УР ЙЫЛЫСЬ
Ар
...Коли гожӧм. Увтасмис шонді. Ассьыс ӧдъя вынсӧ сійӧ койис-лэдзис Войвыв муӧ сё да вит лун чӧж! Эз сідз прӧстӧ, весьшӧрӧ лэдз: восьтліс юяс-ваяс, сывдліс йиа море туй; чужтіс, быдтіс турун-нянь; быдтіс вотӧс, пуктас мортлысь... И нӧшта быдтіс сійӧ вӧр!
Быдмис, содтыштіс пу: нӧшта сантиметр-мӧдӧн тювгысис вывлань сылӧн йыв; нӧшта кызыштіс пучӧрйыс-керйыс ӧти миллиметр джын...
А вӧрын — поздысис, быдтысис пӧтка-звер. Бордйыв кыптісны дозмӧръяс, сӧвъяммисны сьӧла пиян, — вуж бердсянь пу йылӧ шпыррр... Вежӧ гӧнсӧ ур... И вӧлі на уна, унатор!
* * *
Коли, майбыр, шоныд гожӧм.
Локтіс, лолыштіс ар. Нора ышловзис вӧр, киссьӧ-гылалӧ кор: кыдз пулӧн, пипулӧн, сӧспулӧн, мукӧдлӧн; гӧрдӧдӧ, вижӧдӧ, быгалӧ-кельдӧ... На бӧрся ниа ӧти гожӧмся лыссӧ тшӧтш лӧдӧ... Югыд ковёр дӧра серӧн кыӧ-вольсалӧ подувсӧ раслысь, сӧрнича вӧрлысь. (Прӧстмӧдчӧны тшӧтш, кӧть и омӧля тӧдчӧ приметиттӧм синъяслы, и лыска пуяс — гылӧдӧны вочасӧн ассьыныс нёль-вит-квайт восайся гӧрдов кос лысъяссӧ — пожӧм, сус, ньыв, коз...)
Сьӧлӧм нормӧдмӧн мича овлӧ вӧр «баба гожӧм» арся лунъясӧ: зарниӧн, шӧвкӧн пасьтасьлӧ медбӧръясьыс гожӧмкӧд прӧщайтчыны. Праздник паськӧмӧн вӧччӧма вӧр пу. Вӧччӧма-баситчӧма, майбыр, гожӧмӧс колльӧдны. Гӧрд кашемир дӧрӧма сулалӧ-зёльӧдчӧ пипу; виж китайка сарапана, лым еджыд мыга орччӧн сыкӧд мыйкӧ вашкӧдӧ кыдз пу; нора копыртыштӧма сӧспу би югыд пелысь тугъяса юрсӧ, джуджыд коз пу сайсянь мыччысиг; ылісянь тыдалӧ-янсалӧ ниалӧн зарни югыд кышӧд; вира чуньлысӧн ӧшалӧны жельнӧглӧн мольяс, исергаа пув розъяс... Ар, ар... Вӧрын — лӧнь... лӧнь. — Шльс... — друг чуктыштӧ да усьыштӧ ачыс, некод вӧрзьӧдтӧг пипулӧн, кыдз пулӧн быгалӧм кор; торкнитас сизь, чипӧстас кытӧнкӧ небыда сьӧла... Вежавидзиг, торжественнӧ чӧлӧсь сулалӧны пемыд веж лыска козъяс да ньывъяс... Ар, ар — прӧщайтчан-янсӧдчан час. (Сідз олӧма нывбаба ань том кадсӧ ассьыс здук дырйи казьтывлӧ-колльӧдӧ синнас... И сы мында видзӧдласас, статяс нор муслуныс, лӧнь шогыс...)
Рекмӧ, ректысьӧ вӧр. Гылалі кор. Сынӧдыс ыркалӧ. Кӧдзалӧ му, а бӧрынджык — к-кам! — чугун моз кынмис. Гораммӧ вӧр выв, кыдз быттьӧ джуджыд йирка-свода театр-храмын — г-гууув...
Эновтісны-лэбзисны сьылысь лэбачьяс. Гажтӧммис, кусі олӧмыс вӧрын? Э-эз. Вӧрса аборигенъясыс ставныс кольччисны. Нёль кока олысьяс пӧвстысь некод эз мун. А бордаяс пӧвстысь сӧмын гожся гӧсьтъяс лэбзисны. Колины унаӧн на. Сьӧла-байдӧг, дозмӧр-тар пӧткаясысь ӧтдор, колины уркай, пинькай, гӧрд морӧса пионер-жонь, нерсьысь кеня, вӧр пу дзоньвидзалун вӧсна тӧждысьысь зіль плӧтник сизь да перк. Кольччисны весиг ичӧтик джиянъяс тӧвйыны (кырсьяс костӧ налы гагйыс уна на коли). Эз кус вӧрын олӧм. Регыд на дінӧ воасны кыйсьысьяс. Гажаа, кыпыда пондас юргыны вӧр пасьта пон увтчӧм да гора арся сынӧдын торжественнӧ шкувгыны вӧралысьлӧн пищаль лыйӧм шы.
Воӧма ар. Мунӧны кыйсьысьяс вӧравны. Матысмӧ ур кыян кад.
Ур
«...Эн ви тэ менӧ, тулыс, — ар кежлас сета ме тэд вӧравмӧн ур...» — шуӧма мортлы тулысын ур шӧчастігтырйи.
Коді оз тӧд урӧс. — Муса, ичӧтик звер. Гожӧмын гӧрд дӧра шабура, тӧлын — рудіник, тшӧкыд сиа-гӧна, шоныд пася. Увйысь увйӧ чеччыштӧ, пуысь пуӧ пуыштӧ. Кузь, паськыд мича бӧжа, довкӧс эскан-мелі синъяса, мукӧддырйи сэтшӧм улиса, тыр синмӧн пу йывсянь видзӧдӧ, ыштӧ вежӧртіг юалӧ-шуӧ: «Он ӧд тэ менӧ ви?.. И (вообще) нинӧм лёктор меным он вӧч?..» Рам, мелі твар. Кӧть и звер, но абу хищнӧй, олӧ, вердчӧ сӧмын быдмӧг-вотӧсӧн.
Пельк, визув, зіль... «Ур кодь пельк пӧ» — шуасны верклян морт йылысь. «Ур моз пӧ бергалӧ-изӧ», — бара шуасны сійӧ визувлун йылысь. Но прӧста, весьшӧрӧ сійӧ оз из. Тӧдса кыйсьысьяслы, мый ӧти сёйӧм костын сійӧ вермӧ вӧчны аслыс поз; кор лодыр палюр вӧтлас урӧс да овмӧдчас ур позйӧ, но ур вӧтлан лунас жӧ вой кежлас вӧчӧ выль поз. Абу кокни. Ур поз — абу прӧстӧй ёкмыль. Дзонь архитектура! — Ковмас корсьны да бӧрйыны надёжнӧй пу, пуыслысь надёжнӧй ув; судтасӧ мусянь и пу йывсянь артыштны, панны пыдӧс, корсьны-бӧрйыны да ваявны лыдтӧм ув-вож, кымын лыс туг!.. Да найӧс кужӧмӧн тэчны-кыны; бӧрыннас пытшкӧссӧ эжны бӧрйӧм небыд нитшкӧн, ройӧн, кыдз вурсьысь малалӧ-эжӧ ватаа пась... (Ме аддзывлі ӧтчыд, кыдз вӧлі ур лӧсьыда тубралӧма да нуӧ вомас позсӧ эжны рой, — сідз гындей дзимлявлӧ-вӧдитлӧ вурун, шоныд-шоныд, небыд кӧм вӧчиг.) Тадз артмӧ ур поз, — панӧм тюни кодьӧн шуны позьӧ либӧ кусыня дженьыдик пась сос кодь... И колӧ сідз, медым сійӧ «стрӧйбаыс» оз тыдав мусянь кокаяслы, медым палюр кодь эксплуататоръяс эз аддзыны, ни вылісянь — варышъяслы эз тыдав; сэсся медым эз зэр ни лымъяв поз пытшкас и медым тӧлӧн эз кисьт, медым лым тукта эз уськӧд... И ещӧ ӧтитор, — медым вӧлі шонділадор, лун бок. — Со мыйыштӧм удж!
Пельк не сӧмын верклянлуннас, но и сӧстӧма олӧмнас, идӧрнас. Эськӧ мортлы велӧдчыны сійӧ идӧрлуныслысь колӧ! — Следуйтӧ, следуйтӧ. Ур — «культурнӧй» звер.
Природалы тӧжд
Этша на, омӧля тӧдам ми олӧмсӧ урлысь и мукӧд зверлысь. Омӧля тӧдам и вӧр пусӧ, вӧр овмӧссӧ, бытсӧ охотниклысь. Омӧля, омӧля. А тӧданторйыс, мый тӧдны эськӧ колӧ вӧра странаын олысь мортлы, унатор эм. Ӧд кыйсьӧм (охота) миян ыджыд участок социалистическӧй стрӧительствоын. А сійӧ делӧыс требуйтӧ миянсянь сознательнӧя видзӧдӧм сійӧ удж вылӧ быд боксянь.
(Сёрниыс миян тані мунӧ ӧтитор йылысь, но и сійӧ нин висьталӧ уна, кыдз ми преступнӧя видзӧдам асланым природа богатство вылӧ. А ми, вӧр пӧвстын олысьяс, пыр ошйысям асланым сюсьлуннаным да сямнаным мукӧд не коми кыла йӧз водзын. Ми зэв на некультурнӧйӧсь вӧр кӧзяйство нуӧдӧм боксянь и, сідзкӧ, абу интернациональнӧйӧсь тайӧ государственнӧй ыджыд озырлун вылӧ видзӧдӧмнаным. Ми унатор вылӧ на видзӧдам хищникъяс моз, огӧ думайтӧй общӧй пӧльза йылысь, водзӧ олысь пӧкӧленньӧ йылысь, медтыкӧ аслыным сапыштны сюрӧ-а. Мыйкӧ кӧ аддзам кокньыда шедӧдантор — садьным миян бырӧ, йӧй горшлунным лыбас, мывкыдным, умным лэбзяс-пышъяс ылӧ... Сідз бырины (бырӧдім) коркӧ миянын вӧвлӧм рам мой зверъяс, сӧмын мортӧс нимтан-керан кывйын да мойдкылын нимыс кольӧма (сысянь и ачыс «мойд» кывйыс лоӧма: «мой» кывсянь — ньӧж ветласа-вӧраса, кыдзи мойд мунӧ-висьтавсьӧ ньӧжйӧник, лӧня...). Этшаммисны ёна кыйӧмла йӧраяс; сідз бырӧдім пӧрлӧдлӧмӧн матігӧгӧрысь гырысь сус пуяс кымынкӧ коль понда; миллиардъясӧн изведитам ёс вывсьыс чериӧс...
Мый сетӧ природа мортлы пӧльзатор оз ков мунны паныд сылы да разрушайтны-кисьтны, а колӧ отсавны природаыслы, мед нӧшта на унджык сійӧ сетас. (Ӧд ми творечьяс, стрӧительяс, олам геройяс эпоха кадӧ!) Природа озырлун видзӧм могысь миян Сӧвет власьт вӧръясӧ-ваясӧ лӧсьӧдалӧ-восьталӧ заповедникъяс, заказникъяс; индалӧ кыйсян срокъяс-кадъяс, кор позьӧ да оз кыйны зверӧс, пӧткаӧс. И результатъясыс тӧдчӧны нин! Шуам, йӧраяс йылысь. «Йӧраясыд пӧ ёна йывмисны-содісны тайӧ закон бӧрад... Быдлаын налӧн кок туй...» — висьталӧ кыйсьысь Чурка Вась. (Колян тӧв весиг сиктъяс кузя гуляйтісны — Яг слуда бӧжын да Расыб сиктын олӧмаӧсь, нымӧн картаас абу пырӧмаӧсь, ӧти сарай пос улын узьӧмаӧсь да...)
Но мый ми таво вӧчим ур виалӧмӧн! Кымын сё сюрс шайт дон вӧчим убыткасӧ кыйсьысьяслы да государстволы! Артыштам кӧ — юрсиыд сувтас! Кымын ур виисны весь-зря гожӧмбыдӧн. Тулыссяньыс, лым сывны вӧрзьӧмсянь да ӧнӧдз. И виисны кодъяс? — Велӧдчысь челядь. Пионеръяс ордын (лагерын), кор ми волім, сэні сёрниясысь воссис, мый быд шӧркоддьӧм сиктын виӧмаӧсь сё-мӧд урӧн, и босьтны кӧ этша вылӧ, мый коймӧд юкӧныс на пӧвстысь сюри вины мам ур, то лыдыс кайӧ повзьымӧн уна — куим-нёль сюрс! А кымын сикт? И кымын шайт дон сійӧ кыпӧдас?! (Ышмисны тшӧтш и гырысьяс, ӧткымын сӧветскӧй служащӧйяс, — абу яндзим!) (учрежденньӧын пукалӧм бӧрын петасны сой вын песігмоз да давай шӧтны урлы челядьяскӧд тшӧтш, ӧлӧдӧм пыдди.) «Уу-а, уу-ааа...» — лыбас сикт пасьта зык. Чайтан нин, мый кутшӧмкӧ допотопнӧй зэв ыджыд звер (оронтозавр ли, код ли) пырӧма сиктӧ да став йӧзсӧ кӧсйӧ ньылавны-сёйны. Кватитчан — ичӧтик някасьысь урпи... «У-ур!.. у-ур!» — лёк горшӧн горзӧны челядь. Чегъясьӧны потшъяс, гындыссьӧ-тальсьӧ йӧръясысь пуктас... Картина... Дикӧй, доисторическӧй картина.
А юр весьтті, вылі, сынӧдті сійӧ минутӧ торжественнӧ лэбзьӧ Печӧраӧ ур ку пася-шапкаа герой-лётчик... «Ы-ыннь... ыннь...» — дыр на кылас кытӧнкӧ ылын нин победнӧй шыыс пропеллерлӧн, янӧдас челядьӧс...
Ёна страдайтісны тшӧтш уръяскӧд сиктъясын и ӧтка садӧвӧй пуяс ӧшинь увъясысь, кытчӧ вӧлі пикӧ воӧм мыстиыс, некытчӧ воштысьныс да, дзебсяс кык кока врагъясысь ур: из, палич, бедь, майӧг — толькӧ лэбӧны пуӧ; шырзьыссьӧ пулӧн лыс, кор, чегъясьӧ-киссьӧ ув, — кольтан кодь сулалан бӧрвылас кольӧ. «Эн садит ӧшинь улӧ дай, сідзкӧ тэд оз ков, медым ур эз кай...» — сэтшӧм логика ур виалысь азартниклӧн. А страна пасьта, СССР-са лыдтӧм сиктъясын, каръясын мунӧ сэк кадӧ-лунъясӧ благоустройство нуӧдӧм: миллионъясӧн садиталӧны пуяс, кустъяс, дзоридзьяс, сувталӧны выль мича потшӧсъяс, ӧградаяс; гажӧдӧны-весалӧны оланінъяс, туйяс... А миян, ур виалысьяс вӧсна, ӧти сьылысь кай эз ов ни позъясь сиктъясын таво гожӧм; воробей и то, кутшӧм нин повтӧм, збой, да и сійӧ чӧв оліс, дзебсясигтырйи... Школаяс, мый вӧчинныд та кузя? Велӧдысьяс, кымын беседа вӧчлінныд та гӧгӧр? Кыдзи воспитайтчӧ миян смена, том пӧкӧленньӧ? — Дуб ни дэб налы. «Философски» спокойнӧ видзӧдӧны, кыдз челядь школа йӧрсьыныс (а йӧрныс киссьӧма) виасны урӧс син водзаныс дай шойнас классын шыбласьӧны либӧ кульӧм, вирӧсь ур кучикнас мавтӧны ныв велӧдчысьясӧс чужӧм кузяыс... Зэв мисьтӧм этика да санитария боксянь. (Оз сідз вӧдитчы ур кучикӧн кыйсьысь — сӧстӧма, пелька, сэтшӧм уваженньӧӧн видзӧдӧ ур вылӧ, ур кучик косьтӧмсӧ оз шу «косьтӧмӧн», а шуас — «ур кучик шупӧдны», шупӧдны-тӧлӧдны вочасӧн, а не косьтыны-жаритны. Зывӧк сылы вӧдитчыны лёк ногӧн бур, ченнӧй тӧварӧн. Вот тайӧ этика, гигиена. И производствоыс сылӧн государстволы петас вылын качествоа. А ми, велӧдчысьяс, гижӧднымӧс тетрадьысь косьтам-шлапӧдам ки пыдӧснаным...
Ура вояс
Наука ур йывмӧм-паськалӧм йылысь тшук-бура оз на тӧд. Кыйсьысьяслӧн сы йылысь приметаяс разнӧй, и приметаяссӧ да опытсӧ налысь чукӧрттӧм да ӧтувттӧм на. (Наука тайӧ том на и заводитчис збыльысьсӧ Сӧветскӧй власьт дырйи. Капитализм системаа власьт дырйи, хищнически тайӧ удж вылӧ видзӧдӧмӧн, эз вермы лоны.)
Казялӧма, мый ур пиалӧ-вайӧ ӧти гожӧмӧ кыкысь, а мукӧдыс и куимысьӧдз, кутшӧм ур водз заводитас шӧчастны. Быд позтырйын 6–7 урпи. Тайӧ мам урыс. Сэсся первойя позтырсьыс эньясыс асьныс бара пиалӧны кыкысьӧдз и сы мында жӧ ылӧсас.
Тадз арталӧмӧн кайӧ вит-ӧ-квайт дасӧдз, а мукӧд арталӧм серти кайӧ сёӧдз-мӧдӧдз. Но кӧть кыдз да, ур оз омӧля рӧдмы. И бур эськӧ — ставыс кӧ тайӧ нэммас, но ӧд уна жӧ урлӧн и врагыс: палюр, кунича, мукӧд. Сэсся тшыг. Кымын сё километр лоӧ кытшовтны-мунны кӧрым корсигӧн; кымын ур пӧдӧ паськыд ваӧд вуджигӧн, сюрӧ зверлы, варыш гыж улӧ да ещӧ кӧ кык кока враг (морт) пондас пӧратӧг-кадтӧг быдтысигкостіыс изведитны некутшӧм пӧльзатӧг аслыс...
Кольӧм во и таво вывті уна ур. Кык во дорвыв. Но оз быд во овлы тадзи. Ура вояс коставлӧны вит-ӧ-квайт да дас воясӧн, кыдз кӧрым сылы эм, коль артмӧм серти (та йылысь сёрни лоӧ бӧрынджык на). А ёна уна ура вояс, кыдз таво, овлӧ сӧмын куим-ӧ-нёльысь сё во пиас! «Татшӧм уна ура воыд сӧмын мӧдысь на менам нэмын», — шуӧ ӧти пӧрысь кыйсьысь. Да, сійӧ вӧлӧма ветымын во сайын, 1880-ӧд воясӧ. А сыысь водзынджык уна ура во — 1850-ӧд во.
Таво сідз жӧ миян 18-ӧд Октябрскӧй во лоӧ историческӧй уна ура воӧн! Колльӧдамӧй жӧ сідзкӧ во помсӧ бура, а огӧй сідзи мисьтӧма, кыдз вӧлі сёрниыс.
Коми кыйсьысьяс сетасны государстволы уна да бур качествоа ур прӧмыс. Мунӧны найӧ ыджыд удж вылӧ, — воӧма ур кыян кад...
Вӧр керкаяс
Ылі вӧръясті ветлігӧн, ӧтка вӧр керкаясӧ волігӧн-олігӧн, кыйсьысьяскӧд сёрнитіг, вӧлисти бура тӧдан ур йылысь и мукӧд звер-пӧтка йылысь. Кывлан сэк и ылі вӧръясӧ — Изйӧ, Из сайӧ, Кама йылӧ артельясӧн кыйсьыны ветлывлӧмъяс: нортӧн ыджыд вешйӧгъяс вӧчлӧм, лыс чомйын да лым улын узьлӧм; йӧграяскӧд да рочьяскӧд вӧрын паныдасьлӧм; уна прӧмысӧн волӧм либӧ куш нортъясӧн бӧр гортӧ усӧм.
Кывлан интереса висьтавлӧмъяс кыйсьӧм-вӧралӧм олӧмысь: йӧра бӧрся вежонъясӧдз вӧтлысьӧмъяс, сьӧд ручӧс кыйӧдӧм-кыйӧм... Кывлан важ преданньӧяс — Пера йылысь, Мокша йылысь, Йиркап, йӧра кодь сюсь лызь вылын, морт йылысь...
Ичӧтик кыйсян керкаяс вӧрын... (Мукӧдыс зэв пелька, сӧстӧма видзӧны ассьыныс керка пытшкӧссӧ, — любӧ сэтчӧ пырны.) Чӧс туй керкаяс, кӧні эмӧсь на ӧніядырся централка пищальяскӧд тшӧтш и «томана», биа изйӧн тыртана винтовкаяс; абу зэв баскӧ сійӧ ортсысяньыс — «увйӧсь бедь», кыдз вӧлі шулӧны рочьяс, но сійӧ бедьсьыс вӧлӧм инмӧны син бугыляс джуджыд ниа йылын пукалысь сьӧлалы. Дерт, нуждаыс, судзсьытӧм олӧмыс пӧльясӧс сідз сюсьмӧдліс инмана лыйсьынысӧ, экономитны свинеч-порок, кодыр зарадыс кыкысь лыйӧмӧн оз нин вӧлӧм вешты ур-сьӧлаӧс. (Ми тӧдам — 1870ʼ воясӧ урлӧн доныс вӧлі сӧмын 1,5 да 2 кӧпейка либӧ ¾–1 пунт нянь. Этша, этша пунт джыннад да ӧти пунтнад шедӧ ньӧбны уртӧм воясад нянь-вӧлӧгаыд. А кольӧм во миян кыйсьысьяс прӧмыс вылӧ ньӧбисны дас мешӧкъясӧн! (Сы серти кӧ, абу лӧж висьталӧмыс Выльгортса Сем йылысь, коді вӧлӧм лыйӧм пыдди йигӧмӧн уртӧ кыйӧ). Но бура, инмана лыйсьӧм вӧлі тшӧтш и спорт, сюсьлун петкӧдлӧм, кодыр лыян кӧлуй вӧлі судзсьӧ. Сідз жӧ вӧвлӧма пӧльяслӧн и лызьӧн котралан спорт «Чарс», тувсов вӧрысь бура кыйсьӧм бӧрын локмысти; мыйкӧ сэтшӧм охотничӧй праздник кодь, гаж зумыд чарӧм вылын вӧлӧм вӧчласны.
Эмӧсь на мукӧд керкаас и поэзия да культурнӧй важ вещияс — ас вӧчӧм, вӧв си везъя сигудӧкъяс да пукыль календаръяс... Ичӧтик сигудӧк, но кужысь (мастер) киын сійӧ инструмент пытшсьыс сэтшӧм лӧсьыд шыяс да небыд мелодияяс петавлӧны, мый шензян! Лӧня, муртса-муртса кылыштӧ (пропорциональнӧ керкаыслы, гораыс оз и лӧсяв ичӧтик йӧрыша керкаад), но сэтшӧм нораа либӧ игривӧ йӧктана, — нач урпилы лыс туг йылын йӧктыштны либӧ сьӧла чипӧстӧмлы шыасьӧм, лыс шувгыштӧмлы вашкӧдӧм!.. Мукӧд любительыс инструментсӧ ассьыс сэтшӧм художественнӧ искуснӧя вӧчӧма (абу яндзим выступитны сылы олимпиада вылын), мый кодыр аддзи Сыктывкарса областнӧй музейысь сигудӧк экспонат, то шензим Вокан ёрткӧд да витім: «Тайӧ, мися, пародия инструмент вылас и вӧчысьыс вылӧ...» Быттьӧ нарошнӧ кодкӧ медлёксӧ бӧрйӧма да вайӧма музей стенӧ: сюрӧсыс чер кежысь лӧсалӧм, гыркйыс — лямалӧм порок доз, везъясыс — чашйыссьӧма, оръясьӧма; вужйыс (смычокыс) — кок чышкан роскысь нетшыштӧм ньӧр... (И дум вылӧ уси сэк мем, кыдз революцияӧдз на сиктса крестьяна музейнӧй рӧбӧтникъясӧс вӧлі шуӧны «лёк кӧлуй чукӧртысьясӧн»... Инмана шуӧм тайӧ примерлы! Тайӧ кывйыс «роя пуӧ оз увт». А пукыля пас календар (пӧльяслӧн изобретенньӧ и аслас кадӧ збыль вӧлі умнӧй, практичнӧй выдумка), кодӧс кӧть и искуснӧя мича мугӧм гӧрд сус пуысь вӧчӧма, пӧра вежны бур печатнӧй календарӧн. Пӧра сетны коми уджалысь войтырлы — вӧр лэдзысьлы, кыйсьысьлы, колхоз му вылын уджалысьлы — бур, популярнӧй, практичнӧй календар, кӧні эськӧ, революционнӧ историческӧй событтьӧясысь ӧтдор, вӧліны тшӧтш и сезоннӧй справкаяс: видз-му уджъяс йылысь, вӧр лэдзӧм-кылӧдчӧм вопросъяс, вӧралӧм йылысь, кыйсян срокъяс... Сідз жӧ наукаысь сведенньӧяс — астрономияысь, медицинаысь, географияысь. Бура, художественнӧ оформитӧмӧн. Мог сійӧ Коми Госиздатлӧн.
* * *
...Кыйсян керкаяс вӧръясын. Дас, дас вит, кызь километр костӧн ӧта-мӧдсяньыс войвыв вӧр пасьта уна! Кытӧнкӧ ёль дорын, сён бокын сулалӧны сиктторъяс: керкатор, шег доз чача кодь жытник, пывсян, пон чом, тшамъя... Абу картина вылын, а вӧрын — пармаын-ӧ-ягын, мукӧдыс сё километръяс сайын йӧз оланінсянь. И олӧ, сулалӧ — тӧв, гожӧм, ар, тулыс... Чӧв сэні гожӧмын... Котралӧны керка вывтіыс уръяс, тивкъялӧны жытник увтіыс сьӧдбӧжъяс, дзоръялігтырйи пон чомйӧ пыравлывлӧ руч... Но кольӧ гожӧм, уджъяс видз вылысь, му вылысь эштас, чукӧрмас турун-нянь и кыйсьысь понъяскӧд ӧдйӧджык сэтчӧ, кӧн, кыдз шусьӧ важ мойдкылын:
...Кӧн нӧ тэнад оланіныд, оланіныд?
— Байдӧг баксан шор дорын, шор дорын...
Кутшӧм нӧ пӧ тэнад керкаыд, керкаыд?
— Низьыс ӧшйӧм лыс моз, лыс моз.
Мойыс пуксьӧм джек моз, джек моз.
Урыс ӧшйӧм коль моз, коль моз...
Кутшӧм поэзия шыясӧн, кывъясӧн кытшалӧма вӧралысьлысь кыйсян оланінсӧ! Кыдз кыскӧ сійӧс, мыйӧн воас кыйсян кад — ар, сэтчӧ — чӧскасьны, лэчкасьны, ур кыйны.
Расъю доръясті...
...Кӧн гымакыліс-мунлісны 1919–1920-ӧд воясӧ гражданскӧй войналӧн бойяс, кӧн пуяс костӧд трачкакыліс пулемёт шы, да тӧдтӧмашӧр шуштӧма потласьліс бомба... Кӧн куйлӧны ӧтласа джуджыд гуын жертваясыс Октябрса революциялӧн — косьын усьысь геройяслӧн шойясыс, — ӧні сэн... (Эз весьшӧрӧ пуктыны ловнысӧ найӧ!)
Долыд кывны ӧні пельяслы ур кыйысьяслысь пищаль лыйӧм шысӧ Печӧра вӧлӧк кузь туй вуджигӧн. Кыпыд мунныс Расъю охотбазаса миллион га пасьта кыйсян районъясті... Пасьтала вӧрас тан, верст 15–20 коластӧн ӧта-мӧдсяньыс, сулалӧны вӧралан керкаяс — Пузла–Подора весьтъяссянь, Эжва туган кузяыс да пыр Печӧра бокӧдз, а мӧдарӧ, рытыввыв — Сойва–Изьва юяслӧн йывъясӧдз, асыввыв — Мӧдар Мыл йылӧдз... Ю йывъяс, резӧбъяс, мегъяс; разнӧй сикаса вӧр; коз, ниа, сус пуа и кыдз-пипуа расъяс — урлы, сьӧлалы и мукӧд звер-пӧткалы быдтысян, оланін бур, а паськыд нюръяс йӧраяслы войлыны эм...
Долыд кывзыны ур кыйысьлысь лыйсьӧм шысӧ: пон ковгас-ковгас кӧнкӧ, сэсся ур кыйысь лыяс — шкууу!.. — гажаа разалӧ вӧр пасьта йӧлӧга гы... Долыд тӧдны, мый быд лыйӧм сылӧн ёнмӧдӧ СССР-лысь овмӧс кыптӧмсӧ, мый быд зарад кыйсьысьлӧн кыпӧдӧ сылысь культурнӧй да зажиточнӧй олӧмсӧ. (Ёнмӧдӧны найӧ и ӧтувъя овмӧснысӧ, колхозсӧ ассьыныс. Сідз, «Мӧд пятилетка» колхозса членъяс, тані кыйсьысьяс, нёль-ӧ-вит морт, пӧдаритісны асланыс колхозлы ытшкан машина, кодӧс пӧлучитісны найӧ премия пыдди колян тӧв ударнӧя кыйсьӧмысь.) Да, быд кер, быд шеп, быд ур — сьӧлӧмысь сетӧм быд удж вайӧдӧ миянӧс вочасӧн кыпыд социализм олӧмӧ. Нимкодь пыравны и охотбазаса конторалӧн ыджыд, югыд керкаас, кытчӧ волывлӧны, чукӧртчывлӧны кыйсьысьяс асланыс кыйсян керкаяссянь: сёян припасла, лыйсян кӧлуйла либӧ кыйӧм прӧмыссӧ сдайтны да культурнӧя ӧтлаын шойччыштны — радио юӧр кывзыштны, воӧм газетъяс лыддьыштны...
Тайӧ, гашкӧ, лоӧ сӧмын поэзия ур йылысь да ур гӧгӧр. Мед. Но эм и история (гижтӧм на) ур йылысь, вӧралӧм йылысь. И история чорыд — политико-экономикаа. Куузь история: «куим ура» — (кӧпейкаа), «куим шайт ветымын ура» — (руба), кодыр ур кучик вӧлі ветлӧ ачыс деньга туйӧ (шусьыліс «куна») и кодыр сэсся лои гора деньга да пуксис ур кучик доныс: куим ур кучик — ӧти ыргӧн кӧпейка, сизим ур — кык кӧпейка (!?), комын вит ур — 10 кӧпейка (?!), сё ур кучик — 28,5 кӧпейка (либӧ шайт), куимсё ветымын ур кучик — 100 кӧпейка либӧ 1 руб... (Тані миян лоӧ вензьыны важ Лыткинкӧд, коді шуӧ, мый XV нэмын пӧ ӧти ур кучик вӧлі = 1 кӧпейкалы... Эз... Но та йылысь сёрниыс бӧрын.)
Ур йылысь, вӧралӧм йылысь сёрни — абу музейнӧй сёрни (да и ачыс музейыс колӧ лоны ловъя, унатор висьталана школаӧн). А татчӧ кӧ босьтны тшӧтш сійӧ, кытчӧ ӧні мунӧ-инӧ ур тӧварыс (куыс), и кытчӧ вӧлі мунӧ важӧн (кутшӧмкӧ знатнӧй полокалӧ-капиталист либӧ сановник гӧтыр, а сы бӧрся став прихвостняыс, вӧччысьыс вӧлі кӧвъялас-ӧшлас вылас дона звер куяс уна тысяча шайт дон!), — то сёрниыс ёна ёсьмӧ...
Ур йылысь позьӧ сёрнитны зэв уна, позьӧ гижны кыз книгаяс. Позьӧ и колӧ. Ур — миян кӧзяйство.
Водзӧ сёрни лоӧ: коль йылысь, уркай-перк йылысь, ур кыйӧм йылысь, ур деньга йылысь...
Тӧлӧ
Октябр... Чабыртіс природасӧ чорыд жӧсьт кушенчаӧн йирмӧг тӧлысь. Дыр нин ысі-косіасис арся поводдя, — кӧсйылас ыркнитны, — оз вермы, шондӧдны бара жӧ оз; сэсся коркӧ катласяс-катласяс да ганёвтас жӧ вески карнаныс.
Тӧрыт на шливгис-киссис зэр, — асъявыв скӧрысь лыбзьӧдчис войвывсянь кӧдзыд лёк тӧв: шур-шар вӧчис, разӧдіс эрд вылысь гылалӧм кор, турун-идзас ёг; няр кеньӧн йизьӧдіс ва гӧпъяс, войтва дозъяс ӧти здукӧн кынмисны ёльк... Чорыд чорасӧ пӧри туй вылын няйт. Лӧзӧдмӧныс чураліс-кынмис сю ӧзим ыб чурк йылын. Пемдіс чужӧмыс лыска вӧр пулӧн... Картина пырысь-пыр вежсис.
Чепӧсйис керкаысь морт картупель гу идзасӧн вевттявны, кумысь, сарайысь чуманъяс пыртлыны — сёркни тыра, лук тыра дозъяс, чипанъяс йӧртавны керкаӧ йӧрысь... Йӧрттӧг ачыс гидӧ зырсьӧ-пырӧ мӧс. Вом тырыс идзасӧн котралӧ порсь — вӧчны аслыс пельӧсӧ поз. Дзебсьӧ кӧдзыдысь быд пемӧс, быд лов... «Сё кӧчамач!» — ёрччӧ-курччасьӧ колхозса завхоз, мый виччысьтӧг кынмис кок йылас сюрс капуста мач.
Эжваті петӧ нин, кылавлӧ наридз, — зыртӧ-быгӧртӧ йи пластъяс скӧвӧрда дорӧс моз. Векняммис ю потас, ӧдва нин шор пасьта коли. (Суналӧ, уялӧ ӧтнасӧн сэн ранитчӧм борд пӧла банордӧс... Кольӧма стаясьыс ӧтнасӧн, коньӧр. Оз нин аддзыв сійӧ лун саридз ва...) Тыяс, куръяяс колипалӧма, нэр йиӧн дорысь-дор кутӧма. Немӧйӧ пӧри гожӧмбыд ызгысь мельнича бузган... Тӧлӧ нин, тӧлӧ природа. А «Уква» паракод оз пов, нӧшта на катӧ, катӧдӧ-матыстӧ Черса нефть бурӧвӧй вышкалы груз, — дзоньӧн нин йизьӧма ачыс, быттьӧ «Челюскин» либӧ сказочнӧй «Ледяной дом».
Кыткӧ торкалӧ, но кыткӧ и отсалӧ природа мортлы. Йиджис егыр яг вылысь нитшув ва, быри пу вылысь зэра лысва. Рудзалі вӧр лэдзысьлӧн нямӧд. Нӧшта далӧсьтлӧ пельк лои пӧрӧдчыны. Ёна кӧтӧдіс ур кыйысьлысь пельпомъяссӧ да сойяссӧ зэр ваа слӧт, — ӧні шупаліс, косьмис; зумаммис и кок улын пармаса нитш под... Гажаджыка жургӧ-ломтысьӧ рытгорув вӧр лэдзысьлӧн кӧрт пачас сирӧд конда пескыс, оз чусав и кыйсьысьлӧн горъяс зэра дырся моз, трачкӧдчӧ-ыргӧ лолӧд коз пу леканыс, кыз зарни ӧгырӧ ваймигас пӧрӧ...
Вӧр книга
Кынмис му. Усьӧ-лэбалӧ лым. Тшӧкыд вӧрын лӧнь, лӧнь. Пуяс дружнӧ кутӧны-видзӧны лӧньтассӧ ассьыныс, оз инмы некутшӧм тӧв. Ньӧжйӧ, рӧвнӧ вочасӧн пукталӧ-тэчӧ лым чир вылӧ чир.
Вольдъяліс. Еджыд бумагаӧн вольсаліс подувсӧ вӧрлысь, — сӧмын гиж. И «гижӧны», пасйысьӧны вӧрса олысьяс, зверъяс, — серлӧдлӧны выль усьӧм лым вылӧ, пукталӧны ассьыныс «кырымпаснысӧ». А вӧралысь лыддьӧ наӧн гижӧм книгасӧ. Дерт, эськӧ тӧдісны кӧ вӧралысь мортлысь грамотаалунсӧ зверъяс, колӧкӧ и эз пасйысьны, гашкӧ. Сӧмын нӧ видзчысьныыд кужӧны и найӧ мортысь и мӧда-мӧдсьыныс. Ёна чукльӧдлас, гӧрддзавлас ассьыс туй помсӧ кӧч наян ручысь да медбӧръя здукас друг орӧдас, — ылӧ-ылӧ боквыв чеччыштас... Он ылӧд кӧчӧс и сім кӧрта капканӧ кокъяссӧ сюйны — ыліті ордъяс. Руч — сійӧ бара жӧ ачыс кодыськӧ туй помсӧ дзебӧ — кузь бӧжнас шыльӧдӧ-тыртӧ векньыд-векньыд вурыса кок туйсӧ... Ур пуавлӧ, пуысь пуӧ, лым вылӧ лэччывтӧг старайтчӧ мунны, но... кынӧмыс выдайтӧ юрсӧ (абу кӧ пу вылын коль, лым улын эм!) Лыдтӧг, помтӧг чегъялас туйсӧ сьӧдбӧж, сэсся друг тювк пырас лым улӧ да мӧдлаті петас. Таръяс, сьӧлаяс лэбзьӧмӧн орӧдӧны туй помсӧ. Но сюрӧ сылы (мортлы) репас и пырмӧс, ставсӧ налысь овмӧссӧ-сёймӧссӧ тӧдмӧдас кыйсьысь, а сылӧн отсасьысь, пон, корсяс туй пом иса туй кузя.
Уси лым — вольдъяліс. Олӧ-лолалӧ вӧралысь сійӧ выль гижӧда книгасӧ лыддигӧн: кӧні коді олӧма, кытчӧ коді мунӧма: тӧрыт-ӧ-талун сійӧ вӧлӧма либӧ лун-мӧд сайын нин. Мукӧддырйиыс и кок туйыс абу, но вӧралысь тӧдӧ, коді тан олӧма. Со усьӧма лым вылӧ коль курбыш. — Ур?! Но энлы, гашкӧ, и абу сійӧ... Мый энлы? Код нӧ сэсся, сы кындзи? — Ур кындзи ӧд кодікӧ эм и мукӧд на. — Код нӧ сэсся? Видзӧдлас усьӧм коль вылӧ ур кыйысь: кольлӧн кольпаньясыс дзоньӧсь... — А-а... тайӧ тай уркай!
Коль
Быдмысь пу (лыска пу-ӧ, коръя пу-ӧ) туӧ-содӧ быд во, быд гожӧм. Судтанас и кызтанас. Но содӧмыс сылӧн абу ӧткодь — кодыркӧ унджык, кодыркӧ — этшаджык: зэра да шоныд гожӧмӧ унджык, косджык да кӧдзыдджыкӧ — этшаджык, кыдзи и турун-нянь.
Пу чужӧ-быдмӧ кӧйдыссянь. Коръя пуяс, кӧйдыссяньыс кындзи, петӧны тшӧтш и вужсянь: кодыр пӧрӧдасны кыдз пу ли, пипу ли, бадь пу ли — чепӧсйӧ мыр гонь увтіыс выль петас, ӧтрӧстель. Но лыска пуяс некор оз быдмыны (кыптыны) вужсянь, сӧмын кӧйдыссянь. Известнӧй арлыдсянь (морт дзормӧ, а пу вӧлисти дзоридзалӧ) пу заводитчӧ дзоридзавны да кӧйдыссявны. Кӧйдыс артмӧ коль пытшкын. Пу пыр быдмӧ, но коль оз быд во артмы. Казялӧма, мый бур колля вояс (коль урожая вояс) овлӧны 6–7 во костӧн. Медся нин инмӧ тайӧ коз пулы, урлы медуна кӧрым сетысьлы.
Ур вердчӧ пу кӧйдысӧн. Коз, ниа, сус, пожӧм, ньыв — со кутшӧм пуяс урлы кӧрым сетысьяс. Медся бур урлы сус кӧйдыс, сус коль. Сус коль ур здоров, тшӧг да и куыс мича, ён. Но этша миян сус вӧръясыд. Сус коль кӧйдыс бӧрын сэсся ниа кӧйдыс, кыдзи гырысьджык кӧйдыс туся, пожӧм да коз кӧйдыс дорысь. Медглавнӧйыс, медся уна да бур сёяныс войвыв вӧрса урлӧн — сійӧ коз коль. Пармаяс, коз визьяс, нюкӧсъяс — урлӧн оланінъяс. Мича ягын да кыдз-пипу раскын омӧля олӧ. Пожӧм коль вылӧ ур абу азым. Сёйӧ нин сэк сӧмын, кодыр абу коз коль.
Нуждаысь ур сёйӧ и вотӧс — пув, чӧд, тшак; сёйӧ кыдз киль, тусяпу моль, вундӧ лыс туг... Но сэтшӧм кӧрымыд абу нин бур, кыдзи мортлы абу бур нянь пыдди кач. Сэтшӧм лёк сёян помсьыд ур «урӧсмӧ», — лоӧ ыджыд кынӧма, укшальмӧ, а гӧныс дыр оз мичаммы, «чистӧймы».
Таво коль эз артмы (коз коль ни сус коль; сӧмын ӧткымынлаын, нималӧ, визьӧн-визьӧн эм; весиг пожӧм колльыс шоч, сӧмын эрд дор пуясын кымынкӧ). Тшыгъялӧ ур. Сёйӧ мыйсюрӧ. Номсасьӧ, — корсьысьӧ сёян. Запаситчӧ тӧв кежлӧ тшак вӧлӧгаӧн. Тшак косьтӧ... (?!) Тӧндзи, сентябр тӧлысьын на, вӧрӧд ветлігӧн казялі — пуяс вылӧ кодікӧ ӧшлӧма тшак: ӧтиӧ, мӧдӧ — уна; лӧсьыда ув вож костъясас пысавлӧма гобъяс, уртшакъяс. Мый тайӧ, коді? Морт? Абу. Мортлӧн киподтуй оз тӧдчы. Сё мокасьт и эм! И сэтшӧм пуясӧ ӧшлӧма, кытчӧ шондіыс инмӧ, да шочджык увъяса пожӧм пуясӧ (мед бурджыка тӧлалӧ, кӧнкӧ). Вӧлі сійӧ делӧыс пуж водзвылын, тшак кынмытӧдзыс на. Лун-мӧд бӧрын бара сэт муні. (Чорыда пужъявліс воддза войнас, тшакъяс кынмисны — небзьӧмаӧсь, рушмӧмаӧсь.) Муна да мӧвпала: кынмалӧм тшакнас бара пӧльзуйтчӧ оз ачыс-а? Видзӧда — выльысь ӧшлӧм тшакъяс абуӧсь, сӧмын важъясыс джынвыйӧ косӧсь нин ӧшалӧны... Аттӧ, труст: весиг и сійӧс «вежӧртӧ» урыд, «качество» вылӧ видзӧдӧ. Но и шензи.
Куш тшак вылад да вотӧс вылад урыд овныд оз жӧ вермы, сӧмын сійӧ сылы вӧлӧма кыдз содтӧд. Кӧреннӧй, пу кӧйдыс кӧрымыс век жӧ колӧ. Кытысь нӧ? Шуим, мый таво коль эз артмы, артмис кӧ — зэв этшалаын, этшаникӧн. Сідзкӧ став урыс ӧтитӧг кулӧ? Сідз кӧ, лоӧ ӧд зэв лёк водзӧ кежлӧ убытка кыйсьысьяслы и государстволы. Но эм спасенньӧ. (Природа ас пондаыс «тӧждысьӧ», и тӧждысьӧ морт дорысь, гашкӧ, бурджыка.) Сійӧ — чирӧм коль: кольӧм вося, воддза воясся муӧ гылалӧм коль да сэні шоммӧм, чирӧм кӧйдыс тусьяса. Кыдзи кӧйдыса? Ӧд ар кежлас воӧм колльыс мӧд во тулыснас косьмӧ-жеркалӧ да кӧйдысыс киссьӧ, пуыс сэки кӧдзӧ?! Да. Но оз ставыс удит киссьыны, оз ставыс пулӧн кӧдзаӧ кӧйдысыс мун, кольӧ мыйкӧ мында ур кӧрым вылӧ, урожайтӧм во кежлӧ. А сійӧс запаситысьыс эм уркай.
Уркай
Уркай да ур ӧтвылысь олӧны. Уркайлӧн да урлӧн договор вӧчӧма. Кытчӧ уркай лэбзьӧ, сэтчӧ и ур вешйӧ. Налӧн коллективнӧй договор и договор бур!
— Пе-еп!.. пе-еп!.. — чуксалӧ меліа, надзӧник уркай урӧс — «Лок... — шуӧ, — тані уна эм коль: коз коль, ниа коль, сус коль». «Ппии-урр... пивӧр... — шыасьӧ воча горш сярганнас ур. — Ччок-ччок... чок-чок...» — чопкӧдӧ ур да «трк!» пучӧр кузя щолкъяс-каяс пуӧ.
Уркай — урлӧн разведчик. Водзвыв тӧдмалӧ, кодарын коль артмӧма — рытыввылын-ӧ, асыввылын-ӧ. «Ур пӧ вешйӧ», — шуны пондасны кыйсьысьяс гожӧм помын, аръявыв. «Кодарӧ? Кытчӧ?» — юасьӧны мӧда-мӧдлысь. Интерес кыптӧ сэк быдӧнлӧн, радлӧ сьӧлӧм кыдз бур нянь урожай вылӧ.
Таво гожӧм ёна ветліс ур. Быдлаын кышкакыліс, вӧръясын и сикт гӧгӧр. Долыд вӧлі аддзыны, кыдз гажаа, визула ветлӧ-мунӧ, быдлаын вуджрасьӧ гӧрд куыс да трубаа кузь бӧжыс... Дыр кольӧ паметьын: ӧд татшӧм уна ура воясыд овлӧны сё во пиас пӧв-мӧдысь сӧмын. Ӧти луннас вӧлі аддзылан ур кызьӧдз. Факт: гожӧмнас Эжва помӧн ӧти тыдов кост местаӧд вуджис ӧти часӧн сизим ур! Мӧдысь — ӧшинь ув ниа пуӧ ӧтпырйӧн кайӧма куим ур... Весь войяснас ветлӧ вӧлі — мукӧддырйи пукалан да керка пельӧсӧдыд каяс да стен пӧлӧныд шаркӧдас-мунас, сӧмын мелькнитас ӧшинь юрйывтіыд бӧжыс. А ӧтчыд вӧлі сідзи (югыдӧсь на вӧліны войясыс сэк) — кайис-шаркӧдіс кылӧ да, мыйӧн ӧшинь весьтӧ воис, тшук сувтыштліс да ӧшинь рама пельӧсӧдыс копыртчӧмӧн видзӧдліс чуймӧм чужӧмӧн керкаӧ, ыштӧ юаліс стрӧга: «Коді тан олӧ?» — сэсся водзӧ чемошитіс-пыркйис... (Но и твар, мися!)
Кыпыд лолыдлы, долыд сьӧлӧмыдлы, кодыр му вылын мыйкӧ содӧ-йывмӧ, ловзьӧ-быдмӧ, рӧдмӧ, бурмӧ да озырмӧ, — природаын-ӧ, морт олӧмын-ӧ (а природаын кӧ бур, сідзкӧ и мортлӧн олӧмыс бурмӧ, гажмӧ). Гажтӧм, шог овлӧ сэки лов вылын, кодыр мыйкӧ, кутшӧмкӧ буртор разрушитчӧ-киссьӧ, гӧльмӧ, бырӧ (пӧжаръяс, эпидемия висьӧмъяс, му шар катастрофаяс). Унаысь сійӧ омӧльтчӧмыс-киссьӧмыс овлӧ ас саяс, морт саяс, коді чужӧма утверждайтны-пестыны олӧмсӧ му вывсьыс.
Уркай абу сӧмын урлы коль запасъяс индалысь, но и водзӧ кежлӧ (сылы урыслы) запассӧ лӧсьӧдысь-дасьтысь. Абу сӧмын таво кежлӧ, но и мӧд во кежлӧ, коймӧд во кежлӧ... Уркай — запасджык урлӧн.
А кыдзи нӧ мый уркайыс запаситӧ кольсӧ? А сідз, мый уркай вердчӧ сійӧн жӧ, мыйӧн и ур, — коль кӧйдысӧн. Клещи нырнас сійӧ перъялӧ кӧйдыссӧ коль пытшкысь да сёйӧ; и кольсӧ дзоньнас оз сёй, мыйкӧ мында тусьыс сэн пыр кольӧ, тайӧ запас нин мӧдысь кежлӧ. Мыйӧн пӧтас, сэсся заводитас дзонь, тыра кольяссӧ вундыны да гылӧдны муӧ, сӧмын шӧтӧ. (Сэки кӧ коз пу улын лӧня пукалан — тыран кольнас. Мукӧддырйи уркай сёйӧ ӧти местаын: меститчас вортяка пу вылӧ либӧ потаса кос пуӧ (кондаӧ либӧ кос козйӧ) да сэні сёйӧ; топӧдас кольсӧ тшемилӧ костӧ моз топыда да сӧмын кепйӧ, сэтшӧминсьыс аддзывлан — колясыс, коль курбышыс, килльыс да кольпаньыс чукӧрмӧма джуджыд вӧрӧк).
Уркай гылӧдӧ коль; оз удзӧд сійӧ урӧс кӧрымысь, а дасьтӧ сылы локтан во кежлӧ запас, оз кӧ артмы мӧд воас коль. Лэдзас сійӧ арбыд и тӧвбыд, кытчӧдз коль оз жеркав да кӧйдысыс киссьы. Муӧ усьӧм коль нитш пиын дыр олӧ, сӧмын шоммӧ, чирӧ, сы понда и шусьӧ «чирӧм коль», «чирӧм ур» (чирӧм колльӧн вердчысь). И кымын пыдӧ коль веськалӧ муӧ, сымын сійӧ дыр олӧ, оз тшык (оз сісьмы ни жеркав), коймӧд воясӧдзыс весиг шогмӧ урлы; медся дыр оз тшык васӧдінъясысь. Оз вош, кӧть и тӧлын лым улын лоӧ, — пыдӧ сунлас ур да кыпӧдас коль.
А уркай кӧ оз гылӧд кольсӧ, коль кӧ оз ло муын, а пу йылын, — тулыснас сійӧ жеркалӧ (кольпаньясыс шонді жарысь воссьӧны) да кӧйдысыс киссьӧ, ӧтиӧн-ӧтиӧн лэбзьӧ (сэки пу кӧдзӧ) и оз нин сюр сійӧ урлы мӧдысь, ни уркайыслы аслыс. Кӧть колльыс мукӧд пуас и ӧшалас на воӧдз-мӧдӧдз, но сійӧ тыртӧм нин, кӧйдысыс сэн абу нин, пу кӧдзӧма нин.
Сускина вӧръясын уркай пыдди урлӧн друг — перк. Сійӧ сідз жӧ гылӧдӧ сус пу вылысь чӧскыд кольяссӧ. Чукӧртӧ и вӧчӧм кӧйдыссӧ перк, весалӧмӧн гыркса пуӧ аслыс заптӧ. Кыйсьысьяслы да сус коль вотысьяслы сюрӧ кӧ перклӧн сус коль складыс — веськыд клад. Перк йылысь висьтавласны, мый сійӧ зэв «паметя»: кытчӧкӧ кӧ коркӧ уськӧдлӧма кӧть ӧти сус коль тусь, сійӧ тӧдӧ нин, — сунлас сажень судта лым пиӧ да кыпӧдас... Уркай да перк союзникъяс урлӧн.
Ур кыйӧм
— Мый сійӧ уртӧ кыйныд... Абу зэв сьӧкыд! — шуас мукӧд мортыс. Да, кокньыд кыйны (вины) урӧс сикт шӧрысь, сюръя йылысь либӧ потшӧс вылысь — позьӧ весиг и пищальтӧг, — паличӧн сярйыштан да сӧмын тивкмунӧ летитӧ. Но абу кокни, збыльысь кӧ думыштны. «Оз на урыд ачыс лаз нопъяд пыр», — кыдз шуасны кыйсьысьяс. Сьӧкыд кыйны гырысь лёк вӧр-пуаинъясысь, чешкыля джуджыд коз пуясысь, кытчӧ йылас ӧдва синмыд судзӧ; сьӧкыд кыйны пушкыра дзуг увъяса сус пуясысь, кодыр пышъялас, пышъялас да дзебсяс сэтчӧ урыд. Он бурӧн босьт сэки сійӧс! Мукӧддырйиыс дзебсяс сэтшӧм пуӧ, кытысь недӧкмыйыштӧ ичӧтик урӧс, но и быдса ош кӧ кайӧма — он казяв. Мӧрччӧдас, варгӧстчас да олӧ пу чер бердас ляскысьӧмӧн. Тышкан, тышкан — оз пет. Лоӧ пӧрӧдны пусӧ (сэки ур пуыштӧ мӧд пуӧ).
Ми шулім, мый ур рам. Рам, сибыд сэки, кодыр нинӧм лёктор сылы он вӧч, — он вӧтлысь, он кый. Но вельмӧ, наянмӧ и ур. Ас вӧснаыд тай быдӧн тӧждысьӧ, быдӧнлӧн юрыд дона, кӧть кодлы, — мортлы кӧть зверлы. Кымын вӧтлысян, сымын ур сюсьмӧ, вӧймӧ. Да и абу быд во сы мында урыд, кыдзи таво. Сьӧкыд этша ура дырйи, ӧти-ӧтиӧн лоӧ корсьысьны, ок, сьӧкыд овлӧ ӧктыны кыйсьысьлы, медым тыртчыны тӧвбыдӧн кӧть ӧти сёӧдз. Да и эм дырйиыс абу кокни. Шуам, ур кыйысь лыйис нин, кулі, но ӧшйис пу йылӧ ур, дзугсис кытчӧкӧ ув вож костъясас, рой пӧвстас; он тойышт небось койбедьнад; йигас, йигас сьӧкыд шлегаӧн кыйсьысь, — оз усь; мый керан — лоӧ пӧрӧдчыны, а пуыс — кыыз-кыз... (Мукӧд кыйсьысьыс уртӧ пусӧ пӧрӧдтӧг лэдзас, позьӧ кӧ — пу йылас кайлас. Сідз пыр вӧчӧ Мингаль Сергей. Ачыс ӧд ур кодь пельк жӧ мортыс да. Шыбитас лишнӧй паськӧм-лаз, дукӧс — да каттьысьлас пу йылад урла. «Мый сійӧ путӧ пӧрӧдан весь? — ачыс жӧ и шуӧ. — Пӧрӧдан да сійӧ пуыс бырӧ нин, мӧдысь кежлӧ урлы оз нин ло оланін... Мукӧддырйиыс сывтыръя кызта сус пуӧ ӧшъяс да... Да и рӧщӧтыс абу — пӧрӧдчигкостаыс кыкысь пу йылад кайлан...»)
Кӧрымтӧм воӧ ур ыджыда олӧ, ёна ветлӧ, лоӧ дыр корсьысьны, туявны. А лёк поводдя дырйи оз пет, мукӧд лунас лоӧ куш киӧн моз керкаад локны.
Сьӧкыд кыйны урӧс чирса дырйи, — понлы дыр оз сюр иса туйыс. Уна эм и пон сайын, позьӧ шуны — ставыс. Пон первой помощник кыйсьысьлӧн, кыдз вӧр лэдзысьлӧн вӧв либӧ чери кыйысьлӧн — пыж. Ёна лоӧ мырсьыны мукӧд понйыскӧд, оз велав. А мукӧдыслӧн нырисыс абу; ныристӧм пон йылысь шуласны: «Ур пыдди пӧ роя пуӧ увтӧ». А мукӧд понйыс оз вӧтлысь, олӧ-мунӧ ачыс либӧ прӧста пышъялӧ.
— Кутян!.. Кутян!.. — горзас гӧлӧс сибдытӧдзыс кыйсьысь. — Оз шыась, оз лок, куйлӧ кӧнікӧ либӧ керка дорас пышйӧма. Мукӧд понйыс уртӧ пышйӧдӧ да сёйӧ, сӧмын бӧж йылыс кольӧ...
Абу кокни вӧравны, ур кыйны зэра ар помъясӧ, лёк джуджыд лымъя тӧвъясӧ, — дзоньӧн кӧтасян брӧд, пӧсялан-кынман. Ыджыд привычка, уна опыт колӧ кыйсьысьлы; томсянь колӧ велӧдчыны сійӧ уджӧ, медым лоны бур кыйсьысьӧн.
* * *
Но оз на тырмӧдз судзсьы кыйсьысь йылысь тӧждыс миян, мыйтӧм эськӧ колӧ, следуйтӧ, медым нӧшта на сійӧ унджык да бур качествоа прӧмыс сетны вермис пролетарскӧй государстволы. Ньӧжйӧ вӧрӧны Пушторг органъяс, кыйсян кӧлуйӧн оз вермыны ас кадӧ могмӧдны, а мукӧдтор йывсьыс оз и тӧждысьны лӧсьӧдныыс весиг. Абу лызьяс, ни лызьсӧ вӧчан кӧлуйыс (абу кӧр кыс камус, абу шпильки ни клей). Кӧлуйыс кӧ эськӧ вӧлі, кыйсьысь лызьтӧ ачыс вӧчас, оз йӧрмы, но абу. Лоӧ сылы ас способъясӧн ноксьыны: пуны ыж куторъясысь клей, кляпӧдны сутугаысь шпильки, а камус пыдди — кукань кыс, но кукань кыс абу кӧр кыс кодь бур. Абуӧсь и лызь кӧмъяс — тобокияс. Абуӧсь маткаяс (компасъяс). Моряк оз пет мореӧ компастӧг, а вӧр — сэтшӧм жӧ море, пом ни дор, «изнивесьт» вошан, кыдзи кодкӧ воши, шонъянӧй, Выльгортса старик Йигӧ Сила... Лябсьӧны кыйсьысьяс и централка-пищальясӧн, — омӧль качествоыс, ӧти тӧлӧн и гользяс; да и гырысь калибраӧсь, сідз жӧ гырысь дрӧб, а сэтшӧмторъясыс ёна имитӧ прӧмыс качество вылӧ, ёна розьӧдлӧ кусӧ и экономитныс дрӧб-пороксӧ он вермы... Содӧны, кыптӧны и культурнӧй запросъяс кыйсьысьлӧн — корӧны охотничӧй литература, календаръяс, юасьӧны ичӧтик бинокльяс жебджык синма йӧз... Омӧля пуктӧма и культурно-просветительнӧй удж кыйсьысьяс пӧвстын, партийнӧй да профсоюзнӧй организацияяс оз матыстчыны на дінӧ. Оз йитчыны Осоавиахим ячейкаяс кыйсьысьяскӧд, а сэні миян медбур стрелокъясыс, медся опытнӧй следопыт-разведчикъясыс, медсюсь лыжникъясыс...
Примета да наука
Омӧля на тӧдӧ да пӧльзуйтчӧ наука вӧралысь-кыйсьысь опытӧн, сійӧ нэмӧвӧйся чукӧртӧм тӧдӧмлуннас. Оз куж пӧльзуйтчыны народнӧй приметаясӧн. Оз куж нӧшта и ӧти эмторйӧн — кыв-сёрниӧн. Наука ни литература. А кыв — ловъя документ. Кыв велӧдӧм-тӧдмӧдӧм восьтӧ историясӧ, бытсӧ, кӧзяйствосӧ... Со факт, кодӧс ми вайӧдам татчӧ, нӧшта ӧтчыд висьталӧ сійӧ союзнӧй значенньӧа пример, а татшӧмторйыс уна эм. Сійӧ — «кидас» нима звер йылысь. Таво гожӧмнас «Известия ВЦИК» газетын (блокнот натуралиста юкӧнын) зоолог И. Кошевой гижӧ: «...Весной в Ростовском зоопарке от самца соболя и лесной куницы впервые в СССР был получен приплод — два малыша. Этот приплод разрешает давний спор, идущий среди зоологов и натуралистов. Как известно, в Уральских горах, где водятся соболь и куница, встречается также и другой пушной звер — кидас. Он очень похож и на соболя, и на куницу. Некоторые зоологи и натуралисты держатся того мнения, что кидас — самостоятельный вид, другие, наоборот, утверждают, что этот звер является гибридом, т. е. помесью соболя и куницы. Свое мнение они подкрепляют тем, что кидас водится только там, где водятся соболь и лесная куница... Эти гибриды и есть те кидасы, которые встречаются в лесах Урала...» Со кыдз делӧыс! (Кывйыс тайӧ нач коми, кӧть и абу коми словаръясын, аслыным яндзим вылӧ.) Наука вӧлисти на вот тӧдмалӧма ӧні, мыйсӧ коми кывйысь тӧдлӧма нин, гашкӧ нӧ, кор, кымын сё во сайын! Эз кӧ тӧдлыны кыйсьысьяс и нимсӧ сылы эз кужлыны сетныс. Сідзкӧ, тӧдлӧмаӧсь, приметитлӧмаӧсь кузяӧн коркӧ... Тайӧ жӧ висьталӧ и сійӧс, кӧні вӧдитчӧ-олӧ сійӧ зверыс и кутшӧм йӧз пӧвстын чужӧма сійӧ кывйыс... (Урал берд — комилӧн основнӧй кыйсянінъяс. Сэсся ми прӧверитім тайӧторсӧ пӧрысь кыйсьысьяс пӧвстын, коді збыльысь вынсьӧдіс тайӧ фактсӧ. (Комиӧн кидӧс (кидас) кыв лоӧ: сора, сорласьӧм, — энь нисьӧ ай, либӧ низь нисьӧ тулан; мӧд ног кӧ: кидмыны — кӧдзӧдчыны ӧти дінысь да мӧд дінӧ сибӧдчыны...)
Сідз случайнӧ сюрӧм кыв вермас восьтыны ыджыд колана смысл. Ми вермам индыны уна татшӧм кывъяссӧ, кодъяс сетӧны киӧ ключ восьтыны комилысь гижтӧм историясӧ, важ олӧмсӧ. Да и тані нин со ур йылысь пырмуніг сёрнитігмоз мыйтӧм кыв сюри! (Но сы йылысь мӧдысь.) Эз кӧ эськӧ брезгуйтлыны важ сарскӧй Россияын посни йӧз опытӧн, кӧзяйствоӧн, найӧ культураӧн, кылӧн-сёрниӧн, — сэк эськӧ важӧн нин вӧлі восьса татшӧмторъясыс. Но сійӧ уджыс эз вӧв пуктӧма, кыдзи пуктӧма ӧні миян Сӧвет Союзын — мӧда-мӧдлы отсасьӧмӧн, братскӧй отсӧг сетӧмӧн, ӧтув союзнӧй йӧзкӧд тшӧтш культура да олӧм стрӧитӧм. Важӧн сӧмын тӧдлісны босьтны, босьтны унджык, а сетны нинӧм. Некутшӧм зоопаркъяс, зоофермаяс ни заповедникъяс эз вӧвны важ Россияын. Некутшӧм мог вӧр кӧзяйство бурмӧдӧм кузя эз вӧв. Вӧлі грабительскӧй политика — куштыны. Да ӧд мый, природалысь кӧ сӧмын озырлунсӧ грабитліс, но ӧд и йӧзсӧ тшӧтш бырӧдліс.
Весьӧпӧрӧм йӧз
...И уси тӧд вылӧ... Думӧй лэбис ылӧ-ылӧ: кытшлаліс-ветліс пемыд вӧръясті, тӧла пустыняяс вывті, кын муа тундра весьтті... Ветліс-войліс быдлаті, — сё воясӧн восьлаліс «дикӧй» морт племенаясті, ӧтка чомъясті, разі-пель сиктъясті, нимкодьӧн-гажӧн шонавлытӧм сьӧлӧмъясӧ пыравліс, жугыль-тус чужӧм-синъясӧ видзӧдліс...
(«Всемирнӧй съезд»).
...Вӧлі цветущӧй страна Даурия. Мирнӧя, лӧня олісны дауръясыс Амур ю пӧлӧн... Кӧдзисны нянь, видзисны скӧт, кыйисны югыд ваа юясысь чери, а тайгаын вӧралісны-кыйсисны. Оліс тайгаас мича куа дона звер — низь (соболь). И олісны сідз, волысьлісны, вежласьлісны монголъяскӧд, Китайкӧд... Ковмис юр вундалысь Ыс геройяслы озырмӧдчыны дона звер куясӧн да выслужитчыны сар водзын асланыс «храбросьтӧн». И мӧдісны пӧкӧритавны-виавны, грабитны дауръяслысь эмбурсӧ, мырддьыны мездлунсӧ... И сэтчӧдз вӧчисны, мый дзонь нацияысь эз коль ловъя морт, быри му вылысь дзонь йӧз! А сы бӧрын сэтшӧмӧдз горшасисны, хищнически кыйсисны, мый эз коль — быри тайгасьыс тшӧтш и сійӧ дона зверыс, собольыс, кыдзи и асьныс дауръясыс... Сідз жӧ вӧчлісны и мукӧд посни йӧзкӧд, — лыда колины тунгусъяс, яранъяс. Дзикӧдз бырины, весьӧпӧрисны миянладорса чудьяс, емдъяс, весьяс. Сідз пӧкӧритлісны и комиясӧс, сідз поступайтлісны мукӧд посни йӧзкӧд важ Русь (Россия) паськӧдчигӧн роч князьяс, дворяна, купечьяс, — водзтісӧ войнаӧн, тышӧн, а бӧрыннас ылӧдлӧмӧн, быд ногыс ӧбӧдитӧмӧн (лёк условйӧяс, тшыг, пемыдлун, висьӧмъяс). Яндысьтӧг эксплуатируйтлісны войвывса да Сибырса йӧзӧс купечьяс прӧмысӧн-тӧварӧн вежласигӧн. Кызь ӧти табак лист (кор) вылӧ вӧлі ылӧдласны ур кучик, парта вина вылӧ дзонь кӧр туша... Юктавлісны, юсьӧдлісны табакӧн сулӧдӧм пагӧдан винаӧн, спиртӧн, разӧдлісны на пӧвстӧ быдсяма висьӧмъяссӧ.
Но ловзьӧны, ловзьӧны выльысь. Ӧні Сӧвет власьт посни йӧз вӧсна тӧждысьӧ бур мам моз.
Пӧшти «ловзьӧны» — сувтӧны миян син водзӧ выль история перӧ улын и важ бырӧм низь кыйысь дауръяс, ловзьӧны гуасьӧм миян прапӧльяс — ур кыйысь чудьяс. Сьӧкыд гу йирк керъяссӧ лэпталӧ аслас могучӧй кинас история найӧ юр весьтысь, медым оправдайтны, дорйыны налысь аскӧдныс тшӧтш гуалӧм паметьсӧ!..
«Ур» кыв гӧгӧр
...Ур, ур... Ур помын вӧлӧма став судзсяна и судзсьытӧма олӧмыс коми уджалысь мортлӧн — кыйсьысьлӧн: сылӧн пӧтлуныс, сылӧн тшыглуныс; гажа вылӧмыс, гажтӧм олӧмыс. Медся главнӧй кыянторйыс вӧралысьлӧн ур; мукӧд зверъяс кӧ шедлывлӧны-сюрлӧны — сійӧ пӧпуттьӧ, ур кыйигмоз жӧ, содтӧд ур прӧмыс дінӧ. А ур кыдзи нянь воӧм, кыдзи нянь урожай. Кыйсьӧм-прӧмышляйтӧм кындзи, важӧн мукӧд нажӧткаяс сэсся эз на вӧвны (кер лэдзӧм-кылӧдӧм сійӧ выль на). А ур и мукӧд звер мунлывліс-инлывліс ёна важӧнсянь нин. Миллионъясӧн быд во петкӧдлісны вӧръясысь ур кучик тӧвар Россияӧ и заграничаӧ. Мыетш ыджыд значенньӧыс вӧлӧма да мыетш важӧнсянь нин мунлӧма ур кӧзяйствоыс, — сы йылысь висьталӧ коми сёрниын уна лоӧм-чукӧрмӧм кывйыс ур гӧгӧр.
Ур: уркай, палюр, урбӧж (турун), курбыш (ур + быш), уртшак... Ургыны, урсавны, урӧсмыны, урчитны... Куим ур (1 кӧпейка), сизим ур (2 кӧпейка) и с. в. Тшугур (тшӧг + ур), Кекур (кык-ур), Кунгур, Урал... Кымын кыв, кымын вежӧртас «ур» кыв вуж гӧгӧр! «Шайт» (деньга) кыв сідз жӧ ур йылысь висьталӧ — шадз тыр ур. (А «палюр» кыв дажӧ морт вылӧ вуджӧма — дась овмӧс вылӧ пырысь мортӧс шуӧны-нимтӧны «палюрӧн», сідз жӧ и эксплуататорӧс.) Дзонь энциклопедия, дзонь наука! Сійӧ (ур) нимӧн-лыдӧн мерайтчысьлӧмаӧсь, артавлӧмаӧсь важӧн и деньга донсӧ, тшӧтсӧ, а водзджык ачыс ур кучикыс ветлывлӧма деньга пыдди. Дань, ясак (вуз-вот) князьяс, саръяс сідз жӧ ӧктывлӧмаӧсь-чукӧртлӧмаӧсь пӧкӧритӧм йӧзлысь звер куӧн (ур кучикӧн, руч куӧн, низь-собольӧн).
Заграничаӧ петкӧдан стандарт (мера) вӧлӧма ур кучик серти жӧ, шусьывліс сійӧ «беличья единица»: ур кучик пасйыссьӧ 1-ӧн, а сы серти сэсся и мукӧд звер куяс: сьӧдбӧж 1½, кӧч — ¼, палюр — ⅟₁₀, руч — 15–40, кунича — 20, низь — 35...
«Куим ура деньга гӧгӧр»
Воддза гижӧдас ур йылысь ми кӧсйим сёрнитны ур деньга йылысь. Сёрнитны-вензьыны сы понда, мый важ историкъяс да лингвистъяс оз восьтыны (объясняйтны) сійӧ кывсӧ. Кысь нин восьтыны, восьтӧм пыдди весиг куньӧны-дзебӧны! Сідз, Лыткин Ст. Ёг. аслас словарас (1889ʼ вося изданньӧ) шуӧ: XV нэмын пӧ ӧти ур кучиклӧн доныс вӧлӧма ӧти (1) кӧпейка... А «куим ура» денежнӧй система йылысь весиг кыв ни джын! Но да ӧд Лыткинлы эз вӧв мог и мукӧд кывъяс объясняйтны, шуам, «кач»; сійӧ прӧстӧ шуӧ пу кырсь пӧ; кодыр сылӧн («кач» кывйыслӧн) аслас значенньӧ эм, шуны кӧ — «назначенньӧ», кӧть и омӧлик да, тшыг вояс дырйи... А сійӧс Лыткин оз шу; кырсьыс кырсь и эм, но кодыр сійӧ кырсьыс нянь пыдди мунӧ, — сэки шусьӧ нин «кач», а оз прӧстӧ кырсь... Гашкӧ, эз сёйлыны важӧнъяс кач няньсӧ?! О, да кымынысь ещӧ! И кутшӧм важысянь нин! 1591 воын Удораса крестьяна смелмӧдчӧны да лябсьӧны Москваса князьяслы — «олам пӧ кач нянь вылын». Лыткинлӧн словарас весиг «азя шыд» кыв абу-а, коми уджалысь йӧзлӧн главнӧй сёянторйыс! Гашкӧ, Лыткинлы яндзим вӧлі «культурнӧй» мир водзас сэтшӧмторсӧ пасйыны, мый сылӧн сородич комияс сэтшӧмтор сёйӧны, — азя шыд?! Ӧд буретш сэк кадӧ кутшӧмкӧ буржуазнӧй нежнӧй писатель вӧлі сьӧласьӧмӧн гижӧма, видлӧма кодлыськӧ азя шыдсӧ да... Зато Лыткин пасъялӧ аслас словарас абутӧм кывъяс — «Вежа куима» («святая троица») да мый да.
Да мый нин сёрнитныс сы йылысь: Лыткин Ст. Ёг. вӧлі миссионер, религиялӧн, вичколӧн пропагандист-проповедник; зільліс лы вемӧдзыс пӧртны коми уджалысь йӧзӧс христианскӧй религияӧ, медым бырӧдны сы пытшкысь медбӧръя «языческӧй» свободомыслиесӧ, эз тӧждысьлы кокньӧдны пемыдлунсӧ да нуждасӧ налысь наука югӧрӧн да общественнӧй олӧмӧ садьмӧдӧмӧн, а религия дурманӧн — ладан тшынӧн вӧтлыны морт пытшкысь шева да шыблалан висьӧм, мыйясӧн вӧлі ёна висьлӧны сэк кадӧ гӧль пемыд йӧз. Коми уджалысь йӧз олӧм бытӧн, найӧ экономикаӧн, уджӧн, налысь судьбасӧ, историясӧ восьтӧмӧн Лыткин эз занимайтчывлы, кӧть и чукӧртліс-гижліс «Зырянский край и зырянский язык» нима книга. Ставсӧ сійӧ вӧлі видзӧдӧ-аддзӧ «енчомсянь» сӧмын да вӧлтар ӧдзӧс пыр. «Зырянский край» нима книгаын туялӧ-гижӧ комиясӧс пӧкӧритысь да нартитысь князьяслысь, саръяслысь, «святӧйяслысь», «житиесӧ», а уджалысь коми йӧз йылысь — кыв ни джын! Кыдз пӧ найӧ олӧны, мый уджалӧны, пӧтӧсь-ӧ-тшыгӧсь; пӧкӧрительяссӧ ставнысӧ пӧртӧ святӧйӧ, а пӧкӧреннӧйяс пӧ ті — весьӧпӧрӧй! Да, шуны кӧ, кӧні нӧ, кодыр воліс шабура-лазъя (уджалысь паськӧма) «святӧйыс»?! Вичко стенъясын ставыс — попъяс, саръяс, манакъяс — «гырысь» йӧз. И медтӧ кӧть ӧти, святӧйӧ пӧртӧм, на пӧвстын эм чера, гӧръя либӧ пищаля морт! кысь босьтан! Ур кыйысьлысь весиг уръяссӧ вичко лыддьывліс пежӧн да запретитліс-ёрліс сёйӧмсьыс. Сыӧдзсӧ, вичко вераас пырттӧдз, комияс вӧлӧм сёйӧны ур яйсӧ и оз лыддьыны пежӧн, но вичко дугӧдліс, и вот ӧні, витсё во бӧрын, бара пондісны сёйны и абу пеж... Нӧшта кыв-мӧд «Зырянский край» нима книга йылысь. Кӧть и чукӧртлӧма Лыткин сэтчӧ мыйкӧ мында коми народнӧй фольклорысь (безобиднӧй мойдъяс да мый да), но сійӧ ньӧти оз оправдывайт (дорйы) религиознӧй миссионерскӧй уджсӧ сылысь, а мӧдарӧ: орччӧн, ӧти книгаын енмӧс, саръясӧс ошкан кывъяскӧд печатайтӧ да благӧслӧвляйтӧ ыджыд драмаа «бӧрдӧдчан кывъяс», кӧні ныв бӧрдӧ аслас кӧрта судьба понда, кодӧс вичко законыс (и гражданскӧйыс сідз жӧ) дорӧма кӧрт чепӧн да заставляйтӧ беззащитнӧй нылӧс пельӧсысь пельӧсӧ нӧйтчӧмӧн, пидзӧс помас кучкалӧмӧн ойзыны-бӧрдны «ныв шудӧй пӧ тай менам, коньӧрлӧн, тупкысис уси вичко пос помӧ». А «законтӧг» овны сылы, мӧд ногӧн кӧ венчайтчытӧг да ас колӧм-бӧрйӧм серти бара жӧ сійӧс вичкоыс, законыс и средаыс ёрӧ: «незаконнӧй пӧ тэнад пиыд...» Поп сылы («незаконнорождённӧйыслы») сетӧ-пукталӧ («в наказанньӧ») мисьтӧм нимъяс: Кувар, Улит, Сидӧр, Игӧ... И содтӧд кӧвъялӧ сылы нэм чӧж кежлас «чуркаӧн» кыскалан ним!.. Но — «Повержен в прах храм Степана Храп!» Витсё ветымын во сайын Храп Степанӧн пыртӧм-вужйӧдӧм религиялы воӧ пом. Путкыльтӧма и саръяслысь престол да рель сюръя!..
Нинӧм оз вун! Нинӧм оз вош. Нинӧм вӧвлытӧмторйысь он вуштышт! — кӧть и гижлӧмаӧсь историясӧ, ковмас киритавны уналаті, видлавны да донъявны выль пӧв. Сы вылӧ Маркс-Ленин подула большевистскӧй критика.
Шог поэтъяс
А «Бӧрдӧдчан кывъяс»? Мыйла абу «Гажӧдан кывъяс»?! Да шогыс тай унджык, гаж дорсьыс, вӧлӧма важас! Верӧс сайӧ мунігӧн «бӧрдӧдчан кывъяс», «гу вылын бӧрдан кывъяс», «салдатӧ мунігӧн» колльӧдан-бӧрдан кывъяс... Бӧрдӧдчысь бабаяс — коми народнӧй поэтъяс. Жугыль, шог чужӧма олӧма аньяс. Эгӧ ӧтиӧс ми тӧдлӧй сэтшӧмъяссӧ — быд сиктын, быд грездын! Найӧ кужлісны ас вывтіныс мунӧм шогсӧ передавайтны — висьтавны джуджыд поэзияса кывъясӧн! (Ок эськӧ радосьтсӧ, гажсӧ кӧ кужим ми на ног передавайтны!) И быд бӧрдӧдчысьлӧн аслас образъяс, быд сиктын торъя (ас сяма) вариантъяс. Со Кекурса Уля Вася сьылӧ ныв вӧля нуӧм йылысь:
«...Кокбӧрля вылас ӧд нуис
Шваркйӧдлігтырйи...
Кӧрт бӧчкаӧ вӧд сюйис...
Игналіс да томналіс, —
Джуджыд йирӧ тупыльтіс.
Йирысь-йирӧ, джумкйысь-джумкйӧ...
Лун тӧлыс босьтіс да
Вой мореӧ нӧбӧдіс...
Вой тӧлыс босьтіс да
Лун мореӧ нӧбаліс.
Море гӧгъяс вӧд сюйис
Ньӧтчыд аддзывтӧм вылӧ,
Ньӧтчыд кыптывтӧм вылӧ.
Тшӧтшъя быдмӧм чойясӧй,
Шӧвк тывйӧн ті тывъялӧй.
Тшӧтшъя быдмӧм вокъясӧй,
Зарни вугырӧн вугралӧй...»
Бӧрдӧдчысьяс бабаяс — найӧ народнӧй шог сьылысьяс, гижны кужтӧм поэтъяс... Найӧ жӧ и гу вылынӧсь, найӧ жӧ и салдатӧс колльӧданінын. Попъяс эз кужлыны (дай эз сійӧ налӧн могыс вӧв) му выв шогсӧ уджалысьяслысь висьтавны-сьывны, найӧ кужлісны сӧмын «со святыми упокой» сьылӧмысь мӧсъяс сёйлыны... А бӧрдӧдчысь кужліс шуны:
«Вердысьӧй пӧ удысьӧй,
Кыйсьысьӧй-виысьӧй,
Посни челядьлӧн быри...»
А кымынӧс колльӧдісны найӧ важ салдатӧ, германскӧй война вылӧ мунігӧн нора лыддьӧдліг:
«...Том ки-коктӧ
Сабляӧн кераласны.
Ур видзӧдысь синъястӧ
Кырнышъяс кокаласны».
17 прӧчент быд рубысь
Но кысянь нӧ мый лоисны «куим уръясыс», «сё вит уръясыс»? Ачыс сідзи нинӧмтӧг эз вермы лоны. Мыйла Лыткин сійӧс «оз тӧд»? Али нарошнӧ эз кӧсйы тӧдны? Да, да. Эз вермы сійӧ не тӧдны тайӧтор, кодыр ачыс вӧлі тӧргуйтысь семьяысь и тшӧтш отсасьліс гортсаыслы вузасьны. Гашкӧ, яндзим сылы вӧлі восьтыны тӧргуйтан политика тайнаяс? Да, да... Али Сыктывкар гӧгӧрын эз вӧдитчывны татшӧм деньга тшӧтнас? Ми тӧдам, — во-мӧд сайын на юасьлім Сыктыв Выльгортса пӧрысь йӧзлысь, да сэні сідз жӧ вӧлӧма, кыдзи Эжва йылын и мукӧдлаын.
Тані казьтывлан деньга нимъяссӧ, донъяссӧ абу сочинитӧма ассянь, а гижалӧма ловъя йӧз висьтавлӧм серти (содтӧд: миян помнитігӧн унаӧн на вӧлі тадз арталӧны).
Став деньга нимыс эм нелямын кымын «куим урсянь» «куим шайт ветымын урӧдз» (ӧти кӧпейкасянь сё кӧпейкаӧдз либӧ рубӧдз).
Мый шензяна интересыс тан? Мый ур кучик вӧвлі вывті донтӧм, сійӧ тыдалӧ нин. Интересыс сыын, мыйла оз ӧтмоза кыпты деньга доныс да ур лыдыс? Мыйла куим ур кучикыс кӧ ӧти кӧпейка, кык кӧпейкаыс мыйла абу «квайт ур», а «сизим ур»?! Бур ногӧн кӧ, кык кӧпейкаыс колӧ лоны «квайт ур», а сэні — «сизим ур», ӧти ур кучик лишнӧй нин?..
И водзысь-водзӧ пыр сідз: кымын уна ур кучик, сымын донтӧммӧ сійӧ!?
10 кӧпейка — «комын вит ур», кодыр колӧ лоны единица меры сертиыс сӧмын «комын ур»! Тані дзонь вит ур кучикӧн нин унджык; «сизимдас ур» = 20 кӧпейка, — тані дас ур кучиклӧн нин; «кык шайт дас ур» = 60 кӧпейка, комын ур кучикӧн уна; «куим шайт ветымын ур» = 100 кӧпейка (1 руб), — дзонь ветымын ур кучик лишнӧй!.. «Политика?!» И политикаыс сійӧ ньӧбысьладор, купеч дор, а абу кыйсьысь-вӧралысь дор! Быд кымынкӧ кӧпейка бӧрын прӧчента надбавка. Мыйла тайӧ тадз? Сідзкӧ ӧтиӧн-ӧтиӧн вузавлін дай — ставыс, чем воштыны руб дон вузалігӧн быдса ветымын ур кучик?! Да мыйлакӧ вот оз вӧлӧм. А мыйла? — Ми думайтім да воим со кытчӧ: ӧти-кӧ, торйӧн-торйӧн быд ур кучик вузавны кыйсьысьлы абу кивыв, — эськӧ ковмис сылы тӧвбыдса кыйӧмсӧ вузавлыны во гӧгӧр (сё куим-ӧ-нёль кӧ сійӧ кыйӧма), да и ньӧбысьыс оз босьт, оз понды сійӧ стрӧчитны быд лун... Мӧд-кӧ... Тані со и дзугйыс, лэчкыс! Ур кыйысь, звер-пӧтка кыйысь ачыс шедӧма дзугйӧ-кыйдӧсӧ! Мый нӧ?! Да кыйсьысьлӧн нажӧткаыс водзвыв нин бырӧма! Уджӧн босьтӧма сылӧн свинеч-порок, нянь-сов, мукӧд колантор! Прасол сійӧс «прасолитӧма», солалӧма!.. Тайӧ лоӧ сылӧн прӧчент босьтӧм кыйсьысьлысь уджӧн сетӧмсьыс. Кымын уна дон босьтӧма тӧвар, сымын и уна ур кучик прӧчентас (барышас) кыпӧдӧ-лэптӧ. 1 руб дон кӧ босьтӧма кыйсьысьлӧн уджӧн, сылы сдайтігас лоӧ нин мынтыны прӧчентсӧ (пенясӧ, ми шуам: «пинясӧ», сэк ӧт-мӧдарсяньыс вӧлӧм лыблӧ пинь-зык) ветымын ур кучик лишнӧй либӧ деньга донӧн кӧ сійӧ лоӧ 16⅔ кӧпейка, 17 прӧчент быд рубысь! — Ничево позьлӧма тӧргуйтны и уджӧн сетасьны.
Со кутшӧм условйӧяс вӧлӧма кыйыся-ньӧбыся костын. Условитчылӧмаӧсь, комиӧн кӧ шуны, урчитлӧмаӧсь, договоритчылӧмаӧсь ур кузя. Сэтшӧм донъяссӧ, дерт, урчитліс ньӧбысь, а эз кыйсьысь.
* * *
Декабр нин сулалӧ... Кӧдзыдалӧ ывла. Сапкӧ дорала лым. Тырӧ лым пиӧ вӧр. Шымыртчӧма-дзебсьӧма шоныд лым лэб улӧ — ланьтӧма, чӧв...
Сьӧкыд лои кыйсьыны. Лун — дженьыд, ӧдва весьт кузя, оз и югдыв бура, муртса рудов рӧм усьлӧ. Шонді оз петавлы. Ур сэк кадӧ омӧля олӧ, мукӧд лунас весиг оз петавлы позсьыс. Кыйны сэк сійӧс сьӧкыд дай ветлӧдлыныс дзик оз кут позьны: лым джуджыд да небыд — подӧн кок оз судз мортлӧн ни понлӧн, а лызь вылын он лыб, пукыд — ппурс! — вӧян нитш подйӧдзыс. Водз пыртӧ керкаӧ кыйсьысьӧс... Рытыс-войыс кузь, кузь, кузя. Пукӧдӧ гор дорын. Бердӧма лым пиӧ ичӧтик вӧралан керка, муртса тӧдчыштӧ. Лӧнь пытшкӧсас сэні. Сӧмын трачкӧдчыштӧ горйын, ломтысьӧ пес. Пыді пӧдӧм шыӧн шувгыштлӧ вӧр, пырыштлі керка вылыс юрйыв ӧшиньӧдзыс надз лӧнялан шыӧн. Сийӧс гын кытшыльӧн гартыштчӧма посводзын пон да унйывсьыс пӧраын-пӧраын укӧстлӧ.
Кӧдзыд ывлаын. Пыдӧ дзебсьӧ ур. Сунӧ репасӧ тар. Кыз унмӧн узьӧ вӧр.
Узьӧны вӧрса пемӧсъяс. Узьӧ ур, узьӧ-вӧталӧ, кодыр выльысь чепӧсъяс туту йыв, лыс, коляоз дзоридз, тупыльтчас-артмас туг йылын коль... Пӧраысь-пӧраӧ пев помсӧ нёньыштлӧ ош, вӧталӧ сійӧ тулыс гож да чӧскыд пагыр вуж кӧр...
Петӧны кыйсьысьяс вӧрысь. Кузь нартъясӧн лызнича туйӧд ылі вӧр керкаясысь кыскӧны, петкӧдӧны вӧла туй вылӧдз кыйӧм прӧмыс.
Помасис арся вӧралӧм. Кост вӧчлӧны кыйсьысьяс вежон куим-ӧ-нёль дыра кежлӧ, медым лун бергӧдчӧм мысти бӧр мунны тувсовъя вӧрӧ, кодыр пыркалыштас-рекмыштас нин кыз лымйысь вӧр-пу, топалыштас-зумаммас лызь улын лым, нюжалыштӧ неуна лун, пондас мыччасьны шонді, — сэк и ур пондас петавлыны позсьыс да визувджыка овны.
Помасис арся вӧралӧм. Локтісны кыйсьысьяс вӧрысь. Лэчыд ур кучик кӧр вайисны сьӧрсьыс...
Тшынасьӧм, коль курбыш кӧра нопъясын Сӧвет страналы найӧ вайисны зарни...
Декабр 1934ʼ во;
сентябр, ноябр-декабр 1935ʼ во.
Помӧсдін.
