, вӧвлі и ӧні на эм татшӧм мода: зонкаяслы, кодъяслы тырис кӧкъямыс арӧс, добраас ӧшӧдлісны груз. Заводитлісны ветымын граммсянь и грузсӧ ӧтарӧ содтылісны — вит килограммӧдз. Татшӧм ног добраыс быдмыліс шензьӧдана ыдждаӧдз и лоліс багатыр кодь. Гонконгса олысь Мо Ка Ванг 1995 воын аслас добраӧн лэптіс 113,5 килограмм сьӧкта груз мусянь метрысь вылӧджык». Шемӧсмис татчӧ Александр Сергеевич, ӧзтіс выль сигарет. Кодкӧлун сійӧ ньӧбис лавкаысь песок, ветымын килограмм сьӧкта мешӧкыс, и ӧдва кыскис пельпом вылас гортӧдзыс. А эсійӧ Вангыс, сідзнад, аслас добраӧн вермӧ лэптыны ӧтпырйӧ кык мешӧк песок! Сё дивӧ тай. Коми мужикъяс татшӧмторъяснад оз нимавны. Коркӧ найӧ нимавлісны уна звер-пӧтка кыйӧмӧн, наӧн вузалӧм дона куясысь вурӧм пальтояс да шапкаяс новлісны Европаса да Россияса медозыр аньясыс. Талун коми мужикъяс нималӧны асланыс юӧмӧн да водз кувсьӧмӧн, олӧны шӧркодя ветымын сизим арӧсӧдз, ӧдйӧ бырӧны деревняясын нывбабаяслы кага вӧчысьясыд. Коми аньясӧн кага вайӧмыс бӧръя воясӧ чинӧма кык-куим пӧв, коми войтыр пӧвстын мӧдар югыдӧ мунысьыс кык пӧв унджык выль чужысь серти. Сикт-грездъясын да посёлокъясын, тшӧтш и каръясын, котыртчалӧны сораса семьяяс, кӧні бырӧ коми руыс, кӧні ыджыдалӧ роч кыв. Учёнӧйяслӧн артыштӧм серти, ветымын-квайтымын во мысти коми кыв тӧдысь коми нация бырӧ, но кольӧны на рочӧн сёрнитысь коми йӧз.

Этша кага чужтӧны ӧні оз сӧмын коми аньяс, но и Россияын роч нывбабаяс. А ӧд коркӧ и коми, и роч семьяяс нимавлісны уна лыда ныв-пиӧн. Александр Сергеевич унатор тӧдӧ планетаяс, кодзувъяс, кодзув чукӧръяс да Утка туй йылысь, а, вӧлӧмкӧ, этша на тӧдӧ му вылын олысьяс йылысь. «Му шар вылын медуна кагаӧс — 69-ӧс! чужтіс роч крестьянин Фёдор Васильевлӧн гӧтырыс, — лыддис газетысь Попвасев. — Семьяыс оліс Москва дорса Шуя посёлокын. Гӧтырыс дас квайтысь вайис двӧйни, сизимысь ӧтпырйӧ куимӧс да нёльысь — нёльӧс». Кымынысь жӧ рӧдитлӧма? — думыштчис математик. — О, кызь сизимысь!

Еремакань, шензьӧданторъястӧ лыддигӧн Попвасев вунӧдіс печенча йывсьыд. Босьтіс гормӧдчансӧ, лукйыштіс пӧимсӧ, печенча пыдди кыскис понпуш кодь небыд сьӧд ёкмыльяс, кульны ни сёйны оз шогмы. Пуксис пызан сайӧ, босьтчис лыддьысьны водзӧ. «Медся пушыд, тшӧг аньяс олӧны Малиын. Нывбаба, коді 120 килоысь кокниджык, тані лыддьыссьӧ мисьтӧмӧн. Сы вӧсна, мый мавританечьяс узьлӧны рӧгӧза вылын, мужичӧйяс оз радейтны кос, яйтӧм бабаясӧс. Найӧ шуӧны, медым пӧ нывбабаыд вӧлі пушыд вольпась кодь небыд. Та могысь нывъясӧс заводитӧны мырдӧн тшӧгӧдны сизим арӧссянь — быд лун тшӧктӧны юны кызь литрӧдз йӧв». Бара думыштчис Александр Сергеевич. Эз мойвилы сылы сё кызь кило сьӧкта нывбабаыд. Кӧть и кӧсъян, сэтшӧм госа аньсӧ Шордінысь он аддзы. Лоӧ нулыны тайӧ газетсӧ Лаврентий Павловичлы, коді, висьтасьӧм сертиыс, радейтӧ пушыд бабаясӧс. Октябринаыс эськӧ бӧръя кадас тшӧгӧма да сывтыръя жӧ лоӧма да. Нулас, мед лыддьӧ.

А этійӧ колонкаыс, фотояс сертиыс кӧ, ставнас нывбаба нёньяс йылысь. Ӧти снимок улын гижӧд: «Тайӧ нывбабаыс мирын медыджыд морӧса, ӧти нёньыслӧн сьӧктаыс дас кило...» Водзӧсӧ эз вевъяв лыддьыны, кывны кутіс пыж моторлӧн жуньгӧмыс. Шыыс матысмис зэв ӧдйӧ, ю горувсянь. Дерт жӧ, туйӧ петӧмаӧсь чери кыйысьяс. Сувтасны-ӧ Попвасевлӧн вӧр керка весьтӧ али катасны водзӧ? Ӧд Эжва катыдас, веськыдладор берегас, сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн нюжӧдчӧма вель уна ты, кытчӧ весиг йӧткасьӧм сорӧн позьӧ пырны ыджыд пыжӧн. Александр Сергеевич идраліс газетъяссӧ, мӧдіс Эжвалань, кӧні и сулаліс аслас мотора пыжыс, кӧні асывнас уяліс пӧчысӧн висьтавлӧм легендаса пасьтӧм, бекйӧдзныс лёзьгӧдчӧм юрсиа, ваын олысь мича аньяскӧд.

4

Берегӧ зургис нырсӧ водзсяньыс стеклӧа кӧрт пыж. Ыджыд ӧдӧн локтӧмысь веж гыясыс гудырмӧдісны берег дорсӧ, гӧвкйӧдлісны тшӧтш Попвасевлысь пыжсӧ.

— Здравствуй, земляк! — пыжысь чеччӧмӧн тшӧтш чолӧмасисны воысьяс кыр йылын сулалысь Александр Сергеевичкӧд.

— Здравствуйте! С приездом! — воча рочыштіс сійӧ, лыа питі исковтіс кыр горувсӧ. Син улас медводз усис Шордінысь милицияса начальник Борис Борисович Лобанов.

— Тӧдмасьӧй, — ки на ки здоровайтчӧм бӧрын Попвасев дінӧ комиӧн шыӧдчис Борис Борисович, — тайӧ: Виталий Владимирович Лапин, полковник, удж кузя менам начальник, прӧстӧйджыка кӧ, менам шурин; тайӧ — Эдуард Николаевич Расов, тожӧ Сыктывкарысь, веськӧдлӧ ӧти ыджыд компанияӧн. А менӧ и висьтасьтӧг тӧдан.

— Ми, Борис Борисович, тэнад ёртъяскӧд этшаника тӧдсаӧсь, кольӧм во тані жӧ тайӧ кадын кымын аддзысьлім. Эз на кӧ вунӧдны?

— Но-о, Александр Сергеевич, ми нинӧм эг вунӧдӧй, — комиӧн жӧ, но неуна пыскыльтӧмӧн, шыасьліс Эдуард Николаевич, кодлӧн гӧрба ныр вылын зумыда пукаліс кыз ворча ӧчкиыс.

Виталий Владимирович мыччаліс пыжысь кӧлуйсӧ, мукӧдыс босьталісны. Кышӧд сертиыс Попвасев казяліс, кыйсьысьяс вайӧмаӧсь тшӧтш и резина пыж да палатка.

— Пӧльтӧм пыжсяньыд ботайтчынытӧ абу кивыв, ёна пышйӧдлӧ, верманныд и не босьтны. Ты берегас эм кык пипу пыж.

— Ладнӧ, позьӧ и сытӧг, — шуис Борис Борисович. — Гашкӧ, позьӧ и палаткатӧг?

— Менам вӧр керкаӧй горнича кодь, нинӧм палаткасьыс, ставӧн тӧрам, — ошйысис Александр Сергеевич. — Мед нарошнӧ не волыны, ведраӧ либӧ чайникӧ ва колӧ гумовтны; ю ваыд чӧскыдджык ты ваыд серти.

— Ставным ас йӧз, ставным шордінса, бур сьӧлӧмӧн тӧрӧдчам, — тӧдчӧдіс Борис Борисович. Сійӧ во куим на и начальникалӧ, сыӧдзыс вӧлі начальникӧс вежысьӧн. Оз лёка нимав, бурнас оз жӧ дай. Сэтшӧм уджыс милиционерыдлӧн, сьӧкыд быдӧнлы бурӧн лоны. Лобанов шӧркодь тушаа, Виталий Владимирович кодь тупльӧс, видзӧдӧмпыръяысь, ар нелямына. Попвасевӧс чуймӧдіс, кор Лобанов ставнысӧ шуис шордінсаӧн. Шордінсаяс кӧ, мыйла сійӧ некодӧс оз тӧд, кӧть и овныс куимнанныслӧн тӧдса.

— Пока шондіа да лӧнь, тіянлы медводз колӧ вӧйтасьны, — вӧр керкалань восьлаліг сёрнитіс Александр Сергеевич. — Позьӧ ӧтпырйӧ кык пыжсянь. Ті казялінныд, Эжва бокса кыръяссьыд джыдж позъясыд бырисны, лэбачьясыс вешйисны кытчӧкӧ бокӧ. Водзті, менам дзолядырйи, вӧлі пуксясны лыа кӧса вылад и помсянь помӧдз ставыс сьӧд — сы мында джыджыс. Найӧ шоныд радейтысь лэбачьяс, лэблісны татчӧ медсёрӧн и мунлісны медводз. Буретш тайӧ кадас чукӧрмыліс медуна. А ӧні ӧтка-ӧтка параяс тыдовтчылӧны.

— Мыйын эськӧ помкаыс? — юалісны мужичӧйяс.

— Помкаыс со мыйын. Бӧръя нэм джынйӧн Эжва катыдса вӧр-ваын ёна чинісны гут-гаг да ном — джыджъяслӧн сёянторйыс. А тадзисӧ лоис вӧртӧ ёна жугӧдӧм вӧсна. Природаад ставыс йитчӧма ӧта-мӧдыскӧд. Джыджъяс пыдди тайӧ местаясас кыськӧ саридз дорысь воисны каляяс, кодъяс нуръясьӧны чериӧн. Миян дзолядырйи каляясыд тані эз лэбавлыны. Кор черитӧммасны юяс, тыяс да вадъяс, вешъясны тась и каляяс. Кутшӧм лэбачьяс воасны на пыдди, ог тӧд. Сикт-грездъясад тай катша-ракаыд уна лоис-а, ёна пакӧститчӧны, весиг луктӧ перъялӧмӧн кокалӧны.

— Думайтан, коркӧ бырас чериыс? — мыш сайсяньыс кыліс юалӧм.

— У-у, Эжваыд черинад ёна нин гӧльмис, ю пыдӧсыс помсянь помӧдзыс тырӧма вӧйӧм керъясӧн, сісьмӧ сэн уна сюрс кубометр. Мольнад вӧртӧ кылӧдӧмыд уна лёктор вӧчис Эжваыдлы. Татшӧм пежа юястӧ оз видзны мирса ни ӧти странаын! Оз этша пакӧсьт вӧчны и асьныс рыбинспекторъяс. Да, да, эн шензьӧй. Чери дӧзьӧритысьяс асьныс лоисны браконьеръясӧн.

— Кыдз тайӧс гӧгӧрвоны, Александр Сергеевич? — чуймӧмӧн юаліс Борис Борисович.

— Ті тӧданныд, инспекторъясыд важысянь шлывъялӧны ӧдйӧ ветлысь вына катеръясӧн. Жункнитасны, и ас бӧрсяныс кольӧны валъявны катер судтаыс гыяс. А арпияныд векджык шуксьӧны лыа кӧса пӧлӧныс. Вот и шыбитӧны гыясыс арпиянсӧ лыа кӧса вылас, найӧ сэні и кулӧны. Арпиянтӧгыс нӧ кысь лоӧ чериыс? Мотора пыжыдлӧн кӧ гыясыс ӧдйӧ кусӧны, катерыдлӧн вель на дыр швачкӧны берегас. Кольӧм гожӧм ас синмӧн аддзылі шуштӧм серпас. Кылі ӧдйӧ матысмысь жуньгӧм шы, петі Эжвалань, видзӧда, рыбинспекциялӧн катерыс сэтшӧм ӧдйӧ катӧ, ёсь нырнас веськыда шӧри юковтӧ юсӧ. Лэччи эсійӧ лыа юрас и шемӧсми: лыа кӧсаыс, васяньыс нёль-вит метр пасьта, кузяла тырӧма ёскӧн, чеччалӧны, быттьӧ чиркъяс. Лыа кӧсаыс ӧд нюжӧдчӧма быдса верст. Оз сӧмын гут-гаг да чери быр, бырӧ и звер-пӧткаыд. Менам дядь том дырйиыс вӧравлӧма батьыскӧд, и висьтавліс, войнаӧдзыс пӧ быд верст чӧс туй вылысь шедліс комын сьӧлаӧдз, а ӧні вермас и ӧтиыс не шедны.

Вӧр керка дорын, Попвасевлысь висьтасьӧмсӧ кывзігмоз, ставныс вежсисны, кӧмалісны джуджыд гӧленя резина сапӧгъяс, кык пыжсянь вӧйтасьӧм вылӧ юклісны ботанъяс. Сёян-юан да новлан кӧлуй ӧшлісны керкабердса лэбулӧ. Лобанов да Расов мунасны ты горувланьыс, кӧні и мӧд пыжыс.

— Сэсянь сынӧй ты вомланьыс, вӧйтасьӧй турунаинасджык, — велӧдіс Александр Сергеевич. — Ботан сюрӧстӧ кӧртыштӧй ты дор эжӧрас либӧ кутшӧмкӧ кокораӧ. Кӧсъянныд кӧ ботайтчыны, борсканыс сэні жӧ, саймовтӧма бадь пиас. Но суас кӧ чери видзан инспекция, борскантӧ чегъялас, и штрап на шняпкас. Миян инспекторъясыд зьмей кодьӧсь, чин да ним вылад оз видзӧдны.

Ӧдвакӧ повзис милицияса начальник, но Попвасевлысь индӧдъяссӧ кывзіс помӧдз. Виталий Владимирович сӧліс Александр Сергеевичлӧн пыжӧ, босьтчис бӧжавны. Пыж нырсӧ веськӧдліс сэтчӧ, кытчӧ индыліс Попвасев.

— Виталий Владимирович, Лобановыс шмонитіс али мый, кор ставнымӧс шуис шордінсаӧн? — юаліс Александр Сергеевич.

— Эз, эз шмонит. И Настя чой, и ме — кыкнанным чужлім Шордінын. Батьӧс шулісны Владимир Ильичӧн, уджавлӧма татчӧс милицияын следовательӧн, а мам Ыбдорысь, сиктас шулӧмаӧсь Емель Аннаӧн.

— Видзӧдтӧ, видзӧдтӧ... Ме бура тӧдлі и батьтӧ, и мамтӧ.

— Мунлӧмаӧсь Шордінсьыд квайтымынӧд воын, мен сэки эз на вӧв и куим арӧс.

— А мен сэк вӧлі нин кызь, буретш велӧдчи пединститутын. Батьыд, помнита да, косньӧд вӧвлі, а тэ, видзӧда да...

— Тэ прав. Мамӧлӧн кывъяс серти, менам мунсьӧма ыджыд батьӧлань. Батьыс мамӧлӧн вӧвлӧма латшкӧс тушаа, но снажен.

— Менам ныла-пиа ас семьяӧн олӧны, некод абу дінын. Внук да внучка быдмӧны, рочӧн варолитӧны.

— Быдми да велӧдчи ме Сыктывкарын, но гортын век сёрнитім комиӧн. А вот менам челядь, кык пи, ӧтиыс помаліс сизимӧд класс, мӧдыс вуджис дасӧдӧ, рочмисны. Пӧчыс заводитлас сёрнитны комиӧн, но весьшӧрӧ. Семьяад кӧ мамыс ли батьыс ли роч, сэки и челядьыд ӧдйӧ рочмӧны. Гӧтыр менам москвичка.

— Бать-мамыд, кыдз ме гӧгӧрвои, ловъяӧсь на?

— Мамӧ ловъя, а бать абу, кӧкъямысдас арӧн кувсис. Мамӧлы локтан во тырӧ сизимдас вит. Корӧ, мед юбилейсӧ пасйим чужан сиктас, Ыбдорын. Нелямын во нин олӧ карын, а асьсӧ пыр на лыддьӧ ыбдорсаӧн. Сійӧ миян, позьӧ шуны, националистка, лыддьӧ сӧмын коми газет-журнал — «Коми му» да «Войвыв кодзув», Шордінса землячестволӧн собранньӧяс вылӧ ветлывлӧ. Внукъяс пыдди кӧ вӧліны внучкаяс, пӧжалуй, велӧдіс эськӧ и найӧс тшӧтш лыддьысьны комиӧн, нывкаясыд ӧд пӧслукманджыкӧсь.

— Тані ты йылас менам куим ботан. Петіганым кыям. Финскӧй ботаныд абу режъя сьӧкыд кулӧмыд, чериыд татшӧмад оз гыдъясь, кокни мездавнысӧ. — Вӧйтасьӧм бӧрын Александр Сергеевич ӧзтіс куритчыны. Сынӧмысь дугдіс и бӧжалысь. Пыжыс лайкъялыштӧ тыас сылӧм шонді югӧръяс вылын. — Ме и думыштны эг куж, мый Лобановлӧн гӧтырыс тэнад рӧднӧй чой.

— Борис зятьлӧн судьбаыс зэв аслыспӧлӧс. Ми сыкӧд тӧдмасим сизимдасӧд воясӧ. Менам бать письмӧасис Борислӧн отчимкӧд; найӧ волывлісны карӧ миянӧ гӧститны; ветлім и ми на ордӧ Чувашияас.

— Мыйла отчим? Мыйла Чувашияӧ?

— Батьыс кувсьӧма сэк на, кор Борис вӧлӧма мам кынӧмас.

— А коді вӧвлӧма батьыс?

— Уджавлӧма Шордінса милицияын, кӧні уджавліс и менам бать. Кувсьӧма сьӧлӧм висьӧмысь. Мамыс, Кира Матвеевнаыс, овлӧма Козъяг посёлокын, кӧні и тӧдмасяс чувашияса ӧти ссыльнӧй писателькӧд. Буретш менам бать вӧчӧма ставсӧ, медым мездісны писательсӧ.

— И мездасны?

— Да, срок помасьтӧдзыс ёна водз. Борислы вӧлӧма ар кык, кор мунасны Чувашияас. Дядьыскӧд менам бать письмӧасьліс, сёрнитлісны телефон пыр, — бара на тӧдчӧдіс следователь-батьыслысь да ссыльнӧй писательлысь ёртасьӧмнысӧ полковник Лапин. — Ми Борискӧд велӧдчим МГУ-ын, юридическӧй факультетын. Нёльӧд курс помалӧм бӧрын карӧ волігӧн тӧдмасис Надя чойкӧд. Гӧтрасисны сёрӧнджык, университет помалӧм бӧрын. Тадзи ми лоим зятя-шуринаӧн, но ёнджыка пуктам ӧта-мӧднымӧс вокъяс туйӧ.

— Тадзи Борис Борисович воис Комиӧ?

— Эз сӧмын Комиӧ, но и чужан районас. Чувашияас ӧні сылӧн кык чой, мамыс и отчимыс, кодӧс Борис век шулӧма батьӧн. Чойясыс тожӧ помалісны вузъяс.

— Быдмӧма Чувашияын, а Борис Борисович сэтшӧм лӧсьыда сёрнитӧ комиӧн.

— Мамыс аслас челядькӧд пыр сёрнитлӧма комиӧн. Борис зять бура тӧдӧ и чуваш кыв.

— Эдуард Николаевичыс, гашкӧ, рӧдня жӧ да?

— Бур другъяс ми сыкӧд. Тӧдмасьлім важӧн нин, карса стадион вылын мача хоккей видзӧдігӧн. Воим сэк сёрниӧ и тыдовтчис — ми сыкӧд землякъяс, ме моз жӧ чужлӧма Шордінын. Вӧлӧма на кага, кор локтӧмаӧсь овны Сыктывкарӧ. Мамыс уна во врачалӧма Шордінад, тані и петӧма верӧс сайӧ. Батьыс немӧй вӧлі.

— Сідзнад, Эдуард Николаевичыс немӧй Миколлӧн пи. Ме и мамсӧ бура помнита, Инесса Рудольфовнаӧн шулісны.

— Да, буретш налӧн и пи.

— Инесса Рудольфовнатӧ дыр казьтылісны шордінсаыд, олӧмаджык йӧзыд и ӧнӧдз сійӧс эз вунӧдны. А вот найӧс, кодъяс уджавлісны райкомын да райисполкомын медыджыд начальникъяснас, вунӧдісны нин. Босьтны кӧ ветымынӧд восянь талунъя лунӧдз, то ог помнит ме райкомса ни ӧти первой секретарӧс, райисполкомса ни ӧти предӧс, код эськӧ талун оліс да уджаліс Шордінын. Сё дивӧ вед: ставныс пышйисны Сыктывкарӧ. Менӧ шензьӧдӧ нӧшта ӧтитор: йӧзыс ёна бурджыка олӧны сійӧ странаясын, кӧні власьт бердӧ некор эз сибӧдлыны коммунистъясӧс. Кыдзи юӧртӧ «Аргументы и факты» газет, талун му шар вылын миянысь бурджыка олӧны сё квайт странаын; миян серти кузьджык нэмаӧсь йӧзыс сё комын вит странаын. Шордінса мужик серти японеч олӧ вӧльнӧй сьветас кызь вит воӧн дырджык! Ыджыд страна киссьӧмтӧ кӧ ме жалита, компартия киссьӧмтӧ — ог.

— Тӧдан, Александр Сергеевич, мыйла ми гӧльӧсь, мыйла ӧдйӧ киссис компартияыд? Та йылысь ме сёрнитлі ыджыд чина морткӧд, коді уджавліс партия обкомын. Шуис со мый: оз пӧ вӧлі ков талявны йӧзыслысь христианскӧй верасӧ. А большевикъяс пӧ заводитісны талявны революция бӧрын пыр жӧ. Мӧд-кӧ, партияад пӧ уна вӧліны ичӧт грамотаа йӧз, кодъяс нинӧм эз гӧгӧрвоны ни экономикаын, ни политикаын, кужлісны сӧмын собранньӧяс вылын лэптывны кинысӧ. Сэсся и, уна партийнӧй да сӧветскӧй веськӧдлысьлӧн пӧ образованиеыс вӧлі заочнӧй партшкола. Мый сетліс мортлы марксизм-ленинизм да научнӧй коммунизм заочнӧя зубритӧмыс, партийнӧй съездъяс нуӧдан вояс тӧдӧмыс? Нинӧм эз. Неважӧн газетысь лыдди ӧти английскӧй учёнӧйлысь статья, кӧні сійӧ гижӧ: некыдз пӧ ог гӧгӧрво, кыдзи позьӧ мортӧс заочнӧя велӧдны политикӧ, шырсьысьӧ, пусьысьӧ, шӧрасьысьӧ да весиг поэтӧ, кыдзи тайӧс вӧчӧны Россияын?! Ыджыд государствоным киссис омӧль политикъяс вӧсна, мукӧд помка ме ог аддзы. Код тӧдас на, мый лоӧ водзӧ.

— Ладнӧ, гадайтны ог кутӧй. А Инесса Рудольфовнаыд да менам мам пӧдругаяс вӧвліны, менам мам и бабитчӧма Эдуардсӧ чужтігӧн, гӧгиньӧн вӧвлі. Карсянь Шордінӧ волігӧн пыравлісны миянӧ, бӧръяысьсӧ аддзылі сэк, кор Эдикыс ичӧтик на вӧлі.

— Эдуард Николаевичыд уна велӧдчӧм морт. Помавлӧма Москваын «институт стали и сплава». Сӧветскӧй кадӧ тайӧ вӧвлі зэв нималана вуз, сійӧс помалысь инженеръяс уджавлісны странаса гырысь заводъясын да проектнӧй институтъясын. Кӧкъямысдасӧд вояс помын бӧрйылӧмаӧсь республикаса ӧти карын партия горкомса секретарӧн, но уджалӧма регыд. Партияыдлӧн авторитетыс сэки ӧтарӧ усис, а сэсся и райкомъястӧ да горкомъястӧ, тшӧтш и обкомтӧ, тупкисны. Но колӧ шуны, Эдуард Николаевич эз вош ӧнія олӧмас.

— Прав Борис Борисовичыд, кор ставнымӧс шордінсанад шуис. Кӧні кӧть эг олӧй, а вужъясным тані. Виталий Владимирович, сынышт эсійӧ ляк баддяинас, сэсянь горувланьыс ме вӧйтасьлі, — индіс кинас Александр Сергеевич. Лотоксӧ эз вомӧнав, ботанъяссӧ ӧнія местаас и коляс асылӧдзыс, пысасис кӧть эз чериыс. Гашкӧ, аски и кывтас Шордінас да, кык ыджыд ведра тыр нин кыйдӧсыс; коляс татчӧ гӧсьтъяссӧ, мед ас кежаныс ботайтчӧны. — Но, Петыр-Павел, сет чери! — ботан сюрӧссӧ лэптігмоз шуис Попвасев.

Виталий Владимирович пыж нырсӧ кутіс сідз, мед кивыв вӧлі кыйысьыслы.

— Ыбдорад, мамыдлӧн чужан сиктын, важӧн нин эн вӧлӧй? — чери мездалігмоз сёрнисӧ водзӧ нуӧдіс Александр Сергеевич.

— Во сизимтӧ эг нин вӧлӧй. Бӧръяысьсӧ куимӧн кайлім — батьӧ, мамӧ да ме. Бать ён на сэки вӧлі, Раскерка грездӧдз мамӧ нуӧдліс.

— Эм на грездыс?

— Куш нин местаыс. А Раскерка посёлокыс ыджыд.

— Ме сійӧ местаясас эг на и вӧвлы.

— Посёлокас аслас «Жигулиӧн» нуӧдліс миянӧс бать-мамлӧн тӧдсаыс. Нимсӧ вот вунӧді мужикыслысь, а гӧтырыслысь помнита, Текуса Николаевнаӧн шуӧны, велӧдӧ сэтчӧс школаас. Кывсьӧма локтӧмным да, Ыбдорӧ миянла нарошнӧ волісны гозъя. Бать висьтавліс, тюрмаӧ пуксьӧдӧмысь пӧ мортсӧ коркӧ мездылі, вот и абу вунӧдӧма.

Вунӧдӧм нима мужикыс, дерт жӧ, Гриша Кӧсьта, коркӧя дезертир, кодӧс дзескыдінӧ веськалӧмысь, Емель Анналӧн корӧм серти, мездіс следователь Владимир Ильич Лапин. Гриша Кӧсьта стрӧитӧма посёлокас кык судта мича керка, кӧні и олісны челядьыскӧд, быдмӧны и внукъяс. Гӧститчана пызан сайын пукалігӧн серам сорӧн казьтылісны и Кӧсьта Жикинлысь гортйӧ дзебсьылӧмсӧ. Бать-мамыс — Кержак Гриш да Василиса — важӧн нин кувсьӧмаӧсь, куйлӧны Раскерка грездса кладбище вылын. Сэтысь керкасӧ пиыс разьӧма и вайӧма посёлокас пес пыдди, а ён керъяссьыс лэптӧма гожся кухня — челядьдырсӧ казьтылан пас. Емель Анналысь керкасӧ разисны племянникъясыс да вайисны Ыбдорӧ, кызвыннас пес вылӧ жӧ муніс.

Сэк, кор кывсис посёлокӧ Лапинъяслӧн воӧмыс, инсӧ воштіс Емель Анналӧн томдырся пӧдругаыс, Машӧ. Пелькӧдіс керка пытшкӧссӧ, котӧртліс лавкаӧ, лӧсьӧдіс мича кӧм-паськӧм. Рытгорувнас бытьӧн вайӧдлас гӧсьтъясӧс гортас. Сэтшӧма нин бырӧма гажыс Емель Аннаысь! Машӧяслӧн брус керкаыс ыджыд йӧрын, кӧні быдмӧны картупель и сёркни, лук и морков, кутшӧмкӧ сёян турунъяс. Вӧлӧмкӧ, вербуйтчӧм салдатыд шань да зіль, киподтуя морт, гижсясны Машӧкӧд и пыр кежлӧ украинечыд кольччас Комиӧ. Аньыд чужтіс сысянь куим нывкаӧс, ставныс олӧны асшӧръя олӧм. Велӧдісны Макар Тольсянь чуркасӧ, Кириллӧс, и важӧн нин сійӧ Кирилл Анатольевич, во дас нин веськӧдлӧ Раскеркаын вӧр лэдзысь котырӧн. Следователь Лапин аддзыліс Кириллӧс сэк на, кор зонкалы вӧлі ар нёль, Раскерка грездӧ медводдзаысь волігӧн. И 1993 вося гожӧмын аддзысьлӧмыс лоис медбӧръяысь.

— Батьӧ вӧвлі коммунистӧн, но гортын, сылӧн пызан вылын, кыдз ме ачымӧс помнита, пыр куйліс зэв важ Библия. И кулӧм водзвылас корис, мед гу вылас сувтӧдім крест, а эгӧ ёсь йыла обелиск, — казьтыліс бать йывсьыс Виталий Владимирович. — Бӧръя дас восӧ мыйкӧ ӧтарӧ гижис; шуліс мен, гижа пӧ кызьӧд нэмлысь историясӧ. Рукописьясыс, наградаясыс, важ фотографияяс, документъяс да письмӧяс — кык чоботан тыр. Некӧні нинӧм эз йӧзӧдлы. Менам киӧй эз на жӧ судз сылӧн архивӧдз, быд лунъя уджыс менӧ талялӧ. Ковмас виччысьлыны пенсия вылӧ петӧмӧс.

Ӧти ботансянь мӧд дорӧ кывтігӧн аслас олӧм йылысь висьтасис и Александр Сергеевич. Тадзи матысянь тӧдмасисны учитель да милицияса полковник, талунъя политика йылысь сёрнитісны этша. Мудзисны йӧзыс кодалысь теннисист-президент Ельцинысь (пӧжалуй, эз мудзны сӧмын найӧ, кодъяс ваучер отсӧгӧн, ӧтувъя эмбур асалӧмӧн лоисны миллионеръясӧн да миллиардеръясӧн), и кутісны эскыны садь юра выль президент Путинлы. Ваяс-ӧ мыйкӧ бурсӧ самбист-президент Россиялы, тшӧтш и Шордінлы. Али Россия и водзӧ кутас юксьыны ёна озыръяс да ёна гӧльяс вылӧ?

Быд ботанӧ пысасьӧма, кельчиысь ӧтдор, ӧти-кык сирпи. Ужнайтны позьӧ пуны и юква, и рач вылын лук сорӧн пражитны. Прамӧй йӧз со воисны, ыджыд чинаяс, бур боксянь асьтӧ колӧ петкӧдлыны. И кывтӧ кутны пинь саяд колӧ кужны; абу мича ошйысьӧмыд ни норасьӧмыд. Кыдзи нӧ он норась, сикт-посёлокъясын олӧмыс ӧтарӧ на омӧльтчӧ да. Сэки, кор Россияын медыджыд начальникнас вӧлі Ельцин, совхозъяс киссисны. На пыдди котыртчалісны видз-му кооперативъяс, кӧнсюрӧ тыдовтчисны фермеръяс. Но пӧльзаыс наысь лоис зэв ичӧт, сикт-грездъясын пуксис тӧщӧ олӧм. Коми крестьянин, коді колис уджтӧг, юсис. Киссисны и вӧрпунктъяс, на пыдди котыртчалісны нэриник вӧр комплексъяс. Сӧмын шоч предприятие эз пӧд юр вемтӧг нуӧдан реформаяслӧн гы пиас.

Виталий Владимирович вӧляникысь сыніс вӧр керкалань. Попвасев вомӧналіс пидзӧс весьтас лотоксӧ, пуртӧсысь перйис югыд пуртсӧ и босьтчис керны кыйдӧссӧ. Чери сювсӧ шыблаліс тыас йӧршлы, ёкышлы да кельчилы чӧсмасянтор пыдди. Сирпиян вӧліны пӧтӧсь — быд кынӧмын куйліс ӧти-кык кельчи. Кырлалӧм бӧрас вель на дыр пессисны, паськӧдлісны вомсӧ гӧрдов платтьӧа улимӧсь гычьяс.

Вӧр керка весьтӧ пыжаяс воисны ӧтмоза. Эдуард Николаевич да Борис Борисович вӧйтасьӧм бӧрын ты вомас ботайтчӧмаӧсь, кельчи дас сӧмын и пысасьӧма, но вӧліны дӧвӧленӧсь. Кад нин и ужин дасьтыны. Быдӧн вӧчис ассьыс удж. Александр Сергеевич бӧрйис пуны-пражитны медся чига черияссӧ, ломтіс керкасьыс плитаа пач. Эдуард Николаевич пестіс бипур, зятя-шурина лэптісны нопйысь пызан вылӧ сёян-юан, тасьті-пань. Чериыд абу порсь юр, регыдӧн пусяс. Бипур весьтӧ ӧшӧдісны кык пӧрт, плита вылын керкаса кӧзяин жаритіс сирпиян. Пу вож вылын ӧшалысь транзисторсянь кылісны сьыланкывъяс.

Пызан вылыс эз ло гӧльджык карса ресторанын серти. Александр Сергеевич чери кыйигад веськавліс уна компанньӧӧ, но ӧнія кодяс, пӧжалуй, медводдзаысь на. Полковник, подполковник, бизнесмен, учитель — ӧні ставныс вӧліны чери кыйысьясӧн. Эдуард Николаевич вайис английскӧй шыпасъяса матӧвӧй сулея, винтӧвӧй пробка вывсьыс лыддис гораа: «Водка «Золотая Москва». Экстра. Изготовлена с применением новейшей американскӧй технологии».

— И чорыд-ӧ татшӧм дивӧыс? — юаліс Борис Борисович.

— Нелямын градуса. Ноко, кӧні стӧканъясныд? — Эдуард Николаевич разис пробкасӧ, уна рӧма серпасӧн мичмӧдӧм сулеяысь кисьталіс войтва кодь югыд винасӧ. Дозйыс ыджыд, литрысь ичӧтджык жӧ-а. Эм мый ньылыштны да и исыштны, пӧсь и кӧдзыд сёяныс тырмымӧн. Та мында закускаа пызан саяс Александр Сергеевич важӧн нин эз пукавлы. Медводдза тостсӧ шуны сійӧс и корисны.

Попвасев кыпӧдчис джек вывсьыс, пуртӧссьыс вель ыджыда тыдаліс югъялысь пурт воропыс. Шуис:

— Ме юа сы вӧсна, медым ті бура шойччинныд и медым ботанныд вӧлі уна чериа. Ме рад тіянкӧд матысянь тӧдмасьӧмысь. Ме бура тӧдлі бать-мамнысӧ Эдуард Николаевичлысь да Виталий Владимировичлысь. Инесса Рудольфовна Эдикӧс чужтіс гортас, а бабитчис менам мам. Прокӧ Лида, тадзи шулісны менсьым мамӧс, Эдуард Николаевичлы вӧлі гӧгиньӧн.

— Чӧвлы, чӧвлы, — шыасис Эдуард Николаевич, — ме помнита тэнсьыд мамтӧ. Карсянь татчӧ волігъясӧн ми пыравлім тіян ордӧ, мамтӧ шулі Лида гӧгиньӧн. Но тэнӧ, мыйлакӧ, ог помнит?

— Институт бӧрын сизим во чӧж ме велӧді Шордінса школаын. Шордінӧ дзикӧдзсӧ вои сӧмын квайтымын ӧкмысӧдын. Тіян волігъясӧ, тыдалӧ, эг вӧв ме гортын.

— Но, мый? Ньылыштам, а то пакталас. За здоровье! — лэптіс стӧкансӧ Борис Борисович. Ставныс тотшнитчисны.

Ывла сынӧд вылад мужикъяс азыма нуръясисны. Эдуард Николаевич стӧканъясӧ бара солькниталіс винасӧ.

— Вайӧ ме кыв-мӧд шуа, — бара шыасис Борис Борисович. — Лэптамӧй тост на вӧсна, кодъяс миянӧс чужтісны, кодъяс миянӧс быдтісны да велӧдісны. На вӧсна, кодъяс талун, слава богу, ловъяӧсь на; на вӧсна, кодъяс талун абу нин ловъяӧсь, но кодъясӧс кутам видзны асланым паметьын! — ньылыштіс винасӧ, содтіс: — Кодкӧлун батьӧсянь воис письмӧ, Комиын ссылкаын олӧм йылысь пӧ регыд петас выль роман. Локтан во батьӧлы тырӧ сизимдас вит арӧс. Письмӧ помас комиӧн гижыштӧма и мамӧ, корӧны волыны Чувашияӧ, гажныс бырӧма.

Виталий Владимирович ставныслы дасьтіс копей. Мед вӧлі чӧскыдджык, быд стӧканӧ чӧвтіс лимон кӧр сетысь таблеткаяс. Эдуард Николаевич помнитіс Александр Сергеевичкӧд кольӧм гожӧм аддзысьлӧмсӧ, кор сійӧ вӧзйыліс учительлы дас сюрс шайт, вузалас кӧ пуртсӧ. Эз вузав. Со тай, пурт воропыс чурвидзӧ пуртӧсас. Помнитіс и Попвасев, но ни ӧтиыс, ни мӧдыс, ни Виталий Владимирович та йылысь эз на гарыштлыны. И сы здукӧ, быттьӧ кодкӧ ызйӧдіс, шуис Александр Сергеевич:

— Ме эг вунӧд кольӧм вося сёрнинымӧс. Тэ зэв ёна корин вузавны со тайӧ пуртсӧ, — и перйис сійӧс пуртӧссьыс.

— А тэ шуин, паметьыд пӧ оз вузавсьы.

— Да, сідзи и вочавидзи. Козьнала ме тэн тайӧ пуртсӧ.

— Козьналан? — эз эскы шуӧмыслы Эдуард Николаевич.

— Да, козьнала.

— Ноко, ноко, мыйся пурт? — окота лои тӧдны милицияса начальниклы.

— Дарӧмтӧ ог босьт, Александр Сергеевич.

— Тайӧ пуртыс мен веськаліс миян сусед Микипер Иван кисянь. Батьӧкӧд ӧтлаын мунлӧмаӧсь война вылӧ, бать усис, а Микипер Иван ёна кантужитчӧм бӧрын веськалӧма пленӧ... — Александр Сергеевич висьталіс ставсӧ, мый помнитіс, тшӧтш и гӧтырыслы, Евлампия Ильиничналы письмӧ йывсьыс, но ни ӧтиысь эз казьтыштлы милицияса сэкся следователь Владимир Ильич Лапинӧс ни тюрмаӧ пуксьӧдлӧм Макар Тольӧс. — Микипер Иван гозъяӧс дзебисны ӧти гуӧ. Гортъяссӧ и крестъяссӧ вӧчис Эдуард Николаевичлӧн батьыс, отсасисны и мукӧд мужичӧйяс. Евлампия Ильиничнаӧс мыськисны да пасьтӧдісны Инесса Рудольфовна да менам мам. Быд пӧрйӧ, кор ветлывла кладбище вылӧ, вола и Микипер Иван гозъялӧн крестъяс дорӧ. Вот татшӧм история.

— Сэтшӧм сэк вӧлі олӧмыс, сэтшӧмӧсь вӧліны законъяс, — Попвасевлӧн вель кузя висьтасьӧм бӧрын кывкӧрталіс Виталий Владимирович.

— Пуртӧсӧ менам мӧд пурт эм, ас вӧчӧм, отчим дорліс кузнечаас, — шуис Попвасев.

— Тэ дядьводз пи жӧ? — юалана чӧвтіс Борис Борисович.

— Мам мӧдысьсӧ петіс верӧс саяс студенталігӧн нин.

— А менам кага на вӧвсьӧма, кор мамӧ петӧма писатель саяд. Вичӧй кӧть и збыль батьлӧн, овӧй нывдырся мамлӧн, Геннадий Владиславовичӧс пыр шуа батьӧн.

Полковник Лапин, коді, тшӧктіс гӧтырыс да, неважӧн бритіс гӧрдов уссӧ, сюся видзӧдаліс пуртсӧ:

— Эдуард Николаевич, шоча паныдасьлысь экспонат лоӧ тэнад коллекцияын. Табельнӧй оружиеысь ӧтдор, татшӧм кинжалъяссӧ сетлісны лагерса начальстволы. Кинжалыслӧн номерыс сюрс ӧкмыссё ветымынӧд.

— Ме чайтлі, мися кӧ, сійӧ лыдпасыс пуртсӧ вӧчан воыс-а, — шензьыштіс Попвасев. — Микипер Иван кӧ аддзӧ миянӧс мӧдар югыдсяньыс, лоӧ дӧвӧлен, ӧд сылӧн козиныс веськалӧ бур мортлӧн киӧ. — И мыччис Немӧй Микол пилы сімлытӧм пуртсӧ.

Эдуард Николаевич лӧсьӧдыштіс зумыд ныр вывсьыс кыз ворча ӧчкисӧ, шылькнитіс мольыд юр пыдӧссӧ, босьтіс козинсӧ и кольӧм вося моз жӧ исыштіс. Мыйкӧ дыра чӧв оліс, тыдалӧ, думайтіс, мый козьнавны водзӧссӧ; учительлӧн гожъялӧм ки вылысь казяліс часі туй — ӧнтай чери пражитігӧн «Электроникасӧ» колис керка пызан вылас. Бизнесмен пӧрччис ассьыс югыд браслета часісӧ, пысаліс Александр Сергеевичлӧн киӧ; сэсся кисьталіс «чӧскыд» водкасӧ стӧканъясӧ.

— Миян ёртасьӧм вӧсна! — шуис Эдуард Николаевич. Лэптісны стӧканнысӧ и гораа тотшнитчисны. — Мед миян пиысь некод и некор эз вунӧд и эз вузав мам-бать йылысь паметьсӧ! Ура!

— Ура!

Кузь туй вуджӧм бӧрын рытъя шондіыс шойччыштіс вӧр-пу йылын и регыд саяліс. Енэжтасас вель дыр на пӧртмасис алӧй кыа. Пуксьысь рытыслӧн мода серти кӧ, аски бара на лоӧ жар, кос поводдя. А вӧр-ваыслы сэтшӧма нин колӧ зэр.

5

Катігас кӧ пыж нырсӧ Александр Сергеевич кутіс лыа кӧсалань матӧджык, то ӧні кывтіс кыркӧтшладор пӧлӧныс, кӧні юыс джуджыдджык да тэрыб визула. Берегын сулалысь пуясыс колисны сэтшӧм ӧдйӧ, быттьӧ петӧмаӧсь ӧта-мӧдыскӧд панъясьны. Тыдовтчылӧны ытшкытӧм видзьяс, оз зымвидзны турун зорӧдъяс. Кор на кок йылас сулаліс колхоз, сэсся совхоз, тайӧ каднас татчӧсінъясын страдуйтлісны нин. Бӧръя воясас власьт вӧсна тышкасьысь демократъяс помӧдз кисьтісны ӧтувъя овмӧсъястӧ. Коми крестьяналӧн комынӧд воясса, войнадырся да войнабӧрся мырсьӧм-пессьӧмъясыс, ас выланыс став сикас тужа-нужасӧ нуӧмыс лои весьшӧрӧ. Кодсюрӧлӧн казьтыланпом колисны сӧветскӧй кадся орденъяс да медальяс, мыйысь он пу шыд ни рок и кӧдзыд дырйи он шонты морӧстӧ. Уна во чӧж коммунистъяс бӧбйӧдлісны йӧзӧс асланыс легендаӧн — коммунизм стрӧитӧмӧн, и тайӧ пӧръясьӧмыс помасис зэв мисьтӧма — вальдіс ачыс партияыс; вальдіс джуджыд лым улын сісь керъя стын моз. Коді эз веськав лым улас да колис ловйӧн, ӧдйӧджык вежисны ӧтсяма галстукъяссӧ да костюмъяссӧ, шуисны асьнысӧ демократъясӧн и бара шашаритчисны власьт бердӧ. Тайӧ пӧрйӧ эз сӧмын пӧръясьны, но и мырддисны уджалысь йӧзлысь уджалысь йӧз киясӧн вӧчӧмторъяссӧ, юкисны ас костаныс Россиялысь озырлунъяссӧ и ӧвтыштісны уджалысь йӧз вылӧ: олӧй кыдз гажныд! Медым мӧд пӧрйӧ эз веськавны вальдӧм стын улӧ, унаӧн кутісны волывлыны вичкоӧ: окасьӧны попъяскӧд, кианыс сотчысь сиськӧн мыйкӧ шӧпкӧдӧны вомгоруланыс. Мый йылысь шӧпкӧны татшӧм здукъясас власьт кутысьяс — президентъяс, юралысьяс, губернаторъяс, депутатъяс, министръяс, олигархъяс, мукӧд чиновникъяс, кодъяс олӧны нин коммунизмын, некод оз тӧд, но йӧзыс ылӧсалӧны: кыдзи водзӧ бӧбйӧдлыны Россияын олысь «сьӧд» йӧзӧс; кыдзи ӧдйӧджык мӧдӧдны мӧдар югыдӧ пенсионеръясӧс, кодъяс сизимдас во чӧж кутісны асланыс сьылі вылын Сӧветскӧй Союзӧс. Весиг му шарвывса учёнӧйяс шензьӧны: мыйла татшӧм озыр Россия му вылас йӧзыс олӧны татшӧм гӧля?! Помасьӧ кызьӧд нэм, туйын кызьӧд нэмлӧн медбӧръя гожӧм, а коми войтырлӧн олӧмыс эз и пуксьыв усьпаньвыв. Ой, олӧм, олӧм!

Ӧтнога жуньгӧ пыж мотор, вывлань чатӧрмунӧм пыж нырыс кокниа юковтӧ Эжвалысь лӧнь веркӧссӧ. Талунъя олӧм йылысь быд пӧлӧс шуштӧм думыс локтӧ Александр Сергеевичлӧн дзормысь кудриа юрӧ. Йӧгзьысь шонді югӧръяснас ойдӧдӧ вӧр-васӧ, ёрӧ мортыдлысь синсӧ. Водзын бӧръя лыа кӧса, и воас вис весьтӧ, кӧні коркӧ сулавліс налӧн пӧв чомйыс. Важӧн нин эз вӧв сэні, талун кежалас. «Электроника» петкӧдліс 13 час, субӧта, июль 8 лун. Эдуард Николаевичӧн козьналӧм дона часісӧ киас эз на пысав. Пыж нырсӧ веськӧдіс береглань. Ӧльӧксан Попвасевлӧн дзолядырсянь берег пӧлӧныс кузяла нин кырдӧма. Кайис кыр йылас, виддзыс ытшкытӧм на, вис бокас вӧр діыс быттьӧкӧ пыр на сэтшӧм, кутшӧмӧн помнитӧ Валеракӧд медводдзаысь локтӧмсянь. Эстӧні, кыті тырӧма лежнӧг да ыжман кустъясӧн, сулавліс чомныс. Кык друг котравлісны татчӧ кианыс вугыр шатинӧн, боканыс волыса дӧра сумкаӧн, зептаныс кос сёркниӧн. Матыстчис кустъясланьыс, а син водзас сувтіс бергалан ыджыд пу калича чом ӧдзӧсыс. Вот-вот гурйыв восьтас ӧдзӧссӧ и воськовтас чом пытшкас, а сэні кос турун вылын гатшвидзӧ... Микипер Иван. Сы здукӧ думъяссӧ дзугис орччӧн моз понлӧн увтыштӧм. Воськов кызь сайын кык зонка кежисны вислань: пельпом выланыс нюдз вугыр шатинъяс, кианыс нидзув банка. Тӧдісны учительӧс, ӧти вомысь чолӧмасисны:

— Видза оланныд, Александр Сергеевич!

— Видза оланныд! Вуграсьны?

— Ю йылӧ ком кыйны.

Тайӧ кык зонкаас Попвасев бара на аддзис ассьыс челядьдырсӧ, асьсӧ да Валера Поповӧс. Эз ов талунӧдз Ян Мамонтов, кывсьыліс да, пӧгибнитӧма Афганистанын. Мыйла коммунистъяс пыртлісны сэтчӧ сӧветскӧй войскаӧс — ӧнӧдз кольӧ тӧдтӧм да гӧгӧрвотӧм. Пӧжалуй, тӧдісны сӧмын пӧрысьнысла Политбюроса выжывмӧм членъяс, кодъяс киын вӧлі помтӧм-дортӧм власьт, Москва, Краснӧй площадь, Россия, Сӧветскӧй Союз, тшӧтш и Эжва пӧлӧнса тайӧ виддзыс, кӧні сталинскӧй лагерысь пышйӧм коми мужик Микипер Иван, лыйсьӧм водзвылас, пидзӧсчанясьӧмӧн юрбитіг окаліс чужан мусӧ. Эстӧні, вӧр бердас, сулаліс сэк некымын чалькоста турун зорӧд; водзынджык, видз помас, кыз пожӧм сайсянь и бӧръяысь аддзыліс Микипер Иванлысь таладор югыдыскӧд прӧщайтчӧмсӧ Сергей Ӧльӧксан.

Александр Сергеевич келалыштіс пидзӧсӧдз турун питі, быттьӧ корсис ассьыс челядьдырсӧ; сэсся мӧдӧдчис пыжлань. Кымын матынджык сиктыс, ю нюкӧсыс сымын паськыдджык. Гортладор берегас лыа юрыс заводитчӧ сикт кывтыдпомын. Попвасевлы колӧ сибӧдчыны Борганшор весьтӧ, сэтчӧс куръяас и сулалӧны катыдсалӧн кӧрт пыжъясыс. Дыр зэртӧмла куръяыс ямӧма и пырны лоӧ сэтчӧ пелысӧн зібъясьӧмӧн. Куръя йывланьыс посйӧд вывсянь пожъясис Куръялань копыра нывбаба. Мед эз кӧтась, вылӧдз павтыртӧма платтьӧ бӧждорсӧ, и ыджыда тыдаліс еджвидзысь гӧгрӧс лядьвейыс. Казяліс нывбаба мичлунтӧ Александр Сергеевич и пырсӧ эз слӧймы петны берегас, лажмуніс пыж пуклӧс вылӧ и кутіс каньявны. Весьӧпӧрмӧныс, тыдалӧ, бырӧма гажыс мортыдлӧн анюловсьыс. Весиг юрсӧ гӧрбыльтліс, оз-ӧ унджыктор тыдовтчыв нывбабалӧн павтыртӧм платтьӧ улысь. Коді бара-й татшӧм мича кока да татшӧм мича лядьвея аньыс-а? Абу-ӧ Надежда Яковлевна?

Нывбаба и думыштны эз куж, мый сыланьӧ кодкӧ кыйкъялӧ, ӧтарӧ сяльӧдӧ песлалӧм кӧлуйсӧ, эз кыв весиг пыжалысь пелыснас тёльскӧмсӧ. Пыдзралӧм кӧлуйсӧ тэчис тазйӧ, веськӧдчис, нёдзласьыштіс и лэдзис павтыртӧм бӧждорсӧ. Попвасев петіс берегӧ, кыскыштіс вылӧджык пыжсӧ. Пуксис кер вылӧ и ӧзтіс сигарет, гусьӧник пыр на нёджъяліс нывбабалань. И со, аньыд бергӧдчис сылань чужӧмбанӧн, ёвкмуні мужичӧйлӧн сьӧлӧмыс: сы водзын сулаліс Альбина Мефодьевна. Кос берегас тшайподасис, сетчас-ӧ талань али каяс кыр йылас? Оз-ӧ мӧй аддзы, воськов-мӧд сайын пукалӧ оз кутшӧмкӧ тӧдтӧм дядьӧ, а сылӧн дас сизим арӧса томлуныс? Дерт жӧ, аддзис Альбина Мефодьевна, но, тыдалӧ, виччысис мужичӧйлысь водзджык шыасьӧмӧс. Сідзи и лоис.

— Олан-вылан, Альбина Мефодьевна!

— Олан-вылан, Ӧльӧксан Сергеевич! Вӧр керкаад и гожъян али мый?

— Ог жӧ эськӧ да.

— Кильчӧ ӧдзӧсыд тай век томана-а, — виччысьтӧг артмис нывбабалӧн, и аслыс весиг яндзимкодь лоис: со пӧ, менам кильчӧ бӧрся видзӧдӧ. Восьса морӧса важиник платтьӧа, йӧлатурун кодь еджыд юрсисӧ кутыштӧма быгалӧм кӧсынкаӧн, гожъялыштӧм шыльыд бан бока — Альбина Мефодьевна пуксис мужичӧйкӧд орччӧн.

— Оз кыскы тыртӧм керкаад, вӧр-ваас гажаджык мен. Гашкӧ, Альбина Мефодьевна, петан ме сайӧ?

— А кӧн нӧ водзджыксӧ вӧлін? Тэ жӧ эновтін менӧ!..

— Прӧстит менӧ, но гӧтрасим кӧ школа помалӧм бӧрад, кад кольӧм мысти юксим эськӧ, Валера другӧй мырддис тэнӧ ли. Ёна радейтліс тэнӧ Валераыд. Сӧмын тэ ради Валера медводдзаысь нуӧдіс менӧ тіян общежиттьӧӧ, а тэ синтӧ ме вылӧ чӧвтін...

— Каитчан мекӧд кутчысьлӧмысь? — усьӧм гӧлӧсӧн юаліс нывбаба.

— Некор эг каитчыв. Тэ вӧлін менам медводдза. Ме ставсӧ помнита.

— И тэ менам медводдза.

— Ме кӧсъя, мед тэ вӧлін менам медводдза и медбӧръя.

Пуксис чӧв-лӧнь. Кыліс сӧмын рам куръяын посни черилӧн гыбыштлӧм. Мый бара-й шуас Альбина Мефодьевнаыс-а?

— Потӧм вор дорӧ тай, коньӧрушко, усин мойдкывса зарни чери кыйысь моз, — виччысьтӧм воча кыв кыліс Александр Сергеевич.

— Эн омӧльт ни асьтӧ, ни менӧ.

— Ме збыльтор шуи.

— Поттӧм ворсӧ том йӧзлы колям, а меным потӧмыс ныма. Ме кӧсъя усьны сэтшӧм вор дорӧ, кодӧс том дырйи ачым на поткӧдлі. — Чӧв олыштӧм бӧрын Попвасев содтіс: — И эг ӧтиысь.

— Ёна нин тай дзормӧмыд, кӧсичаыд весиг едждӧма, — тыдалӧ, сьӧлӧмвыв лои мужичӧйлӧн шуӧмыс, матысянь синъяліс томдырся мусуксӧ Альбина Мефодьевна. — Валераыд некор тэ йылысь укӧрба кывтӧ эз шулы, менӧ некор тэӧн эз эльтыштлы ни, кӧть и... — нывбаба мыйкӧ кӧсйис на шуны и тшӧк ланьтіс.

— Тэкӧд кутчысьлӧмӧн ме некор некодлы эг ошйысьлы.

— Валера саяд ме петі сӧмын тэ вылӧ лӧглунӧн. Радейтлі ме тэнӧ... том дырйи.

— А ӧні?

— Ме важӧн нин вунӧді, мый сійӧ сэтшӧм муслуныс. Кӧсъян кӧ тӧдны, Москваын студенталігӧн менӧ коравліс Индияса миллионерлӧн пиыс.

— И эн пет?

— Эг. Тайӧ вӧлі менам олӧмын ӧшыбкаясысь ӧтиӧн. А медыджыд ӧшыбкаыс — тэныд томиникӧн ылалӧмӧй. Сы вӧсна и эг лысьт петны индус саяд. Найӧ, вӧлӧмкӧ, гӧтрасьӧны мывкыдсӧ кутысь нывъяскӧд.

— Сідзнад, ме мыжа, эн ло миллионерыдлы моньнад да?

— Ачым мыжа. Тэ вед менӧ эн мырдӧнав, люб сетчи, чайті, мися, сы бӧрти гӧтрасян.

— Вот и воис сійӧ кадыс. Тэа-меа абу на пӧрысьӧсь, ӧтлаавны кӧ арлыднымӧс, сӧмын на сё кызь ӧти миянлы, — кӧть кӧні, математик радейтіс сёрнитны лыдпасъясӧн. — Лыдди газетысь да, ӧти англичанин гӧтрасьӧма сё кызь арӧсӧн да гӧтырыслы кага на вӧчӧма. Ме вед вӧр-ваті ветлігад сирзи да быдлаті на жӧ чорзьылӧ.

— Сирзьӧм мужикыдлы позьӧ и ме серти томджыкӧс аддзыны. Кролик моз кокниа тырсялысь, прӧстит, кокниа сьӧктысь баба кӧ веськалас, колӧкӧ, быд во кутас чужтыны. Ӧні ӧд миян демократия: вай, кодӧс кӧсъян; гӧтрась да юксьы, кымынысь кӧсъян. Телевизор пыр нинӧм сайӧдтӧг, восьсӧн петкӧдлӧны ныла-зонъяслысь кырсасьӧмсӧ. А ми тэкӧд сёрнитам кутшӧмкӧ любов йылысь. Миян том дырйи любовыд вӧлі, а ӧні абу. Радейтӧны сійӧс, коді уна деньгаа! Демократъясыд виисны ставсӧ, мый вӧлі йӧзыслӧн сьӧлӧмын бурыс да шаньыс. Сикт-грездъясад водзті лӧнь вӧлі, ӧні сӧмын и кылан: кодкӧ лыйсьӧма, кодкӧ ӧшӧдчӧма, кодкӧ сотчӧма, кодӧскӧ лыйӧмаӧсь, кодӧскӧ сутшкӧмаӧсь... Боже мой, эз демократъяс босьтны власьтсӧ, а идиотъяс! Прӧсти господи, мед кӧть некод эз кыв менсьым шуӧмъясӧс.

— Альбина Мефодьевна, ӧтитор колӧ гӧгӧрвоны; талунъя демократъясыд кызвыныс тӧрытъя коммунистъяс. Сы вӧсна и оз бурмы олӧмыс. Буретш да коммунистъяс, Горбачёв юрнуӧдӧм улын, вайӧдлісны сӧветскӧй йӧзтӧ карточнӧй системаад. Лавка джаджъясыд тыртӧмӧсь вӧліны, сигарет и то он вермы вӧлі ньӧбны талонтӧг. Вунӧдін? Мамӧ лойсис фермаад комын сизим во, комын сизим во стрӧитіс коммунизм, шоча аддзывліс лун югыдсӧ, а нажӧвитіс сӧмын быд пӧлӧс висьӧмсӧ. Вай нинӧм ог кутӧй жалитны, японкаяс пӧ нинӧм оз жалитны, ӧтарӧ нюмъялӧны и олӧны матӧ ӧкмысдас арӧсӧдз.

— Ме коми, абу японка. Ачыд асьтӧ кӧ он жалит, тэнӧ некод оз жалит. Эм менам, мый жалитнысӧ. Олі ӧти морткӧд, а радейті мӧдӧс, и тадзи нэм чӧж, — ышловзис нывбаба, видзӧдлассӧ чӧвтіс Александр Сергеевичлань. — Тэ, навернӧ, некор некодӧс эн радейтлы, и тайӧс гӧгӧрвоны зэв сьӧкыд. Тэ, навернӧ, ачыд нин вунӧдін Утка туй йывсьыд мойдъястӧ, а ме эг. Тэнад мойдъясысь весиг сетім Гералы нимсӧ.

Попвасев казяліс: нывбабалӧн шондіӧн кӧчасьысь синмыс вазільмис, кӧть пыжӧн сы кузя кывт.

— Альбина Мефодьевна, менам юалӧм вылӧ сідз эн и вочавидз. Петан ме сайӧ? — аньлӧн синмӧ веськыда видзӧдіс мужичӧй.

— Дӧрӧм морӧссьыд кизьыд орӧма, — джаггӧрӧдасис, тыдалӧ, горшыс, и дыр мысти лажмыд гӧлӧсӧн шуис Альбина Мефодьевна. — Мый нӧ мекӧд? Ылалі тай тэ дінын, йӧй бабаыд и эм. — Сэсся кыпӧдчис кер вылысь, босьтіс тазсӧ и бӧрлань видзӧдлытӧг ылысмис Александр Сергеевич дінысь.

— Альбина! Огнёва! Тьпу, Попова! Тэ му вылас медмича, медмуса нывбабаыс! Радейта ме тэнӧ, Альбина Мефодьевна! Рытнас корасьны вола!.. — Попвасевлӧн гӧлӧсыс йӧлӧгаӧн вуджис Эжва вомӧныс мӧдлапӧлӧдз.

Альбина Мефодьевна думсьыс виччысис: Попвасев коркӧ шыӧдчас татшӧм сёрнинас. Альбиналӧн, коді эз дугдыв радейтны Сергей Ӧльӧксанӧс, эм нывбаба гордость — кутас лэптавны сы водзын нырсӧ, мынтыны водзӧс школа помалӧм бӧрын гӧтрасьтӧмысь. И некор оз висьтась, мый и Викалӧн, и Гералӧн збыль батьыс Ӧльӧксан Попвасев, а абу Валера Попов. Татшӧмторсӧ нывбаба ылӧсаліс медводдзаысь сьӧктӧмсянь. Но водзсӧ эз тӧд, мый верӧссяньыс сьӧктыны оз вермы. Тайӧс гӧгӧрвоис бӧрынджык. Тырвыйӧ тӧдмаліс сӧмын сэк, кор кутіс корсьны верӧссӧ дзебан кӧлуйсӧ и киас сюрис карса больничаын сетлӧм анализъяса бумагаыс. Та йылысь нэм помӧдзыс кутас тӧдны сӧмын ӧтнас Альбина Мефодьевна. Ӧтнасӧн тӧдӧмыс и лоӧ верӧсыслы, Валера Поповлы, медыджыд памятник пыдди. Вояс кольӧм мысти Альбина Мефодьевна аслас олӧмын медыджыд удачаӧн лыддис Александр Сергеевичкӧд мусукасьӧмсӧ. Ӧд эз кӧ кутчысьлы Попвасевкӧд, эз эськӧ вӧвны ни Виктория Валерьевна, ни Гера Валерьевна. Гортланьыс восьлаліг уна дум воліс квайтымын ӧти арӧса мича дӧвалы. Оз, оз мун Ася Платоновнакӧд Попвасев ордӧ. Мед ачыс Сергей Ӧльӧксаныс локтас Альбина ордӧ дай коралас...

Пыжысь берегӧ петкӧдіс Александр Сергеевич кык ведра чери — керӧма и солалыштӧма, мичаджыксӧ нуас Ася тьӧщаыслы, торйӧдас и Альбина Мефодьевналы. Мый лоны — ло: ветлас корасьны томдырся мусукыс ордӧ, сэсся лэччылас челядь дінас. Моторсӧ пыж бӧжас на кольлас, меститнысӧ торйӧн волас. Сӧмын на киас босьтіс сьӧкыд ведраяссӧ, берегсянь гӧлӧс кыліс:

— Ӧльӧксан Сергеевич, тіянӧс гӧсьтъяс виччысьӧны!

— Гӧсьтъяс? Василей ли Агни ли, кӧнкӧ?

— Абу ная, кодъяскӧ тӧдтӧмъяс — мужик да нывбаба. — Юӧртысьыс вӧлі суседыслӧн ар дас кыка зонка. — Миянын пукалӧны, машинаыс ӧшинь улын, еджыд машина.

Эз тай нӧ некодӧс виччысь Александр Сергеевич. Кодъясӧс нин Енмыс вайӧдіс?

— Кыдзи кӧть нимныс? Висьтасисны эз? — майышмунӧм гӧлӧсӧн юаліс сійӧ.

— Висьтасисны, кывлі нимнысӧ. Мужикыс шусис Ӧльӧксан Ӧльӧксановичӧн, а нывбабаыс тешкодь нима — Зу... Зу... вунӧді сылысь нимсӧ.

— Зу... Зу... Зульфия, — артмис Попвасевлӧн.

— Да, Зульфия.

Лыжаліс ки-кокыс Александр Сергеевичлӧн, воськов вӧчны эз вермы, лажмуніс луд вылас.

Попвасев бура помнитӧ Зульфиялысь висьтасьӧмсӧ, кыдзи кувсьӧма воддза верӧс-крановщикыс — джагӧдчӧма. Сідзи жӧ трагическӧя кувсьӧма и мӧд верӧсыс — автомобильнӧй катастрофаын. Кутшӧмкӧ омӧль ру, тыдалӧ, олӧ Зульфия пытшкын. Сибӧдас кӧ ӧні тайӧ нывбабасӧ, ӧчередьыс воас лёк ногӧн кувны и Александр Сергеевичлы. Гашкӧ, бӧр катны вӧр керкаас? О, Енмӧй!..

Быд мортлӧн сьӧлӧмын эм аслас Утка туй. Кодарӧ нуӧдас тайӧ туйыс Александр Сергеевичӧс-а?