ТУНДРАСА БИЯС

МЕДВОДДЗА ЮКӦН

І

Старшӧй пастух Павел Ламбей пукаліс аргышын^Аргыш — кӧраяслӧн обоз./^ мунысь кӧр даддьын да, люлькӧдӧмысь катласигмоз, вуграліс. Сійӧ кажитчис ыджыд сюзь кодьӧн — важмӧм сӧвикыслӧн пашкырассьӧм гӧныс казьтыліс дзугсьӧм пӧтка гӧн, гӧгрӧс юр кокыльыс сайӧдіс чужӧмсӧ.

Вугралӧмыс вӧлі туйвывса, кокньыдик. Пастух кыліс да чувствуйтіс став матігӧгӧрсӧ сідз жӧ ясыда, кыдзи ньӧти зэвтчытӧг кутчысис аслас кӧлуй чукӧр вылын. Куим ай кӧр, кодъяс кыскисны сылысь дадьсӧ, мунігмозыс, кылӧ, йирышталісны лым улысь кӧнсюрӧ мыччысьӧм нин кӧрнитш; кӧнкӧ водзынджык увтчисны понъяс — зілисны чукӧртны паськалӧм стада; кыліс, кутшӧм ӧдйӧ гӧнитіс дежуритысь пастухлӧн дадюв; тӧдчымӧн зільджыка заводитіс пӧльтны мышкӧ лун тӧв.

Старик вӧлі дӧвӧлен: тысячаӧн-джынйӧна кӧр стадаыс бӧр локтіс тӧвъянінысь ставнас да омӧльтчытӧг. Эз ло ылӧдлӧма районнӧй газетаӧс, коді тӧв чӧжӧн куимысь ошкис «Выль войвыв» колхозса пастухъяслысь уджсӧ да быд раз медся водз пасйыліс Павел Калистратович Ламбейлысь кӧр видзӧмын ыджыд опытсӧ, стараниесӧ.

Тӧдӧмысь, сиктыс гажаа пасъяс районнӧй ордйысьӧмын победительясӧс, колхознӧй собрание вылын найӧс премируйтасны. Та йылысь и думайтны оз ков, — тадзи вӧчӧны коймӧд во нин, Кырйыв сиктын колхоз котыртӧмсянь. Ок и завидь лоӧ том йӧзлы! Да кысь нӧ налы вӧтчыны старикъяс бӧрся. Мед кӧть нин гӧгӧрвоасны, кутшӧм ёна донъявсьӧ кӧр видзысьяслӧн уджыс! Татшӧм гӧгӧрвоӧмыс оз мешайт и Ӧндрейлы — Ламбейлӧн радейтана ӧтка пилы.

«Кад нин сылы, кад кутчысьны прамӧй уджӧ, — вугралӧмсӧ венны зілигмоз пи йывсьыс думайтіс старик. — Кад нин велӧдчыны кӧр видзны, кытчӧдз ме ловъя на».

Павел Калистратович пикӧд артмис кыдзкӧ эз сідзи, кыдзи вӧвліс важӧн, кор нэмӧвӧйся кӧр пастухъяслӧн пияныс чужлісны да быдмылісны кӧраяс дінын, вочасӧн лолісны кӧр видзысьясӧн. Дерт, Ӧндрей чужліс тундраын жӧ, дас арӧдз быдмис кӧрпиянкӧд ӧтлаын. Но куліс сылӧн мамыс. Лои сійӧс ыстыны сиктӧ, соседка Ильинична ордӧ. Сиктас вӧлі начальнӧй школа. Ӧндрей эз на удит помавны нёльӧд класс, — тані жӧ воссис семилетка.

Зэв эз вӧв батьлы сьӧлӧм сертиыс пиыслӧн весь олӧмыс, кыдзи сэки гӧгӧрвоис велӧдчӧмсӧ Павел Калистратович. Но лоис сӧгласитчыны: та вылӧ сійӧс ышӧдіс ачыс учитель Ефим Иванович Филиппов.

Бӧрыннас, дерт, казяліс: учительлӧн сӧветуйтӧмыс вӧлӧма бур вылӧ, грамотаыд ӧні ыджыд почётын. Ас кадӧ Ӧндрей вермас лоны бригадирӧн, а сэні, он и тӧдлы, председательӧ бӧръясны. Ого! Тайӧ нин ыджыд шуд стариклы. Вӧвлытӧм ыджыд шуд!

Павел Ламбей гӧгӧрвоис: быдтор локтӧ ас кадӧ. Ӧндрейлы первой колӧ лоны бур пастухӧн, кодӧс эськӧ ставӧн кутісны пуктыны пыдди. Йӧзыд кӧ, зон, мортыдлы бергӧдчасны мышкӧн, дыр он ыръянит, мед кӧть сійӧ вӧлі силачсьыс силачӧн. Старик тӧдіс стӧча, мый колӧ вӧчны пиыскӧд, мый вылӧ веськӧдны сылысь визувлунсӧ да сямлунсӧ.

Синъяссӧ восьтытӧг Ламбей заводитіс нюмъявны. Вот сійӧ мунас пиыскӧд кӧраяс дінӧ. Кӧр праздник лунӧ, кыдзи и пыр, лоӧны кӧръясӧн ордйысьӧмъяс. Витнан кӧрсӧ, кодъясӧс лоӧ доддялӧма пиыс дадюлӧ, бӧръяс ачыс. Найӧс лоӧ мичмӧдӧма шӧлкӧвӧй лентаясӧн, гӧрд флажокъясӧн. Орччӧн сувтасны мӧд дадюв, коймӧд дадюв — уна-уна. Наӧн веськӧдлыны кутасны печораса колхозъясысь медся сюсь кӧр пастухъяс, и ставныс кутасны зільны петкӧдлыны, мый сӧмын найӧ колхозлӧн медся вынаӧсь кӧръясыс, медся збойӧсь пастухъясыс.

Йӧз, тӧдӧмысь, чукӧрмасны некор на вӧвлытӧм мында. Кузь харейяс чургӧдчасны кӧръяс весьтӧ наступайтӧм водзвылын пикаяс моз... А Ӧндрейыс Павел дядьлӧн, Ӧндрейыс! Быттьӧ вурыштӧма дадь бердас. Праздник лунся маличасӧ вӧнялӧма — чуньыд оз тӧр тасма костас. Ачыс шапкатӧм, став тушаыс зэлӧдӧм ньӧввуж кодь, кодӧс сӧмын пезьдӧд — лэбыштасны сылӧн кӧръяс ньӧв моз.

Сэсся ӧвтыштасны флажокӧн, и батьлӧн, дерт нин, горӧдсяс кӧръясӧс вӧтланногӧн:

«Ко-о-о!»

Сылӧн Ӧндрейыс лэбӧ нин.

«Ко! Ко-о-о!»

Со сійӧ, дӧвечлӧн быдтасыс, ӧтарӧ ичӧтмӧ, ичӧтмӧ. Сэсся вӧчӧ нин кытш — медся водзас, медся первой морт...

Стариклӧн чужӧмыс тӧждысяна стрӧг. Ламбейлӧн ӧні вуніс ставыс, ас водзсьыс аддзис сӧмын сійӧс, мый серпасаліс вежӧрыс.

А йӧзыс горзӧны:

«Ӧндрей, тэджык! Ӧндрей, эн зевайт!»

Ставлы окота, мед вермысьнас лоис пӧрысь пастухлӧн пиыс... Но энлы, энлы. Кольӧм вося победитель оз кӧсйы сетчыны. Со сійӧ суӧдӧ нин Ӧндрейӧс... со гӧнитӧ орччӧн. Кодыскӧ на пӧвстысь петыштіс водзлань. Кодыс нӧ, кодыс?.. Зэв ылынӧсь, сьӧкыд тӧдмавны.

«Ӧндрей! Ӧндрей!..» — век горзӧны йӧз.

«Мый Ӧндрей?» — кӧсйӧ тӧдны бать.

«Пиыд тэнад панйӧ, пиыд!»

Ӧндрей матын нин. Став тушанас копыртчӧма водзлань. Малича юрыс зэлыда пӧльтчӧма мышкас. Дӧлалӧны, тіралӧны ленточкаяс, флажокъяс...

Медбӧръя здукъяс. Найӧ мӧдасны решайтны ставсӧ. И пӧрысь кӧр видзысь вынтӧм нин шуавны сӧмын ас думсьыс да горӧдӧ мый вынсьыс:

— Эн жалит найӧс! Вердасаӧсь!

Аслас жӧ горӧдӧмысь Павел Калистратович дрӧгнитіс, восьтіс синъяссӧ, гӧгӧр видзӧдліс. Век сідзи жӧ ӧти мӧд бӧрся мунісны дадювъяс; куйліс сійӧ жӧ тундра; важ моз чукӧрӧн восьлаліс кӧр табун... Но тайӧ, местаысь местаӧ вуджигӧн пыр овлана ветлӧм-мунӧмас вӧлі мыйкӧ и выльтор, коді мыйӧнкӧ тӧждысьӧдіс пастухъясӧс. Ӧд кымын тӧлысь чӧж найӧ вӧліны сук вӧраинын. Парма найӧс сайӧдліс турӧбъясысь, кӧдзыдӧн сотысь чизыр вой тӧлысь; пастухъяс удитісны велавны вӧрлӧн лӧньлун дінӧ... Но эз, эз тайӧ тӧждысьӧд. Кӧръяс радӧсь, мый бӧр локтӧны Большеземельскӧй тундралӧн помасьлытӧм эрдъяс вылӧ — оз прӧста найӧ тэрмасьны. Радӧсь пастухъяс гожӧм воӧмлы. Да, да, тундра серӧссьӧма нин, быттьӧ дӧмлӧм эшкын, — ӧтилаті вежӧдыштӧма, мӧдлаті сьӧдасьыштӧма, коймӧдлаті рудӧдӧма... Медтыкӧ тулысыс эз кут нюжавны, эз ло нитш вылын йи корка — медся лёкторйыс, код вӧсна сёясӧн усьлӧны тшыг кӧръяс.

Ламбей ӧдйӧ вештіс юр вывсьыс сьӧктаммӧм кокыльсӧ. Воссис дзоньнас чужӧмыс. Нинӧм сюзь ногаыс абу вӧлӧма. Джуджыд кымӧс, муртса чурвидзысь бандзибъяс костын ён ныр, гежӧдіник сьӧд тош. Тэрыб тӧв, быттьӧ трепанӧн^Трепан — ӧткымын диалектын шуӧны ниранӧн./^, кучкис дзугсьӧм юрсиас да кутіс юклӧдлыны сійӧс. Павел дядь шензьыштӧмпырысь видзӧдліс бӧрланьыс да аддзис: лунвывсянь небеса пасьтала веськыда на бӧрся кыпӧдчис тувсовъя кымӧр. А кымӧр водзвылас, еджыд бордъяснас ӧвтчигтырйи, лэбисны каляяс.

— Воӧны нин! — чуймис старик да ӧдйӧ пӧрччис ас вывсьыс сӧвиксӧ. — Ті аддзанныд?.. Каляяс лэбӧны! Кыланныд, кыдзи горзӧны!.. Тадзинад ми ставсӧ вермам прӧзевайтны.

Сійӧ кокниа чеччыштіс дадь вывсьыс да котӧртыштіс сэн жӧ мунысь бригадирлӧн семья дінӧ.

— Кӧні ачыс?

— Водзланьӧ муніс, мед сувтӧдны кӧраясӧс шойччӧг вылӧ, — вочавидзис бригадирлӧн гӧтырыс да сэк жӧ содтіс: — Ме талун сырчикӧс аддзылі. Сійӧ быд тулысӧ йи чегны волывлӧ.

— А ме мый йылысь шуа! — пӧшти горӧдіс старшӧй пастух. — Воссяс Усалӧн йидор ва — беда лоӧ. Ӧд регыд кутасны пиасьны кӧръяс. Кӧрпияныс жальӧсь. Пропадитасны. — И ачыс аслыс быттьӧ тшупыштіс: — Водзӧ мунны, сӧмын водзӧ!

Павел Калистратович бӧр котӧртіс аслас дадь дінӧ, чеччыштіс сы вылӧ да нем жалиттӧг кучкис кӧръяслы харейнас.

Сылы паныд ӧдйӧ гӧнитіс дежурнӧй пастухлӧн дадюв.

— Павел Калистратович, заводитчис пиасьӧм! — ылісянь на юӧртіс дежурнӧй.

— Татшӧм водз!.. Кӧні важенкаыс?^Важенка — энь кӧр./^

— Со эстӧн, неуна бокынджык.

— Гӧнит ӧдйӧджык, — сетіс команда Ламбей.

Пиасьысь кӧр дінын вӧлі нин бригадир. Важенка тӧждысьӧмӧн бергаліс аслас пи дінын да ӧтарӧ шуаліс аслас кыв вылын «Крр, крр...» Кӧрпилӧн косьмытӧм на сьӧдовгӧрд гӧныс югъяліс, вӧсньыдик кокъяс муртса кутісны выльӧн чужысьӧс.

Пӧрысь пастух нежнӧя видзӧдіс тайӧ серпас вылӧ; сылӧн чужӧмыс быттьӧ небзьыштіс, бурмис; тувсовъя тӧв вӧсна гӧрдӧдӧм синъясас сӧдзӧдчыштіс нимкодь синва.

— Но и гӧгӧрвотӧм тэ, гӧгӧрвотӧм... Некыдз он сяммы аддзыны мам нёнь. Да ӧд со сійӧ, со... — И заводитіс отсасьны эня-пиалы.

Шыасис бригадир:

— Шуда сійӧ миян: чужис ас кадӧ. Тані вердчигкості быдмыштас, ёнмас.

— Вердчыны ог кутӧй. Мӧдӧдчам водзӧ, — юрсӧ лэптыштлытӧг шуис старик.

— Кыдз сідз ог кутӧй? — дӧзмыштӧм гӧлӧсӧн юаліс бригадир. Кӧть кыдз эн шу, а старшӧй пастух сыысь ичӧтджык.

— Тэ видзӧдлы небеса вылас, — кинас индыштліс Павел Калистратович. — Гашкӧ, гӧгӧрвоан. Каляяс нин лэбӧны. Сырчикъяс петкӧдчисны.

— Ёна тай меным колӧны найӧ — каляясыд да сырчикъясыд... — пинь пырыс нин сӧдзӧдыштіс бригадир. — Оз позь вӧтлыны кӧръясӧс шойччӧдтӧг. Порядок вӧснаыд кыв кута медся водз ме.

Бригадир да старшӧй пастух костын вензьӧмъяс вӧвлісны и водзынджык. Пӧрысь морт асьсӧ лыддис кӧр видзан делӧын ставсӧ тӧдысьӧн да эз радейт, кор сійӧс эз кывзысьны, а тайӧ вӧлі не бригадир серти.

— Порядок вӧсна кыв кут, — скӧрысь веськӧдыштіс мышсӧ Ламбей, — а приметаяс йылысь эн вунӧд.

— Колис тэнад кадыд — овны приметаяс серти.

— Сӧран!.. Приметаясыд нэмӧвӧйсяӧсь. Налы эскисны миян пӧльяс дай пӧльяснымлӧн пӧльяс.

Став важыс Павел Калистратовичлы вӧлі святӧй, вӧрзьӧдны позьтӧм, да бригадирлӧн пӧперег сувтӧмыс сійӧс ставнас заводитіс треситны биа висьӧм дырйи моз. Латшкӧс тушаыс быттьӧ лоис кокниджык, мудз синъясыс ещӧ на векняммыштісны.

— Стадаӧс ог сувтӧдӧ, — чорыда шуис сійӧ да, кӧрпи вылӧ индӧмӧн, содтіс: — Найӧ лоӧны лунысь лунӧ унджыкӧн. Пикӧ воам, ог кӧ удитӧй вуджны юяс крепыд йи вывті. Шойччӧдны кӧръясӧс некор абу сёр. Мед шойччасны асланым сикт дінын.

Тадз шуӧм бӧрын Ламбей ӧдӧбтіс дадюв кӧръяссӧ пастухъяслань, медым тэрмӧдлыны найӧс.

Рӧднӧй сиктыс, кыдзи и чайтіс Павел дядь, примитіс пастухъясӧс гажа шумӧн. Но йӧзлӧн нимкодясьысь чукӧръясысь бать эз аддзы ассьыс писӧ.

— Мыйла нӧ менӧ оз встречайт пиӧй? — тӧждысьӧмпырысь сійӧ юаліс йӧзыслысь.

— Ӧндрейыд?.. Да ӧд тэнад сійӧ муніс экспедициякӧд.

— Мый шуин? — старикӧс быттьӧ гымньӧв кучкис. — Менам пиӧй муніс тӧдтӧм йӧзкӧд? Батьлысь юасьтӧг? Оз вермы тайӧ лоны!

— Сійӧс ыстіс колхоз правление.

Ӧзйыштіс лӧглунӧн чорыд сьӧлӧмыс пӧрысь кӧр пастухлӧн. Абу ӧмӧй сійӧ медся бур кӧр видзысь став Уса кузя, мед тадзи дӧзмӧдны сійӧс? Эз ӧмӧй ачыс быдты ассьыс Ӧндрейсӧ?

Гортас пыравтӧг Павел Ламбей тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчис колхоз правлениеӧ.

Сійӧ ӧні вӧлі кокньыдик маличаа, бӧж дорсӧ кодлысь сюйыштӧма вӧнь костас, мичӧдӧм кӧр пимияса, восьса юра. Сьӧдӧдз гожъялӧм чужӧмыс петкӧдліс ёна дӧзмӧм. Аслас пи вылӧ батьлӧн право да сійӧтор, мый пастух трудитчис честнӧя, содтісны сылы ыджыдджык смеллун, дорйисны сійӧс ас сӧвесть водзын. Сы пытшкын ӧні вӧлі мыйкӧ нем миритчытӧм, ставсӧ венны кӧсйӧм, мыйкӧ варыш нога. Татшӧмӧн сійӧ петкӧдчис правлениеса членъяс водзын, кодъяс буретш лӧсялісны правлениеас.

— Коді ыстіс менсьым Ӧндрейӧс батьлысь юасьтӧг? — йӧзкӧд здоровайтчытӧг, весиг на вылӧ бура видзӧдлытӧг, скӧрысь горӧдіс кӧр пастух. Сылӧн гӧлӧсыс кажитчис чилӧгӧн, тошкыс нервнӧя дрӧгнитавліс. — Ассьым пиӧс ме эг на ёрлы!.. Мыйӧн мӧданныд вештысьны, лоас кӧ мыйкӧ менам Ӧндрейкӧд?

Правлениесаяс кӧть и тӧдісны стариклӧн чорыд характер йылысь, но татшӧма скӧрмӧмтӧ эз виччысьны.

Тані жӧ лӧсяліс учитель Филиппов. Тайӧ вӧлі кузь тушаа, ставӧн уважайтана олӧма нин морт. Сійӧ сувтіс Ламбейлы паныд.

— Важӧн виччысям, Павел Калистратович, важӧн, — сетіс Ламбейлы кисӧ Филиппов.

Первойсӧ пастух яндысьыштіс аслас кывъясысь, но, кор тӧд вылас уськӧдіс, мый буретш Филиппов тшӧктіс писӧ велӧдны водзӧ, выльысь пузис.

— Абу лӧсьыд, Ефим Иванович, мырддьыны дӧвеч мортлысь ӧтка писӧ, — шуис сійӧ учительӧс дивитӧмпырысь.

— Мый тэ сёрнитан, Павел Калистратович? — шензьыштіс Филиппов. — Некод и думыштны эз кӧсйы мырддьыны сійӧс тэнсьыд.

Но старик эз эскы сылы. Сійӧ вӧлі вывті скӧр да муртса вермис кутны асьсӧ.

— Вӧвліс ӧмӧй коркӧ сэтшӧмыс, медым прамӧй кӧр пастухлӧн пи эз мӧдӧдчы бать олан туйӧд? — веськыда Филиппов чужӧмӧ шыблаліс доналӧм кывъяс Ламбей.

Ефим Иванович ӧтвечайтіс пастухлы тэрмасьтӧг, лабутнӧя.

— Оз ков босьтны важсӧ пример пыдди, Павел Калистратович. Важся олӧм дырйи тэ вӧлін кӧр видзысь богачьяслӧн батракӧн. Некутшӧм правояс тэнад сэки эз вӧвны. Олін омӧлик пон туйын. А ӧні тэ — район пасьта знатнӧй старшӧй пастух!

Ставӧн аддзылісны, кыдзи старик дрӧгмуныштіс: учительлӧн кывъясыс инмисны стӧча. Но кутас-ӧ сійӧс радуйтны тайӧ славаыс, оз кӧ ло ас дінас муса пиыс?

— Ай-мамыдлӧн сьӧлӧмыд — абу чача: ранитін — он нин выльмӧд, — сьӧкыдапырысь пычиктіс кывъяссӧ бать. — Кодлы ме коля мучитчӧмсорӧн чукӧртӧм ассьым тӧдӧмлунъясӧс? Коді мыччас меным кӧш ва, кор ме лоа пӧрысь да вынтӧм? Менам ӧд пиыс ӧти!.. Чӧв олан, Ефим Иванович? Менам правдаыс пӧимӧн койыштіс синъясад?

— Но му вылас эм ыджыдджык правда, Павел Калистратович, — зілис бурӧдны старикӧс Филиппов.

— Ог кӧсйы тӧдны, — эз сетчы Ламбей. — Ме пӧрысьми — колӧ менӧ вежысь. Со менам правдаыс!

Сёрниас йитчис колхозса председатель — том на, но кушмӧм юра нин морт.

— Тэ, Павел дядь, дзик прӧста дӧзмин Ефим Иванович вылӧ. Тэнад Ӧндрейыд ачыс окотитіс мунны экспедициякӧд. А ме, кыдзи председатель, сӧгласитчи. Оз позь экспедициялы отсасьтӧгыс.

— Ог эскы, председатель ёрт, — горӧдіс сы вылӧ Ламбей. — Менам пиӧй абу нин сэтшӧм йӧй руа, медым эновтны ассьыс овмӧс, некод кӧ та вылӧ эз ышӧд сійӧс. Мый ради сылы ковмис татшӧм экспедицияыс? Али ми гӧльӧсь? Али колӧ уджавны дядьӧ вылӧ, кыдзи вӧлі важӧн, батрачитан кадъясӧ? Некор эз вӧвлы ми воклы татшӧм бур олӧмыс, кыдзи ӧні. Сідзкӧ, мыйла нӧ менам пилы пышйыны сыысь...

Филиппов виччысис здук, кор эськӧ вермис бурджыка гӧгӧрвоӧдны старикӧс сійӧ ыджыд правда йылысь, код йылысь казьтыштліс нин.

Да, Павел Ламбей видзӧдӧ олӧм вылас сӧмын кӧр сюръяс пыр. Сійӧ весиг вежӧртны оз сяммы, мый тундраын позяс овны кыдзкӧ мӧд ног, кӧръястӧг, сэтшӧм олӧмсерысь ӧтдор, кодӧс кыӧма да гӧрддзалӧма кӧр видзысьясӧн уна нэмъяс чӧж. Мӧд делӧ Ӧндрей. Школа, книгаяс, учительяс восьтісны сы водзӧ мӧд сикас, ёна паськыдджык мир. И та вӧсна, кор сійӧ тӧдмаліс, мый сылӧн рӧднӧй тундраас куйлӧны гырысь озырлунъяс, кодъясӧс позяс сувтӧдны народлы пӧльза вылӧ, сійӧ, торъя думайттӧг, мӧдӧдчис экспедициякӧд. Ыджыд правдаыс вӧлі Ӧндрейладорын, и та йылысь кӧсйис висьтавны сійӧ батьлы Филиппов.

Но учительӧс кывзӧм пыдди Павел Калистратович чепӧсйис керкаысь да петігас чорыда клопнитіс ӧдзӧснас.

Гортас Ламбейӧс шымыртіс страшнӧй ӧткалун. И сэк кості, кор табуныс йирсис сиктгӧгӧрса тундраын, сійӧ, мурыш да кыв-вортӧм, дзонь лунъясӧн вошласис кӧръясыс дінын. Но водзӧ накӧд эз мӧдӧдчы, кольччис сиктас. Колӧ вӧлі мунны корсьны писӧ да вайӧдны сійӧс гортас, кытчӧдз эз на дзикӧдз эновт ассьыс батьсӧ.

Тувсовъя рӧспута эз сет Ламбейлы пыр жӧ пӧртны олӧмӧ ассьыс кӧсйӧмсӧ. Ковмис виччысьны ытва ямӧм. Кадыс вӧлі кузь, Павел дядь унатор йылысь удитіс думыштлыны да донъявны. Медся водз сійӧ шуис миритчыны учителькӧд да колхозса председателькӧд. Сійӧ весиг водзвыв дасьтіс, кутшӧм кывъясӧн заводитны накӧд сёрни: «Кыньӧс, вокӧ, некыдз он вермы велӧдны чери кыйны... Он вермы и менӧ торйӧдны кӧръяс дінысь. Лыддьӧй выльысь пастухӧн. Сӧмын питӧг ог мун».

Кор сійӧ локтіс колхоз правлениеӧ, председательыс радпырысь киасис сыкӧд да тшӧктіс пуксьыны. Сійӧс пыдди пуктӧмыд Ламбейлы воис сьӧлӧм вылас, да старик первой кывъяссянь жӧ тӧдчӧдыштіс, мый коркӧся шумитӧмсӧ нинӧмла казьтывны, мый сійӧ, пӧрысь кӧр пастух, абу нин сэтшӧм ыръян морт, кыдзи позис чайтны сэки.

Правлениеын вӧліны зэв унаӧн. Ӧти воӧма ӧтитор кузя, мӧд — мӧдтор кузя. Кодкӧ казьтыштіс пошта йылысь, мый сійӧс колӧ катӧдны Уса катчӧс.

Ламбей пырысь-пыр вежӧртіс, мый тайӧ сылы зэв кивыв: поштасӧ сдайтӧм бӧрын позяс кежавлыны Вӧркута ю вылӧ да катны сы кузя сійӧ местаӧдз, кӧні кывсьӧ сотчысь изйыс. Гашкӧ-й, усьӧ шуд аддзыны сэтысь Ӧндрейсӧ.

Гуся дум йывсьыс йӧзлы висьтавтӧг, тӧждысьысь бать вӧзйысис нуны пошта.

Ставӧн пыр жӧ сӧгласитчисны, и Павел Ламбей сійӧ жӧ рытӧ дасьтіс босьтны сьӧрсьыс пызьтор, сов, пусян доз, ружьесӧ да вугыр, пуксис пыжӧ да мӧдӧдчис катны Уса йывлань — Печора юлӧн медся ыджыд приток кузя.

ІІ

Первой лунъясас вӧлі кымӧра, кӧдзыд. Уль руа тӧв пӧльтіс пыжалы мышкас сэтшӧм вынӧн, мый мукӧдлаті весиг эз ковмы зібъясьны, пыж ачыс шыльдіс-чеччаліс лым еджыд быгъя гыяс вывті, сӧмын удит веськӧдлыны, мед сійӧ эз зурась изъя берегъясӧ. Юшӧрса гыяс костын, кылӧ, «бӧрдісны» ай гӧгӧраяс, юр весьттіыс тӧв нырӧн лэбалісны сёрмӧм утка чукӧръяс, тундравывса тыяс гӧгӧрын пӧся вензисны быдтысьны воӧм дзодзӧгъяс. Но Ламбей эз ышты на вылӧ. Сійӧ зілис пӧльзуйтчыны пӧпутнӧй тӧлӧн, югыд войясӧн, катіс водзӧ пӧшти шойччывтӧг.

Матыстчис нин Тит керка, код бӧрын Уса кузя сюрлӧны сӧмын Никита да Елец пӧчинӧкъяс, кысянь векджык кутӧны туй Макар рузьӧ, мед сэті вуджны Из^Из гӧраяс — Урал гӧраяс./^ гӧраяс да сюрӧдчыны Падъяга ю вылӧ, коді усьӧ Обь юӧ нин. Ламбейлы сійӧ местаясыс важӧн тӧдсаӧсь. Тӧдӧ сійӧ и Из вомӧн артмӧм потас йылысь важся сёрни. Тайӧ потассӧ пӧ вӧчлӧма кутшӧмкӧ Макар, мед Из вомӧн восьтыны туй Сибиркӧд тӧргуйтӧм могысь^Легендаыс, тыдалӧ, артмылӧма сійӧ кадъясӧ, кор Великӧй Новгородлӧн Сибиркӧд тӧргуйтан туйыс вӧвлӧма В. Устюгсянь, Эжва да Емва юяс пыр, кысянь вӧлӧкӧн вуджлӧмаӧсь Ухта вылӧ. Ухтасянь Изьва, Печора да Уса юяс кузя сюрлӧмаӧсь Из гӧраяс вомӧн Соб ю вылӧ, коді усьӧ Обь юӧ./^. Сӧмын Павел Ламбей татшӧм дивӧыдлы оз эскы. Сійӧ ачыс эз ӧтчыд вуджлыв гӧраяссӧ тайӧ потасӧд да тӧдӧ, мый уджыс сэні вӧлӧма не морт вын серти, кӧть кутшӧм багатыр либӧ кӧлдун эз вӧв тайӧ Макарыс. Эз эскы Ламбей и Сибиркӧд тӧргуйтӧм йылысь. Сійӧ рӧдлӧн Уса ю дорӧ овмӧдчӧмсянь вӧлі уна нин кӧлена — ставсӧ аддзылісны и ставсӧ тӧдлісны, а вот весиг пӧльыслӧн пӧльыс абу висьтавлӧма, мый Уса кузя да Из вомӧн ветлывлӧмаӧсь тӧргуйтны Сибирӧ. Да мый сэн сёрнитны! Ламбей ачыс эз этша аддзыв, оз этша тӧд! Разнӧй кӧзяинъяслы пастухалігъясӧн удитіс кытшлавны ставнас Большеземельскӧй да Малоземельскӧй тундраяс, юліс ва Обысь и Енисейысь. Кӧр скачкияс дырйи Амдермаын эз ӧтчыд босьтлыв призъяс! Сійӧс эськӧ кӧр видзысьяс примитісны гӧсть туйӧ быд чумын Из гӧрасянь Чешскӧй губаӧдз. Ижемка вылӧ гӧтрасьлӧм кӧр пастух Ламбей вӧлі став изьвасалы Уса ю дорын олысь зять. Печора кузя — улісяньыс да самӧй йылӧдзыс — сылӧн эмӧсь другъяс да сватъяс. Ӧтилаын ӧтитор сійӧ кывліс ичӧтдырйиыс на, мӧдлаын — мӧдтор — пи чужӧм бӧрас нин, коймӧдтор — аддзыліс ачыс, — тадзи чукӧрмис Ламбей паметьын аслас край йылысь гижтӧм история. Павел Ламбей тэныд вермас висьтавны стӧча, кутшӧм кӧр видзысь-богачлӧн кымын тысяча кӧрӧн вӧвліс колхозъяс котырттӧдз. Сійӧ тӧдӧ вояс да местаяс, кор да кӧн вӧвлісны кӧръяслӧн ускӧттьӧяс — сибирскӧй язваысь да копыткаысь. Изьваын зятялігас на кывліс и сэтшӧмтор, мый сэтчӧс йӧз найӧс нартитысьяс вылӧ норасьлӧмаӧсь веськыда царлы, а сійӧ таысь ёна скӧрмылӧма да ыстылӧма крестьянаӧс жӧ ланьтӧдӧм могысь салдатъясӧс да пушкаяс^Сёрниыс мунӧ изьваса крестьяналӧн волнениеяс йылысь, кодъяс вӧліны 1833–38 воясӧ./^. Ламбейлы висьтавлісны сідз жӧ и озырлун корсьысьяс йылысь. Германскӧй войнаӧдз на тайӧ жӧ Изьватасӧ, Ухта вӧръясӧ найӧ волӧмаӧсь катша-рака мында^Ухтаса нефть вӧлі тӧдса важысянь нин. А кызьӧд нэм заводитчигӧн, Октябрьскӧй революция воясӧдз, Ухтаӧ волісны бокысь вель уна промышленникъяс да кокни нажӧтка корсьысьяс./^. И непӧштӧ сэтчӧ, — кутшӧмкӧ господинъяс не ӧтчыд волӧмаӧсь Уса ю вылӧ Ламбей бать дырйи на. А ӧти, висьталӧны, Елец пыр самӧй Из дінӧдз волӧма^Уса вылын олысьяс бура помнитӧны налӧн ю кузя экспедицияяс ветлӧм йылысь, да, тӧдӧмысь, найӧ паметьын сохранитчис и медводдза исследовательяслӧн таті прӧйдитӧм. 1843–48 воясӧ на Уса йылӧдз волісны полярнӧй Урал кузя путешественникъяс — В. Н. Лыткин да Э. Гофман./^. Сылань и ӧні, бӧръя воясас, мӧдісны волывлыны быд гожӧм. Кембрийцевӧс, например, татчӧс йӧз ас мортӧн нин лыддьыны заводитісны... Ставсӧ — важсӧ и выльсӧ — тӧдӧ Павел Калистратович Ламбей. Велӧдны оз ков. Тӧдӧ сійӧ и сотчысь из аддзӧмлысь историясӧ. И мортсӧ тӧдӧ, коді первойӧн аддзис сійӧс. Со сылӧн оланіныс петкӧдчис нин чукыль сайсьыс. Сӧмын вот сувтлыны абу талун сы ордӧ, юасьны али не Ӧндрей йылысь? Гашкӧ, аддзыліс, кывліс?

Тит керка, кӧні оліс из шом аддзысь Виктор Попов, пукаліс Уса ю веськыд берегын, джуджыд кыръя шор дорын. Керка-картаысь кындзи, сулаліс ӧти жытник, ӧти пывсян и... ставыс. Самӧй ю дорас быдмисны бадьяс, а кыр йывсяньыс заводитчис вӧртӧм тундра — войвылӧ Карскӧй мореӧдз, асыввылӧ — Вой Урал гӧраясӧдз.

Но Ламбей эз тэрмась вуджны керкаладор берегӧ, кӧть эськӧ сылысь катӧмсӧ аддзисны нин татчӧс олысьлӧн скӧр да ныриса понъяс, мӧдісны лёкысь увтны ю вомӧн.

Вӧлі яндзим аслас важся поступокысь, кодӧс сійӧ вӧчліс дас ӧкмысӧд воын изьваса Попов водзын.

Делӧыс вӧлі тадзи. Тайӧ тысяча ӧкмыссё дас ӧкмысӧд воас Изьва йылын ёна тшыгъялісны. Ньыв пу кач сёйӧмысь йӧзыс пыкталісны, кулалісны. Виктор Попов думыштіс пышйыны тайӧ смертьсьыс. Морт сійӧ бывалӧй: воюйтіс японецкӧд ӧкмыссё нёльӧд воын, тышкасис немецкӧд германскӧй дырйи, салдатскӧй воськовъясӧн мерайтіс Европа да Азия — оз вош. Но кытчӧ пышйыны? Тӧдӧмысь, шобді няня Сибирь-матушкаӧ! Но туйыс, туйыс... Первой колӧ кывтны Изьва кузя, сэсся Печора кузя Наръян-Марӧдз, та бӧрын кык море кузя Кардорӧдз^Кардорӧн комияс шулісны Архангельск кар./^, а Кардорсянь кӧрт туйӧн. Кымын нӧ тысяча верст ӧкмас! Сэтчӧ жӧ и гражданскӧй война эз на помась.

«Но ме век жӧ мӧдӧдча, — шуис сэки Попов. — Ветлывтӧм туйӧд писькӧдча».

Сійӧ вӧчис чомъя пур. Пуксьӧдіс сэтчӧ гӧтырсӧ да кӧкъямыс челядь — поснисьыс-посниӧс. Йӧткыштчис рӧднӧй берегысь.

«Прӧщай, Латш сикт! Омӧльӧн эн казьтыв».

Скӧрысь бузгис тувсовъя ытваыс Изьвалӧн. Сійӧ нуис пуръяӧс сэтшӧм ӧдйӧ, мый сійӧ и виччысь, мед пурйыс эз зурась нёрӧм пуясӧ да эз путкыльтчы пуӧмӧн-пуысь гудыр ва пытшкӧ. Тадзи Попов котыр кывтісны войланьӧ нёльсё сайӧ верст джуджыд вӧръяса кыръяс бокті, шочиника сюрлысь сиктъяс пӧлӧн самӧй Печора ю вылӧдз. Сэні сійӧ пуксис пароход вылӧ да морелань кывтӧм пыдди мӧдӧдчис катны Печора паныд, сэсся — пароходӧн жӧ — Уса кузя Абезьӧдз.

Изьвайывсаяслы тайӧ вӧлі збыльысь Сибирӧ ветлытӧм туй, да усасаяс эз прӧста шензьыны:

«Кӧръястӧг? Татшӧм семьяӧн? Дуритан, буди!» — Да заводитлісны висьтавны, кыдзи коркӧ важӧн нинӧмысь повтӧм Тит подӧн жӧ мӧдӧдчылӧма Сибирӧ тайӧ туйӧд да абу волӧма, кыдзи сэсся сійӧ стрӧитлӧма Уса йылӧ аслыс керкатор да сэні и олӧма кувтӧдзыс. Дай Тит бӧрад на, шуӧны, тайӧ керкаас овлӧмаӧсь йӧз, кодъяс, гашкӧ, сідз жӧ вӧлі кутӧны туй няня Сибирлань Вой Урал гӧраяс вомӧн.

«Да-а-а... Ылӧ мӧдӧдчӧмыд, вокӧ, ылӧ. Тэныд, сідзкӧ, Елецӧ колӧ сюрӧдчыны. Из сайӧ арнас сэсянь мӧдӧдчасны кӧраяс. Гашкӧ, и сюрас бур сьӧлӧма морт, пуксьӧдас тэнсьыд челядьтӧ, сӧвтас кӧлуйтӧ дадьяс вылас... Тэрмась, бур морт, Елецӧ, тэрмась!»

Ещӧ уна-уна дас верст Попов катіс пӧльтчӧм Уса кузя пыжӧн, киясыс сылӧн вир гаддьӧссисны, но кӧраясӧс Елецысь век жӧ суӧдіс.

«Да, да... Помнита тайӧс, бура помнита, — Попов оланін весьтті нин зібъясигӧн век думайтіс Ламбей. — Кӧраяс вӧлім унаӧн. А вот бур сьӧлӧмаыс эз аддзысь миян пӧвстысь».

Дерт, Ламбей сійӧ воясӧ вӧлі ичӧт мортӧн — озыр кӧр видзысьлӧн работникӧн. Но ӧд и сэки нин ас кодьяс пӧвстас сыкӧд лыддьысьлісны. Мыйла эськӧ вӧлі не шуны ёртъясыслы: «Ставӧн тшӧктам кӧзяинӧс, мед вуджӧдас мортсӧ Из сайӧ». Тадз шуӧм пыдди сылӧн весиг мӧдарӧ сэки артмыліс:

«Бордъясьтӧм пӧткаяс, висьталӧны, ассьыныс позсӧ оз эновтлыны. Коліс первой пиянтӧ быдтыны. Дядьӧ вылӧ эз ков надейтчыны. Та мында челядьтӧ тэнсьыд кӧр даддьӧ некод оз пуксьӧд. Мун, вокӧ, Тит керкаӧ да сэні быдтысьышт. Локтан воясӧ, гашкӧ и вуджӧдасны».

И со изьвайывса «сибиряк» век на тані «быдтысьӧ».

Павел Калистратович заводитіс зібъясьны тэрыбджыка, но бара усис тӧд вылас ещӧ ӧтитор: сотчысь изсӧ, код дінын вошласьӧ сылӧн Ӧндрейыс, Попов аддзылӧма буретш тайӧ дас ӧкмысӧд воас. Со ӧд кодыр вӧлӧма делӧыс! И не сӧмын аддзӧма — ыстӧма Москваӧ: ӧтияс ног — учёнӧй йӧзлы, мӧдъяс ног — веськыда Ленинлы! Спорӧдз волісны колхоз правлениеас: документыс ли мый ли пӧ вошӧма. Спорсӧ сэки ладмӧдліс Ламбейлӧн соседкаыс — Ильинична, буретш сійӧ Марья Ильиничнаыс, кодлы дӧвеч-бать коркӧ сетліс ассьыс писӧ. «Ті, бобӧяс, эн вензьӧй, — тӧлкуйтліс сійӧ сэки. — Бумагаторйыд пань ваысь вермас ньӧдздыны да бырны, а делӧыд, самӧй правдаыд и сирӧд песка биын оз сотчы, и паськыд саридзӧ оз вермы вӧйны. Ті юалӧй асланыд вежӧр-мывкыдлысь. Сійӧ регыдджык висьталас, кодлы ыстывліс пӧсылкасӧ Виктор Попов». Ильинична ног жӧ сэк шуліс и учитель Филиппов — партийнӧй морт. Сӧветскӧй властьлӧн первой воясӧ пӧ Лениныд збыльысь шыӧдчылӧма став миян народъяс дінӧ корсьны быдлаысь мупытшса озырлунъяс да юӧртавны сылы.

«Тадзи кӧ вӧлі делӧыс, дерт, нинӧм оз тӧр содтыны татчӧ, ставыс бур вылӧ вӧчсьӧ. Ачыс Владимир Ильич сетлӧма индӧдсӧ», — та бӧрын аслыс шуис Ламбей да сэсся эз нин мӧд ӧтарӧ-мӧдарӧасьны, пыр жӧ заводитіс вуджны керкаланьса берегӧ.

Понъяс ярмисны. Кодъяс эз вӧвны дом йылын, уськӧдчисны веськыда тӧдтӧм морт вылӧ да, эз кӧ удит петны керкаысь том зон, коді ӧлӧдіс найӧс, вермисны сійӧс курччавны. Том зонмыс, дерт, вӧлі на пиысь ӧти, кодъяслы кӧр видзысьяс коркӧ ӧткажитлісны отсӧгын.

Виктор Яковлевич лӧсяліс гортас. Тайӧ вӧлі ыджыд тушаа да сӧнйӧра кыйсьысь, кодлы позис сетны ар ветымын либӧ унджык. Сійӧ тшӧктіс гӧстьлы пӧрччыны маличасӧ, а ачыс пуксис пызан дінӧ, кӧзяинлӧн аслас местаӧ. Пиыслы, коді сэн жӧ зарядиталіс патронъяс, юрнас муртса довкнитӧмӧн, тшӧктіс уберитчыны. Кывтын сулалысь паськыд скамья вылын олӧма нин нывбаба да нывка чӧла керисны свежӧй чери, кодӧс неважӧн на вайӧмаӧсь пияныс. Восьса ӧдзӧс пыр тыдалісны орчча вежӧсын кык зонпосни да, негораа сёрнитігмоз, видлалісны кутшӧмкӧ книга. Ставнас керка пытшкыс вӧлі водзджык нин лӧсьӧдлӧм стрӧг порядок, и Павел Калистратовичлы, коді уважайтіс батьлысь власть, тайӧ зэв ёна воис сьӧлӧм вылас.

Кор Виктор Яковлевич ыдждӧдіс гӧстьӧс ним-вичӧн, Ламбей ньӧти эз шензьы: татшӧм авъя морт, кыдзи Попов, эз вермы не тӧдны паськыда нималысь кӧр пастухӧс. Войвылад, кӧні эрдъясыс, туйясыс мерайтсьӧны оз километръясӧн, а лунъясӧн, абу нин сы мында йӧз, мед не тӧдны ӧта-мӧдӧс уна сё километр сайысь.

«А гашкӧ, сійӧ менӧ помнитӧ сы серти, кор ме сійӧс ыстылі быдтысьны тайӧ керкаас?» — югнитіс старик юрын.

Нывка пуктіс нин самӧвар, а кӧзяйка, верӧс вылас юалӧмӧн видзӧдлӧм бӧрын, ломтіс русскӧй пач да кутіс жаритны чери.

Ламбей тӧдмӧдіс кӧзяинӧс, мый сійӧ катӧдӧ Вӧркута вомӧ пошта. Попов частӧкодь ветлывліс сэтчӧ да бура тӧдіс, кутшӧм ӧдйӧ заводитӧ паськавны кузь ва туйлӧн медбӧръя пристань, кысянь грузсӧ нуӧны водзӧ Вӧркута ю кузя нин гырысь пыжъясӧн, веськыда сотчысь из дінӧ.

Павел Калистратовичлы тайӧ и колӧ вӧлі. Сійӧ кутіс зіля юасьны сотчысь изсӧ аддзӧм йылысь, мед татшӧм ногӧн бурджыка тӧдмавны, кытысьджык сылы корсьны Ӧндрейсӧ. Попов висьталіс та йылысь сідзи, кыдзи вӧлі:

— Медыджыд пикӧд, Мишакӧд, кодлы вӧлі сэки кӧкъямыс ар, ми кыйсим Вӧркута йылын, — заводитіс сійӧ. — Гожся пӧтка вӧлі уна. Ми сійӧс кыйим мыйта колӧ да мӧдӧдчим кывтны бӧр. Локтім нин сэтчӧ, кӧні джуджыд изъя берегъяс. Гашкӧ, помнитан? Видзӧда — крут кырйыс слӧйяса-слӧйяса: пластъясыс то рудӧсь, то гӧрдовӧсь, то смоль сьӧдӧсь. И ставныс нёровтчӧны му пытшланьыс. «Часлы жӧ, часлы, — сэки думышті ме, — кутшӧм сэтшӧм сьӧд слӧй тайӧ? Колӧ видлыны». — И сувтӧді пыжӧс. Чер тышкӧн торйӧді дзонь комӧк, и пыр жӧ менам пӧсь чепӧсйис: «Нолтӧ, пиӧй, — шуа ме Мишалы, — чеччыв жӧ пыжсьыд. Тэнад батьыд аддзис ыджыд клад!» А сійӧ, нинӧм гӧгӧрвотӧмыд, сералӧ: «Кутшӧм нӧ тайӧ клад — сьӧд изйыд!» А ме сылы: «Унджык на кладсьыс, ёна унджык!» Да висьталі сылы, кыдзи тайӧ изйыс, коді шусьӧ из шомӧн, ӧдйӧ новлӧдлӧ поездъяс, пароходъяс, бергӧдлӧ заводъясын, фабрикаясын машинаяс, шонтӧ керкаяс... Ӧти кывйӧн, ме сӧвті тайӧ из шомсӧ дзонь мешӧк.

— Из шом али сотчысь из?

— Тайӧ ӧткодь. Позьӧ сідз и тадз шуны... Но вот, вайи ме сійӧс гортӧ, а сэсся нуи сиктсӧветӧ да тшӧкті ыстыны медся вернӧй адрес кузя.

— Ленинлы? — юаліс Ламбей.

— Да. Сылы, — вочавидзис Попов.

Сійӧ ещӧ висьталіс гӧстьлы, кыдзи дас во бӧрын, кор миян страна заводитіс паськӧдны народнӧй овмӧс, сы дінӧ ӧтчыд локтісны геологъяс:

«Но, Виктор Яковлевич, петкӧдлы ассьыд озырлунтӧ...»

Кӧр видзысь сюся кывзіс воркутаса из шом первооткрывательӧс, но кымын интереснӧйджык лои сылӧн висьталӧмыс, сымын ыджыдджык тӧждлун шымыртіс пӧрысь батьӧс аслас пи судьба вӧсна.

Павел Калистратович вӧлі дась пыр жӧ уськӧдчыны ӧдзӧсӧ да, бӧрӧ видзӧдлытӧг, катны водзӧ кык пӧв ӧдйӧ. Но эз позь тадзикӧн ӧбидитны кӧзяинӧс. Пызан вылын руасис нин самӧвар, паськыд скӧвӧрда вылын дзижгисны вый пиын жаритӧм комъяс. Мед водзӧ не сёрнитны сотчысь из йылысь, Ламбей юаліс Поповлысь, сьӧкыда-ӧ кокниа овсьӧ сылы тані, ӧтнаслы.

— Первой вояссӧ ёна гажтӧмчим, — висьталіс Виктор Яковлевич. — Ни соседъяс матігӧгӧрын, ни миян изьваса парма...

Нэмӧвӧйся кыйсьысьяслӧн пи, сійӧ окотапырысь казьтывліс тулан йылысь, чул йылысь, ур йылысь, вӧрса пӧтка йылысь, кодъясӧс тані, куш тундраад, позьӧ аддзывны сӧмын вӧтӧн.

— Сибирӧ мунӧм йылысь думъяс вӧліны некымын во на. Но вочасӧн слабмисны. Зэв нин уна тані овлӧ гожся пӧткаыс, чериыс. Сэсся лӧсьӧдім вӧв-мӧс, стрӧитчим...

— Збыльысь тэ шуан, — Поповӧс ошкыштіс Ламбей. — Мортыд абу пӧтка гӧн: пуксис — вужъясис. Мортыд, висьталӧны, и плавайтысь йи пласт вылын вермӧ овмӧдчыны. А миян тундраыд, вокӧ, белӧй свет пасьта! Кутан сійӧс радейтны — и сійӧ тэнӧ ӧбидаӧ оз сет.

Сійӧ виччысьӧмпырысь ӧвтыштіс кинас да кутіс тэрмасьны помавны чай юӧм.

Здук мысти Павел Ламбей бара сулаліс пыжас да зіля зібъясис-кайис водзӧ. Думъясыс сылы мешайтісны ас кадӧ кывны сы бӧрся воысь пароходъяслысь шумсӧ. А кор аддзис — чукыльысь петӧны баржаяс кыскысь буксиръяс, — быдӧн дрӧгмуніс. Но мыйла дрӧгмуніс? Мыйла повзис? Сійӧ ӧмӧй эз тӧд, эз кывлы, мый Уса йывлань первой пароходыс кайлӧма воддза гожӧмӧ нин?

Караван вель ӧдйӧ суӧдіс пыжӧн катысьӧс. Ламбей мыйкӧ дыра зібъясис на да сэсся сувтіс берегӧ.

Кыкнан буксирлӧн гӧрд вӧня трубаясысь петіс кыз тшын, кыкнан буксир бӧрын вӧтчисны кык баржаӧн. Со найӧ мӧдісны прӧйдитны Ламбей весьтті нин. Пароходъяс вылын и баржаясын тыдалісны уна йӧз, но ещӧ на унджык вӧлі быд сикас груз, весиг баржа вевтъяс вылын куйлісны радъясӧн вольсалӧм керъяс, тыдалӧ, катӧдӧны разьӧм керка.

Найӧ катісны, а на бӧрся берег пӧлӧн вӧтчисны гырысь гыяс, швачӧдісны берегӧ кыскыштӧм пыж бӧжӧ. Тайӧ гыяс ланьтыштӧм бӧрын кӧр пастух мӧдӧдчис водзӧ да ставсӧ мӧдіс аддзыны, мый вӧчсьӧ ӧні сы водзын.

«Катысь деревня», кыдзи ӧні аслыс шуис Павел Калистратович, муніс пыжа дорысь ёна ӧдйӧ, но юлӧн вомыныс вӧлі кузь, да сійӧ сідзи и эз вермы саявны. Сэсся кыкнан труба дінас друг артмисны летӧм еджыд вурун кодь кольтаяс, а здук мысти воис-юрӧбтіс и ачыс тутӧстӧмыс:

— У-у-у-у!..

Пароходъяс тутсісны ӧтпырйӧ, да та вӧсна налӧн горыс кажитчис ещӧ нин вынаӧн. Выль шыӧн сійӧ тыртіс матігӧгӧрса эрдъяссӧ, пырис быд куст улӧ, быд вутш костӧ, быд ловъятор пельӧ, мед юӧртны ставлы татчӧ воысь кӧзяева йылысь. Со нин трубаяс дінысь вошисны еджыд вурун кодь ру кольтаяс, а ещӧ вель дыр на кыліс басӧн горалысь тутӧстӧм, вель дыр на, вочасӧн вынтӧммиг, чуксасис йӧлӧга шы Уса катыдланьын и Вӧркута вожын.

Ламбей воис Вӧркута вомӧ буретш сэтшӧм кадӧ, кор пароходъясысь да баржаясысь петісны выльӧн воысьяс. Сійӧ кыскыштіс пыжсӧ йӧзтӧминӧджык да тэрмасьӧмӧн кайис кыр йылӧ. Старик вӧлі явӧ чуймӧма тані лоӧмторъясысь. Ӧд кык во сайын, кор сійӧ таті прӧйдитліс медбӧръяысь, тані эз вӧв ни ӧти морт лов!

Кокньыдик маличаа, шапкатӧм Павел Калистратович мӧдӧдчис берег пӧлӧн да, быттьӧ некор на нинӧм аддзывтӧм морт, быдтор вылӧ видзӧдіс сувтышталӧмӧн. Сулалӧны выльӧн на стрӧитӧм негырысь баракъяс... Ӧти, кык, куим... Эстӧні стрӧитӧны ещӧ кык барак... А сэсся палаткаяс, землянкаяс, бара палаткаяс, палаткаяс. И тадзи вӧлі уналаын. Палаткаяс тыдалісны и сэні, Уса катыдлань торйӧнкодь сулалысь постройкаяс дінын, кысянь помтӧг воис кутшӧмкӧ тотӧдчӧм шы. Ламбей эз на тӧд, мый тайӧ выльӧн жӧ стрӧитӧм керкаясас пристаньлӧн да Вӧркута ю катыдлань узкоколейка стрӧитысьяслӧн штабъяс, мый ланьтлытӧг тотӧдчӧ неыджыд электростанциялӧн дизель-мотор, но сійӧ аддзис аслас синъясӧн и зілис кӧть мыйкӧ да гӧгӧрвоны.

Дзик ӧні локтысь караванысь кындзи, вӧлӧмкӧ, сулалӧны берег дорын ещӧ гоз-мӧд баржа. Тайӧ баржаясысь грузчикъяс петкӧдлӧны берегӧ мешӧкъяс, ящикъяс, турун тюкъяс, кыр йывлань быгльӧдлӧны стрӧитчан вӧр, ӧтув горзӧны сьӧкыд кӧрт частьяс петкӧдігӧн.

Ламбей эз на некодлысь юась ни некодлы нинӧм эз висьтав. Сійӧ тэрмасис воны самӧй Вӧркута ю петанінӧ да аддзис: ю вомыс тырӧма плоскодоннӧй пыжъясӧн. Найӧ ӧні вӧліны тыртӧмӧсь, но вӧлі гӧгӧрвоана, мый пароходъясӧн татчӧдз вайӧм груз катӧдсьӧ водзӧ, Вӧркута йывлань, буретш тайӧ пыжъясӧн. Ламбей видзӧдыштіс на вылӧ да уськӧдіс тӧд вылас, кыдзи тані вуграсьліс кык во сайын.

Сійӧ сэки сувтліс татчӧ пӧпуттьӧ моз. Луныс вӧлі шондіа, лӧнь, а ваыс сэтшӧм сӧдз, мый ю шӧрсьыс ем позис аддзыны.

Ставсӧ помнитӧ Ламбей. Весиг сійӧс, кыдзи сырчик повзис сыысь да, куим-ӧ-нёльысь тювкнитчӧмӧн, лэбыштіс Вӧркута мӧдлапӧлӧ, — та пасьта и эм тайӧ войвывсянь визувтысь тундраса юыс. Помнитӧ, кыдзи видзчысьӧмӧн шыасис каля. Борд шытӧг сійӧ ӧвтчис Уса катыдлань, вочасӧн дзоляммис да синлы воштӧдз на кусыньтіс ю чукыльӧ, вошис шуйга берегса бадьяс сайӧ, кодъяс и тані на, тӧв сайясын, быдмисны гырыськодь кустъясӧн. Ни ӧти гора шы, ни ӧти ловъятор сэки эз кӧсйы дзугны шонді югӧрӧн суктӧм тундраса сынӧдсӧ, синва кодь югыд ваа юлысь чӧла визувтӧмсӧ. Тайӧ вӧліны сэтшӧм здукъяс, мый ради, кажитчӧ, сырчик тювкйӧдліс-лэбис татчӧ шоныд муяссянь, каля ӧвтчис-воис гӧраяс вомӧн, мореяс весьтті. Но Ламбей тӧдіс, мыйла волӧны пӧткаяс, лэбачьяс ылі войвылӧ, мыйла сэтшӧм чӧлӧсь буретш ӧні, он кӧ найӧс вӧрзьӧд. Тані налӧн чужан муыс, татчӧ воӧмаӧсь выльысь рӧдмыны. Эньяс пукалӧны позъяс вылас, а айясыс вердӧны эньяссӧ да караулитӧны позъяс гӧгӧрын. И тадзи помтӧм тундра пасьта, став сійӧ местаясын, кытчӧ нэмъясӧн оз волы морт.

А чериыс! Уна жӧ нин сэки вӧлі тані! А вуграсьӧмыс! Оз на эшты чӧвтны мушкаа вугырсӧ, а ком кватитӧма нин сійӧс.

«Да чӧвлӧй ті, эн тэрмасьӧй, — та дырйи шмонитіс вуграсьысь. — Вугырыд абу тыв, ӧтпырйӧ он лэпты ставсӧ».

Регыдъя кадӧ лэпталіс уна нин, мукӧдыс пес кодьӧсь, нитшкасьӧм плешаӧсь. Татшӧмъяссӧ сійӧ кыскаліс вотйӧмӧн.

Тырис нин пыж ныр. Колӧ дугдыны. Но чери век ӧткодя шедіс. Сэсся комъяс дугдісны тӧрны пыж нырӧ. Ламбей заводитіс скӧравны ас вылас, мортлӧн паськыд горш вылӧ. Скӧраліс и вуграсис. Та бӧрын сійӧ куимысь шыбитліс вугыр шатин да куимысь жӧ выль пӧв заводитліс чери кыйны. Быдӧн нюм петіс тайӧ горшасьӧм вылас ӧні, кык во мысти. Но вӧлі кӧ сэкся кодь жӧ чӧв да йӧзтӧм, дерт, бара эськӧ вуграсьыштіс тані.

Пароходъясланьын друг мӧдіс кывны гора сёрни. Сэтчӧ чукӧрмӧмаӧсь йӧз. Кодкӧ мый йылысь кӧ налы висьталіс груз чукӧр вылӧ кайӧмӧн. Ламбей мӧдӧдчис чукӧра йӧзлань да матыстчигас нин мӧдіс кывзыны.

— Бӧрӧ кольӧм важ Россиялӧн эз вӧвны ни чёрнӧй металлургия, ни тракторостроение, ни автомобильнӧй промышленность, эз вӧв унатор, мыйтӧг эз позь кольччыны водзӧ. Первой пятилеткалӧн итогъяс, кодъясӧс вӧлі йӧзӧдӧма тавося тӧлын, петкӧдлӧны, мый миян ӧні эм став коланаыс, мед ӧддзӧдны странаӧс индустриализируйтӧм...

Оратор вӧлі выль брезентӧвӧй плаща, джуджыд да стройнӧй морт. Не арлыд серти водз дзормӧм юрсисӧ юклӧдліс тӧв, веськыд кинас кадысь кадӧ керыштліс воздухсӧ.

Йӧз топыда кытшалӧмаӧсь ораторӧс да зіля кывзісны сійӧс. Воысьяс пӧвстын вӧліны строительяс, шахтёръяс, транспортникъяс да мукӧд сикас специальностя йӧз — разнӧй арлыдаӧсь, не ӧткодь чужӧм тэчасаӧсь. На дінӧ чукӧрмисны и найӧ, кодъяс лыддисны асьнысӧ «татчӧс» олысьясӧн нин. На пиысь кызвыныс вӧліны спецовка паськӧмаӧсь, но найӧс позис торйӧдны выльӧн воысьяс дінысь и сійӧ аслыссикас степенность серти, коді лӧсявлӧ ыджыд делӧ заводитысьяслы.

Татшӧмъяс пиысь ӧти дінӧ матыстчис Павел Калистратович да, ораторлань юрнас довкнитӧмӧн, юаліс:

— Коді ачыс?

— Семёнов, — прамӧя бергӧдчывтӧг, мурган гӧлӧсӧн вочавидзис тӧдтӧм морт. Но Ламбейлы тайӧ овыс нинӧм на эз висьтав.

— Ме юала: служащӧй али руководитель кутшӧмкӧ?

Тӧдтӧм морт — багатырскӧй тэчаса, шӧркодь арлыда — ӧні видзӧдліс маличаа дядьӧ вылӧ юрсяньыс да кок улӧдзыс.

— Тэ нӧ мый, уджавны жӧ локтін?

— Эг уджавны, висьталӧны...

— Ылын олан тасянь?

— Ог ылын.

Но орчча сулалысь тшӧктіс сійӧс ланьтны: мешайтанныд пӧ кывзыны. И Ламбей дугдіс сёрнитны. А оратор век висьталіс и висьталіс.

— Чужӧны выль каръяс, выль промышленнӧй центръяс. Быд воӧн век этшаджык и этшаджык кольӧны миян странаса карта вылын сідз шусяна «белӧй пятнаяс». Но эн вунӧдӧй, ёртъяс! Абу кокни бырӧдавны тайӧ «белӧй пятнаяссӧ». Ті воинныд сэтшӧм местаӧ, кӧні абу ни сосед-кар, кодӧс эськӧ сьӧкыдджык лун-войӧ позис чукӧстлыны отсӧг вылӧ, ни сосед-завод, кодлы позис сетны талун заказ, а аски пӧлучитны гӧтӧвӧй продукция. Ті локтінныд Большеземельскӧй тундралӧн ӧти сэтшӧм пельӧсӧ, кытчӧ сӧмын вонысӧ тырмӧ, кыдз ті асьныд тӧданныд, дзонь тӧлысьясӧн, дай сӧмын восьса ва кузя.

Ламбейлы тувкыштіс сыкӧд водзынджык нин сёрнитысь:

— Тэ юалан, коді тайӧ Семёновыс? Строительствоса начальник.

— Но-о! — быттьӧ шензьыштіс Павел Калистратович. И, мед бара не мешайтны орччӧн сулалысьяслы, сӧмын шлочкерыштіс кывнас, мыйысь позис гӧгӧрвоны: «Мися жӧ, абу прӧстӧй служащӧй кодь...»

Сійӧ видзӧдіс Семёновлӧн быд движение бӧрся, зілис тӧдмавны сылысь думъяссӧ чужӧмыс серти, коді Ламбейлы кажитчис стрӧгкодьӧн. Сёрниас вӧлі уна гӧгӧрвотӧм кыв. Но найӧ шуавсисны сэтшӧм пӧся, мый позис эскыны.

— ...И мед талун Вӧркута йылысь тӧдӧны зэв на этшаӧн, — водзӧ висьталіс начальник, — сійӧс абу на пасйӧма ни географическӧй картаяс вылӧ, ни справочникъясӧ, — ми тӧдам, мый локтан воясӧ нин тайӧ крайясысь мупытшса озырлун освоитан проблема сувтас став аслас ыджданас, и результатъясыс лоасны ещӧ на гырысьджыкӧсь ӧні чайтӧм дорысь!..

Ламбей друг юаліс аслас соседлысь:

— Тэ, тыдалӧ, водзджык нин волӧмыд?

— Да. Ме волі татчӧ первойя йӧзкӧд.

— А кытысь ачыд?

Тайӧ кадӧ Семёнов помаліс сёрнитны. Кутісны аплодируйтны. Мурган гӧлӧса морт тожӧ швачӧдіс воча ки да маличаа дядьӧлы вочавидзис бӧрынджык.

— Уралысь ме. Перминов.

Но Павел Калистратович эз нин вӧв сыкӧд орччӧн. Сійӧ тэрмасис аслас пыж дінӧ, мед, поштасӧ сдайтӧм бӧрын, ӧдйӧджык веськӧдчыны Вӧркута йывлань пиысла. Оз позь сійӧс эновтны татчӧ, некыдз оз позь.

ІІІ

Рытланьыс поводдя вежсис: кымӧръяс кытчӧкӧ вошисны, тӧв лӧнис. Павел Ламбей вуджис нин Вӧркуталысь некымын кось, кодъяс тайӧ юас паныдасьлісны зэв частӧ. Воча кывтысь пыжаяс мӧдісны сюравны век шочджыка, а сэсся дзикӧдз бырисны: быдӧнлы вӧлі окота лыддьыны тайӧ часъяссӧ войсяӧн да узьыштны, кӧть эськӧ лунъюгыдыс эз и думайт рӧмдыны.

Павел Калистратович петіс жӧ берегӧ. Но водӧм пыдди сійӧ кайис джуджыд кыр йылӧ, мед сэсянь видзӧдлыны гӧгӧрбок, оз-ӧ кӧнкӧ тыдовтчы тшынтор, коді, гашкӧ, вайӧдас Ӧндрейыс дінӧ.

Медся водз сылы синмас шыбитчис дон кӧрт рӧма польдӧм шонді, коді быттьӧ збыльысь мудзӧма жӧ дзонь вежон чӧж нин эжтас сайӧ пыравтӧмла да ӧні зіля виччысис, кор сылы разрешитасны сэтчӧ лэччывны ыркӧдчыштны. Но тайӧ делӧӧн, тыдалӧ, эз тэрмасьны, и терпеливӧй шонді, войвыв точкалань ньӧжйӧник быгыльтчигмоз, век виччысис. Лайкӧс мылькъяса тундралӧн веркӧсыс, коді луннас ылісянь видзӧдігӧн кажитчис вевттьӧма помасьлытӧм веж вӧрӧн, тайӧ кадӧ ёна торъяліс рӧмъяснас. Ламбей дінсянь, шонділань видзӧдігӧн, лунвывса пӧкатъясыс вӧліны сьӧдов либӧ руд вуджӧръясаӧсь, и на весьтын воздухыс кажитчис свинеч рудӧн, сьӧкыдӧн. Но лунвывланьӧ видзӧдігӧн ставыс вӧвлытӧма вежсьӧ. Шонділӧн зарниасьысь югӧрыс синтӧ ёрмӧн швачкис быд паныда пӧкатӧ, визувтіс тшӧтшкӧс местаясті, югъяліс зеркальнӧй тыяс веркӧсын. Эз тыдав ни ӧти руд вуджӧртор, воздухыс вӧлі сӧдз, ньӧти свинеч рӧмтӧм. Но медся югыдӧн кажитчис Из гӧраяслӧн войвыв баныс, кӧть эськӧ наӧдз тасянь — уна дас километр. Гӧра подулас и гӧраяс костын, кӧні вӧліны на сывны удиттӧм лым визьяс, тайӧ югӧрыс чукӧрмӧма сы мында, мый ачыс местаыс кажитчис шондіӧн. Торъя нин мичаа югдӧдсисны ӧткӧн-ӧткӧн ӧшалысь кымӧрторъяс. Ӧтияс на пӧвстысь лэччӧмаӧсь гӧраяс подулӧдз да быттьӧ ставнас ӧгралісны, мӧдъяс ӧзйисны гранитнӧй скалаяссянь швачкысь югӧрӧн, коймӧдъяс нисьӧ ломалісны нисьӧ эз... Шондіа войлӧн величественнӧй картинаыс чужтіс старик сьӧлӧмын сэтшӧм чувство, кутшӧм овлӧ сэки, кор тэныд окота бӧрдны и серавны ӧти и сійӧ жӧ кадӧ. Сійӧ аддзыліс аслас нэм чӧжӧн суровӧй природалысь быд сикас дурӧмсӧ, быд гожӧмӧ вӧвлісны шондіа войяс, гашкӧ, ещӧ на кыпыдджыкӧсь талунъя дорысь. Но тадзи, мед сы вылӧ видзӧдӧмысь доршасис синва, некор на сылӧн эз вӧвлы. Старик эз думайт, мыйкӧд йитӧдын тадзи артмис сылӧн. Сійӧ сӧмын сулаліс да видзӧдіс, кытчӧдз эз уськӧд тӧд вылас, мый узьыштны век жӧ колӧ.

А сэк кості шонді дугдіс нин нёровтны увлань, кутіс быгыльтчыны горизонт пӧлӧн, вуджис войвыв точка да сэсся быттьӧ сы вӧсна, мый сылы сідзи и эз разрешитны шойччыштны, сідз жӧ тэрмасьтӧг мӧдӧдчис вывлань — тӧдчымӧнъя югыд да свеж...

Павел Калистратович садьмис лысва косьмигӧн нин. Кольӧм луныс сылы кажитчис мыйӧнкӧ зэв ёна торъяланаӧн, но разберитчыны вӧлі некор — колӧ вӧлі мӧдӧдчыны водзӧ, ӧдйӧнджык аддзыны Ӧндрейсӧ да вайӧдны сійӧс гортӧ.

Тундра оліс аслас тыр олӧмӧн нин. То сэні, то тані старик пельясӧдз воис быдтысьысь пӧткалӧн мирнӧй сёрниыс либӧ ыджыд шум, кор кысянькӧ уськӧдчас на вылӧ лэчыд гыжъя лэбач. Татшӧм шумыс ӧтилаын Ламбейӧс ышӧдіс кыйсьыштӧм вылӧ.

Тайӧ вӧлі лун шӧр бӧрын нин. Друг сынӧдыс тырис дзодзӧгъяслӧн лёкысь горзӧмӧн. Ламбей кыскыштіс пыжсӧ берегӧ, босьтіс ружьесӧ, котӧртіс. Видзӧдӧ: неылын гӧгрӧс ты, доръясыс сылӧн ляк бадь кустъяса, а шӧрас дзодзӧгъяс. Найӧ жмитчисны ӧта-мӧд дінас, горзісны.

Кыйсьысь регыдджык уськӧдчис му бердӧ, мӧдіс кыссьыны. Тундравывса небыдик му первойсӧ вӧлі кос. Нюръясын быдмысь денежник сяма карлик кустъяс, кодъяс тані быдмисны чӧдлач кустъяс сор, омӧля вевттисны кыссьысь мортӧс. Сэсся, тылань лэччыштӧмӧн, найӧ сукмисны, джудждаммисны, муыс лоис вутшкӧсь. Кылӧ, кӧтасисны нин пидзӧсъяс, гырддзаяс.

«Но тайӧ нинӧм, — думайтіс Ламбей. — Сӧмын эськӧ не петкӧдчыны налы, сӧмын матӧджык сибӧдчыны».

Тайӧ кадӧ дзодзӧгъяс шызисны выль вынӧн. Найӧ, кылӧ, швачӧдчисны бордъяснас, скӧралісны, грӧзитісны да матыстчисны береглань, кодарын вӧлі кыйсьысь.

«Тыдалӧ, аддзисны», — ӧні ас йывсьыс нин думайтіс Ламбей да здук кежлӧ ланьтӧдчис. И буретш тайӧ здукас ыджыд шумсьыс сійӧ кылыштіс сэтшӧм шыяс, кодъяс овлӧны смертькӧд тышкасигӧн. Ламбей гоньгӧдчыштліс: сы водзын берег кустъяс пиас збыльысь муніс тыш — полярнӧй сюзь джагӧдіс дзодзӧгӧс. Ламбей октыштіс курӧксӧ, пельпом дінас матӧдіс ружье прикладсӧ... Но эз лый, мӧдіс видзӧдны.

Сюзь нопъясьӧма дзодзӧглы мышкас, личкис сійӧс бордъяснас му бердӧ, зілис кокыштны сылысь юрсӧ. Дзодзӧг лёкысь горзіс, чеччаліс, нӧйтчис, швачӧдіс вына бордъяснас, увлань дзебис юрсӧ. Гӧгӧр пуркйысис гӧн, пух. Самӧй берег дорас нин лёкалісны мукӧд дзодзӧгъяс.

Ламбей эз вермы терпитны, вунӧдіс ставсӧ, уськӧдчис мездысьны. Некымынысь чеччыштӧмӧн сійӧ воис тышкасянінӧ, ӧти кинас кватитіс сюзьӧс борд пӧлӧдыс, лёкысь ӧвтыштіс му бердӧ, тальччис кокнас, а мӧд киас слабмӧм бордъяснас нӧйтчис ранитчӧм дзодзӧг.

Ставыс лӧньыштіс ӧтпырйӧ. Тайӧ вӧліны сэтшӧм здукъяс, кор вавывса дзодзӧгъяс эз на гӧгӧрвоны, мый колӧ вӧчны, но на пӧвстысь кодкӧ сетіс нин тревога сигнал. Дзодзӧгъяс дрӧгнитісны, гогокнитісны да, кыдзи ӧти, мӧдісны кокӧн-бордӧн пышйыны ва кузя. Ламбей уськӧдчис ружье дінас, резьгис-лыйис. Ва вылын ӧти дзодзӧг гатшасис, кыкӧн ранитчисны. Мукӧдъясыс заводитісны лэптысьны вывлань и... эз вермыны.

— Лысӧмаӧсь! — гӧгӧрвоис кыйсьысь. — Налы татысь не мунны нин. Эньясыс, кӧнкӧ, пӧжсьыны пуксисны.

Гымыштіс мӧдысь. Но дзодзӧгъяс вӧліны ты шӧрын нин, дрӧб тусьяс эз мӧрччыны налы. Ламбей думыштіс кытшовтны. Куткыртчӧмӧн неуна котӧртыштіс, но пыр жӧ веськаліс гырысь вутшъяс костӧ, коскӧдзыс вӧйис сім ва пытшкӧ. А вутш вылас пукаліс... пӧжсьысь дзодзӧг — бордъяссӧ шевгӧдӧма, кузь голясӧ дзебӧма ас пытшкас, эз лолав. Тайӧ вӧлі сэтшӧм виччысьтӧмторйӧн, мый дзодзӧг-мамӧс дзик пыр кутӧм пыдди Ламбей мӧдіс видзӧдны сы вылӧ. А дзодзӧг тайӧ кадӧ сӧрвитчис места вывсьыс да пышйис.

Бӧрынджык Павел Калистратович кыскис ты вылӧ пыжсӧ, но ёна вӧтлысьны дзодзӧгъяс бӧрся эз мӧд, эз корсяв сідз жӧ пӧжсьысь дзодзӧгъясӧс, — пӧрысь кыйсьысьӧс, тыдалӧ, мучитіс сӧвесть лоны сюзь кодьӧн пӧтка пӧжсян кадӧ.

Ю вылӧ петӧм бӧрын Ламбей катыштіс водзлань, джуджыдджык кыръяинӧ, кӧні му пытшсьыс тыдовтчӧмаӧсь кӧреннӧй породалӧн пластъяс, сэсь корсьыштіс тӧщӧ кодь места, бӧр лэччигкежлас сэтчӧ гуаліс некымын дзодзӧг да заводитіс мыськыны сімӧссьӧм паськӧмсӧ. Тайӧ уджсӧ вӧчигӧн и суӧдісны старикӧс улісянь жӧ катысьяс.

Найӧ вӧліны витӧнӧсь, кӧлуйӧн тыр кык неыджыд пыжаӧсь. Сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн кӧрталӧм пыжъяссӧ кыскис воронӧй вӧв, код вылын пукаліс детинка, а кыкнан пыж нырас сюся зібъясисны пыж ныр веськӧдлысьяс.

— Вот и суӧдім, Павел дядь, тэнӧ! Чолӧм! — первойӧн шыасис воддза пыжас сулалысь, ар нелямына гӧрдов ён морт. — Али эн тӧд менӧ?

— Мыйкӧ ог помнит, вокӧ, — видзчысьӧмӧн вочавидзис Ламбей.

— Печора вылысь ме, Митрӧпан Егорлӧн пи, сибиракыс.

— Иван?! — радлӧмӧн шензьыштіс Ламбей. — Но, вокӧ, скӧнь тай эг тӧд!.. А кывлыны кывлі: бӧр пӧ волӧмыд Сибирсьыд... Давай нӧ сувтлӧй, шойччӧй, мӧдам пусьыны... Ӧд батьыд мем рӧдня кодь вӧвліс. — И мукӧдъяс йывсьыс торъя юасьтӧг, ӧдйӧ мӧдӧдчис берег пӧлӧн чукӧртны ваӧн вайӧм кос ляк бадь.

Иван Терентьев видзӧдліс аслас пыжын пукалысь олӧмакодь морт вылӧ.

— Пусьӧм виччысьны, дерт, ог мӧдӧй, Анатолий Степанович, эг на тшыгъялӧ.

— Сувтлам минута дас кежлӧ, мед вӧвным ыркнитас, — пыжсьыс сувтігӧн вочавидзис Анатолий Степанович да, скала кодь обнажение вылӧ индӧмӧн, содтіс мӧд пыжас пукалысь зонлы: — Но а тэ, уважаемӧй коллектор, верман пӧльзуйтчыны моментӧн. Пермскӧй периодса типичнӧй пластъяс^Му историяын сійӧ кадыс, код дырйи му вылын тэчсисны осадочнӧй породаяс, юксьӧ куим эра вылӧ: палеозойскӧй, мезозойскӧй да кайнозойскӧй вылӧ. А быд эра ачыс юксьӧ периодъяс вылӧ. Пермскӧй период пырӧ палеозойскӧй эралӧн медся бӧръя кадӧ./^. Волы татчӧ...

Да. Тайӧ вӧлі буретш сійӧ Анатолий Степанович Кембрийцевыс, кодӧс усасаяс лыддьӧны ас мортӧн нин, а страна тӧдӧ, кыдзи войвыв исследуйтӧмын мудзлытӧм геолог-энтузиастӧс.

Вӧркута кузя ӧні сійӧ катӧ Излань, мед разведайтны морт волытӧминъясысь выль эрдъяс, аддзыны век выль и выль мупытшса озырлунъяс, кодъясӧс сэсся позяс сувтӧдны сӧветскӧй народлы пӧльза вылӧ.

Ставсӧ тайӧс эз тӧд, кажитчӧ, сӧмын Павел Ламбей. Унджык кадсӧ кӧръяс дінын ветлӧмла Кембрийцевӧс сійӧ некор на эз аддзыв аслас синмӧн, да ним-вичӧн ӧні сійӧс шуалӧмыс эз уськӧд тӧд вылас ставлы тӧдса геолог йылысь. Сэтчӧ жӧ, сылы вӧлі зэв окота гӧститӧдны Иван Терентьевӧс свежӧй дзодзӧг яйӧн. Сійӧ заводитіс нин ломзьӧдны би. Сэсся котӧртліс вала, пӧртсӧ ӧшӧдіс би весьтӧ, бӧрйис медся госа дзодзӧгсӧ да куштысигас нин мӧдіс юасьны сибиряклысь, кыдзи олӧны паськыдінас йӧзыс, мыйла бӧр воис Иван, али курыдӧн кажитчис йӧз пачын пӧжалӧм няньыс.

— Но ми ӧд, Павел Калистратович, регыд кежлӧ сувтім, минут дас кежлӧ сӧмын. Профессор миян зэв ёна тэрмасьӧ воны уджалан местаӧ.

— Нинӧм, виччысьыштас, — эз сетчы Ламбей. — Тэрмасьлӧны сӧмын пытш кутігӧн. Сійӧс тай, вокӧ, кӧсъян на кутны, а бара нин чеччыштӧма кытчӧкӧ.

Тайӧ кадӧ Терентьевӧс чукӧстісны.

— Волы, видзӧдлы, Иван Егорович.

Профессор гӧгӧр чукӧртчӧмаӧсь нин ставныс, мыйкӧ зіля видлалісны.

— Мый бара сэтшӧмыс?

— Видзӧдлы ачыд!

Терентьев босьтіс слӧйясӧн потласьысь из кодь чорыд порода, мӧдіс бергӧдлыны киас.

— А тэ б-бурджыка видзӧд п-пластаинас, — эз вермы терпитны детинка. — С-сер вылас видзӧдлы.

— Сер вылас?.. Сідзкӧ, энлӧ, энлӧ! Гӧгӧрвоа: быттьӧ папоротник лист татчӧ кодкӧ рисуйтӧма.

— «Рисуйтӧ-тӧма», — мыкталӧмӧн жӧ нерыштіс детинка, коді ӧні лыддис асьсӧ чуть ли не геологӧн, да перйис зепсьыс тані нин сюйӧм мӧд изтор.

— А тані мый рисуйтӧма?

— Нинӧм абу рисуйтӧма, — тыдалӧ, ӧбидитчис Терентьев.

— Па-а-апоротниклӧн кӧйдысъяс.

— Папоротниклӧн? Вот и сӧрыштін, Прошка! Ха-ха-ха! Папоротниклӧн пӧ... Да овлӧ ӧмӧй папоротникыслӧн кӧйдысыс?

Иванкӧд сералісны и мукӧд рабочӧйяс. Кембрийцев жалитыштіс Прошкаӧс да мӧдіс висьтавны, мый кӧйдысыс збыльысь папоротниклӧн, мый буретш татшӧм кӧйдыса папоротникъясысь, кодъяс пермскӧй периодын вӧлі ёна нин паськалӧмаӧсь, и лоисны бӧрыннас уна сикас ӧнія вӧръясыс.

— А кадыс тайӧ, — содтіс сійӧ татчӧ, — вӧлі 230 миллион гӧгӧр во сайын.

— Кыксё комын миллион?!

— Кылан, другӧ! Вот и штука!..

Тайӧ вӧлі сэтшӧм интереснӧ, мый Терентьев кутіс сетавны Кембрийцевлы вопрос бӧрся вопрос.

Профессор висьталіс тшӧтш и сійӧс, мый Вӧркутаын из шом пластъяс артмылӧмаӧсь буретш тайӧ жӧ кадъясӧ да та вӧсна и шусьӧны пермскӧй периодсаӧн. Но шойччан кадлӧн дас минута мӧдіс кольны нин, и сійӧ шуис мӧдӧдчыны водзӧ.

— Шыдсӧ сёйтӧг? — пӧшти горӧдіс Ламбей, кор аддзис экспедициялысь мӧдӧдчыны лӧсьӧдчӧмсӧ.

— Профессор Кембрийцев тэрмасьӧ, — прӧщайтчыны матыстчиг шуис Терентьев. — Оз эшты сійӧ. Мупытшса выль озырлунъяс корсьны мунӧ.

Ламбейлы мыйкӧ усис тӧд вылас.

— Тэ шуан: Кембрийцев? Коді и кольӧм воясӧ татчӧ волӧма?

— Сійӧ.

— Ай-ай-ай! — юрнас довкйӧдлӧмӧн Иванӧс дивитыштіс Ламбей. — Колӧ вӧлі водзджык висьтавны, вокӧ. Тэ вунӧдӧмыд батьыдлысь кывъяссӧ. А сійӧ шуліс: «Аддзан кӧ тэ дінті мунысь бур мортӧс, покостӧ эновт да петав сыкӧд сёрнитыштны».

— Тэ кӧсъян сыкӧд сёрнитны? — тӧждысьӧмӧн нин юаліс Терентьев. — Ме верма висьтавны сылы.

Павел Калистратович бара эз ошкы Иванӧс:

— Тэ скӧнь вунӧдӧмыд батьыдлысь велӧдӧмсӧ... Туйӧ мӧдӧдчӧм мортлы сійӧс колльӧдысьяс кузь мойд оз панлыны. — Сійӧ мудера синмалыштіс Терентьевлы да быттьӧ кодыськӧ гусьӧн нин кынькерыштіс дзодзӧгъяссӧ идралӧминӧ. Здук мысти сійӧ киын вӧлі нин дзодзӧг гоз. — Сулавлӧй, бур войтыр! — горӧдіс Ламбей пыжъясӧ нин пуксьӧм йӧзлы. — Сулавлӧй!

Ставӧн видзӧдісны, кыдзи маличаа старик вайис на дінӧ нопъяс гырся дзодзӧгъяс. Сійӧ матыстчис Кембрийцев пыж дінӧ да шуис:

— Гӧстьяс кӧ мунӧны шыд пуигкості, — найӧ тэрмасьӧны ыджыд делӧ вылӧ. Сідзкӧ, ті асьныд нин пуанныд шыдсӧ, кор мӧданныд эштыны. Босьтӧй тайӧс...

Сэсся экспедиция вӧрзис места вывсьыс, бердіс чукыль сайӧ, и Ламбей бара колис ас кежсьыс. Но ӧні сійӧ бура тӧдіс, мый сотчысь изйыс кӧнкӧ ещӧ на вывланьын: тадзи висьталіс ачыс профессор. Сідзкӧ, и Ӧндрейыс кӧнкӧ вывланьын на.

Ламбей ӧні тэрмасьтӧг пусис, сёйӧм бӧрын шойччыштіс да мӧдӧдчис водзӧ — чукыльысь чукыльӧ, косьысь косьӧ.

Регыд мысти сійӧ кыліс двустволкаысь лыйӧм шы. А сэсся и асьсӧ чукӧстісны.

— Батьӧ, тэ нӧ кысянь мый?

Кыр йывсянь лэччисны кык том морт. Кыкнанныс вӧліны спецовка курткааӧсь, кузь гӧленя резинӧвӧй сапӧгъясаӧсь; юр выланыс налӧн вӧліны кепкаяс; пельпомъяс вылас ӧшалісны ружьеяс.

Ламбей эз эскы аслас синъяслы. Сійӧ чайтіс писӧ важкодьӧн на: чортӧвӧй кожаӧн эжӧм маличаа, сиралӧм кӧр кучикысь ас вурӧм кӧмкота да татшӧм лунъясад, тӧдӧмысь, куш юра. «А ӧні, со, видзӧдлӧй жӧ, роч морт кодь. Дай тушаыс тӧдчымӧнъя нюжалӧма, ме судта нин лоӧма. Мамыслысь рӧдсӧ, тыдалӧ, оз кӧсйы янӧдны».

Тайӧ вӧлі пиыслы медся ыджыд дон сетӧмӧн: Ӧндрейӧс чужтыліс ниа пу кодь статя тушаа да мича чужӧма ижемка, кутшӧмӧсь и овлӧны кызвыннас нывбабаяс Изьваын. Ставыс мамыслӧн кодь: чужӧмыс быттьӧ тӧчитӧма, топыда пукалысь вом доръясыс кажитчисны муртса нюммунӧмаӧсь, сӧдз югӧрӧн ломалысь сьӧдов синъясыс видзӧдісны эскана.

«Но вирыс менам, — пыжысь чеччытӧг на век донъяліс ассьыс писӧ Ламбей. — Мугов кучик рӧмыс менам. Дай характерыс — тожӧ».

— Мый нӧ он чеччы пыжсьыд, батьӧ! Али вунӧдін менӧ? — бара шыасис Ӧндрей да кыскыштіс пыжсӧ берегӧ.

— Код тӧдас, пиӧ, код тӧдас, — пыжсьыс чеччиг, эз стӧча вочавидз Ламбей. — Гашкӧ-й, мӧдас Вӧркуталӧн ваыс визувтны гӧралы паныд. Сӧмын не миян нэмӧ.

Киасисны. Ӧндрей висьталіс батьыслы, мый ёртыс сылӧн — Фёдор Игнатьевич Ордымов — коми жӧ, геолог, код юрнуӧдӧм улын и уджалӧ.

Ламбей та вылӧ нинӧм эз шу, мӧдіс ноксьыны пыж бӧжас. А сэк кості том йӧз видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас: вӧлі дзик гӧгӧрвотӧм стариклӧн татчӧ воӧмыс. Ӧд найӧ лыддисны сійӧс кӧраяс дінысь, кодъяс видзсьӧны гожӧмын Карскӧй море берегъяс дорын.

Шыасис Фёдор:

— Тайӧ тэ, Павел Калистратович, татшӧма лыйсин луннас?

Ламбей и та вылӧ эз вочавидз.

Ордымов гӧгӧрвоис, мый сійӧ тані лишнӧй, да решитіс мыйкӧ дыра кежлӧ эновтлыны ая-пиаӧс. Кыйсьӧм сійӧс ылӧдіс дзонь час кежлӧ. А кодыр воис бӧр берег дорӧ — шензьыштіс: ая-пиа пукалісны торйӧн, кыкнанныс вӧліны зумышӧсь. Муртса тшыналыштіс кусысь бипур.

Вӧлі гӧгӧрвоана, мый на костын вӧлӧма кутшӧмкӧ лӧсьыдтӧм сёрни, а, гашкӧ, и ыджыд шог найӧс суӧма. Фёдор эз тӧд, мый колӧ шуны, матыстчис кок чунь йылас да неылӧ пуксис.

Ламбей тайӧ кадӧ чеччис места вывсьыс, зэв дыр мӧдіс бипурйӧ чукӧртны сотчӧм ляк бадь помъяс. Ӧндрей видзӧдліс ёртыс вылӧ да мыйлакӧ мыжапырысь нюммуніс.

— Мый лоис? — гусьӧн юаліс Фёдор. И сылы воча Ӧндрей ӧвтыштіс кинас сэтшӧм ногӧн, быттьӧ ставыс эштӧма да дзик нинӧмла овны водзӧ.

«Тешкодь тайӧ ставыс, зэв тешкодь. Мый эськӧ вермис лоны на костын? Кутшӧм могӧн татчӧ воӧма батьыс?»

— А тэ ачыд, вокӧ, — друг шыасис Ламбей, — кытысь лоан?

— Метӧ? — бергӧдчыштіс Фёдор. — Эжва дорысь, Павел Калистратович, Эжва ю дорысь.

— Сідз, сідз... А ме чайті матысьджык. Менсьым со ним и вич тӧдан.

— Тэнсьыд? Да тэнсьыд нӧ кыдзи он тӧд? — гусьӧн синмалыштіс Ӧндрейлы сылӧн ёртыс. — Кор ми кайим Уса кузя, ме сэк нин лыдди тэнсьыд ним-овтӧ газетысь. Кӧръястӧ бура видзӧмысь вӧлі гижӧмаӧсь. Дай пиыдкӧд со мый дыра нин ӧтлаынӧсь.

— Сійӧ и эм, бур мортӧ, сійӧ и эм, — Фёдорӧс торкис Ламбей. — Кӧръястӧгыд тундраын кынӧмыд тыртӧм, ачыд гӧнтӧм дай, висьталӧны, воськолыд бордтӧм. Ми воклысь гӧгнымӧс кӧраяс дінын гӧрддзавлӧмаӧсь. На дінсянь жӧ и мӧдар югыдас туйыс.

— Вот тай кыдзи! — шензьыштіс Фёдор Игнатьевич. — Тіян нӧ ставӧн тадзи думайтӧны?

— Дерт, ставӧн, этатшӧмъяссьыс кындзи, — Ӧндрейлань довкнитіс юрнас батьыс. — Сӧмын ӧд найӧ пӧтка моз кӧсйӧны овны. Талун тані зобсӧ тыртасны, аски мӧдлаын. Майбыр, водзӧ олӧм йылысь шогсьыны оз ков.

Сійӧ пӧлялыштіс бипурйӧ да содтіс:

— Вокӧ, тадзитӧ оз шогмы. Пӧрысь йӧзлысь кывзысьны колӧ. Найӧ эз ӧтиысь вуджлыны кӧраясӧн дор ва, эз ӧти турӧбкӧд воча волыны, ставсӧ вежӧртӧны.

Ордымов бара видзӧдліс Ӧндрей вылӧ. Сійӧ бура гӧгӧрвоис, кодлы вӧлі шуӧма бӧръя кывъяссӧ. Но мыйкӧд йитӧдын? Эз-ӧ сійӧ во татчӧ пиысла? Эз-ӧ сыла во?

«Да, — быттьӧ ёртыслысь думсӧ гӧгӧрвоӧмӧн вочавидзис Ӧндрей. — Сійӧ мела и воӧма. Но ме эг на сет та вылӧ сӧглас. Сы вӧсна со и скӧралам ая-пиа».

Фёдор сувтіс. Колӧ думыштлыны. Ӧндрейӧс лэдзны удж вылысь оз позь. Мортыс велаліс нин выль удж дінӧ, кутіс радейтны сійӧс. Сы водзын воссьӧ паськыд туй. Таысь кындзи, Фёдор уважайтіс Ӧндрейӧс. Сыын эм мыйкӧ сэтшӧмтор, мый ас дінас сибӧдӧ мортӧс, — смеллуныс, буракӧ, киподтуйыс, кыв джынсянь мӧд мортӧс гӧгӧрвоӧмыс. Оз позь сытӧг.

Сувтіс и мӧдіс восьлавны ӧтарӧ-мӧдарӧ. Ачыс видзӧдлывліс син бӧжъяснас то ёртыс вылӧ, то сійӧ бать вылӧ. Сэсся сувтовкерис да юаліс:

— Шуан, пиыд тэнад, Павел Калистратович, оз тӧждысь аскиа лун вӧсна?

Ламбей сюся видзӧдліс Фёдор вылӧ, быттьӧ выль пӧв кӧсйис тӧдмавны пиыслысь начальниксӧ. Со сійӧ сулалӧ сы водзын сэтшӧм зумыда да смела.

Тушанас сійӧ вӧлі джуджыдджык Ӧндрейысь, пельпомъясыс паськыдджыкӧсь, а чужӧмбан сертиыс этшаника муніс пӧрысь Ламбей вылӧ. Фёдорлӧн сійӧ вӧлі пельӧса жӧ, чурвидзысь бандзиба, но еджыд кучика, дай син потасъясыс гырысьджыкӧсь Ламбейлӧн дорысь.

— А вот ме шуа: Андрей Павлович тӧждысьӧ аскиа лун вӧсна, — содтіс Фёдор.

— Медъя, вокӧ, медъя, — вочавидзис Ламбей да сэк жӧ юаліс: — Гӧтрасигкежлас кӧр стада лӧсьӧдӧ?

— Мыйла кӧр стада? Кӧръяс вылын муыс оз на сулав.

Фёдор матыстчис Ламбей дінӧ, копыртчис трачкӧдчысь бипур дорӧ. Сылы друг лоис окота первой чушкыны мӧрччана кывъясӧн тайӧ, скӧрӧн кажитчысь стариксӧ, а сэсся висьтавны сылы водзӧ лоана татчӧс уджъяс йылысь да став сійӧтор йывсьыс, мый овлӧ выль промышленнӧй районъяс стрӧитӧм дырйи, кыдзи вӧвлытӧма вежсяс тундра, кутшӧм мортӧдз вермас воштысьны сылӧн Ӧндрейыс. Но Ордымов удитіс сӧмын шуны, мый гыч чери пӧ чайтӧ медся бур оланінӧн ассьыс тысӧ, кыдзи Ламбей торкис Фёдорӧс.

— А тӧв йыв варыш, висьталӧны, гычкӧд абу гозъя.

Шуис и кисьтыштіс аслыссяма лэчыд серам, мыйысь дрӧгнитыштіс Фёдор.

«Ох-о! — думыштіс сійӧ. — Кепысьтӧм киӧн тайӧс, тыдалӧ, он босьт», — да шуис чӧвтавны тӧняяссӧ видзчысьӧмӧнджык.

Ламбей кывзіс Фёдорлысь висьталӧмсӧ сэтшӧм ногӧн, быттьӧ пыр кӧсйис шуны: «Лӧсьыд. Мича. Но тайӧ — мойд. Оз вермы лоны, мед кутшӧмкӧ сотчысь из татшӧмӧдз вермас вежны тундраӧс». И век жӧ аслыс лоис зэв окота видзӧдлыны тайӧ изсӧ. Мыйся нин сэтшӧм дивӧ сійӧ эм.

ІV

Бурӧвӧй уджъяс мунісны буретш сійӧ местаясын, кытысь вӧлі аддзӧма из шомсӧ Виктор Попов.

Ывла вылыс тані нинӧмӧн эз торъяв мукӧдлаын дорысь: куйліс сэтшӧм жӧ тундра, из гӧраяс сідз жӧ кажитчисны матынӧсь, но збыль вылас век ылынӧсь. Гашкӧ нӧ ачыс Вӧркута юыс вӧлі джуджыдджык кыръя, визувтіс быттьӧ гӧраяс костті.

И кодыр Ламбей чеччис пыжсьыс да мӧдӧдчис том йӧз бӧрся, сылы сідзи и кажитчис — кыпӧдчӧ гӧра вылӧ. Кыр йылӧ кайӧм бӧрын сійӧ сувтовкерис, видзӧдліс мӧдлапӧлас. Сы водзын лэптысис веж нӧрыс, код сайӧ войланьыс чукыльтіс да вошис юыс. Паныда пӧкатас тыдалісны гырысь палаткаяс да весиг пу стрӧйбаяс. На пӧвстын жӧ вӧлі кутшӧмкӧ лэбув, код дінын ноксисны акань гырсяӧн кажитчысь йӧз.

На йылысь Ламбейлы Фёдор висьталіс аддзысянінас на, мый строительяс заводитісны нин кодйысьны му пытшкӧ, мед сэтысь перйыны из шом. И кӧр пастух ӧні юаліс:

— Найӧ?

— Да, Павел Калистратович, найӧ, — окотапырысь вочавидзис Фёдор. Ачыс гусьӧник бара синмалыштіс Ӧндрейлы, мый эн пӧ тӧждысь, батьыд, тыдалӧ, небзьыштіс. Сэсся содтіс: — Кӧсъян кӧ, и сэтчӧ вуджавлам бӧрынджык, быдлаті видзӧдлам, быдторйӧн тӧдмасям.

Ламбей кӧсйысис.

Регыд мысти найӧ воисны буритчан уджъяс нуӧдан местаӧ. Тані вӧлі буритчысь партиялӧн неыджыд палатка жӧ. Палатка дінсянь неылын сулаліс ручнӧй бурӧвӧй станок.

— Но эмӧсь и машинаӧн бергӧдлан бурӧвӧй станокъяс, — водзӧ висьталіс Фёдор. — Козёл пыддиыс стрӧитсьӧ вышка, бруткӧ локомобиль, шуркйӧны-бергалӧны приводнӧй ременьяс, а бурыс век пырӧ и пырӧ му пытшкас... Да мый ме висьтала. Тайӧс ми ас синмӧн аддзылам, кор вуджам мӧдлапӧлас.

Ӧндрей эз суитчы сёрниӧ, мед мыйӧнкӧ бара не лӧгӧдны батьсӧ. Сійӧ воис палатка дінас, видзӧдліс пытшкас. Удж кузя ёртъясыс эз вӧвны: тыдалӧ, мунӧмаӧсь ружьеӧн жӧ. Татшӧм мича выходнӧй лунсӧ найӧ дыр нин виччысисны.

Пестісны бипур. Фёдор копыртчис из шом чукӧр дінӧ да шуис Ламбейлы:

— Вот и сотчысь из тэныд, Павел Калистратович. Ю берегысь пусьыны вайим. Но коркӧ и тась, миян кок улысь, мӧдам перйыны сійӧс.

Смоль сьӧдӧн югъялысь ӧти ёкмыль кӧр пастух босьтіс кыкнан кинас, шемӧсӧн мӧдіс видзӧдны сы вылӧ. Сэсся ӧти пельӧс курччыштіс, няклялыштіс вомас из шомсӧ. Ачыс лапйӧдліс синъяснас, быттьӧ мыйкӧ думайтіс, казьтыліс, тӧдмаліс.

— Да, збыльысь сотчысь из! — кыдзкӧ шензьыштӧмӧн нин шуис не то аслыс, не то Ордымовлы да копыртчис бипур дінӧ. — Позьӧ пусьыны. Позьӧ шонтысьны. А ме, вокӧ, эг тӧд сэки та йылысь, скӧнь эг тӧд. — Да гораа шлочкерис кывнас.

Фёдор сюся видзӧдіс Ламбей вылӧ. Тӧдчис, мый из шомсӧ старик коркӧ аддзылӧма нин. Гашкӧ, выльлаысь? Колӧ юавны.

Но пастух ачыс висьталіс:

— Важӧн нин тайӧ вӧлі, — заводитіс сійӧ, — гӧтрасян воясӧ. Помнита: Карскӧй море берег дорсянь кӧраясӧн воигӧн зэв лёк поводдя пуксис — зэр да шляка. Биасьны векджык корсьлім тӧв сай. Видзӧдам — шорлӧн крут берег дорын кос и лӧнь. Ёрткӧд ми чукӧртім ляк бадь, сьӧд изъясысь ме вӧчи бипур места, мед ляк бадь сотчӧм бӧрас шоналӧм изъяссянь век мӧдіс лыньгыны. Пуксим чомйӧ моз. Биыс сотчӧ вӧля вылас, а асьным му тӧщӧасӧсь, кодӧс вӧчлӧма тувсов ваыс. Миян юр весьтын вевт пыдди вӧлі татшӧм жӧ из — смоль сьӧд, би водзас дзирдаліс. Помнита, сэк ме думыштлі: «Кутшӧм нӧ из тайӧ?» Да тадзи жӧ курччи ичӧтик тор. Лыа моз пинь улад сійӧ оз няжӧдчы.

Ламбей друг орӧдіс ассьыс висьталӧмсӧ. Сійӧ аддзис Фёдорлысь чужӧмсӧ.

«Тыдалӧ, тешкодь кажитчӧ талы. Но тешыс водзын на», — думыштіс Ламбей.

— Сідз, сідз, Павел Калистратович, — тэрмӧдлыштіс сійӧс Ордымов, — водзӧ висьтав, водзӧ. — А кыв йылас бергаліс юавны: кыдзи нимыс шорыслӧн, кыті сійӧ визувтӧ, кыз-ӧ пластыс из шомыслӧн, кутшӧм биӧн сійӧ сотчис...

— Но вот. Би дорад ми шоналім дай унмовсим.

— Сі-ідз... Унмовсинныд... Сэсся?

— А кор садьмим, биыс вӧлі кусӧма нин. Но изъясыс, вокӧ, кодъясӧс ме тэчлі аслам киясӧн, кытчӧкӧ вошӧмаӧсь. Тэ гӧгӧрвоан? Дзикӧдз вошӧмаӧсь. Ме юала ёртлысь: «Эн босьтлы?» «Эг, — шуӧ, — узи садьмывтӧг». Ми сэк видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ сэтшӧм ногӧн, быттьӧ кодкӧ другысьӧн кыскыштіс миян улысь чорыд мусӧ. Юрси менам, кылӧ, сувтіс, ки-кокӧй лёталіс... «Пышйыны! — медводз мелькнитіс юрын. — Оланіныс, тыдалӧ, некрещенӧйяслӧн, весиг изсӧ жалитӧны, мед сійӧ эз донав да дзимбырӧ эз пӧр. А, гашкӧ, — пышйигӧн нин бара усис дум вылӧ, — гашкӧ, изъясас асьныс — тундраса мутиясыс — вӧлі пӧртсьӧмаӧсь? Вот кӧні бедаыс! Локтан войясӧ, сідзи-й тӧд, водзӧс мынтыны воласны — кӧинъясӧн уськӧдчасны либӧ висьӧм кутшӧмӧскӧ лэдзасны кӧр стадаӧ».

Ӧндрей эз вермы терпитны: гораа серӧктіс. Батьыс стрӧга видзӧдліс сы вылӧ. Сэсся аслас чужӧмыс нюммуныштіс, да тшӧтш киссьыштіс серам. Пиыс тайӧ серамсӧ лӧдсалыштіс, и заводитчис ваксьӧм.

Фёдор сӧмын нюмъяліс. Сійӧ виччысис серамлысь помсӧ, мед заводитны юасьны выль из шом места йывсьыс прамӧйджыка. Но эз удит весиг заводитны: ю мӧдлапӧвсянь воисны гӧститны горнӧй инженер Петров да медицинскӧй сестра Надя Смоленская.

— Зэв радӧсь, Алексей Никитич, зэв радӧсь! Чолӧм, Надежда Степановна! — воысьяскӧд киасис Фёдор да тӧдмӧдіс найӧс Ламбейкӧд.

— А тэ, пӧвар ёртӧй, — висьталіс Ӧндрейлы, — кут тӧд вылад ещӧ кык мортӧс.

Ӧндрей мӧдіс старайтчыны ёнджыка. Палатка дінын лоис выль ног гажа. Ламбей, век маличаа, восьса юра, пукаліс би дорын пӧрысь кутш моз да видзӧдіс то ӧти вылӧ, то мӧд вылӧ.

Алексей Никитич Петров вӧлі сэтшӧм йӧз пӧвстысь, кодъяс некор да некӧн оз вунӧдлыны видзӧдны асланыс бӧрся. Выходнӧй лун ради сійӧ вӧлі фетрӧвӧй шляпаа, пасьталӧма бура утюжитӧм костюм, киас кутіс плащ. Ботинкияссӧ чиститӧма югъявтӧдз. Пась и кӧм ӧти и сійӧ жӧ сьӧдовкоричневӧй рӧма. Торъяліс сӧмын дӧрӧмыслӧн крахмалитӧм воротникыс. Тушасӧ Петров кутіс веськыда, чувствуйтіс асьсӧ свободнӧя, кыдзи овлӧ морткӧд, кор сійӧ лыддьӧ асьсӧ нинӧмӧн не омӧльджыкӧн мукӧдъясысь. Вӧсниа тӧчитӧм чужӧмсӧ сӧмын на бритӧма. Карӧй синъясыс мичаӧсь. И сӧмын лишнӧйджык кузь пельясыс кыдзкӧ вывтіджык топалӧмаӧсь юр бердас, да тайӧ вӧчис инженерлысь выражениесӧ сэтшӧмӧн, кутшӧм овлӧ мича вӧвлӧн, кор сійӧ кӧсйӧ кодӧскӧ курччыны.

Петров дінын Надя Смоленская кажитчис нывка кодьӧн, кыдзи тушанас, сідзи и арлыд сертиыс. Топыда тэчӧм неыджыд фигураыс, код вылын вӧлі руд шерстянка жакет, висьталіс пельклун йылысь. Сьӧд синкымъясыс, топыда пукалысь вом доръясыс да веськыд щӧка лыыс вӧчисны сылысь свежӧй чужӧмсӧ неуна стрӧгӧн. Но кор Надя нюммунліс, сэк сылӧн артмывлісны бандзибъясас гӧпторъяс, и тайӧ стрӧглуныс пыр жӧ вошліс.

Павел Калистратович первойсӧ думайтіс, мый найӧ верӧс да гӧтыр. Но вывті нин ыджыдӧн кажитчис костыс найӧ арлыдъясын. Мужичӧйыслы ар комын вит гӧгӧр, а бабйӧыслы уна вылӧ дас ӧкмыс. Найӧ эз вермыны сідз жӧ лоны и ая-нылаӧн. «Да ӧд абу жӧ, кӧнкӧ, жӧник да невеста! — думыштіс старик да мӧдіс видзӧдны на вылӧ ещӧ сюсьджыка. — Дивӧ тай сідзкӧ!»

Надя кажитчис ас мортӧнджык. Сійӧ киасис стариккӧд, сэсся матыстчис Ӧндрей дінӧ, мыйкӧ шуыштіс сылы пеляс да мӧдіс отсавны куштыны уткаяс.

«Но мыйла сідз гӧрдӧдіс менам пиӧй? — сэк жӧ думыштіс Ламбей. — Тыдалӧ, яндысьӧ меысь. А, гашкӧ, оз меысь. Вокӧ, видзчысьны колӧ татшӧм нывъяссьыд: он и тӧдлы, домаласны менсьым пиӧс кузь кӧсаяснас».

Думыштіс и дивитіс асьсӧ татшӧм ӧдйӧ кыв кӧрталӧмысь. Сэсся сійӧ синнас колльӧдіс палаткаӧ пырысь Петровӧс да Ордымовӧс, бара босьтіс из шом ёкмыль, качайтыштіс веськыд киас, быттьӧ кӧсйис тӧдны сьӧктасӧ, да зэв видзчысьӧмӧн пуктіс бипурйӧ. Из шом ӧзйис дыша, кӧть эськӧ жарыс бипурйын вӧлі вель ыджыд нин, а ваыс ӧшалысь пӧртйын заводитіс пуны.

Дӧвеч бать зілис не видзӧдны пусьысьяс вылӧ, эз кӧсйы петкӧдлыны ассьыс быдтор йылысь тӧдны кӧсйӧмсӧ. Збыль вылас жӧ, ставсӧ аддзис и ставсӧ ас ногыс донъяліс.

«Да, да, — та дырйи думайтіс сійӧ, — еджыд байдӧг бергавлӧ мичаджык бадь кустъяс гӧгӧр, а нылыд — киподаджык жӧник гӧгӧр. Мортыдлӧн сямлуныс, вокӧ, кыйсян ноп сертиыс тӧдчӧ. Ӧндрей вӧсна мем, тыдалӧ, бур йӧз водзын гӧрдӧдны оз ковмы».

Надя мӧдіс утка чишкавны. Но тӧдчис: вӧсньыдик кучика киыс сылӧн поліс би жарысь. Ламбей видзӧдыштіс та вылӧ да эз вермы терпитны:

— Вайлы, ме чишкала.

Ныв видзӧдліс сы вылӧ.

— Мыйла тэ? — юаліс лӧсьыдик гӧлӧсӧн. — Думайтан, ме ог сяммы чишкавнысӧ?

Ӧндрей нюммунӧмӧн видзӧдліс батьыс вылӧ.

— Надя миян быдтор кужӧ, — шуис сійӧ да бара гӧрдӧдіс.

И тайӧ гӧрдӧдӧмыс Павел Калистратовичӧс повзьӧдіс: абу-ӧ збыль сылӧн чайтӧмыс?

«Ӧдйӧджык колӧ нуны татысь Ӧндрейӧс, ӧдйӧджык!» — югнитіс сылӧн юрас. Но ныв йылысь бурджыка тӧдмавны кӧсйӧм кыскис сёрни вылӧ, и, беддьӧн бипур вӧрзьӧдыштігмоз, бать юаліс Надялысь:

— Гажтӧмчан, кӧнкӧ, бать-мамсьыд?

— Бать-мамысь?

Здук кежлӧ Смоленская джӧмдыштліс. Батьсӧ сійӧ пӧшти оз помнит — усьліс гражданскӧй война вылын, а мамыс куліс воддза воас Смоленск карын, кор Надя помаліс медтехникум. Матысса рӧдвуж пиысь сылӧн пӧшти некод эз вӧв. Татчӧ, тундраӧ, воис комсомол путёвка серти.

— Ни бать, ни мам менам абу нин ловъяӧсь, Павел Калистратович, — негораа шуис сійӧ да водзӧ чишкаліс уткаяс.

Палаткаысь юрсӧ мыччыліс Ордымов да корис сэтчӧ Ӧндрейӧс и Надяӧс.

«Тӧда, мый йылысь вашкӧдчанныд, — думыштіс Ламбей, кор пусьысьяс пырисны нин. — Сӧмын ӧд сёрджык нин, висьталӧны».

Сійӧ сэсся мӧдіс видзӧдны тундра вылӧ, кыдзи сы кузя ӧдйӧ шыльдісны орласьӧм кымӧръяслӧн вуджӧръяс. Кӧнкӧ неылын, карлик кустъяс пӧвстын, чирӧм гӧлӧсӧн горӧдіс пышкай: «Швы-ырк!» Сылы воча тадзи жӧ шыасис мӧд. Сэсся нюжӧдіс коймӧд: «Швы-ы-ырк! Швы-ы-ырк!» И заводитісны вежӧн-вежӧн.

Пӧрысь кӧр пастух тӧдіс, мый тайӧ дзоляник лэбачьясыс горзылӧны тадзи сӧмын кӧдздӧдӧм водзын, да эз прӧста шу аслыс:

— Бара нин тіян пеж горшъясыд кӧдзыд чуксалӧны? — и чеччис пукаланінсьыс.

Енэж ӧдйӧ вежсис. Кык пӧвста кымӧръяс тэрыба тӧвзисны ӧта-мӧдыслы воча: улыссаяс — асыв-лунсянь, вылыссаяс — рытыв-войсянь. Рытыв-вой тӧлыс и вежис поводдясӧ. Енэжлӧн восьсаинъяс, кодъяс тыдалісны кымӧръяс костті, вӧліны бледӧсь нин, кӧдзыдӧсь; дзебсисны из гӧраяс.

— А пыжӧй менам домавтӧм колис, — тӧд вылас усис Ламбейлы. — Вокӧ, ветлыны колӧ, домыштны.

И кодыр палаткаысь петісны йӧз, сійӧ эз нин вӧв би дорын. Виччысьыштісны. Эз во.

— Бӧр ӧмӧй кывтіс? — шензьыштіс Фёдор.

— Он на кылӧд сійӧс метӧг! Аддзанныд, кольӧма ассьыс ружьесӧ, — вочавидзис Ӧндрей. — Мый думыштас — бурӧн оз эновтлы. Мем, чайта, ковмас на кевмысьны сы водзын, дай пинясьны на, гашкӧ, лоӧ.

— Эн тӧждысь, Ӧндрей, — шыасис Надя. — Ми сійӧс венам.

— Митӧ? — виччысьтӧг татчӧ суитчис Петров. — Ми, дерт. Но, а сійӧ — рӧднӧй бать!

Надя видзӧдліс Петров вылӧ: збыль ӧмӧй сылы веськодь — лоас Ӧндрей тані али мунас батьыскӧд.

— Ӧндрейӧс ми примитім комсомолӧ и кӧсъям, мед сійӧ тані уджыштас! — югнитісны сылӧн синъясыс. — Ме некыдз ог вермы гӧгӧрвоны сэтшӧм йӧзӧс, кодъяслы ставыс веськодь.

Петровлӧн синкымъясыс лыбыштлісны шензьӧмысла, а вӧсньыдик вом доръясас тӧдчыштіс лӧсьыдтӧм нюм.

Смоленская мурыштчис:

— Батьыс Ӧндрейлӧн кӧсйӧ, мед сылӧн пиыс ассьыс морт олӧмсӧ вуджис кӧр дадьяс вылын жӧ. А ми шуам: «Да, кӧръяс вылын позьӧ мунны ӧдйӧ, но не ӧдйӧджык пӧльяс дорысь!» Сідз ӧд, Фёдор Игнатьевич?

— Стӧч сідзи, Надежда Степановна! — довкнитіс юрнас Фёдор. — Таын, буракӧ, медся главнӧйыс.

Петровлӧн бара лыбыштлісны синкымъясыс.

— Тэд ставыс гӧгӧрвоана, Ӧндрей? — юаліс сійӧ.

— Мыйыс «ставыс»?

— Тэ йылысь сёрниыс?

Ӧндрей нинӧм шутӧг паньыштіс пӧртйысь дзулькйӧн пуысь шыд, и эз позь гӧгӧрвоны: тӧдмалӧ-ӧ шыдыслысь кӧрсӧ либӧ думайтӧ Петровлы воча кыв.

Фёдор да Надя виччысисны воча кывсӧ. И Ӧндрей шуис:

— Шыд пузьӧма. Позьӧ сёйны.

— Вот тайӧ стӧч! «Шыдыд пузьӧма. Позьӧ сёйны». Ӧндрей миян ставсӧ гӧгӧрвоӧ!

Петров сераліс аслысног гажаа, да Фёдорлы сідзи и кажитчис, мый тайӧ, сӧмын асьсӧ радейтысь инженерыс, ӧні сералӧ сы вылын Ӧндрейӧс вывтіджык донъялӧмысь.

Надя вольсаліс нин му вылӧ плащ-палатка, Фёдор петкӧдіс литр джын спирт, кружкаяс; сёйны дасьтӧма, руасис шыд, важӧн дугдіс серавны Петров, а Ӧндрей век на бӧрйис аслас вежӧрын топыдджык воча кыв Алексей Никитичлы, мед сійӧ эз пукты йӧй туйӧ сійӧс, Ӧндрейӧс.

Тайӧ кадӧ нем виччысьтӧг воис татчӧ ӧдйӧ матысмысь поводдя торксьӧмлӧн медводдза лолыштӧмыс.

— О-о, зонъяс!.. — тӧждысьыштіс Фёдор. — Колӧ сёйны. А то аддзанныд?..

Рытыв-войвылыс дзоньнас нин вӧлі гудыртчӧма.

Нёльнанныс пуксисны плащ-палатка вылӧ, мед ӧтарӧ вынсялысь тӧлыс эз босьт сійӧс аслас шальнӧй бордъяс вылӧ да эз путкыльт сы вылысь сёян-юансӧ.

— Но, другъяс! — лэптыштліс кружкасӧ Фёдор. — Миян удж вӧсна!

Чокнитчисны. Ӧндрей бара видзӧдліс тундраӧ, оз-ӧ тыдовтчы батьыс.

— Сійӧ воас, — шыасис Надя. — Ружьетӧгыд оз мун!.. Ме тожӧ видла неуна миян топыд дружба ради!

— А ме, — нарошнӧ кыпыда лэптіс кружкасӧ Петров. — Ме юа миян пӧвар вӧсна!

Ӧндрей эз удит висьтавны воча кыв Петровлы: лёк тӧв кучкис пируйтысьяслы сэтшӧм вынӧн, мый муртса эз путкыльт плащ-палатка вылысь ставсӧ.

— Палаткаӧ, зонъяс, палаткаӧ пырам! — командуйтіс Фёдор.

Тӧв шутьлялӧм шыӧ нин пыртлісны ставсӧ палаткаӧ, кӧні топыд брезентыс ӧні кажитчис марля кодьӧн. Мортлӧн гӧлӧс друг лоис гортӧм. Ставсӧ вевттис дурмӧм бушков.

«А батьӧыс?» — бара казьтыштіс Ӧндрей. Сійӧ уськӧдчис палаткаысь, тӧлӧн кучкӧмысь шатовтчис боклань, кутчысис карлик кустъясӧ. — «Кытчӧ лои батьӧ?»

Тӧвлы паныд видзӧдны эз позь: быд лэбысь ёгтор чужӧмад воис дрӧб тусь вынӧн. Шутьлялӧм ӧтарӧ содіс. Сы дінӧ ӧтувтчис омлялӧм.

Ӧндрей лажыньтчис. Ывлаыс пемдіс. Мӧдіс кывны тӧвлӧн гымалӧм. «Мед кӧть эз нетшышт палаткасӧ». Видзӧдліс сы вылӧ. Сулалӧ на. Нёпкалӧма. Тірзьӧ. «Он нетшышт! Ачым крепитлі! Ӧні, чайта, гӧгӧрвоасны, мыйла тундраын колӧ пуктыны ставсӧ топыда».

Лоис кӧдзыд. Став тушасӧ Ӧндрейлысь быттьӧ мӧдіс вурны йиа ваӧн. Сэтчӧ жӧ койыштіс шлякыш. Ӧндрей топӧдчыштіс му дінӧ, кыссьыштіс вутш сайӧ.

«Но кӧні батьӧ?.. Кытчӧ сійӧ вошис?.. Гашкӧ, пыж дінас лэччис... Пӧлинӧ, пыжыс... домавтӧг кольліс. Лэбӧдас, поткӧдас».

Вежӧрыс уджаліс ӧдйӧ. Мыйкӧ колӧ вӧчны. «Гашкӧ, палаткаыслӧн гезъясыс орласьӧны?»

Кыссис палатка дінӧ видлавны гезъяс.

«О-о! Мый ыджда вын! Кутшӧм сила тӧвлӧн!»

Палатка бокӧ кодйӧм канавасянь тӧлыс павтыртӧма эжасӧ да личкыштӧма палаткалысь дорсӧ. «Тайӧ бурджык. Сӧмын вот, тыдалӧ, мӧдлаті ыргӧ. Час ме тупкышта».

Сійӧ мӧдіс лӧсьӧдны палаткалысь восьсаинсӧ, и ки улас сюрис киыс Фёдорлӧн — сійӧ сэт вӧлӧм лӧсьӧдӧ пытшкӧссяньыс.

— Пыр палаткаас, Ӧндрей! — гусянь моз, кылӧ, горӧдіс Фёдор. — Палаткаас пыр!

— Пыра! — мый вынсьыс жӧ горӧдіс Ӧндрей. — Таті лӧсьӧдышта да!.. Дзик пыр!..

Пытшкас вӧлі пӧшти пемыд. Но Ӧндрей аддзис, кӧні коді пукалӧ, мый вӧчӧ: Фёдор век на лӧсьӧдіс пытшкӧсланьӧ паруситысь стенсӧ, Надя йӧжгыльтчӧма пельӧсӧ, Петров гартчис на кӧлуйӧн.

Тані тӧдчымӧнъя шоныдджык, лӧньджык. Шутёвъяс, кылӧ, кодзлалісны вӧля вылас, скӧрмӧм тӧлыс шыльдіс брезент кузя, палатка пытшкӧ пожналіс ва бус, кодӧс Ӧндрей эз кыв: сылӧн кучикыс дубалӧма ывлавывса шлякышысь.

— Татчӧ лок, ме дінӧ, — Ӧндрейӧс кинас корыштіс Надя. И кор Ӧндрей сибӧдчис сы дінӧ, Надя сетіс сылы носӧвӧй чышъянсӧ: — Чужӧмтӧ кӧть чышкы, ставыс сӧнік...

Носӧвикысь кыліс одеколон дук... Сьӧлӧмыс Ӧндрейлӧн пессис лэчкӧ шедӧм пӧтка моз...

«Сэтшӧма ӧмӧй сійӧ гажтӧмчӧма?» Надя тайӧс кывзӧ Ӧндрей ки серти, сылӧн пульс серти...

«Кывзы, колӧкӧ, кывзы. Гашкӧ, гӧгӧрвоан, мыйла сійӧ сідз тэрмасьӧ».

Шляка, кылӧ, вежсис катшашыдӧсӧн. Надя муртса удитіс лэптыштны кисӧ Ӧндрей кымӧс дінӧ, мед ва юрси пратьсӧ сылысь сюйыштны кепкаыс улӧ, кыдзи воссис палаткаӧ пыранін.

Пӧрысь Ламбей эз воськовт палатка пытшкӧ ни эз пӧдлав палаткаӧ пыранін. Дзугсьӧм ва юрси гӧгӧрыс и малича вылас йӧктісны катшашыдӧсъяс, видзӧдігкостіыс чужӧмыс вежсис скӧрлунӧн, ус-тошкыс заводитіс тіравны. «Ах-а-а! Сюрин, пиук! — висьталіс Ламбейлӧн тайӧ чужӧмыс. — Вот мыйла, вӧлӧмкӧ, он кӧсйы мӧдӧдчыны гортад! Вот мый вӧсна он кывзысь рӧднӧй батьтӧ!.. Мича нывъяс вылӧ сійӧс вежӧмыд?»

Ӧндрей ӧдйӧн ӧтдортіс Надялысь кисӧ, повзьыштіс, и ставӧн гӧгӧрвоисны, мый ӧтка писӧ бать чорыда на кутӧ аслас киясын.

— Сувт, пасьтась, мӧдӧдчам! — медбӧрын шыасис Ламбей. — Эн лысьт шуны меным ни ӧти паныда кыв!

Тайӧ вӧлі сэтшӧм шемӧстана, мый сувтіс не сӧмын Ӧндрей, сувтісны и мукӧдъяс. Палаткаӧ шыбитчысь турӧб быттьӧ воштіс ассьыс вынсӧ, некод эз тшӧкты Ламбейлы бӧр тупкыны восьсаинсӧ.

— Он кӧ мӧдӧдчы мекӧд — ёра нэм кежлӧ! Ог мӧд лыддьыны тэнӧ аслам пиӧн! Вӧтчы ме бӧрся!

Горӧдіс да вуджӧртчис турӧб пиас.

Ӧндрей кватитіс юрсьыс кепкасӧ, мый вынсьыс сійӧс шыбитіс му бердӧ, видзӧдліс ёртъясыс вылӧ.

— Ӧндрей! — горӧдіс Надя. — Эн мун! Кылан? Ӧндрей...

Сійӧ горӧдӧмын кыліс сьӧлӧм дой и тӧждысьӧм. Но Фёдор ӧлӧдыштіс Надяӧс.

— Мед ачыс вӧчас, мый колӧ. Тадзи бурджык лоӧ.

Но Ӧндрей эз тӧд, мый вӧчны сылы. Сійӧ нӧшта видзӧдліс гӧгӧрпӧв, паныдасис синъяснас Надякӧд: «Эн мун, — висьталісны тайӧ синъясыс. — Эн мун».

Паныдасис Петров синъяскӧд: «Ёрас! Вот аддзылан — ёрас! Сійӧ тэнад — рӧднӧй бать!»

Ӧндрей петіс. Пусян бипур дорын вуджӧртчис морт. Тыдалӧ, пищальсӧ корсьӧ.

— Батьӧ! — горӧдіс мый вынсьыс Ӧндрей. Но вуджӧр эз кыв, вошис шутьлялысь турӧб пытшкӧ.

«Колӧ суӧдлыны. Висьтавны кӧть ӧти кыв».

— Батьӧ, сулав! Батьӧ!..

...Надя да Фёдор аддзылісны, кыдзи бушколыс ньылыштіс и Ӧндрейӧс, и сылысь медбӧръя горӧдӧмсӧ.

V

Кӧдздӧдліс регыд кежлӧ. И войвывса гожӧмыс ӧні зілис выльысь не петкӧдлыны ассьыс лёклунсӧ. Арланьыс сійӧ лоис сэтшӧм шоныд да гажа, мый шензьӧдіс весиг водзджык татчӧ волысьясӧс. Но строительяслы тайӧ кос поводдяыс вӧлі ёна страшнӧйджык зэра гожӧм дорысь. Косьмис не сӧмын Вӧркута ю, дзикӧдз ляпкаліс и Уса — татчӧ воны дзик ӧти туй. Став уджыс сувтіс сідз ӧтпырйӧ да, кажитчӧ, сы дыра кежлӧ, кыдз виччысьтӧг и дыр кежлӧ сувтӧ сложнӧй агрегат, кор сылӧн жугалас самӧй главнӧй частьыс, а вежны тайӧ жугалӧм частьсӧ нинӧмӧн. Быттьӧ кодӧнкӧ ёрӧмаӧсь, сулалісны Уса косьяс вылын кывтысь и катысь пароходъяс да баржаяс, тӧдчымӧн лӧньӧма удж шы Вӧркута вом пристаньын, омӧльтчӧм пемӧслӧн ордлыяс моз петӧмаӧсь ва пиысь изъяс Вӧркута кузя, да, медбӧрын, сувтӧмаӧсь уджъяс самӧй главнӧйинас — Рудникын.

Рудникӧн шусис буретш сійӧ местаыс, кодӧс Ламбей аддзыліс тулыснас том йӧз бӧрся кыр йылӧ кайигӧн. Веж нӧрысыс ӧні вӧлі серӧссьӧма арся рӧмъясӧн, юлань пӧкатас важ моз неыджыд чукӧрӧн на сулалісны палаткаяс да стрӧйбаяс.

Строительство оліс ассьыс чужан кадсӧ. Дзоляник шахта, кодӧс стрӧитны заводитісны кольӧм гожӧмын, эз на сет ни из шом, ни весиг надея, мый сійӧс эштӧдӧм бӧрын мӧдас позьны шуны, мый Заполярьеын лоис нин промышленнӧй значениеа из шом перйӧм, — шахта вӧлі разведочнӧй. Могыс вӧлі сэтшӧм, мед тайӧ шахтаӧн петкӧдлыны татчӧс из шомлысь запасъяссӧ промышленнӧя освоитны позянлунъяс йылысь. Семёнов эскис, мый тайӧс удайтчас докажитны тырвыйӧ. Но транспорт ёна мешайтіс. Повзьӧдліс заполярнӧй тӧв, кор ӧкмыс тӧлысьысь дырджык кежлӧ дзикӧдз тупкыссьӧ татчӧ воан туй. Оз позь прӧзевайтны кӧть нин тайӧ кык-куим гожся тӧлысьяссӧ. Оз позь надейтчыны и арся зэръяс вылӧ — найӧ вермасны не лоны. Колӧ зэвтлыны став вынъяс груз катӧдӧм вылӧ. Дзик пыр, ни ӧти лун водзӧ эновтчытӧг.

Семёновлӧн кабинетыс да оланіныс вӧлі полуземлянкаын. Удж объектъяс кытшовтӧм бӧрын сійӧ ӧдйӧ бӧр локтіс татчӧ да тшӧктіс корны ас дінас инженер Петровӧс. Сійӧс виччысигкості Яков Петрович ещӧ артыштіс аслас решение йылысь да, кодыр ставыс лои яснӧ, перйис гимнастёрка зепсьыс нӧйтчӧм письмӧ.

«Муса Яшенька!» — кымынӧдысь нин син пырыс нуӧдіс Семёнов сылы дона кывъяссӧ.

Людмила Фёдоровна гижис верӧсыслы аслас пи да ныв йылысь, школаын велӧдӧм йылысь, быдлунъя олӧмын самӧй прӧстӧйторъяс йылысь. Коляыс зіля дасьтысьӧ выпускнӧй экзаменъяс кежлӧ да мӧвпалӧ нин велӧдчыны лётчикӧ. Таняыс тӧдмасьӧма институтас ас кодьыс жӧ студенткӧд, и тайӧ интереснӧй том мортыс частӧ волӧ на ордӧ.

«Ме сідзи гажтӧмчи тэысь, донаӧй! Коля кӧ кутас велӧдчыны военнӧй школаын, ме пыр жӧ локта тэ дінӧ».

Муса гӧтырыслӧн татшӧм кывъясыс Яков Петровичлы торъя нин донаӧсь вӧліны тані.

Сійӧ кадсянь, кор Семёнов 1926 воын помавліс техническӧй вузъясысь ӧтиӧс, сылӧн кык челядя гӧтырыс пыр вӧлі сыкӧд, кӧть кутшӧм ылӧ эз ыстывны асьсӧ, отсавліс новостройкаса руководительяслы котыртавны школаяс да ачыс сэні велӧдлывліс... Эк, кутшӧм эськӧ вӧлі лӧсьыд, сійӧ кӧ ӧні пукаліс тані жӧ, орччӧн...

Петров локтіс ӧдйӧ. Яков Петрович мыйкӧ гижис нин краситтӧм на креста кока пызан сайын да, юрсӧ прамӧя лэптывтӧг, шуис:

— Пуксьӧй, Алексей Никитич. Ме помала ӧти здукӧн.

Петров босьтіс краситтӧм жӧ выль табуретка, код вылын бура тӧдчисны сьӧд чунь туйяс, сувтӧдіс сійӧс койка дінӧ, пуксис. А ачыс думыштіс:

«Колӧма босьтны «лейка», фотографируйтны и таті тшӧтш. Ӧд некымын во бӧрын тайӧ пӧдвалыс, коді ӧні лыддьыссьӧ медся бур оланінӧн став Рудник кодяс, вермас лоны историческӧй документӧн».

Но эз сӧмын история лӧсьӧдӧм вӧсна тӧждысь Алексей Никитич. Сылӧн регыд помасьӧ договорнӧй срок, регыд мӧдӧдчас центрӧ — Москваӧ. И фотокарточкаяс лоасны медся бур свидетельясӧн, кодъяс мӧдасны висьтавны ставлы Петровлӧн подвиг йылысь. Ӧд Большеземельскӧй тундраын кык вочӧжся олӧм да удж абу ыджыд карын жыкруйтӧм. Вӧркутаӧ мӧд светӧ моз ветлӧм-мунӧм оз позь ӧткодявны кӧрт туй кузя салон-вагонын мунӧмкӧд. Тайӧс, тӧдӧмысь, быд морт гӧгӧрвоас.

Семёнов пуктіс ручкасӧ, кузь чуньяса кинас нуӧдыштіс руд юрсиӧдыс.

— Надейтчыны зэръяс вылӧ ми сэсся ог вермӧ, — заводитіс сійӧ водзкывтӧг да спокойнӧя. — Талун жӧ ковмас торйӧдны колана мында йӧз вын да пӧртны олӧмӧ зэв сьӧкыд удж — медся дженьыдъя срокӧн вайӧдны Рудникӧдз коланаджык грузъяс, кодъяс куйлӧны пристаньын, и ставсӧ сійӧс, мый эм Вӧркута кузя; тайӧ жӧ срокӧн отсавны пароходстволы катӧдны Вӧркута вомӧдз матынджык нин сулалысь транспортъяс. Вӧркута кузя кыв кутысьӧн инда Блиновӧс; тэ, Алексей Никитич, лоан пристаньын; а ме босьта Уса кузя участок. Мӧдӧдчыны тэныд — талун жӧ; ми петам Рудникысь бригадаяс, сменаяс составитӧм бӧрын.

— Но, Яков Петрович, — зэв ёна шензьыштіс Петров, — Вӧркута кузя помасьлытӧм косьяс. Ставыс найӧ ӧні дзикӧдз косьмӧмаӧсь, да некутшӧма он вермы прӧйдитны.

— Мый нӧ керан, Алексей Никитич. Лоас сьӧкыд. Весиг вывті сьӧкыд.

— Ог гӧгӧрво, — ӧдйӧ чеччис табуретка вылысь Петров. — Тайӧ жӧ куш фантазия — вайны груз дзикӧдз косьмӧм ю кузя!

Семёнов сувтіс жӧ.

— А мый вӧзъянныд ті? — юаліс сійӧ Петров вылӧ веськыда видзӧдігмоз. Но Алексей Никитич сӧмын лэптыштліс пельпомъяссӧ, и Яков Петрович кутіс висьтавны водзӧ: — Кыдзи нӧ ті кӧсъянныд нуӧдны шахтатӧ водзӧ стрӧитӧм, кор оз ло ни колана оборудование, ни крепёжнӧй вӧр? Стройматериал тырмытӧм вӧсна ми некыдз ог вермӧ эштӧдны олан керкаяс, нюжалӧ столӧвӧй стрӧитӧм. Тӧв кежлӧ оз ло весиг свет. Ті асьныд бура тӧданныд: локомобиль, кодӧс кольӧм воӧ нин мӧдӧдлісны Архангельсксянь, ӧнӧдз на туйын. Кӧть кыдзи, а сійӧс колӧ вайӧдны татчӧ. Колӧ вайны ставсӧ, мыйтӧг ми ог вермӧ овны тані. Вопросыс, кажитчӧ, гӧгӧрвоана и вензьыны нинӧм йылысь.

Петров ачыс гӧгӧрвоис, мый мӧд ногӧн эз позь. Но ставыс тайӧ эз нин тӧждысьӧд Алексей Никитичӧс. Договорнӧй срок регыд нин помасьӧмкӧд йитӧдын сылӧн сетӧма Семёновлы шыӧдчӧм — мездыны сійӧс уджысь регыдъя кадӧ.

— А мӧдӧдчыны гортӧ, Алексей Никитич, ті мыйкӧ водзджык на думыштӧмныд, — тайӧ шыӧдчӧм йылысь ӧні казьтыштіс строительствоса начальник. — Договорнӧй срокӧдзыд вель уна на кадыс.

— Тайӧ збыль, Яков Петрович, стӧч срокӧдзыс эг на ов. Но ме сы вӧсна и тӧждыся водзвыв, мед не кольны татчӧ коймӧд тӧв кежлӧ ді вылӧ кӧч моз.

Семёнов серӧктіс:

— Мыйла нӧ кӧч моз? Кӧчьяс йӧрмывлӧны діяс вылӧ тувсов ытва дырйи... — А сэсся мыйкӧ думыштіс да содтіс: — Йи таво дыр оз кут.

— Тайӧс ті, Яков Петрович, висьталӧй мукӧдъяслы, — дӧзмыштӧм гӧлӧсӧн шуис Петров. — Ме мӧда требуйтны сідзи, кыдзи гижӧма менам шыӧдчӧмын.

— Тіян право, Алексей Никитич, тіян право корны, требуйтны, но ме ог вермы лэдзны тіянӧс срокысь водз.

Петров зумыштчис:

— Тайӧ ставыс, мый верманныд висьтавны меным талун кежлӧ?

— Да, ставыс, — вочавидзис Семёнов. — Но виччысям выль инженеръясӧс. Воасны кӧ найӧ водзджык, думыштлам и тіян мунӧм йылысь.

— «Воасны кӧ»... Аттьӧ ыджыдӧс... Позьӧ мунны?

И воча кыв виччысьтӧг Петров мӧдӧдчис ӧдзӧслань.

— Ті колинныд документъястӧ.

Петров бергӧдчыліс, босьтіс документъяс, нинӧм шутӧг петіс.

Начальник стрӧга колльӧдіс синъяснас инженерӧс, но нинӧм эз шу, бара копыртчис пызанлань. Сійӧ тӧдіс, мый Петров кӧть и лӧгасьӧмӧн петіс, но мӧдӧдчас Вӧркута вомӧ дыр лӧсьӧдчытӧг.

И збыльысь. Час-мӧд мысти Алексей Никитич пукаліс нин пыжын. Сьӧрсьыс босьтӧма став кӧлуйсӧ.

Кык рабочӧй сынісны зіля. Джуджыдінъясті кокньыдик пыж шуньгис ва ньылыд зэв ӧдйӧ. Сійӧс эз вӧв сьӧкыд вуджӧдавны и косьяс вомӧн.

Ставӧн чӧв олісны. Да и ачыс тундраыс талун кажитчис не то жугыльӧн, не то лӧня думайтысьӧн. Арся рӧмъясӧ пасьтасьӧма нин, сійӧ быттьӧ мыйкӧ виччысис на, мыйкӧ вылӧ надейтчис. Сӧмын бадь кустъяслы, кодъяс шочиника сюрлісны тӧв сайясын, тыдалӧ, дышӧдӧма виччысьны водзӧ. Сёр рытын унзіля кагаяс моз водзсасьтӧг найӧ сетчӧны ӧткодя пушкысь тӧвлы пӧрччӧдны вывсьыныс гожся паськӧмсӧ. И тадзи быд во: тулысын тэрмасьӧны овны, быдмыны, пасьтасьны, а арын — ставыс веськодь.

«Но ӧд тадзи жӧ и йӧзкӧд овлӧ! — бадь кустъяс вылӧ видзӧдігтыр друг думыштіс Петров. — Том кадыд — тулыс, пӧрысьлуныд — ар. Ставлы сетӧма овны точкасянь точкаӧдз. Ставӧн ми временнӧй пӧпутчикъяс помасьлытӧм кадлӧн. И сӧмын?..»

Юалӧмыс абу первойяысь. Алексей Никитич та йылысь думайтліс унаысь нин, весиг аддзыліс воча кыв — овны дженьыдик морт олӧм сідзи, мед вӧлі интереснӧ. Та вӧсна, буракӧ, сійӧ велӧдчис да лоис инженерӧн, та вӧсна воліс татчӧ, ылі Вӧркутаӧ, «кузь шайтла», — да-да, «кузь шайтла!» — мед тайӧ чукӧра сьӧм вылӧ овмӧдчыны бурджыка, мӧд ногӧн, не ёна мырсьыны, овны, кыдз тэныд окота, — тадзи сійӧ гӧгӧрвоис тайӧ мича кывсӧ: «бурджыка!»

«А Вӧркутаӧ нинӧм вылӧ ог кольччы коймӧд во кежлӧ, — водзӧ думайтіс сійӧ. — Вот шахталы бӧръя оборудование, мӧдӧда сійӧс Рудникӧ, а ачым кольчча Вӧркута вомӧ. Уджыд сэні тырмас. Сэк кості матысмас договорнӧй срок».

Узьмӧдчисны туяс ӧти землянкаын. Петровӧс войбыд мучитіс зэв тешкодь вӧт. Сійӧ быттьӧ друг лоис Берингов пролив сайын, Юкон ю гӧгӧрын. Лымъя шы ни тӧвсӧ дорӧма йирмӧг кӧдзыдӧн... Алексей Никитич тэрмасьӧ сюрны регыд нин мӧдӧдчысь пароход вылӧ. Сійӧ мыш сайын сьӧкыд ноп. Гӧгӧр лювзӧны тшыг кӧинъяс. Петров мездысьӧ наысь сійӧн, мый нуис нопъяс. А тані вӧліны зарни самородокъяс. Шыбитас ӧтиӧн кӧинъяслы — найӧ пурсьӧны ӧта-мӧдныскӧд. Мӧдісны нин бырны самородокъясыс. Кутіс нин тыдавны пароход — вот-вот кӧсйӧ вӧрзьыны. Петров зэвтӧ ассьыс став вынсӧ, мед сійӧс оз косявлыны тшыг кӧинъяс, шыбитӧ налы медбӧръя зарни кусӧк да локтӧ пароход дінӧ. Но пароход вылас вӧлӧмаӧсь кӧинъяс жӧ. Найӧ тӧдмалӧны, мый тӧдтӧм морт нопйын абу кольӧма ни ӧти зарни кусӧк, да оз кӧсйыны босьтны сьӧрсьыс Петровӧс.

— Но ладнӧ, — аддзӧмӧн, кыдзи кевмысьӧ пикӧ воӧм морт, медбӧрын бурмӧны пароходвывса кӧинъяс. — Тэнад эм сьӧлӧм и душа. Вузав найӧс миянлы. Ми бӧр сетам тэнсьыд зарнитӧ, а асьтӧ нуам кытчӧ кӧсъян.

И со сійӧ гортас — сьӧрсьыс сьӧкыд нопъя, но сьӧлӧмтӧм и душатӧм.

«Тэ ӧмӧй менам верӧс? — юалӧ сылысь сылӧн авъя гӧтырыс. — Кӧні нӧ тэнад сьӧлӧмыд? Кытчӧ лоис душаыд?»

А сійӧ сылы вочавидзӧ:

«Ме найӧс вежи аслам жӧ зарни вылӧ, кодӧс честнӧя чукӧртлі. Ме эг кӧсйы бӧр локны тэ дінӧ гӧль мортӧн».

И тані лоис медся страшнӧйыс: сылӧн радейтана гӧтырыс, код вӧсна примитіс сы мында мучение, эновтіс сійӧс.

Алексей Никитич ёна радейтіс ассьыс гӧтырсӧ, Зинаида Павловнаӧс, да Тамара нима нывкасӧ, кодъясӧс кык во сайын кольліс Москваӧ, да ӧні страсть гажтӧмчис на кузя.

Но мый ради татшӧм мисьтӧм вӧтыс? Мыйла воис юрас тайӧ Юконыс, кӧинъясыс да ещӧ на лёкджык, вӧтлӧн самӧй помыс?

Кор найӧ бара кутісны кывтны пыжӧн да сувтісны выль кось дорӧ, Петров, мед вунӧдны шогмытӧм вӧтсӧ, юаліс кылӧдчысьяслысь:

— Кымынӧд нин тайӧ?

— Ветымын квайтӧд, — вочавидзис сынысьяс пӧвстысь ӧтиыс. — Колис сӧмын комын квайт кось. Рудниксянь Вӧркута вомӧдз ставыс лыддьыссьӧ ӧкмысдас кык.

— Да. Тэ прав, Важницкий ёрт. Ми прӧйдитім унджыксӧ нин, — пыжысь бара чеччигӧн гажтӧма шмонитыштіс Петров. Сэсся берегӧд прӧйдитіс кось улӧдз да, пыжас бӧр пуксигӧн, юаліс кыкнанныслысь: — Кыдзи думайтанныд, лоас вайӧдӧма ва туйӧн Рудникӧдз став грузсӧ, кодӧс ми аддзылім кывтігӧн да коді мӧдас на сюравны водзӧ, али суас тӧв?

Сергей Сергеевич Важницкий — косіник тушаа, дзоля чужӧма морт — видзӧдліс ёртыс вылӧ да гыжйыштіс юр бӧрсӧ.

— Мый ӧд шуас та вылӧ Пискунов ёрт?

Пискунов гӧгӧрвоис Важницкийӧс: сійӧ кӧсйӧ, мед инженерӧн сетӧм вопрос вылӧ вочавидзис кодкӧ мӧд. Тайӧ лӧсялӧ Сергей Сергеевич характерлы. Но шензьӧдіс Пискуновӧс мӧдтор — Петровлӧн вопросыс, сылӧн сомнениеыс. «Неужели полӧ?» — та дырйи думыштіс Пискунов да вочавидзис быттьӧ аскӧдыс сёрнитігмоз:

— Вопросыс, дерт, сложнӧй. Сійӧс мӧдас решайтны ёнджыкасӧ валӧн туӧм. Но, босьтны кӧ мӧдарсянь, оз позь эновтчыны тӧв пуксьытӧдз. Рудник оз вермы тӧвйыны тайӧ грузъястӧг.

Пискунов мӧдіс доказывайтны водзӧ, а Петров сійӧс важӧн нин эз кывзы. Сылы ставыс веськодь. Сійӧ оз нин ло тӧвйысьӧн тайӧ Рудникас. Вӧркуталӧн медбӧръя километръясас кывтысьяслы сюрис воча дас вит пыжа караван — разьӧмӧн катӧдісны вывлань буровикъяслы вышка да олан керка, кодъясӧс вӧлі вӧчӧма Вӧркута вомын.

Караван буретш сувтӧма вуджны кось вомӧн, да Петров, кажитчӧ, нарошнӧ эз кут тэрмасьны. Сылы лои окота видзӧдлыны бурджыка, мый жӧ артмас Семёновлӧн затеяысь — катӧдны косьмӧм ю кузя груз.

Бригадаас вӧлі морт комын. Тэрмасьтӧг, ӧта-мӧдыскӧд негора кывъясӧн шыбласиг, рабочӧйяс уджалісны сэтшӧм ногӧн, кыдзи уджавлӧ дружнӧй коллектив, кор сійӧ бура тӧдӧ, мый выныс налы ковмас на водзӧ да оз позь сійӧс видзны ставнас ӧти местаын. Но удж муніс ӧдйӧ. Зэв сьӧкыдӧн кажитчысь шняга-пыж, кодӧс кось вомӧн вӧлі кыскӧны сы улӧ тэчӧм катокъяс вылын, муртса на вӧлі воӧ выліса помас, а сы бӧрся мукӧд рабочӧйяс нуӧны нин ас выланыс сылысь грузсӧ. И тадзи лоас вуджӧдӧма дас витнан шнягасӧ да на вылысь став грузсӧ.

Алексей Никитич юаліс, коді веськӧдлӧ тані уджъяснас.

— Бригадир, — вочавидзисны сылы. — Со сійӧ. Керсӧ нуӧ. Медся воддзаыс.

Мачта кер нуисны пельпомъяс вылас вель унаӧн. Ставныс найӧ вӧліны новлыштӧма нин брезентӧвӧй спецовкааӧсь да сапӧгъясаӧсь, ставныслӧн чужӧмъясыс гӧрдӧдӧмаӧсь кер нуӧмысь. Но Петров аддзис, код пельпомъяс вылӧ медся ёна личкӧ керйыс, кутшӧм воськовъяс серти лайкъялӧ сійӧ. Со ӧти конъясис берегдорса изйӧ, мӧд тувччис гуранӧ, дзикӧдз торъявліс кер дінсьыс, а сёр рытъя шондіӧн югдӧдӧм кер век ӧткодя кывтіс йӧз пельпомъяс вылын.

— Демидыч, тэнӧ, буракӧ, юасьӧны.

Бригадир матыстчис Петров дінӧ сідз жӧ тэрмасьтӧг да рӧвнӧй воськовъясӧн.

— Чолӧм, Алексей Никитич! — муркнитіс сійӧ кыз гӧлӧснас.

— Чолӧм!

Петров, тыдалӧ, кӧсйис уськӧдны тӧд вылас бригадирлысь овсӧ, но Демидыч уджалӧ геолог-разведчикъяс распоряжение улын, да Алексей Никитич помнитӧ сійӧс сӧмын ыджыд да ён туша сертиыс.

— Мем окота тӧдны, кымын лунӧн ті кӧсъянныд катӧдны ассьыныд «флотилиятӧ» Рудникӧдз? — юаліс сійӧ, мед ещӧ ӧтчыд прӧверитны Семёновлысь расчётъяссӧ.

Демидыч думыштіс да сэсся висьталіс:

— Дыр ковмас катӧдны, Алексей Никитич. Ёна нюжалӧмаӧсь косьясыс. Мукӧдыс кыксё метр кузьта лоӧмаӧсь. Вот и артыштлӧй, мыйта ковмас нуны пельпомъяс вылын груз.

— Тырмас вынныд? — быттьӧ шуткаӧн юаліс Петров, кӧть эськӧ тайӧ эз вӧв шутка.

— Выныд? — серӧктіс бригадир. — Выныд тырмас. — Сэсся видзӧдліс выль кер босьтысьяс вылӧ да содтіс: — Выдюжитам. Не татшӧм сьӧкыд уджъяс нин прӧйдитлісны миян пельпомъяс вывті, и то эг шогсьылӧ. Вы-ы-ыдержитам. Оз позь эновтчыны миянлы сыысь, мый думыштӧма. Колӧ стрӧитны.

Петров ӧні видзӧдліс Демидыч вылӧ сэтшӧм ногӧн, быттьӧ кыліс тайӧ кывъясысь и асьсӧ дивитӧм, и мыйкӧ вынаӧс, некутшӧм сьӧкыдлунъясӧн венны позьтӧмӧс.

А Демидыч висьталіс водзӧ:

— Вын миян ыджыд. Надейтчыны кодкӧ вылӧ ог и думайтӧ. Кӧть и сьӧкыд, да век водзӧ.

Сійӧ друг орӧдіс сёрнисӧ, кывзыштіс Усаланьысь.

— Ті кыланныд, Алексей Никитич? Свистокыс паровозлӧн, кӧрт туй стрӧитысьяслӧн. Локтан воӧ оз нин ковмы тадзи, ас вылын, катӧдлыны груз Вӧркута кузя. Вот ме и звӧнитлі тӧрыт Рудникӧ. Мися, колӧ-ӧ виччысьны валысь туӧм? Оз-ӧ ков миянлы мӧдӧдчыны асланым грузӧн? А сэсянь мем воча: «Правильнӧ, Перминов ёрт! Колӧ мӧдӧдчыны. Ог кутӧй виччысьны ва туӧм».

Бӧръя кывъяссӧ шуалігӧн Перминов сюся видзӧдліс кер нуысьяс вылӧ да тэрмасьыштіс шуны:

— Прӧститӧй, Алексей Никитич, — да не багатырскӧй туша сертиыс тэрыб походкаӧн мӧдӧдчис ёртъясыслы отсӧг вылӧ, матыстчигмозыс пырыштіс кер дін улӧ, и кер тӧдчымӧнъя лоис вылынджык.

Петров лӧсьӧдыштіс ассьыс галстуксӧ, видзӧдліс ёртъясыс вылӧ, кодъяс виччысисны косьлӧн уліса помын, да мӧдӧдчис налань.

Вӧркута вом пристаньын баржаяскӧд соракост тшынасьтӧг сулалісны некымын буксирнӧй пароход. Найӧ вӧліны стихия пленынӧсь да виччысисны ва туӧм, мед мӧдӧдчыны увлань. Баржаяс кыпӧдчыштӧмаӧсь ва веркӧс вылӧ тыртӧм колькъяс моз. Наӧн вайӧм груз пӧшти ставыс нин вӧлі берегын. Негырысь чукӧръясӧн йӧзыс мыйкӧ ноксисны сӧмын баржа-мӧд дінын. Та пыдди гора да уна йӧза вӧлі пристаньлӧн катыдпомыс. Тасянь стрӧитсьӧ узкоколейка. Пристань пӧлӧн ветліс нин «кукушка» паровоз, и ӧні, Вӧркута юысь петӧм бӧрын, Петров аддзис, кыдзи сійӧ кыскис некымын платформа веськыда тундраӧ.

Петров мӧдӧдчис Уса катыдлань, посёлокӧ, кӧні гожӧмбыдӧн ещӧ на содӧма керка-мӧд-коймӧд. Но бӧрсяньыс кодкӧ сійӧс чукӧстіс.

Петров бергӧдчыштіс и аддзис: кыр йылын сулаліс коричневӧй кучик тужуркаа, шапкатӧм, рогӧвӧй ӧчкиа морт; русӧй сук юрсиыс сылӧн лэптысис пашкыра, тӧдса чужӧмыс нюмъяліс.

— Квитко?! — шензьыштіс Петров. — Владимир Васильевич Квитко! Кысянь мый? Кыдзи татчӧ веськалін?

— Специальностьным миян сэтшӧм, Алексей Никитич, специальностьным, — киасигас нин вочавидзис сійӧ: — Сюрӧдчыны геологъяслӧн пӧсь бипур вылӧ, ӧзтавны на бӧрся стройка бияс. А вот татчӧ воны тэ панйӧмыд менӧ! Москваын на кывлі — гӧтырыд висьталіс. Он эскы? Мунам ме ордӧ. Сысянь ме мыйкӧ вайи тэныд.

Петров радпырысь мӧдӧдчис Квитко ордӧ, кодлӧн квартираыс вӧлі «Социализм» нима буксирнӧй пароход вылын, капитан каютаын. Татчӧ сувтны сійӧ слӧймис веськыда катер вывсянь, кодӧн писькӧдчис Уса кузя да воис Вӧркута вомӧ тӧрыт асыв.

Пароход сулаліс пристаньлӧн выліса помас, да кузь берег пӧлӧн мунігкості кык друг удитісны юасьны ӧта-мӧдныслысь унатор йылысь.

Татчӧ вотӧдз Владимир Васильевич Квитко уджаліс «Карагандаугольын». Друг сійӧс корисны Москваӧ да кутісны вӧзйыны мӧдӧдчыны Заполярьеӧ. Сійӧ примитіс тайӧ предложениесӧ кыдзи коммунист, да татчӧ воӧм бӧрын аддзис, мый миян ылі войвывлӧн эм аслас бур качествояс. Эрдъясыс помасьлытӧмӧсь. Величественнӧй юяс первороднӧй мичлунынӧсь. Ставыс куйлӧ гигантскӧй масштабъясын. Эм кытӧні паськӧдчыны уджъясӧн! Татчӧ воӧмысь Квитко оз каитчы.

Лёкджык сылӧн делӧыс семейнӧй положение кузя. Гӧтырыс вӧлӧма катша мывкыда мортӧн, абу окотитӧма ветлӧдлыны верӧсыскӧд «му помсянь му помӧдз», аддзӧма аслыс выльӧс.

И ӧні Квитко эз прӧста шу другыслы:

— Вообщӧ, ме тэныд завидьта, Алексей Никитич. Тэнад красавицаыд сӧмын тэӧн и олӧ. А нывкаыд... Сылы сизимӧд ар на, а сійӧ кужӧ нин лыддьысьны. Зэв бура декламируйтӧ. И, дерт жӧ, ыстіс аслас папочкалы ыджыдсьыс-ыджыд поклон!

Юӧрыс Петровлы вӧлі торъя нин муса кольӧм войся мисьтӧм вӧт бӧрад. Оз, Зинаида Павловна некор оз вунӧд ассьыс дона верӧссӧ. Да и Алексей Никитич оз тыртӧм зептӧн во гортас.

Рудникын уджъяс йылысь Квитко вопросъяс вылӧ Петров ӧтвечайтіс кыдзкӧ паськӧдчытӧг, видзчысьӧмӧн. Друг сійӧ сувтыштіс да мӧдіс видзӧдны баржалань, код вылын некымын морт мыйкӧ кералісны черъясӧн.

— Лӧсьыдтӧмтор сэні артмӧма, — Петровӧс быттьӧ гӧгӧрвоӧдыштіс Квитко, коді удитӧма нин тӧдмавны ставсӧ, мый вӧчсьӧ пристаньын. — Цементысь мездӧны баржасӧ.

— Дзик збыль, — тӧд вылас уськӧдіс Петров. — Тайӧ цементыс туйын вӧлі кык во чӧж. Медбӧрын сійӧ локтіс местаӧдз, но, асьныд аддзанныд, лоӧма ӧтпомся чорыд изйӧн, кодысь колӧ мездыны асьсӧ баржасӧ.

Цемент йылысь сійӧ висьталіс бара жӧ торъя волнуйтчытӧг, и Квитко эз вермы не юавны:

— Тіянлы ӧмӧй оз ков цементыс?

— Да мый тэ сёрнитан, Владимир Васильевич... Тані ми нуждайтчам быдторйысь, прӧстӧй кӧрт тувсянь да сложнӧй оборудованиеӧдз.

Мӧд баржа дінын кодкӧ мисьтӧма ёрччыштіс.

— Тайӧ тіянлы абу мешӧкъясын сёй, а стеклӧ! Позьӧ ӧмӧй тадзикӧн шыблавны ящикъяссӧ?

Талы вочавидзисны:

— Некутшӧм стеклӧ сэні абу нин. Кольӧма сӧмын посни торпыриг. Ачыс чӧртыс эськӧ эз вермы кольны ловъяӧн эта мында перевалочнӧй пунктъясын треситӧм бӧрад.

— Кутӧй тӧд вылад, — водзӧ сёрнитіс первойяыс. — Радӧсь лоамӧй и тайӧ жуглас вылас. Ми лоим тіянкӧд тӧлысь вылын серти ылынджыкӧсь.

Медбӧръя кывъясыс воисны Петровлы сьӧлӧм вылас да сійӧ тӧдчӧдыштіс найӧс:

— Шуӧма пӧшти стӧча... Меным кажитчӧ, локтас сэтшӧм кад, кор сюрӧдчыны небеснӧй тӧлысь вылӧ лоӧ ёна кокниджык татчӧ ӧнія воӧм дорысь. Збыльысь кӧ шуны, меным абуджык гӧгӧрвоана, кутшӧмтор миянӧс тшӧктӧ вӧчны экспериментъяс татшӧм ылі районъясын, кор тайӧ из шомыс миян дзик тырмымӧн лунвыв широтаясын.

Квитко эз вочавидз другыслы, сійӧ эз на тӧд, мый ради татшӧм пораженческӧй настроениеыс инженерлӧн.

Найӧ воисны буксир дінӧдз, кайисны сы вылӧ векньыдик трап кузя, пырисны каютаӧ.

Найӧс примитіс речник-капитан формаа пелькиник да гожъялӧм чужӧма старик, кодлӧн ним-овыс вӧлі тӧдса Печорскӧй бассейнса став водниклы. Но шуисны сійӧс прӧстӧ вичнас — Устинычӧн.

Тадзи жӧ шуис сійӧс и сылӧн квартирантыс — Владимир Васильевич, код дінӧ пӧрысь капитан велаліс нин бур пи дінӧ моз.

Устиныч закажитіс чай; воссялісны чемоданъяс; дзоляник пызан вылӧ тӧрӧдісны печорскӧй сьӧмга и краковскӧй колбаса, тундраса байдӧг и алмаатинскӧй яблӧк, горштӧ сотысь спирт и крымскӧй «Масандралысь» изделие.

Ставӧн вӧліны дӧвӧленӧсь татшӧм пызан вывнад. Но Петров век жӧ эз вунӧд юавны, дыр-ӧ сійӧс мӧдас мучитны Квитко.

— Сета, Алексей Никитич, сета, ог соссьы, — бара копыртчис чемодан дінас Квитко. — Но кут тӧд вылад: йӧз дырйи пӧсылка оз позь восьтыны ни разьны. Тадзи шуис пӧсылка ыстысь. Дай таысь на унджык: ме кӧ эськӧ тэнӧ эг аддзы тась, Вӧркутаысь, то ковмис сійӧс ыстыны бӧр Москваӧ. Та вӧсна чайта, мый ме сьӧрысь ыстӧма сэтшӧмторъяс, кодъяс йылысь оз позь тӧдны ни ӧти ловъя мортлы.

Тайӧс шуалігӧн Квитко веськӧдіс мышсӧ да, фанераысь вӧчӧм неыджыд ящик киас кутігтыр, важнӧя матыстчис Петров дінӧ.

Мыйыс сӧмын эз вӧв тайӧ дзоляник пӧсылкаас! Сэні и консерв банкаяс, и парфюмерия флакончикъяс, и шоколад, и косьтӧм роза, и весиг дона вина!

Со и фотокарточкаыс гӧтырыслӧн — снимайтчӧмаӧсь ӧтка нылыскӧд. Кутшӧм шань да мича сійӧ! Кутшӧм кыпыдӧсь синъясыс! Эта ыджда нин быдмӧма нылыс!

Алексей Никитич ещӧ и ещӧ окалӧ фотокарточкасӧ, выльысь лыддьӧ письмӧ, чышкышталӧ шуда синваӧн вазьӧм син доръяссӧ... О-о! Эськӧ тӧдісны кӧ, аддзылісны кӧ ӧні найӧ, сылӧн донаясыс, кыдзи сійӧ радейтӧ найӧс, кыдзи кык во чӧжӧн гажтӧмчис наысь! Но регыд нин, регыд Алексей Никитич мӧдӧдчас тась. Первойя кӧрт туй станция вылӧ воӧм мысти сетас телеграмма гортас. И мӧдас быд гырысь станциясянь молнируйтны, молнируйтны... Сэсся Подмосковье, помтӧм вӧр и помтӧм дачаяс, заводъяс, фабрикаяс, бара дачаяс... Поездлы паныд лэбӧны электричкаяс, вежӧнасигӧн найӧ дженьыдика авӧстлӧны, вералыштӧны вагон ӧшиньяс...

И, век жӧ, кутшӧм ылын на тайӧ ставыс. Мыйта на ковмас виччысьны сійӧ шуда минутаяссӧ, кор найӧ, медбӧрын, лоасны.

Петров кутлӧ ассьыс пӧсялӧм кымӧссӧ да ас думсьыс шуӧ:

«Нинӧм вылӧ ог кут виччысьны договорнӧй срок помасьӧм. Кывта, кыдз сӧмын мӧдӧдчасны увлань пароходъяс. Гашкӧ, тайӧ каютаас и мӧдӧдча».

Устиныч кутіс видзӧдны каюта ӧшиньӧд.

— Тыдалӧ, ачыс начальник локтӧма.

— Яков Петрович? — мыйлакӧ повзьыштӧмӧн юаліс Петров да уськӧдчис ӧшинь дорӧ жӧ.

Семёнов восьлаліс трап кузя нин.

Начальник тӧдіс Квиткоӧс сӧмын телефон пыр сёрнитӧм серти да, кор Владимир Васильевич висьталіс ассьыс фамилиясӧ, нуӧдыштіс синъяснас выль инженерӧс.

— Зэв рад. Ті меным ёна коланныд. Талунсянь жӧ. — Сійӧ довкнитіс юрнас Петровлань: — Чайта, Алексей Никитич тіянӧс тӧдмӧдіс нин мыйсюрӧӧн... Ті мый, тӧдсаӧсь? — друг юаліс строительствоса начальник, кор аддзис сёян-юанӧн тыр пызан выв.

— Алексей Никитич — институт кузя менам ёрт.

— Бур, зэв бур! А то гажтӧм тані сылы ӧтнаслы, сідзи и видзӧдӧ эновтны миянӧс. Шуӧны, быттьӧ пӧ став кӧлуйнас нин кывтӧма рудниксянь, оз кӧ ылӧдлыны менӧ.

Яков Петрович ставсӧ тайӧс висьталіс гӧлӧссӧ вежтӧг, весиг дружескӧя, но буретш татшӧм ногӧн шуӧмсьыс сылӧн кывъясыс кажитчисны вынаджыкӧсь.

— А грузъяс транспортируйтӧм кузя тіян эскытӧмыд, Алексей Никитич, тырвыйӧ путкыльтчӧ, — водзӧ висьталіс сійӧ. — Ме дзонь час видзӧді Перминов бригада удж вылӧ. Геройяс!

Семёнов тӧдмӧдіс Квиткоӧс транспорт вылын сьӧкыдлунъясӧн да аслас решениеӧн. Владимир Васильевич перйис зепсьыс блокнот да мӧдіс лыддьӧдлыны, кӧні да мый косьмӧма Уса кузя.

— Тайӧ ті бура вӧчӧмныд, Квитко ёрт. Та йылысь ми думыштлам на, — Семёнов видзӧдліс часіыс вылӧ, — минута дас — дас вит бӧрын. Колӧ висьтавны татчӧс начальстволы, мед чукӧртасны йӧзсӧ. Весиг ог прӧщайтчы. Вот сэки и закуситыштам, — висьталіс сійӧ Устинычлы, коді век на тшӧктіс пуксьыны гӧстьлы пызан сайӧ. — Тіян тані абу этшатор дасьтӧма, а ме асывсяньыс нин эг сёйлы.

Семёнов мунӧм бӧрын Квитко дыркодь чӧв видзӧдіс Петров вылӧ. Алексей Никитич сылы воча мыжа морт моз нюммуніс. Сылӧн чужӧмыс кыдзкӧ нюжалыштіс, синъяс улас кутісны тӧдчыны лӧзов вуджӧръяс.

— Мый жӧ артмӧ, сідзкӧ, Алексей Никитич? — другыслы мыжапырысь нюммунӧм вылас вочавидзтӧг, юаліс Квитко. — Ставсӧ кӧ ме гӧгӧрвои, тэ кӧсъян пышйыны татысь, мӧд ногӧн кӧ шуны, дезертируйтны?

— Ме?.. Дезертируйтны? — быттьӧ кывсӧ гӧгӧрвотӧг, юаліс Петров да мӧдіс видзӧдны то Квитко вылӧ, то Устиныч вылӧ, тыдалӧ, кӧсйис тӧдмавны найӧ чужӧмъяс серти, збыль-ӧ сійӧ кутас шусьыны дезертирӧн, мунас кӧ татысь договорнӧй срок помасьтӧдз. Сійӧ серӧктіс не аслас серамӧн да шензьӧмӧн паськӧдіс кыкнан кисӧ. — Да ті мый, збыльысь тайӧ?..

Квитко стрӧга видзӧдліс другыс вылӧ.

— Быдторлӧн эм аслас ним, Алексей Никитич.

Петров эз тӧд, мый шуны татчӧ: не сӧгласитчыны Квитко кывъяскӧд вӧлі сьӧкыд, кольччыны татчӧ — ещӧ сьӧкыдджык. Сійӧ тешкодя педзыштіс, киясыс кажитчисны лишнӧйӧн, став тушаыс кыдзкӧ йӧжгыльтчыштіс.

VІ

Кыдзи и кольӧм воясӧ, Вӧркута ю сувтіс октябрлӧн мӧд декадаӧ. Ноябрь доза ёна турӧбаліс, а декабрын пуксис полярнӧй вой. Кӧдзыд шонді лун дас нин эз кыпӧдчыв гӧраяс сайысь, лун дас на^Вӧркутаын шонді оз петавлы горизонт сайысь декабрь 12-ӧд лунсянь январь 2-ӧд лунӧдз; оз пыравлы горизонт сайӧ май 29-ӧд лунсянь июль 16-ӧд лунӧдз./^ сійӧ оз видзӧдлы сэсянь тайӧ местаясӧ. Сӧмын и тӧдчис сэзь лунъясӧ, кыдзи сылӧн югӧрыс слабиника ворсыштавліс еджыд ру пытшкын, кор татшӧм руыс ӧшавліс Из весьтын. Лунъюгыдыс суткинас петкӧдчыліс сӧмын час-мӧд кежлӧ, а сэсся вой и вой — тӧлыся либӧ тӧлысьтӧм, лӧнь либӧ турӧб, — кор кыдзи петас. Но тавой, видзӧдлӧй жӧ, тавой! Да мыйся нин сэтшӧм гӧгӧрвотӧм мичлун севернӧй сияниелӧн?! Кутшӧм волшебнӧй биӧн ӧзйывлӧ пыдӧстӧм енэжлӧн войладорыс?!

Пӧртмасьӧм заводитчис бледіник югӧрсянь, коді визьнитіс енэжті зеркаласянь чеччыштӧм ыджыд «кӧч» моз; сэсся югнитіс мӧдлаын, ворсыштіс коймӧдлаын да сідзи и кажитчис, мый эстӧні, Йиа саридз эрдъясланьын, кодъяскӧ дасьтысьӧны дурыштны кӧдзыд биӧн.

И збыльысь. Некымын местасянь пӧшти ӧти здукӧ качӧдчисны вывлань кельыдлӧз кольтаяс, ӧтувтчисны ӧта-мӧдныскӧд, нюлыштісны енэж джынсӧ и заводитісны ворсны. Рӧмыс пӧртмасис помся. Вежласьӧмыс вӧлі муртса тӧдчана, быттьӧ сорласьӧмаӧсь ас костаныс ӧшкамӧшкалӧн сизимнан цветыс да ӧні зільӧны янсӧдчыны, лоны торйӧн-торйӧн, но вӧчны тайӧс некыдз оз сяммыны, да, кажитчӧ, та вӧсна и пессьӧны татшӧм ногӧнсӧ. Ӧтилаын тайӧ югӧрыс кусыштлас, мӧдлаын ыпнитлас выль вынӧн, тіралыштас места вылас, то друг артмыласны полукруг, полуцилиндр либӧ мукӧд сикас фигураяс, то найӧ сорсьыласны, вошласны, мед примитны выль форма, кытӧм прошвилысь выль сер. А улісяньыс кӧдзыд бисӧ кодкӧ быттьӧ век пестӧ и пестӧ. Лымъя тундра югдіс кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс блед югӧрӧн да тшӧтш пӧртмасис енэжын вежласьысь рӧмъяс серти. И не кӧ шахталӧн ортсыса постройкаяс, дзуртысь лым кузя ветлӧдлысь йӧз, кузнечьяслӧн мӧлӧт шыяс, — не кӧ тайӧ ставыс, Квитко чепӧльтіс эськӧ ассьыс яйсӧ, мед тӧдны, оз-ӧ нин сійӧ вӧтав мойд кодь мирлысь серпасъяс.

Сійӧ сулаліс Семёновкӧд орччӧн. Кыкнанныс муртса на петӧмаӧсь шахтаысь — брезентӧвӧй спецовкааӧсь, киясас дзузвидзӧны шахтёрскӧй лампочкаяс. Найӧс татчӧ сувтӧдіс севернӧй сияниелӧн мичыс.

Торъя нин шензис тайӧ мич вылас Квитко. Сылы лӧсялана варовлунӧн сійӧ индаліс то ӧтилаӧ, то мӧдлаӧ, сэсся видзӧдыштас чӧв да бара мӧдас мыйкӧ висьтавны:

— Да, кыдз нӧ он шензьы, — быттьӧ дорйысьыштіс уна сёрниысь. — Ми тӧдам вселеннаяӧс, сылысь механика, тӧдам шонділысь состав да сылысь спутникъяссӧ, тӧдам тӧлысьӧс сідзи, кыдзи скупморт оз тӧд ассьыс ыліса рӧдвужсӧ, а асланым му вылысь... Со видзӧдлы эстчӧ, мый керсьӧ сэні, видзӧдлы! Мый тэ шуан та вылӧ?.. Эз ӧд прӧста сувтӧд сы мында вопрос великӧй русскӧй учёнӧй Ломоносов аслас стихын:

Но где ж, натура, твой закон?

С полночных стран встает заря!

Не солнце ль ставит там свой трон?

Не льдисты ль мещут огнь моря?

Се хладный пламень нас покрыл!

Се в ночь на землю день вступил!

...Что зыблет ясной ночью луч?

Что тонкий пламень твердь разит?

Как молния без грозных туч

Стремится от земли в зенит?

Как может быть, чтоб мерзлый пар

Среди зимы рождал пожар?

Семёнов вӧлі джуджыдджык Квиткоысь дзонь юр вылӧ, и кор сійӧ бара видзӧдліс инженерлы чужӧмас, сэк кажитчис — быттьӧ ыджыдджык вок шензьыштіс ичӧтджык вылӧ: «Да тэ, зонмӧ, и паметьнад крепыд вӧлӧмыд». А кывмӧн шуис:

— Шензьыны ог вермы, Владимир Васильевич! Вот ме кымынӧдысь нин аддза татшӧм пӧртмасьӧмсӧ тані олігчӧжӧн, но быд раз сійӧс видзӧда ыджыд интересӧн.

— А меным, Яков Петрович, мӧдтор уси дум вылӧ, — шуис Квитко и бергӧдчыліс мышланьыс, тывйыштіс синъяснас Вӧркута мӧдлапӧв, шеныштіс кияснас паськыда-паськыда — ставнас, не тайӧ мирын кодь кулӧм-бледӧн кажитчысь овтӧм пустынясӧ. — Мем воис вежӧрӧ со кутшӧм мӧвп: а мӧдас-ӧ татшӧм жӧ сияниеыс, тайӧ жӧ местасянь видзӧдігӧн, кажитчыны талунъя кодь величественнӧйӧн сэк, кор тані мӧдас сулавны ыджыд кар став аслас шумӧн да дзирдалӧмӧн?

— Ах-а! Тэ вот мый йылысь! — нюммуніс Семёнов. — Ыджыд кар йылысь, сэні олысь йӧзлӧн удобствояс йылысь, налӧн психология йылысь.

— Но, веськыда кӧ шуны, и миян сэкся психология йылысь. Ӧд вермас лоны, на пӧвстын лоамӧ и ми тэкӧд? А? Кыдзи тэ думайтан та йылысь, Яков Петрович?

— Обязательнӧ лоам! Мӧд ногӧн и лоны оз вермы, — вочавидзис начальник да сэк жӧ лоис быттьӧ стрӧгджыкӧн. «Дерт пӧ, и сияниеыс мича, и коркӧ лоана карыс лоас мича, а вот ӧні миян и крепёжнӧй вӧрыд на оз тырмы весиг ичӧтик шахта стрӧитӧм вылӧ. Дзонь баржа тыр сійӧ кынмис Уса вылӧ».

Найӧ — строительствоса начальник Семёнов да инженер Квитко, кодӧс неважӧн на бӧрйисны тшӧтш и партийнӧй организацияса секретарӧн, — шахтаӧд ветлігӧн талун решитісны не сувтӧдны уджъяс крепёжнӧй вӧр вӧсна.

Оз позь сувтӧдны уджъяс. Разведочнӧй шахта вӧлі аслыссикас лаборатория кодьӧн, кӧні тӧдмавсис «вечнӧй мерзлота» условиеясын мупытшса строительство да из шом перйӧм кузя позянлунъяс йылысь. Такӧд тшӧтш тайӧ шахтаын колӧ вӧлі быдтыны кадръяс будущӧй гырысьджык шахтаяслы. Опытнӧй шахтаын уджъяс сувтӧдӧм эськӧ дыр кежлӧ нюжӧдіс вель уна задача олӧмӧ пӧртӧм. Строительствоса начальник эз вермы не кутны тайӧс тӧд вылас да шуис мунны крайньӧй мера вылӧ: ва туй воссьытӧдз используйтны крепёжнӧй вӧр пыдди пу постройкаяс да весиг олан керкаяс.

— Мӧдам разьны пу керкаяс сы мында, мыйта ковмас. Овмӧдчам палаткаясын, кодйысям муӧ, а уджъяс шахтаын ог сувтӧдӧй.

Квитко думайтіс тадзи жӧ. Сійӧ сӧмын содтіс татчӧ:

— Решитам народкӧд ӧтув. Висьталам, мыйла тадзи колӧ. Налы лоас кокниджык.

Найӧ ещӧ ӧтчыд видзӧдлісны севернӧй сияние вылӧ да пырисны помещениеӧ пӧрччыны спецовкаяссӧ.

Некымын лун мысти вӧлі разьӧма первой олан керка. Сэні олысьяс пӧвстын вӧлі и Алексей Никитич Петров. Шахтёръяслӧн да строительяслӧн ӧтувъя собрание вылын сылы эз вӧв лӧсьыд лэптыны кисӧ решениелы паныд. Но кодыр сійӧ вуджис выль оланінӧ, коді вӧлі сӧмын чулан ыджда да, сэтчӧ жӧ, пывсян помын, Петров мӧдіс чувствуйтны асьсӧ тырвыйӧ шудтӧмӧн.

Краситтӧм неыджыд пызан вылын, кодӧс кутшӧмкӧ ногӧн сяммӧмаӧсь тӧрӧдны койка да стен костӧ, сотчӧ стеклӧтӧм дзузган. Сылӧн биыс ӧтарӧ дрӧгйӧдлӧ, пӧлынясьӧ да сідзи и кажитчӧ, мый ывлаын омлялысь тӧлыс, коді ӧти здукӧн вермӧ сотыштны восьса чужӧм, сквӧзь йиджӧ пу стенъяс пыр, чунь судта йизьӧм стеклӧа ӧшинь пыр. Доналӧм кӧрт пач оз вермы вӧтлыны йи кӧдзыдсӧ фанера джоджысь, но койкасянь вылынджык сотӧ пельтӧ.

Пывсян уджалӧ пӧшти дугдывтӧг. Кылӧ, воисны выль пывсьысьяс — шумитӧны, готсьӧны. Но та дінӧ позьӧ велавны. Мед сӧмын ваыс эз писькӧдчы стен пырыс да эз кӧтӧд Петровӧс.

Сылы бара усины тӧд вылас Вӧркута вом, войвывсянь воысь шляка сора зэр да лунвылӧ лэбысь дзодзӧгъяс, кодъяслӧн гогочитӧмысь позис кывны: «Тэрмасьӧй, тэрмасьӧй!» Алексей Никитич сулаліс тайӧ кадӧ кыр йылын да видзӧдіс матросъяс вылӧ, кыдзи найӧ збыльысь тэрмасисны помавны уджъяс, мед ӧдйӧджык кывтны татысь.

«Но збыль ӧмӧй нин сэтшӧм повзьӧдчысь сійӧ кылыс, кодӧс вӧлі шуӧма Квиткоӧн «Социализм» пароходлӧн дзоляник каютаын? — век выльысь и выльысь юрас воліс Петровлы. — Збыль ӧмӧй тайӧ кыв вӧсна ме сэки эг мӧдӧдчы гортӧ да янӧдӧм школьник моз вои бӧр татчӧ?»

Алексей Никитич водіс мыш вылас.

«Дезертиравны? Ме? Лоны дезертирӧн? Ог кӧсйы тайӧн лоны — и ставыс! Гӧгӧрвоана? Ог кӧсйы лякӧсьтны ассьым ним! Со и ставыс!»

Тайӧ кывъясыс, буракӧ, абу аслас. Кытысь нӧ сійӧ кывліс найӧс? Кодыр? Ах, да: дас кӧкъямысӧд воын. Найӧс шуліс сылӧн батьыс — Никита Ионыч — уезднӧй франт да средньӧй ранга чиновник.

Найӧ сэки олісны Царицынын. Волга вылын Краснӧй форпост дінӧ матыстчисны контрреволюциялӧн войска. Никита Ионыч сэки служитіс банкын.

Тревожнӧ вӧлі карын. Ионычлӧн другъяс пӧвстысь ӧтияс радлісны важ власть бӧр воӧмлы. Мӧдъяс — локтісны Ионыч дінӧ сӧветуйтчыны — мый вӧчны? А сылӧн аслас визь: не суитчыны, не лоны дезертирӧн... не лякны ассьыс ним. Вот и ставыс. Никита Ионычлы вӧлі медся донаӧн аслас нимыс, оліс ас радиыс. И колис ловъяӧн. Ловйӧн жӧ колис и сылӧн пиыс, гашкӧ, буретш сы вӧсна, мый батьыс ӧлӧдліс томиник Алексейӧс не отсасьны ни белӧйяслы, ни краснӧйяслы.

Петров мӧдіс видзӧдны уліник пӧтӧлӧкӧ, кыдзи сэні вуджӧр моз довъялӧ коптилка саысь кызӧм черань вез. И тайӧ бӧр вайӧдіс сылысь думъяссӧ талунъя лунъясӧ.

«Сідзкӧ, мыйла нӧ ме чездала? Дай ӧдвакӧ мӧдасны кутны менӧ ӧні, кор менам договорнӧй срокӧй важӧн нин помасьліс, содіс инженерно-техническӧй вын, кодъяслы лоӧ нинӧм вӧчны и метӧг, ӧд шахта стрӧитӧмыс сувтас. Уна-ӧ крепёжнӧй вӧр вӧлі ӧти разьӧм керкаын? Гашкӧ, збыльысь мӧдӧдчыны тӧвся туйӧн? А?»

И Алексей Никитич вежӧрын мӧдіс серпасасьны кузь туй.

Кӧръяс и тундра. Сійӧс нуӧ скӧр Ламбей. Туйын найӧс суӧ пурга. Пурга бушуйтӧ лун, мӧд лун. Найӧ вошӧны туй вывсьыс, дзикӧдз кынмӧны. Оз. Ямщик оз кынмы. Сійӧ аслас стихияын. Кынмас сӧмын инженер Петров, коляс коктӧмӧн, китӧмӧн.

Друг Алексей Никитич чеччыштіс койка вывсьыс, лёкысь заводитіс грымӧдны стенӧ кулакъяснас.

— Эй, ті, сэні!.. Ньӧжйӧджык!

Сылы кажитчис, мый чужӧмас резыштіс пывсян ва.

Пывсьысьяс, кылӧ, лӧньыштісны. Петров мӧдіс зыравны ассьыс чужӧмбансӧ да вежӧртіс, мый сійӧ сылӧн коймӧд лун нин бриттӧм. Куим лун бритчытӧм! Йӧз смек. Колӧ жӧ этатшӧмӧдз лэдзчысьны!

Бритчӧмыс дзикӧдз успокоитіс Петровӧс. Думъяс лоины лададжыкӧсь. Гӧгӧрбок артыштӧм сылы казьтыштіс, первой-кӧ, мый быд тӧлысь тані сылы сьӧм воӧ ёна унджык прӧстӧй зарплата дорысь; мӧд-кӧ, тані кык во уджалӧмысь эм нин вит тӧлысьчӧжся отпуск, а коймӧд воысь отпуск сетсьӧ куим тӧлысь да джын. Сідзкӧ, Вӧркутаын куим вося удж бӧрын сійӧ пӧлучитас додьтыр сьӧм да кӧкъямыс тӧлысь да джын отпуск! И кадыс, и сьӧмыс лоӧ некытчӧ воштымӧн дача стрӧитӧм вылӧ. Оз уналы тадзи удайтчы, оз уналы! Колӧ гижны Зинаида Павловналы, мед сійӧ оз тӧждысь аслас верӧс вӧсна ни оз гажтӧмчы сыысь. Гашкӧ, и локтан арӧдз лоӧ уджалӧма тані. Та йылысь тшӧтш колӧ гижны. Дерт, не ӧні, а мӧдысьджык.

Одеколон бырӧмла спиртӧн чужӧмсӧ освежитӧм бӧрын сійӧ шыбитіс пачӧ содтӧд из шом ёкмыльяс да койка увсьыс перйис кыза гыӧртӧм радиоприёмник. Тайӧ вӧлі детекторнӧй приёмник, кутшӧмӧс вӧчлӧны асьныс радиолюбительяс, но быд детальын тӧдчис найӧс вӧчысьлӧн мастерство да ӧкуратность, кӧть эськӧ тайӧ детальяссӧ вӧлі вӧчӧма утильысь да заменительясысь.

Радиоприёмникӧн ноксигкості и татчӧ воис Квитко.

— Ме чайті — висьмӧмыд, тэ ӧд талун, буракӧ, лунтыр вӧлін гортад, — пыригмозыс шуис сійӧ да киасис Петровкӧд. Но Петров эз сяммы татчӧ нинӧм шуны, и Квитко бергӧдіс сёрнисӧ мӧдарӧ. — Приёмник?.. Вот мортыс! Да мый нӧ тэ чӧв олан? Али он тӧд — ми ноксям тайӧн мый дыра нин?

Сійӧ сэсся гӧгӧрпӧв видлалыштіс приёмниксӧ; уджыс, тыдалӧ, воис сьӧлӧм вылас, но шуис:

— Татшӧм чачаяснад, зон, Москватӧ тасянь он судзӧд. Мӧд сикас приёмник колӧ. Бур питание колӧ. Кӧсъян ӧтув? Но, дерт жӧ, кӧсъян! Мотор шуим лӧсьӧдны. Настӧящӧй радиостанция лоӧ.

Петров ӧні завидьтӧмӧн видзӧдліс Квитко вылӧ да думыштіс: «Со кодлы кокни овны му вылас!»

Татчӧ жӧ воис Блинов — хозяйственнӧй часть кузя начальник, Семёновлӧн, кыдз шуасны, веськыд киыс. Кок улӧдзыс еджыд ыж ку пася, кынь куысь вурӧм пушыд шапкаа да мехӧвӧй кепысьяса, сійӧ ёна муніс Дед Морозлань. Тыр яя гӧрдӧдӧм чужӧмыс да ён нырыс вынсьӧдісны татшӧм кажитчӧмсӧ весиг сы вылӧ видзӧдтӧг, мый начхозлы эзджык на тырмы та вылӧ арлыдыс, — сылы позис сетны комын вит — комын сизим арӧс, но не унджык.

Начхоз вылӧ Петров и видзӧдлыны эз кӧсйы: сійӧ лыддис, мый татшӧм «квартирасӧ» сылы ликтіс буретш тайӧ Блиновыс, да весиг эз вочавидз сійӧ чолӧмалӧмлы. Начхоз сӧмын нюммуныштіс аслыс, зепсьыс перйис рулетка да лӧсьӧдчис мерайтны «жилплощадь».

— Да, да, — сы пыдди шыасис Квитко. — Ми воим видзӧдлыны тэнсьыд оланінтӧ, оз-ӧ позь татчӧ тӧрӧдны мӧд мортӧс. Мем кажитчӧ, Тихон Тихонович, позяс вӧчны нарсӧ татчӧ, койка весьтас, мӧд судта.

— Йӧйминныд али мый? — горӧдіс Петров. — Тані и ӧтиыслы некӧн овны.

— Тӧдам, Алексей Никитич, но мӧд ног оз позь.

— Джоджсяньыс ыргӧ кӧдзыд, — эз лэдзчысь Петров, — стен пырыс сӧдзӧдсьӧ пывсян ва, выліас пельтӧ сотӧ.

— Ставыс тӧдса, Алексей Никитич, ставыс тӧдса, — нӧшта тӧдчӧдыштіс Квитко. — Тадзи ковмас чуктӧдны местаяс не сӧмын татысь: шуим разьны ещӧ ӧти керка. А тэ, Тихон Тихонович, аддзы материал, лӧсьӧд джоджсӧ, мыйӧнкӧ эж стенасӧ да... Мый нӧ ещӧ колӧ вӧчны, Алексей Никитич?.. Лампа, лампа колӧ.

Блинов помаліс мерайтны, мыйкӧ гижыштіс блокнотӧ да мӧдӧдчис ӧдзӧслань. Квитко прӧщайтчис Петровкӧд кисӧ сетӧмӧн да петіс жӧ. А Алексей Никитич дыр на сулаліс пызан дорас нинӧм шутӧг.

VІІ

Пӧрысь Ламбейлы сідзи и эз удайтчы мунны кӧраяс дінӧ. Вӧркутаысь пиыскӧд воӧм бӧрын сылы пыр жӧ сетісны дӧзьӧритны уджалан кӧръясӧс, кодъяс видзсисны колхознӧй овмӧс бердын. А Ӧндрейсӧ бӧрйисны кооперативӧ вузасьысьӧн. Мӧд во нин тӧргуйтӧ.

Стариклӧн некор оз вун, кыдзи сылысь писӧ бӧрйисны тайӧ удж вылӧ. Йӧзыс сиктсӧветын вӧлі дзик тыр. И ставӧн, кыдзи ӧти, лэптісны Ӧндрей вӧсна кияссӧ: вежӧра пӧ том зонмыс. Та дырйи, дерт, тӧд вылас кутісны и сылысь батьсӧ: татшӧм писӧ пӧ сійӧ быдтіс... Но Павел Калистратович ачыс вӧлі тані, да ошкыны сійӧс эз вӧв лӧсьыд.

Абу, Павел Ламбей абу ӧбидаын. Регыдджык ачыс дӧзмӧдіс колхозникъясӧс да налысь правлениесӧ — эз мун тундраӧ, эновтіс кӧр табунсӧ мӧд киясӧ. Тайӧ, колӧ чайтны, зэв абу лада. Но ӧд сійӧ эз нэмыс кежлӧ ӧткажитчы радейтана уджсьыс, локтан гожӧмӧ бара мунас кӧраяскӧд. Колӧ жӧ велӧдны томджыкъясӧс, кыдзи тшӧгӧдны кӧръясӧс да ӧдйӧджык содтыны колхознӧй кӧр стадасӧ! Дерт, писӧ гӧтравтӧг оз мун. Мед семья лӧсьӧдас. Сэки, гашкӧ, и характерыс вежсьыштас. А то ӧні вывті нин думайтӧ мыйкӧ. Кооперативсӧ пӧдлалӧм бӧрын пырас гортас да, клубӧ либӧ собрание вылӧ мунтӧдзыс, пуксяс ӧшинь дорӧ и видзӧдӧ Уса ю вылӧ, быттьӧ кӧсйӧ тӧдмавны, кымын жӧ пароход прӧйдитас сійӧ видзӧдігкості. А пароходъяс таво, колӧ шуны, бара на кывтісны-катісны гожӧмбыд. Со ар нин локтӧ, а найӧ век мыйкӧ кыскӧны вывлань. Быд ног удитіс думайтны пиыс йылысь Павел Калистратович. Гашкӧ, сэтшӧм тӧлка сійӧ сылӧн, «башкаыс ёна варитӧ»? Ӧд вузасигас тӧварлысь донсӧ лыддьӧ — щӧтки оз босьтлы, кодкӧ быттьӧ сы пыдди артасьӧ да тэчӧ сылы юрас дась лыдпасъяс. Дай кывнад он йӧрт. Собраниеяс вылад, майбыр, шуас кӧ кывтӧ — шуӧма. Оз прӧста бергавны сы гӧгӧр и том йӧз! Оз прӧста сылы вайлыны горт шӧрӧдзыс заказнӧй письмӧяс Усть-Усасянь! Быть думайт, сы вылӧ и сиктса став комсомоллӧн секретарь.

Ӧти рытӧ, кор мудзтӧдзыд нин лои пукавны биӧн, пиыс друг шуис:

— Вӧркута вомсянь Рудникӧдз кӧрт туй нин, шуӧны, ветлӧ.

Батьыс тайӧ кадӧ вӧлі дзоньталӧ кӧр ку тӧбӧкияс. Сійӧ сюся видзӧдліс пиыс вылӧ, шыла тышнас гыжйыштіс по-стариковски тшӧтшкӧдӧм юрсиа юрсӧ, но нинӧм эз висьтав. Сӧмын бӧрынджык нин, кор Ӧндрей бара мӧдіс лыддьыны кутшӧмкӧ книга, Ламбей шуис:

— Тундраыс паськыд. Миянлы оз мешайтны. Мед стрӧитӧны.

Ӧндрей тӧдӧ ассьыс батьсӧ да водзӧ сёрни эз мӧд паськӧдны. Но сылы бара и бара усины тӧд вылас Фёдор Игнатьевич Ордымовлӧн кывъясыс тундраӧс ловзьӧдӧм йылысь, страналы уна из шом сетӧм йылысь.

Тайӧс олӧмӧ пӧртӧмын трудитчӧны рочьяс, тундраӧ воисны стрӧительяс Украинаысь, Кавказысь, Сибирысь. А сійӧ, Ӧндрей, видзӧдтӧ, пышйис сэтысь, поздысис шоныдик местаӧ да прӧст кадъясӧ, паччӧр вывсянь кань моз, видзӧдӧ, кыдзи Уса кузя кывтӧны-катӧны пароходъяс. Мыйкӧ ӧд вӧчсьӧ жӧ Вӧркутаас! Сӧвесть колӧ тӧдны, сӧвесть.

Ӧндрейлы яндзим и шог. Кӧть эськӧ письмӧсӧ частӧджык ыстіс Надя Смоленскаяыс. И мыйла сэтшӧм дыр сійӧ оз гиж? Мый сыкӧд лоис? А гашкӧ?.. Но думайтны та йылысь оз ков. Тайӧ прӧста кажитчӧ. Ӧндрей киын сысянь дас письмӧ. Сійӧ пельясын век на кылӧ ныв сьӧлӧмлӧн горӧдӧмыс: «Ӧндрей! Эн мун! Кылан? Ӧндрей!..»

Батьыслӧн важӧн нин помасьліс тӧбӧки дзоньталӧм. А пиыс сылӧн век на пукаліс пызан сайын, видзӧдіс книга вылӧ да думайтіс, кыдзи эськӧ ветлыны Вӧркуталань.

Та бӧрын колис ещӧ на вежон-мӧд, кор ньӧти виччысьтӧг суис мог ветлыны Вӧркуталань.

Тайӧ вӧлі со кыдзи. Неыджыд лым усьӧм бӧрын друг чорыда кӧдздӧдіс. Уса ю сувтіс сэтшӧм ӧдйӧ, мый асывнас весиг прамӧй сӧнікыс на эз кывт, а рытнас Ламбей ая-пиа котӧртісны нин йидор чери кыйны. Берегдорса выль йи югыд да ён, ю шӧртіыс жӧ кывтісны жӧч листъяс кодь гора йи пластъяс — бертласисны, гудралісны васӧ ю пыдӧсӧдзыс, а берег дорын — лӧньджык и сӧдзджык. Чери уськӧдчӧ татчӧ, и войын сійӧс позьӧ кыйны медся прӧстӧй ногӧн — чер тышӧн.

Ламбейяс ветлӧдлӧны вель дыр нин. Бать ордас сартаса би, сартаслӧн запас, чери мешӧк, а пиыс ордын чер да неыджыд сак. Пимияс кӧтасьӧмаӧсь, кынмӧмаӧсь, колскӧдчӧны, ветлыны лоӧ век ньӧжйӧджык и ньӧжйӧджык, мед чери эз повзьы.

Мешӧк пӧшти тырӧ нин, новлӧдлыны сьӧктаммӧ, а комъяс, сиръяс, сьӧмгаяс век довъялӧны либӧ вугралӧны кок улын, стеклӧ кодь йи сайын, быттьӧ аквариумын.

Со куйлӧ лыа вылас пес кодь налим. Биысь сійӧ оз пов, но, тыдалӧ, кыліс ас весьтсьыс йи трачкӧдчӧм да кӧсйӧ пышйыны. Сӧмын эз удит. Йиӧ кучкӧны чер тышӧн, и налим жаялӧ, бергӧдчӧ кынӧмнас вывлань да бӧрсӧ палялӧ мешӧкын нин.

Кылыштіс йӧзлӧн локтӧм шы. Кодъяскӧ лэччӧны кыр йывсянь веськыда ая-пиа дінӧ. Ӧні найӧ бура нин тыдалісны выль лым вылын, сувтісны. Сэсь торйӧдчис ӧти морт, матыстчис самӧй берегӧдз, надзӧник юаліс:

— Он-ӧ вермӧй висьтавны, бур войтыр, ылын-ӧ сиктӧдзыс?

— Сиктӧдз? — шыасис Ӧндрей да видзӧдліс батьыс вылӧ, мед вочавидзас сійӧ, пӧрысьджык морт.

Ламбей матыстчис сулалысь дінӧ, югдӧдыштіс сійӧс.

— Кодъяс нӧ асьныд? Кытысянь мый?

— Пароходӧн кынмим эстчӧ, улӧджык, километр дас сайӧ. А тайӧяс, — чӧвтыштіс юрнас войтырлань, — пассажиръяс менам. Эмӧсь зэв кокни паськӧмаӧсь.

Павел Калистратович сӧмын ӧні гӧгӧрвоис, мый сы водзын сулалӧ пароход вылын ветлысь формаа олӧмакодь нин морт.

— Да-а, вокӧ, — нюжӧдыштіс сійӧ. — Ветлысь-мунысь йӧзкӧд быдтор вермас лоны. Омӧльыд ачыс пыравлӧ туйӧ мӧдӧдчан нопъяд, оз юасьлы. — Сійӧ сэсся видзӧдліс Ӧндрейыслань да содтіс: — Миянлы кад жӧ. Пет сэтысь, пиӧй, мӧдӧдчам гортӧ.

Йӧз чукӧрын вӧлі ӧти нывбаба — кучик кӧма, гожся пальтоа, но содтӧд гартчӧма шальясӧн, неуна «йӧктышталӧ», мед дзикӧдз не кынтыны кокъяссӧ. На гӧгӧр сулалісны чемоданъяс. Тӧдчис: йӧз усьӧмаӧсь шогӧ, мудзӧмаӧсь.

Батьыс Ӧндрейлы тшӧктіс босьтны ӧти чемодан да мунны водзас биӧн, кытчӧдз тырмас сартасыс.

Мунісны пӧшти сёрниттӧг. Сӧмын сикт дорӧ матыстчигӧн нин Ламбей да капитан, кылӧ, мӧдісны тӧлкуйтны, мый унджыкӧныс пырасны сиктсӧветӧ, сэні шоныд дай абу дзескыд, а кыкӧн узясны Ламбей ордын.

Ламбей ордӧ пырысьяс весиг эз мӧдны сёйны. Гӧстя ӧдйӧджык кайис паччӧрӧ, а капитан нюжӧдчис пу диван вылӧ да здук мысти мӧдіс шкоргыны.

Нывбаба узис лунъюгыдӧдз. Сійӧ садьмис негора сёрни шыӧ. Уліник пӧтӧлӧка паччӧр вылын мӧвкъяліс пач пӧдлалӧмбӧрса шоныд, кытысь позис кывны и кольмӧдан дук, и чери-яй жаритӧм. Пызан вылын руаліс самӧвар.

Гӧбӧч вывсянь на нывбаба видзӧдліс керка пытшкӧссӧ. Керка вӧлі ӧти жыръя, посни нёль ӧшиня, кодъясӧс талун прошвиалӧма первойя гыӧр, но стенъясыс лӧз цветъяса обояӧсь, джоджыс регыдӧн на краситӧма. Кӧтшас стен дорас сулаліс вель паськыд пу крӧвать. Пач бокас ӧшаліс уджалан паськӧм.

Капитан пасьтасьӧма нин да, буракӧ, нарошнӧ бергӧдчис стенын ӧшалысь фотокарточкаяслань, мед не видзӧдны нывбаба пасьтасьӧм вылӧ, а кӧзяин мыйкӧ ноксис пачводзын. Том морт, коді войнас югдӧдіс мудз йӧзлы мунан туй, керкаын эз нин вӧв. Эз вӧв сідз жӧ и кӧзяйка, кодӧс тӧрыт эз жӧ ло аддзылӧма.

Капитан бергӧдчыштіс.

— Бур асыв, Зинаида Павловна! Кутшӧма узинныд?

— Аттьӧ, Устиныч! — кынмалыштӧмысь сибдӧм гӧлӧсӧн вочавидзис нывбаба. — Весиг вӧтасьны эг удит.

Да, тайӧ найӧ: «Социализм» пароход вылысь капитан Устиныч да Алексей Никитичлӧн гӧтырыс. Ламбейлы, дерт, тӧдтӧмӧсь, но сійӧ удитіс нин юавны капитанлысь, мыйся гӧстяӧс узьтӧдӧ аслас керкаын. «Верӧссьыс гажтӧмчӧма, — та вылӧ вочавидзис капитан. — Аддзысьны локтӧ самӧй Москвасянь».

Юӧрыс вӧлі сэтшӧм виччысьтӧм, мый старик сэсся эз нин вермы кутны асьсӧ нывбаба вылӧ гусьӧник видзӧдӧмысь.

Московскӧй гӧстя лэччис джоджӧ, вель дыр босьталіс аслас паськӧм вылысь Ламбейлы тыдавтӧм бусторъяс. Сэсся восьтіс чемодансӧ, перйис сэтысь югъялысь майтӧг доз, пинь мыськан кӧлуй. А мыссьӧм бӧрас вель дыр сулаліс зеркалӧ водзын — кутшӧмкӧ мазьясӧн мавтіс чужӧмсӧ, кияссӧ. Чӧскыд дук паськаліс керка тыр.

Старик ышловзис. Коркӧ ӧд и сылӧн вӧлі гӧтыр. Асывнад чеччас медводз, мыссьыштас, ломтас пач, лӧсьӧдас сёян да чуксалас ая-пиаӧс... Ӧндрей сэки дзоля на вӧлі. А вот эз ло кӧзяйка. Кадтӧг колис Павел Калистратовичӧс, эз аддзыв ассьыс писӧ, кутшӧм вежӧраӧн сійӧ лоис сылӧн, кыдзи мичӧдіс керка пытшкӧссӧ да кутшӧм бур йӧз мӧдісны волывны на ордӧ.

Зинаида Павловна матыстчис пызан дінӧ. Тайӧ вӧлі ар комына стройнӧй нывбаба. Сы вылын сьӧд рӧма юбка, лӧз шерстянӧй ковта, коді топыда зэлӧдіс тыр морӧссӧ. Русӧй юрсисӧ вӧлі идралӧма юр бӧрланьыс. Мыйыськӧ тӧждысяна чужӧмыс кажитчис бледнӧйджыкӧн да та вӧсна ещӧ на ёна шыбитчис синмад шуйга банбокас сьӧд зӧртусь.

Устиныч видзӧдліс Петрова вылӧ сэтшӧм ногӧн, быттьӧ мыйкӧ тӧдіс.

«Гашкӧ, Алексей Никитич йылысь? — думыштіс Петрова. — Ӧд татчӧс йӧз вермисны сылы висьтавны Вӧркутаын олысьяс йылысь. Вермасны висьтавны и фотокарточкаяс. Зэв тай дыр мыйкӧ видзӧдіс на вылӧ. Да, да. Колӧ тшӧтш видзӧдлыны».

Фотояс — ӧткаяс и группӧвӧйяс — тэчӧма кужӧмӧн. Шӧрас — рамкаын — ыджыд, районнӧй комсомольскӧй конференцияса участникъяс. Ставыс тӧдтӧмӧсь...

— Эн и аддзӧй? — друг юаліс Устиныч. — А ме вот аддзылі кодӧскӧ сэтысь.

Зинаида Павловна сюся видзӧдліс Устиныч вылӧ, ставнас ӧзйыштліс.

— Он ылӧдчӧй? — и сэк жӧ горӧдіс: — Збыль тай! Менам Лёша!

Сійӧ дась вӧлі нетшыштны фотосӧ стенсьыс, топӧдлыны сійӧс морӧс бердас, кыдзи тайӧс вӧчліс ачыс Алексей Никитич, кор пӧлучитіс гӧтырсяньыс пӧсылка, но йӧз дырйи ӧні тадзи вӧчны эз вӧв лӧсьыд, дай фотографируйтчӧма верӧсыс абу ӧтнасӧн.

Ламбей, тӧдӧмысь, бара на тайӧс аддзыліс да думыштіс: «Вокӧ, прӧста оз во та ылнаӧ куш аддзысьӧм вӧсна: гажтӧмыс, тыдалӧ, мускӧдзыс йиджӧма».

Фотокарточка вылын сулалісны нёльӧн. На мышкын еджыд палатка да тундралӧн веркӧс. «Но мыйла сэтшӧм ёна Алексей Никитич топӧдчӧма том нывбаба дінас? Мыйла сэтшӧма копыртӧма юрсӧ сыланьӧ? Эз ӧмӧй сійӧ вермы сувтны бур ногӧн, кыдзи сулалӧны дорсаясыс?» — карточка вылӧ видзӧдіг нин думайтіс Зинаида Павловна. Но мед не петкӧдлыны ассьыс тӧждысьӧмсӧ капитанлы, нарошнӧ гажаа юаліс сылысь:

— Ті, гашкӧ, и мукӧдъяссӧ тӧданныд?

— Мукӧдъяссӧ? — мыйлакӧ шензьыштіс Устиныч да индіс Ӧндрей вылӧ, коді сулаліс орччӧн Петровкӧд. — Тайӧс, колӧ чайтны, и ті тӧданныд. А мукӧдъяссӧ ме ог жӧ тӧд.

— Да, тайӧс ме кыськӧ аддзылі, — Ӧндрей вылӧ видзӧдіг, шуис Петрова.

Ковмис висьтавны войнас факелӧн туй югдӧдысь йылысь.

— А кӧні ачыс?

— Ӧндрейыдтӧ? — окотапырысь татчӧ шыасис Ламбей. — Сійӧ кооперативын. — Сійӧ матыстчис ӧшинь дорӧ. — То-о-онӧсь миян лавканым! Аддзанныд? Кык керка костӧдыс тыдалӧ, краситӧмаыс, ыджыдыс. Петыр Максьӧлӧн вӧвліс. — И нем виччысьтӧг заводитіс вӧйпны кӧр видзысь-кулакӧс. — Сэтшӧм, вокӧ, наянӧн чужлӧма тайӧ Максьӧыс, руч кодь. Ставсӧ заводитліс ручавны ас ки улас. Кӧръясыс — лыддьыны сьӧкыд. И ми тшӧтш вӧвлім Максьӧлӧн роботникъясӧн.

— А сиктсӧветыд кӧні?

— Сэні жӧ, мӧдар кильчӧсяньыс.

— А эстӧн выль керкаыс?

— Школа. Кольӧм во стрӧитлім выльӧс... И водзӧ мый артмӧ? — эз вермы эновтны Максьӧ йылысь висьталӧмсӧ Ламбей. — Сэки, колхозтӧ тані котыртігӧн, локтіс районысь тӧлка морт. Максьӧӧс — здолой сійӧ керкаысь. Юин миянлысь вир — и тырмас. Кӧръястӧ быдтылім — ми. Ставыс миян. Но юкны ог мӧдӧ. Артельнӧй, видзӧдтӧ.

Ламбей кӧсйис висьтавны ещӧ, но тӧд вылас бара усис пиыс.

— А сійӧ, менам Ӧндрейыд, регыд воас ӧбедайтны. Дай ті, со, тшӧтш сёйтӧмӧсь. Пуксьӧй сёйыштӧй. — И воча кыв виччысьтӧг, заводитіс ваявны пызан вылӧ.

Ламбейлӧн талун, майбыр, вӧлі мыйӧн гӧститӧдчыны. Ӧтилаын жаритӧма тӧрыт кыйӧм сьӧмга, мӧдлаын банйыштӧма налим нек, коймӧдлаын кӧр яй дзожгӧ. Жаль сӧмын — винаыс эз лӧсяв кооперативас. Юкталіс эськӧ, эз жалит, кӧть и тӧдтӧмӧсь. Сійӧ весиг эз сет налы восьтавны чемоданъяссӧ, тырмас пӧ и пызан вылӧ вайӧмыс, а оз кӧ тырмы, позьӧ содтыны.

— Но, ладнӧ, сідзкӧ, — сӧгласитчис Устиныч. — Бур кӧзяинӧс не кывзыны оз позь. — И пуксис да висьталіс Зинаида Павловналы, мый нывбаба рӧд тайӧ керкаын абу, чай кисьтавны ковмас сылы.

— Радпырысь, радпырысь кисьтала, — шыасис Петрова да пуксис самӧварлы воча. — Вай заводитӧй. Папаша, кыдзи тіянӧс шуӧны?

— Павел Калистратович, — Ламбей пыдди вочавидзис Устиныч.

— Зэв мича ним-вич. Менам вӧлі дядь — Павел Калистратович. Германскӧй дырйи война вылын усьліс. И кодыр вӧлі воас миянӧ да пуктам самӧвар, пуксям юны, вот и заводитас: «Нолтӧ, Зиночка, мӧдӧс, буди, кисьтыв». Ачыс эськӧ квайтӧдӧс нин дуньгӧ. Ми сӧмын сералам вӧлі. А кор помалас юны, кольӧм сакар торсӧ век пуктӧ ме водзӧ. «Тайӧс Зинкалы, — шуас, — кисьтасьӧмсьыс». Зэв ӧд ещӧ нимкодь. Менам чой-вок весиг завидьтӧны вӧлі меным...

Висьталіс и серӧктіс, а Ламбей думыштіс: «Да, тэ тай, мада, ми вок кодь жӧ ай-мамлӧн морт. А ме чайті баруняӧн. Тадзитӧ кӧ, дерт, и ӧти пызан сайын позяс чай юны». Сійӧ мыськыштіс кияссӧ, сыналыштіс юрсӧ, тошсӧ да пуксис кӧзяин местаӧ.

— Сійӧ и эм, бур аньӧй, сійӧ и эм: кӧзяйкатӧг олам, — быттьӧ норасьыштіс Ламбей. И мед та кузя не паськӧдчыны водзӧ, мӧдіс пӧттшуйтны гӧстьӧс да гӧстяӧс.

Понъясӧс керкаӧ вӧзйысьӧмысь чиршӧдлігтырйи пырис Ӧндрей, — пимиа, пинжака, косоворотка дӧрӧма, кузь пеля кӧр ку шапкаа, — гӧстьяслы шуис «здравствуйте» да, шапкасӧ стенӧ ӧшӧдӧм бӧрын, зырыштіс кынмӧм кияссӧ.

— Курччасьӧны? — юаліс батьыс.

— Заводитӧны, тыдалӧ, — вочавидзис пиыс.

— А тэ эськӧ дӧрӧм кежсьыд ветлін. Сідзтӧ ещӧ на кокниджык да мичаджык... Пуксьы, ю чайсӧ.

Зинаида Павловна кисьтіс чай, сетігас шуис «пӧжалуйста, Андрей Павлович», а ачыс думыштіс: «Тайӧ ӧд оз на тӧд, мый ме Петровлӧн гӧтыр». И юаліс:

— Ті пӧ Вӧркутаын вӧлӧмныд?

— Уджалі мыйкӧ дыра, — вочавидзис Ӧндрей да видзӧдліс батьыс вылӧ, быттьӧ кӧсйис тӧдны, мый ради пӧ татшӧм сёрниыс.

— Фотокарточкатӧ видлалім, — стӧчмӧдыштіс Устиныч.

Ламбей содтіс:

— Петкӧдлы войтырыслы, висьтав, кодъяс сулалӧны тэкӧд.

Ӧндрей босьтіс стенысь фотокарточка, мӧдіс висьтавны:

— Тайӧ Фёдор Игнатьевич Ордымов — геолог. Ме сы дінын уджалі. А тайӧяс... Ӧтиыс Алексей Никитич Петров — инженер, мӧдыс — медсестра. — Ӧндрейлы мыйлакӧ эз вӧв окота шуны нимнас ассьыс мусасӧ. Сійӧ быттьӧ тшӧкмуныштіс. Но сэк жӧ аддзыліс, кыдзи гӧстя ставнас ыпнитыштіс, и тӧдтӧг, мый сійӧс волнуйтіс, Ӧндрей тэрмасьыштіс содтыны: — Миян бурӧвӧй дінӧ волывлісны мӧдлапӧвсяньыс, Рудниксянь, кӧні шахта стрӧитӧны.

«Кыкӧн?» — быттьӧ кодкӧ кучкис юрас Зинаида Павловналы. Лолавны лоис сьӧкыдджык. Тӧдчымӧнъя вежсис чужӧмыс. И сӧмын Ӧндрей эз тӧд, кутшӧм номыр кутіс йирны морӧспань увсӧ чай кисьталысьлысь.

— Тӧдсаӧсь, тыдалӧ, тіянлы? — юаліс сійӧ.

— Да. Тӧдсаӧсь, — шуис Петрова да нарошнӧ мӧдіс юны чай, мед дзебны ассьыс волнуйтчӧмсӧ. И тайӧ сылы отсаліс: лои кокниджык. — Алексей Никитичыс менам верӧс. Сы дінӧ ме локта и некыдз ог вермы воны.

— Верӧс? — шензьыштіс Ӧндрей. Сійӧ видзӧдліс Петрова вылӧ сэтшӧм ногӧн, быттьӧ кыліс эскыны позьтӧмтор, да кӧсйис юавны, сэн ӧмӧй пӧ Алексей Никитичыс, но чӧв оліс. Ӧндрейлы вӧлі дзик гӧгӧрвотӧм, мыйла сійӧс пӧръяліс Надя. Медбӧръя письмӧас ӧд сійӧ гижліс, мый колльӧдім пӧ Алексей Никитичӧс, чукӧртчылісны став тӧдсаяс, вӧлі зэв гажа. «Али ӧшибка тані кутшӧмкӧ? Но кодлӧн ӧшибкаыс?»

Чай юӧм бӧрын керкаысь петісны: Ӧндрей — вузасьны, батьыс — кӧръяс дінӧ, Устиныч — пассажиръяссӧ видлыны. Колис Зинаида Павловна ӧтнас аслас думъяскӧд. Сійӧс ӧні повзьӧдліс Ӧндрейлӧн тешкодя юалӧмыс. Кыдзи тайӧс колӧ гӧгӧрвоны? Ӧд Зинаида Павловна пыр на сідз эскис верӧсыслы... Но кык во да джын торйӧн олӧм...

Тӧд вылас усисны верӧсыслӧн тасянь ыстылӧм письмӧясыс. Медбӧръясӧ весиг сьӧрсьыс вайӧ, кыдзи документ, коді вермас дорйыны сійӧс татчӧ воӧмысь, верӧсӧн пинялӧмысь. Со сійӧ, сылӧн письмӧыс, морӧс бердас.

Гӧтыр лыддьӧ тайӧ письмӧсӧ выль синмӧн, выль ног, строчкаяс костысь мыйкӧ выльтор корсигмоз. Но быд буква сулаліс ас местаас, быд кыв висьталіс важ моз сӧмын ӧтитор йылысь, кыдзи найӧс гижысь тӧждысьӧ аслас семья вӧсна да та ради шуис кольччыны Вӧркутаӧ ещӧ ӧти во кежлӧ.

Письмӧсӧ вӧлі гижӧма тулыснас, а Москваӧ сійӧ воис гожӧмнас. Семья вӧсна верӧслӧн тӧждысьӧмыс сэк Петровалысь вӧрзьӧдіс сьӧлӧмсӧ. Празднӧй олӧмыс мӧдіс кажитчыны зывӧкӧн. Колӧ вӧлі мыйкӧ вӧчны, мед сӧмын аскиа луныс эз вӧв тӧрытъя кодьӧн.

Сійӧ шуис ветлыны верӧс дінас. «Оз позь сійӧс эновтны сэтчӧ ещӧ дзонь во кежлӧ. Оз позь не видзны сылысь здоровьесӧ».

Туйӧ мӧдӧдчигӧн сійӧ кежавліс Ленинградӧ, мамыс дінӧ. Сэтчӧ колис ассьыс нывкасӧ — Тамарасӧ. Сійӧ эз чайт, мый татшӧм сьӧкыд лоас туй. Архангельскын муртса вермис босьтны морскӧй пароход вылӧ билет. Вуджис кык море вомӧн — Белӧйӧд лючки, Баренцево море вылын кык сутки чӧж качайтіс. Воис Нарьян-Марӧ — колӧ пӧ катны Печора ю кузя да кежны сысянь Уса ю вылӧ. Транзитнӧй пароходъяс удитӧмаӧсь кайны рейсӧ. Ковмис виччысьны, корсьны, кевмысьны, мед сэсся сюрны сьӧкыд баржа кыскысь буксир вылӧ да кынмыны со татчӧ, Уса ю вылӧ, Кырйыв сиктсянь улӧджык. Тӧдӧмысь, коліс кысянькӧ бергӧдчыны. Но сійӧ вӧлӧма упорнӧй, весиг сьӧм бырӧмыс эз мешайт. Устиныч надейтчӧ, мый сійӧс вайӧмысь расчёт лоӧ Вӧркута вомын либӧ гознансӧ Нарьян-Мар портӧдз бӧр кылӧдӧм бӧрын.

Кылӧ, увтыштісны понъяс, и пырис Устиныч да висьталіс, мый сылӧн мукӧд пассажиръяс сёрнитчӧны мӧдӧдчыны Вӧркутаӧ подӧн. Тайӧ вӧлі страшнӧй юӧр...

— Сідзкӧ, и меным ковмас мӧдӧдчыны, — ышловзис Петрова.

Устиныч та вылӧ нинӧм эз шу. Сійӧ и ачыс вӧлі на кодь: кузь полярнӧй тӧв чӧж, этша вылӧ ӧкмыс тӧлысь, ковмас овны тайӧ сиктын, мед ва воссьӧм бӧрын мӧдӧдчыны водзӧ. Вермас-ӧ кранитны ю шӧрас кынмӧм пароходсӧ да баржасӧ веж мороз поткӧдӧмысь, тувсов ытваӧн нуӧмысь? Сяммас-ӧ дорйыны ассьыс капитанскӧй честь да уна вося заслугаяссӧ, кодъясӧн сійӧ сэтшӧм ёна дӧрӧжитӧ?

— Ме тӧда, Устиныч, — бара шыасис Петрова, — и тіянлы абу долыд. Но мыйӧн отсавны? Весиг со мынтысьны менам нинӧмӧн.

— Мынтысьны? — шензьыштіс капитан. — Ті ӧмӧй чайтанныд, ме ог во тіян дінӧдз тулыснас? Водзвыв шуа: меысь он мынӧй! Медся первой пароходӧн локта. Вот аддзыланныд. И медся первой пассажиръяс мӧдӧдчасны увлань буретш мекӧд!

— А тайӧ ӧд збыль! — радлыштіс Зинаида Павловна. — Миян лоӧ сэтшӧм компания! Сэтшӧм гажа!

И эз помав: гажа-ӧ лоас?

Олыштісны чӧв. Ӧтиыс нюжӧдчис диван вылӧ, мӧдыс век пукаліс ӧшинь дорын.

— Гашкӧ, тайӧ кӧзяин ордас и мӧданныд тӧвйыны?

— Думайта сёрнитлыны.

И бара чӧв. Сӧмын недыр. Шумӧн пырис пӧрысь Ламбей.

— Тэ, мада, шуда морт! — висьталіс сійӧ первойя кывъясӧн. — Менам пи мунӧ Вӧркута вомӧ кӧръясӧн. Дасьтысь туйӧ. Срочнӧ мӧдӧдчӧ. Делӧ пӧ сэтшӧм эм кооперативыслӧн.

Ачыс петіс жытникӧ шоныд паськӧмла. Пыртіс, чӧвтіс джоджӧ.

— Пасьтась. Сійӧ, кӧнкӧ, регыд локтас доддясьӧмӧн нин. Эн яндысь. Кучик кӧмнад оз позь пуксьыны кӧр даддьӧ. Гожся кышаннад тӧвся пытшъяс миян курччасьӧны. Паськӧмыс кӧзяйкалӧн, сӧстӧм.

Тайӧ вӧлі сэтшӧм виччысьтӧм да ӧдйӧ, мый Петрова весиг эз шензьы. А Устиныч окотапырысь мӧдіс отсасьны.

VІІІ

Ярмӧм кӧръяс котӧртісны видзчысьтӧг, кытчӧ индӧ карей: вомынъясӧд — берег пӧлӧн, кӧджъясӧд — веськыдаӧн-веськыдаӧн, верӧтяяс кузя, шоръяс вомӧн... Прамӧя шебрасьтӧм кын му лёкысь шыблаліс дадьсӧ, еджыд бусӧн турӧбаліс мунысьяслӧн кок ув. Заводитіс нин рӧмдыны. А мунны ылын на. Став надеяыс тӧлысь вылӧ. Мед кӧть эськӧ енэжыс эз гудыртчы. Но мый лоис? Мыйла сувтісны? Петрова, коді пукаліс мышкӧн, бергӧдчис и аддзис: мешӧкынӧсь моз — ӧтарас и мӧдарас йи пластъясӧн тырӧм восьса ва, а гыд йылас буретш заводитӧма сувтны ю; йи чукӧръяс звӧнитісны и лыйсисны, лэптысьлісны и сунласисны. Мый ыджда йи пластъяс и кутшӧм кокниа найӧ вӧрӧны!

— Мича ӧд! — друг бергӧдчыштіс Ӧндрей.

— Мича и повзьӧдчысь.

— Да-а-а. Задача.

Ӧндрей чеччис дадьсьыс, шыбитіс мыш вылас маличалысь кокыльсӧ, сос пом кепысьяссьыс мездіс кияссӧ да мӧдіс малавны куимнан кӧрсӧ, кодъяс вылысь кайис ру.

— Да, этатшӧма ӧд оз жӧ позь пошиктыны! Быттьӧ кӧинъяс ті бӧрся вӧтчӧмаӧсь, вокӧ!..

Сэсся кӧзяин моз видзӧдліс упряжка вылӧ да содтіс:

— Нинӧм. Вуджасны, кӧр кокъяс лепкыдӧсь.

— Вуджны? — повзьӧмӧн друг кутыштіс Ӧндрейлысь сойсӧ Петрова. — Таті вуджны?..

— Колӧ вуджны. Миянӧс суӧ вой. Пемыдын ещӧ на лоас сьӧкыдджык. Дай вермас не сюрны мӧд татшӧм места.

Ӧндрей зіля видзӧдіс ю вылӧ, бӧрйис вуджан туй. Видзӧдіс и Петрова, кыдзи скӧрмӧм Уса, быттьӧ нарошнӧ, пессис и шумитіс, йитласис и чегласис; торосъяс то быдмылісны керка судта, то друг кыткӧ жугаліс-разьсис, то самӧй ю шӧрас артмыліс восьсаин, сэсся бара тупкысьліс. Ӧндрей индіс топыдджыка тэчӧм йиа местаӧ, кыті збыльысь позис прӧйдитны, да тшӧктіс:

— Пуксьӧй. Мӧдӧдчам. Кутчысьӧй ёнджыка. Дадь вылысь эн чеччӧй.

Тайӧ вӧлі приказ.

Петрова кутыштліс ассьыс сьӧлӧм весьтсӧ, ас улас чукӧртыштіс маличалысь паськыд подолсӧ, пуксис.

Дадь нетшыштчис места вылысь, тювкнитчис кыр горув, зурасис йи пластъясӧ...

Синъяс Петровалӧн куньсаӧсь. Дадь дорӧ кутчысьӧма кыкнан кинас. Сэсся резыштіс ва — веськыда чужӧмас. Ӧндрей, кылӧ, ёрччыштіс. Йи звӧнитіс кок улын, чегласис, люкасис. Дадь сувтліс пӧшти помвыв, шыбельтліс, суныштліс, пыркнитчис.

Пассажир восьтыштіс синъяссӧ, мед тӧдны, ылынӧсь-ӧ вуджӧны, и сэк жӧ тӧдлытӧг лёкысь горӧдіс: дадь увсьыс йи пласт тювис ас местасьыс. Но дадь тайӧ кадӧ исковтіс мӧд йи пласт вывті нин, кӧръяс тёксьӧдісны-мунісны сӧмын на ю шӧрланьыс. Вот налы пӧперег ньӧжйӧ заводитчис кыпӧдчыны йи дорыш, гӧгӧрыс мӧдіс вӧйны, сэтчӧ ылькнитіс ва, кӧръяс чеччыштісны разі-пели, дзугсисны салямкаас.

— Мӧсъяс! Гыжтӧм каньяс! — бара ёрччыштіс Ӧндрей, жалиттӧг тувкнитіс карейнас ӧти кӧрлы, ачыс уськӧдчис отсавны.

Петрова бара кунис синъяссӧ.

Дадь нетшыштчис выль вынӧн, кытчӧкӧ зурасьліс, сэсся бара шыбель, гуран, некымынысь тракнитӧм...

— Сто-о-ой! Вуджим. Позьӧ лолыштны. Уф! Пӧсявтӧдз лоис.

Ӧндрей сулаліс шапкатӧм, юрсиыс руасис, видзӧдігкості дзормис гыӧрӧн.

— Кынтанныд юртӧ, вевттьӧй!

Том Ламбей видзӧдліс Петрова вылӧ шуда синъясӧн, сэсся нюммуніс да висьталіс прӧста, ас мортлы моз:

— Ті вӧсна полі.

Зинаида Павловна нинӧм шутӧг вевттис Ӧндрейлысь юрсӧ да пуксис даддьӧ.

И бара кын му лёкысь шыблаліс дадьсӧ, бара лым бусӧн турӧбаліс чужӧмас мышкӧн пукалысь седоклы.

Виктор Попов керка дінті прӧйдитісны войнас нин. Сэсся помасис кузь вомын, волісны негырысь чукыльяс, и ю катыдлань кӧнкӧ ылын-ылын дзузнитыштіс би.

— Ко-о-о! — кажитчӧ, первойысь тадзи горӧдіс кӧръяслы Ӧндрей. И тайӧ шыас кыліс вермысьлӧн радлӧм.

Би ӧтарӧ матысмис, ӧтарӧ югдаммис, мӧдіс нин тӧдчыны сылӧн не ӧти местаын сулалӧмыс.

— Да тайӧ ӧд паровоз! — радлыштіс Петрова. Сійӧ, вӧлӧмкӧ, сідз жӧ видзӧдӧ водзӧ, сылӧн сідз жӧ эз терпитсьы воны водзджык.

Заводитісны тӧдчыны посньыдик биторъяс — то ӧтилаын, то мӧдлаын, то сӧвсем матын, то зэв на ылын, Вӧркута вом сайын.

Регыд найӧс сувтӧдіс тулупа морт.

— Кысянь? Кодъяс?

— Ми сиктысьӧсь.

— Ордйӧй бокӧд: тані склад, таті оз позь ветлыны.

— Сідзкӧ, висьтав, тӧварыш, кӧні контораыс?

— Ылын на. Водзын... Тані сулавны оз позь. Ордйӧй бокті.

Берег пӧлӧн сулалісны керкаяс, палаткаяс, груз чукӧръяс. Столбъяс йылын кӧнсюрӧ ӧзйисны пӧнаръяс, водзынджык шумитіс кукушка-паровоз, синъяссьыс койис би югӧр, кадысь кадӧ чилӧсталіс.

Кӧръяс мӧдісны пыксьыны мунӧмысь. Ӧндрей чеччис даддьысь.

— Повзинныд! Тайӧ тіянлы абу кӧр видзысьяслӧн чумъяс! Но велавны колӧ заводитны, велавны.

А сьӧлӧм вылас аслас вӧлі нимкодь куш сыысь, мый збыльысь тані вӧчӧма унатор нин. Кӧръясӧс нуӧдіс ас бӧрсяыс, юасис паныдасьысь йӧзлысь контора. А найӧ век индӧны водзысь. Сэсся вуджисны Вӧркута, сюрисны узкоколейка кӧрт туй линия вылӧ, коді пристаньӧдыс муныштӧ Уса берег пӧлӧн.

Тайӧ кадӧ бара чилӧстіс паровоз, тракнитіс вагонъясӧн. Кӧръяс уськӧдчисны боквыв, муртса эз дойдны Ӧндрейӧс.

Контораын уджалісны на. Петрова мӧдіс юасьны верӧсыс йылысь, но сылы вочавидзисны:

— Инженер Петровӧс? Ог тӧдӧй. Сэтшӧм морт миян абу. Сійӧ, сідзкӧ, Рудникын. Кӧрт туйӧн колӧ мунны 65 километр.

Вочавидзисны и Ӧндрейлы:

— Медсестра Смоленская? Сійӧс тӧдам. Гожӧмнас тані уджаліс сангородокын, — да сэк жӧ юалісны сылысь: — Висьминныд али мый? Висьминныд кӧ — врачьяс эмӧсь, позьӧ петкӧдчывны налы.

— Аттьӧ, — Ӧндрей пыдди шыасис Петрова. — Висьысьяс тані абуӧсь. — А ачыс думыштіс: «Мыйла нӧ юасьӧ медсестра йывсьыс? Абу-ӧ тайӧ Смоленскаяыс и эм... фотокарточка вылас? Эз-ӧ та вӧсна Ӧндрей тешкодя кут асьсӧ чай юигӧныс?»

Налы ещӧ висьталісны, мый поезд мӧдӧдчас Рудникӧ аски луннас да мый найӧ вермасны узьны тані, контораас.

Аски асывнас Ӧндрей ветліс кытчӧкӧ вель дыр. Сьӧрсьыс вайис кутшӧмкӧ ящик да мешӧкын кӧрта кӧлуй. Сійӧ жӧ висьталіс и шог юӧр: кӧрт туй вылын лоӧма авария, поезд талун оз мӧдӧдчы.

Петрова сьӧкыда ышловзис да мӧдіс пасьтасьны.

— Коді та йылысь висьталіс?

— Ставныс сёрнитӧны.

Ӧндрей петіс жӧ. Найӧ кыкнанныс кӧр ку маличааӧсь, мичмӧдӧм пимиаӧсь.

Тӧрытъя паровоз сулаліс кыр йылын на, но торйӧн сійӧ составысь, кодӧс вӧлі йитлӧма из шом тыра вагонъясысь да ляпкыдик дора негырысь платформаясысь, кодъяс вылысь рабочӧйяс буретш заводитӧмаӧсь ректыны из шомсӧ. Тӧдчис, мый из шом мӧдасны кыскавны Рудникысь татчӧ тӧвбыд, мед тулыснас сійӧс мӧдӧдны баржаясӧн.

Авария йылысь Ӧндрейлӧн юӧр вӧлӧма збыль: поезд талун оз мӧдӧдчы. Оз тӧдны весиг, мӧдӧдчас-ӧ аски.

— А миянӧс он йӧрт, — сэки Петровалы шуис Ӧндрей. — Энӧ кӧ дӧзмӧ кӧр дадь вылын мунӧмысь, верма водзӧ нуны.

Петрова нюммуніс.

— Тіян нӧ мый, и сэні эмӧсь могъяс?

Ӧндрей первой думыштіс: «Ставсӧ ӧд аддзӧ, мыйла ме юася Смоленская йылысь, мыйла кӧсъя мунны Рудникӧ, а вот быттьӧ оз и гӧгӧрво».

Сэсся не стӧча вочавидзис:

— Могъясыд тай найӧ асьныс чужӧны...

Ӧндрей явӧ мучитчис, тыдалӧ, эз тӧд, мый вӧчны. Сійӧ весиг шуис:

— Ті кӧ кӧсъянныд виччысьны поезд, ме, дерт, кӧръясӧс ог жӧ мӧд ӧтнам вӧсна вӧтлыны.

Петрова чӧв усьліс: код тӧдас, ыджыд-ӧ аварияыс туй вылын да кор мӧдӧдчас состав. Тайӧ сомнениеыслы отсыштіс мыйкӧ ещӧ, кутшӧмкӧ шог кылӧм, и сійӧ висьталіс:

— Ме мӧдӧдча тіянкӧд.

— Ӧні жӧ мӧдӧдчам! — радлыштіс Ӧндрей.

Здук мысти найӧ вӧліны туйынӧсь нин.

Узкоколейка кӧрт туй, кодӧс вӧлі эштӧдӧма тавося арын на, муніс Вӧркута шуйгаладорӧдыс веськыда тундраӧд.

Линиясӧ вӧлі тшытшлӧма свежӧй вӧрысь вӧчӧм водоотводнӧй посъясӧн, кытсюрӧ лэптӧма насыпь вылӧ, кытсюрӧ вӧйтӧма улӧджык му веркӧсысь. И эз кӧ сэтшӧма тэрмась Ӧндрей, сідзи-й тӧд, нарошнӧ лыддис, кымын пос стрӧитӧма ставсӧ, кымынлаті турӧб дырйи мӧдас тыртны туйсӧ. Но талун вӧлі некор. Колӧ помся веськӧдлыны кӧръясӧн.

Петрова думсьыс мӧдіс каитчыны кӧръяс вылын мӧдӧдчӧмысь: сэтшӧма сійӧ мудзис тайӧ треситӧмсьыс. Но артыштны кӧ мӧдарсянь, тарыт сійӧ лоӧ Рудникын — встречайт гӧстяӧс, Алексей Никитич!

Ӧндрей век ёнджыка и ёнджыка тэрмасис. Но кыдз кӧть ӧдйӧ кӧръяс эз мунны, а тӧлысьтӧм вой найӧс век жӧ суис.

Петісны Вӧркута ю дорӧ буретш сійӧ местаясӧ, кысянь и мунліс гортас Ӧндрей. Тані ӧні эз вӧвны весиг бурӧвӧйяс. Кыдзи и сэки, йӧз олісны сӧмын на веськыдвыв берегас, мыльклӧн юдорса пӧкатас. Сэні тыдаліс дзузган кодь бияслӧн ки тыра чукӧр. Кыліс ещӧ «кукушкалӧн» чилӧстӧм — и ставыс...

Ӧндрей вуджис юсӧ йи вывті нин да мӧдӧдчис чукӧраджык бияс вылӧ.

Электролампочкаяс ӧзйисны шахта гӧгӧрынджык да югдӧдісны гӧрдов, нетыр накала светӧн.

Шахта гӧгӧрын жӧ и вӧлі ачыс посёлокыс. Пемыд пиын эз тӧдчыны некутшӧм уличаяс. То тані, то сэні сулалісны барак модаа нёль-ӧ-вит пу керка, а на костын тшыналісны-ломтысисны жӧ гырысь овощехранилищеяс кодь полуземлянкаяс да землянкаяс.

Петровлысь оланін сідзи и эз вермыны аддзыны. А Квитколысь керка индісны пырысь-пыр.

— Сідзкӧ, пырам сэтчӧ. Сійӧ менӧ нуӧдас верӧс дінӧ.

Кӧръяссӧ найӧ сувтӧдісны ӧшинь улас, ӧта-мӧд вывсьыс пыркӧдісны лым бус, да Ӧндрей игӧдчыштіс кильчӧ ӧдзӧсӧ.

Кылӧ, кодкӧ петіс посводзӧ, юаліс нывбаба гӧлӧсӧн:

— Коді сэні?

— Туй йӧз, — вочавидзис Ӧндрей да сэк жӧ юаліс: — Владимир Васильевич Квитко тані олӧ?

— Тані. Но талун сійӧ висьӧдчӧ. Аски луннас волӧй.

Шуис и, кылӧ, пырис бӧр.

— Висьӧ? — повзьӧмӧн юаліс Петрова и сэк жӧ аддзис, кыдзи Ӧндрей босьтыштіс кисӧ морӧс бердсьыс.

Петрова заводитіс йигӧдчыны выльысь, ёнджыка.

Повзьӧмӧн шыасис бара сійӧ жӧ гӧлӧс:

— Ті, буди, эн гӧгӧрвоӧй менӧ: мися, волӧй аски асыв, талун сылы зэв сьӧкыд.

— Сідзкӧ, висьталӧй ещӧ со мый, — шыасис Зинаида Павловна: — Олӧ оз тані Петров?

— Некутшӧм Петров тані оз ов, гражданка, — вочавидзис ӧдзӧссайса да юаліс: — Кутшӧм сэтшӧм Петров?

— Алексей Никитич, инженер.

— Инженер? — шензьыштіс нывбаба. — Ті, тыдалӧ, збыльысь абу татчӧс йӧз. Сулалыштӧй сідзкӧ. Ме пыравла керкаас.

Пырис и вошис.

«И мыйла тані Надяыс? Мыйла сійӧ Квитко ордын?» — думсьыс гадайтіс Ӧндрей.

Но, кылӧ, бара воссис керка ӧдзӧс, матыстчисны воськов шыяс.

— Кымынӧн асьныд?

— Кыкӧн.

Гольснитіс кильчӧ иган, и чужӧмъясӧ койыштіс «летучая мышь» пӧнарлӧн би югӧр.

— Ӧндрей?.. — повзьыштіс Надя да сӧмын сы бӧрын радпырысь горӧдіс: — Ӧндрей! Да тэ нӧ мыйла сразу эн висьтав! Чолӧм, Андрей Павлович!

Ки нюжаліс воча неокотапырысь.

— А ми нӧ мыйӧн тӧдам, код ордын нин оланныд ті.

Татшӧм кывъясысь пӧдруга видзӧдліс Ӧндрей вылӧ сійӧс дивитыштӧмӧн, но мыйкӧ шуны кӧсйӧм пыдди юаліс:

— Тӧварышыд коді?

— Сійӧ мекӧд воис.

Петровакӧд киасигӧн Надя висьталіс ассьыс ним-овсӧ, бӧр крукаліс кильчӧ ӧдзӧс да тшӧктіс пырны.

Надя индіс гӧсть да гӧстялы пӧрччысянін, а ачыс муніс водзӧ, забор сайӧ, да гуся гӧлӧсӧн мӧдіс мыйкӧ висьтавны Квитколы.

— Вот тай коді!.. — кылӧ, шензьыштіс Владимир Васильевич.

Ӧндрей топӧдчыштіс заборлань, пӧдтыштіс лов шысӧ... Кывъяссӧ гӧгӧрвоны эз позь. Надялӧн гӧлӧсыс висьталіс сылӧн волнуйтчӧм йылысь, шӧпкӧдӧм лоис гораджык. Вот Ӧндрей кыліс ассьыс нимсӧ и сылы друг мӧдіс кажитчыны, мый Надя тайӧс шуалӧ веськыда Квитколы пеляс кияснас сылысь сьылісӧ сывъялігтыр.

Ӧндрейӧс быттьӧ сотыштіс заборыс, сылы быттьӧ морӧсас кодкӧ сутшкис пуртӧн.

«Верӧс сайын, — югнитіс юрас. — Та вӧсна и дыр эз гиж. А ме — мӧмӧт...»

Сійӧ мыйкӧ корсьыштіс синъяснас и друг кинас индіс ӧшалысь пасьяс вылӧ.

«Тайӧ — сылӧн, а тайӧ — мӧдыслӧн. Коймӧд пасьлы татшӧм дзескыд местаын ӧшавны некӧн», — бара думыштіс сійӧ да Петровалань бергӧдчыштӧмӧн шуис: — Прӧщайтлӧй!.. Лёкӧн эн казьтылӧй, Зинаида Павловна. — Да уськӧдчис ӧдзӧсӧ.

А жырсянь кыліс нывлӧн муртса тіралыштан гӧлӧс:

— Дыр тай мӧдінныд пӧрччысьны, Андрей Павлович? — ачыс сэк жӧ петкӧдчис забор ӧдзӧсын. — Пырӧ давай пытшкӧсас. Али петіс кытчӧкӧ? Пырӧй, гӧстя, татчӧ, югыдінас.

Петрова ещӧ ӧтчыд лӧсьӧдыштіс паськӧмсӧ да воськовтіс водзӧ.

Сылы синмас шыбитчис ӧтка мужчиналӧн неыджыд комната, пызан весьтын слабиника сотчысь электролампочка, складнӧй койка вылын — висьысь.

Квитко здук мында видзӧдыштіс Петрова вылӧ, гӧна килутшъяса кисӧ нюжӧдіс тумбочкалань, мыйкӧ корсьыштіс сы вылысь, но нинӧм эз аддзы, сэсся кыскыштіс тумбочка ящик, сэсь аддзис рогӧвӧй ӧчкисӧ да, век нинӧм шыавтӧг, крукыштіс найӧс пельяс саяс.

— Ті энӧ ылалӧй, Владимир Васильевич: тайӧ ме.

Квитко бӧр лэдзыштіс юрсӧ пӧдушка вылӧ да шуис:

— А ме ог вӧтась, Зинаида Павловна?

— Ставыс збыль, Владимир Васильевич.

Петрова пыр жӧ кӧсйис юавны верӧс йывсьыс, но мыйлакӧ поліс и эз юав. Сійӧ муртса довкнитіс юрнас Надялань да гусьӧн моз юаліс:

— Гӧтыр?

— Медсестра. Дежуритӧ.

— Сідзкӧ, ӧшибка! — горӧдіс Зинаида Павловна да уськӧдчис ывлаӧ. Сы бӧрся уськӧдчис и Надя.

Квитко, нинӧм гӧгӧрвотӧг, пуксис койка вылӧ... Юрыс аслас поткӧдіс-висис, ки-кокыс, кылӧ, дрӧжжитісны ыджыд температура вӧсна. Ӧд час-мӧд сайын вӧлі жарыс комын ӧкмыс градус сайӧ. Врачьяс шуӧны — воспаление лёгких.

— Да, да, — друг сійӧ кутыштліс биалысь кымӧссӧ. — Тӧдӧмысь, ӧшибка. Воис верӧс дінас, чайтӧ сійӧс тась, а Алексей Никитич гортас мунліс. Тыдалӧ, вежӧн мунӧмаӧсь туй вылас. Вот тайӧ номер! Кутшӧм кывъясӧн ме ӧні кута сійӧс бурӧдны?

Кылӧ, воссьыштіс ӧдзӧс, кодкӧ босьтіс кышан, петіс бӧр. «Кодыс нӧ? Колӧ петавлыны тшӧтш, видзӧдлыны, мый лоис?» Но сувтіс и шатовтчис: бергӧдчӧ юрыс. Бурджык виччысьны, кор найӧ пырасны.

Сэсся бара пырис ӧтиыс. Вӧлӧма Петрова.

— Удитӧма мунны! — горӧдіс Петрова, кор петкӧдчис перегородка ӧдзӧсын.

Но сы вӧсна, мый Квитко куйліс койка вылас куньса синъясӧн, друг лӧньыштіс да кок чунь йылас матыстчис койка дінӧ.

Кыліс, кыдзи точкис тумбочка вылын куйлысь часі. Квитко мырдысьӧн моз восьтіс синъяссӧ да, юр висьӧмсӧ веніг, шуис:

— Артмис зэв лӧсьыдтӧмтор, Зинаида Павловна! И кыдзи ті абу паныдасьӧмныд сыкӧд?

— Кодкӧд?

— Кыдзи «кодкӧд»? Алексейкӧд. Сійӧ жӧ вель важӧн нин мунліс гортас.

Петрова кыдзкӧ ставнас кыпӧдчыштіс да, бледмӧм чужӧма, дыр мӧдіс видзӧдны Квитко вылӧ.

...А сэк кості Ӧндрей вӧлі Вӧркута мӧдлапӧлын нин. Татчӧ сійӧ сувтӧдіс ассьыс кӧр дадювсӧ да горша видзӧдіс вой пемыдас, кӧні дзоляник чукӧрӧн ӧзйисны Рудниклӧн биторъяс, кодъяс сылы кажитчисны пыр кежлӧ нин кӧдзалӧмаӧн. И сяммис кӧ Ӧндрей лювзыны кӧин моз, лювзіс эськӧ тайӧ местаын войбыд.

Но мый тайӧ? Сылы кылыштіс кодлӧнкӧ гӧлӧс, кодкӧ чуксаліс сійӧс. Оз-ӧ нин каститчы?..

Ӧндрей шыбитчис дадь вылас, и кӧръяс, быттьӧ весьӧпӧрӧмаяс, нетшыштчисны места вывсьыс.

ІХ

Профессор Кембрийцевлӧн чайтӧмъясыс збыльмисны воысь воӧ. Сійӧ кадӧ на, кор Коммунистическӧй партия решайтіс аслас ӧчереднӧй съезд вылын странаӧс став вынъясӧн индустриализируйтӧм йылысь вопрос, опытнӧй геолог висьтавліс нин Печорскӧй крайын из шомлӧн ыджыд запасъяс йылысь. Тайӧ эз вӧв подувтӧм. Революцияӧдз на вӧлі аддзӧмаӧсь Печора гӧгӧрысь из шом пластъяслысь уна выход, кӧть эськӧ найӧ вӧліны ӧта-мӧд дінсьыс зэв ылынӧсь. Колӧ вӧлі аддзыны ещӧ Вӧркутинскӧй месторождение, мед из шомлӧн войвывса бассейн йылысь чайтӧмъяс лоисны збыльторйӧн. Сійӧс аддзӧм бӧрын лои гӧгӧрвоана и мӧдтор: кымын войвылын куйлӧ месторождениеыс, сымын бур качествоа из шом. Вӧркута решитіс дзоньнас судьбасӧ бассейныслысь. Но и ӧтнас йылысь эськӧ сулаліс сёрнитны. Рабочӧй мощностя, вевсьӧн уна пласта из шом месторождение дзебсясис му пытшкын гигантскӧй чашаӧн. Пластъяслӧн доръясыс лэптысисны му веркӧслань, а шӧрыс муніс увлань. Ковмисны дзонь вояс, мед тӧдмавны тайӧ чашалысь ыдждасӧ, корсьны сылысь доръяссӧ. Ковмасны ещӧ вояс сылысь став запасъяссӧ стӧча тӧдмалӧм вылӧ. Рудникса шахта занимайтіс тайӧ чашалысь не унджык места сыысь, мыйта занимайтлӧ ас улас воробей, кор сійӧ пукалӧ синнад судзтӧм поле вылын. Геологоразведочнӧй уджъяс Вӧркутаын вӧліны тайӧ воясӧ главнӧйӧн, найӧ жӧ колясны главнӧйӧн локтан воясӧ.

Уна лыда изыскательнӧй партияяс пӧвстын тайӧ удж вылас на вӧлі и Фёдор Ордымов. Но могсӧ ӧні сы водзӧ вӧлі пуктӧма ыджыдджыкӧс — буритны скважина не чаша дорышас, а шӧрланьыс, кӧні из шом пластъяс вӧліны зэв нин пыдынӧсь.

Глубокӧй бурениелӧн тайӧ местаыс вӧлі чашалӧн войвыв секторын, Рудниксянь уна километр сайын, да бурӧвӧй вышка лэптысис тундра шӧрын ӧтнас, быттьӧ кутшӧмкӧ ыджыд памятник. Но тайӧ вӧлі ловъя памятник. Некымын тӧлысь чӧж нин дугдывтӧг тані бруткис локомобиль, лун и вой сувтлытӧг уджаліс бурӧвӧй станок «крелиус».

Фёдор Игнатьевич тэрмасис. Сылы зэв окота помавны уджъяссӧ срокысь водз. Такӧд тшӧтш управление сылы тшӧктіс нуӧдны детальнӧй записьяс. И тайӧ кӧсйӧмыс, быд лунся зіль уджыс босьтісны сылысь став кадсӧ. А кадыс, колӧ шуны, котӧртіс сэтшӧм ӧдйӧ, мый Фёдор быттьӧ эз и аддзыв, кор татчӧ бӧр воис тувсовъя шонді да мӧдіс койны тундра вылӧ ассьыс сы мында югӧр, мый сӧстӧм лым эз вермы кусӧдны сійӧс ставнас. Татшӧм лунъясас ывла сукмывлӧ шонді югӧрӧн синъяс дойдмӧн, и овны тундра вылын лӧз ӧчкиястӧг эз позь. Торъя нин югыдӧсь да лэчыд тӧлаӧсь вӧліны кольӧм лунъяс. Не кӧ лӧз ӧчкияс да вазелин, коді видзис тувсов тӧлӧн потлӧмысь чужӧмъяс, збыльысь эськӧ ковмис дзебсясьны керкаын.

Керка налӧн вагон модаа, но паськыдджык. Сійӧс чукӧртӧма буретш сійӧ щитъясысь да столбъясысь, кодъясӧс Перминов катӧдіс воддза арнас косьмӧм Вӧркута кузя. Сійӧ сулаліс бурӧвӧй вышка дінсянь некымын дас метр ылнаын. Да и вышкасӧ стрӧитӧма сійӧ жӧ мачтаясысь, плакаясысь да гӧрбыльясысь, кодъясӧс катӧдісны сэки жӧ.

Кылӧ, надзмис локомобильлӧн бруткӧмыс — вежсьӧ войся смена. Коймӧд смена узьӧ ӧтпомся вольсалӧм наръяс вылын. Но Фёдор чеччӧма нин, мыйкӧ гижӧ. Тшӧтш сувтӧма кок йылӧ и коллекторыс — Демидыч. Сійӧ удитӧма нин ломтыны буржуйка пач, пуктыны сы вылӧ чайник да дась вӧлі петны агрегат дінӧ.

— Чайникыс кӧ пузьыны мӧдас, Фёдор Игнатьевич, гашкӧ, ӧтдортыштан?

— Ладнӧ, — пызан весьтысь юрсӧ лэптыштіс Фёдор. — А тэ висьтав налы — талун вермасны ветлыны Рудникӧ.

— Вот лоӧны радӧсь, — муркнитіс кыз гӧлӧснас коллектор. — Ӧд дзонь тӧлысь пывсьытӧмӧсь. — Да кусыньтіс ассьыс ён тушасӧ ляпкыдик ӧдзӧсӧд петігӧн.

Бурӧвӧй агрегат дінын уджалісны дас сизим морт. Куим сменнӧй мастер, куим ключник, куим вертлюжник, куим машинист, ӧти запаснӧй рабочӧй, дневальнӧй, возчик, коллектор да ачыс Ордымов — уджъясӧн веськӧдлысь.

Рудникӧ ветлӧм йылысь юӧр ышӧдіс не сӧмын войся сменаӧс, кӧть эськӧ ставӧн тӧдісны, мый ковмас ветлыны сэтчӧ ӧти смена бӧрся мӧдлы.

Первойя мортӧн шыасис запаснӧй рабочӧй.

— Ме эськӧ окотиті ветлыны первойя сменаыскӧд, Фёдор Игнатьевич, — висьталіс сійӧ нар вывсянь на.

— И ме кора лэдзлыны менӧ, — шуис тшӧтш коймӧд сменаса мастер.

— Час, видзӧдлам, — вочавидзис налы Фёдор. Но сылӧн вӧлі думыштӧма нин водзвыв — ыстыны талун кыдз позьӧ унджык йӧзӧс, мед пӧпуттьӧ закажитны на сьӧрысь ӧти-мӧдтор вайны базаысь. Тӧд вылас сійӧ кутіс рӧспута матыстчӧм, кор оз мӧд позьны ветлыны ни лыжи вылын, ни подӧн. Тайӧ кад кежлӧ лӧсьӧдӧм запас вермас мездыны буритчысь партияӧс лишнӧй тӧждысьӧмъясысь.

Ордымов тадзи и вӧчис: шуис ыстыны первойя сменакӧд сизим мортӧс. Кольччысь дас мортыс сӧгласитчисны уджавны сутки чӧж кык смена вылӧ юксьӧмӧн. А кор воасны ветлысьяс, и найӧ сідз жӧ мӧдасны уджавны.

Йӧз мавтісны чужӧмъяссӧ вазелинӧн, лӧз ӧчкиасисны, сувтісны лыжияс вылӧ да мӧдӧдчисны тулысӧн топӧдӧм лым вывті сэтшӧм кокниа, быттьӧ найӧс лэбӧдіс.

Фёдор петігкежлӧ локомобиль бруткис-уджаліс.

Луныс вӧлі бара на сэтшӧм югыд, быттьӧ прожектор фокусын. Бритва кодь лэчыд кос тӧв вӧтліс тундра вывті асывланьӧ лым лентаяс, и найӧ, колӧ чайтны, шыльдісны самӧй, гӧраяс дінӧдз, кодъяс тыдалісны талун торъя нин ясыда. Гӧраясланьыс жӧ лэбис дзик му бердтіыс тшын, коді петіс котельнӧй помещение трубаысь.

Югыд ывла вывсянь пырӧм бӧрын вышка пытшкын первойсӧ кажитчӧ пемыд, но здук мысти нин синъясыд велалӧны.

Смена буретш лэдзис скважинаӧ бурӧвӧй штангаяс. Вышкалӧн джудждаыс дас куим метр, и штангаяс вӧліны кык кузьтаӧсь да шусисны «свечкаясӧн». Свечкаяс сулалісны бурӧвӧй станоккӧд орччӧн зэв ыджыд чукӧрӧн да висьталісны скважинасӧ джуджыда нин буритӧм йылысь.

Коллектор Перминов талун сулаліс сменнӧй мастер пыдди. Сыкӧд воча уджаліс ключник, а вышка йывланьын, нарошнӧ вӧчӧм площадка вылын, отсасис вертлюжник.

Вот лои сюйӧма скважинаӧ ӧкмыс метр кузьта выль «свечка». А цинкӧвӧй трос помын башмак бара нин кайӧ вертлюжник дінӧ. Тайӧ кадӧ станокын винтитсьӧ скважинаӧ лэдзӧм нин штанга помӧ выль «свечка», вертлюжник томаналӧ башмакӧн сылысь выліса помсӧ и, тросӧн кутігмоз, бурӧвӧй штанга дзоньнас лэччыштӧ скважинаӧ ещӧ ӧкмыс метр кузьта. И тадзи «свечкаысь» «свечка» лоӧ лэдзӧма ӧтпомся штанга витсё сайӧ метр джуджда, — татчӧдз нин буритӧма скважина талун кежлӧ.

Фёдорлы, тыдалӧ, воис сьӧлӧм вылас сменалӧн удж дінӧ первойя здуксянь зіля кутчысьӧмыс, но шуис:

— Тіян сайын лоӧ пример, кыдзи колӧ уджавны кык сменаӧн. Тайӧс эн вунӧдӧ.

— Гӧгӧрвоам, Фёдор Игнатьевич, мӧдам кутны тӧд вылын.

Унджыксӧ эз висьтавны: уджыс петкӧдлас. Сэтчӧ жӧ, некор, дай гораа колӧ сёрнитны — ставсӧ вевттьӧ локомобильлӧн бруткӧмыс, приводнӧй ременьлӧн помся бергалӧм шыыс.

Уджӧ босьтчис и Фёдор. Сійӧ век ачыс дасьтылӧ буритчан коронкаяс, тӧд вылын кутӧмӧн, мый коронка ворсӧ сэтшӧм жӧ роль, кутшӧмӧс ворсӧ быд инструментлӧн вундалысь юкӧн. Та вӧсна и победитсӧ садитӧ коронкаӧ сідз топыда клепайтӧмӧн, мый бӧрыннас перйынысӧ ковмас мудзтӧдзыд, а тӧчитас бритва кодя. Коронкаӧн ноксис штангаяс сюйигчӧж.

— Тэ казьтыштін пример петкӧдлӧм йылысь? — Ордымов дінӧ друг шыасис Демидыч да ачыс жӧ нуӧдіс сёрнисӧ водзӧ: — Ставыс лоас удача сайын. Нинӧм кӧ оз мӧд мешайтны, гашкӧ, и позяс петкӧдлыны пример...

Перминов кутіс тӧд вылас породасӧ. Ӧд овлӧ быд сикас порода. Наноснӧй да слаб породаяс буритны шогыд сӧмын петӧ. Ещӧ на лёк овлӧ сэк, кор бур улӧ сюрӧ булыжник из. Сійӧ мукӧд дырйи заводитлӧ бергавны бурыскӧд тшӧтш да буритчӧмыс пӧшти сувтӧ.

— Ми ӧні прӧйдитам песчаник, — Демидычӧс ышӧдыштіс ключник. — Нинӧм оз ло виччысьтӧмыс.

Перминов видзӧдліс ключник вылӧ, гусьӧн синмалыштіс сылы: справитчам пӧ.

Парамон Демидыч Перминов ичӧтысяньыс экспедицияяскӧд да изыскательнӧй партияяскӧд ветлывлысь морт. Ыджыд да ён, лабутнӧй характера, сійӧ любӧй удж вӧчис сӧвесть серти. Та вӧсна сійӧс радейтісны бурӧвӧйын, и вӧлі кӧ пӧрысьджык, колӧ чайтны, шуисны эськӧ «батяӧн». А мыйта интереснӧйтор сійӧ вермӧ висьтавны аслас да йӧз олӧмысь! Тайӧ висьталӧмсӧ заводитӧ пӧшти ӧти и сійӧ жӧ кывъясӧн:

— Миян Уралын, кор ме ветлӧдлі экспедициякӧд, вӧлі со кутшӧм случай...

Ордымов пыравліс ещӧ котельнӧйӧ, видзӧдліс горючӧй запас, прӧйдитіс бурӧвӧй штангаяс чукӧр дінті да бӧр пырис керкаӧ, мед выльысь пуксьыны гижны.

Луныс колис кыдзи и пыр, не кӧ лыддьыны талунъя сменалысь мукӧд лунъясӧ дорысь дырджык уджалӧмсӧ. Смена пырис керкаӧ сёр рытын нин. Рабочӧйяс вӧліны мудзӧсь, но дӧвӧленӧсь асланыс уджӧн. План перевыполнитӧма.

Сёйыштӧм бӧрын найӧ регыд водісны узьны. Эз на вод сӧмын Перминов. Сійӧ первой вайӧдіс порядокӧ ассьыс записьяссӧ, сетіс найӧс Фёдорлы, гартыштіс кыз чигарка да куритчигмозыс мыйкӧ йылысь мӧдіс думайтны.

Фёдор чукӧртіс бумагаяссӧ папкаӧ, вештыштіс ас дінсьыс лампа да, Перминовӧс дэльӧдыштӧм могысь, шуис сылӧн кывъясӧн:

— «А миян Уралын...»

— Абу Урал йылысь, Фёдор Игнатьевич... Прӧста.

— А ме талун буретш сы йылысь, промышленнӧй Урал йылысь. Артася вӧлі и думӧн лэбала кӧнкӧ ылын, водзӧ локтана воясын. Бур тайӧ штука мортлӧн, ыджыд вын — думнад водзӧ котӧртлыны сяммӧмыд! Ышӧдӧ водзӧ — овны и уджавны. Да тэ ачыд думышт: олам ми тэкӧд, уджалам морт волытӧминъясын, тӧдмалам из шомлысь запасъяс. И куйлӧ сійӧ миян улын помтӧмӧн кажитчысь пластъясӧн. Мирӧвӧй озырлун! Но ӧд тайӧ жӧ богатствоыс вӧлі миллионъяс во сайын нин. Куйліс и виччысис миянӧс тэкӧд. Да, да, миянӧс! И ми тэкӧд воим. А сэсся мый?

Фёдор юаліс и мӧдіс видзӧдны керка стен пыр кытчӧкӧ ылӧ, мыйкӧ мӧдіс аддзыны, нюмъявны. Сійӧ ӧні вӧлі радейтчысь зон кодь — кыпыд да мича, пачсянь лыньгысь шоныдысь банйӧм чужӧма, рудов синъясыс югъялісны би югӧр водзын, русӧй юрси пратьясыс кыдзсюрӧ лэччыштӧмаӧсь кымӧс вылас.

— А сэсся вот мый: шахтаяс, заводъяс, посёлокъяс, каръяс; кӧрт туй вывті грымӧдӧны сьӧкыда грузитӧм составъяс. Кытчӧ? Кодарӧ? Нёльнанладорас. Тшӧтш и тэнад Уралланьӧ, Демидыч. Таланьӧ воыштас Шӧр Урал, сыланьӧ муныштас Полярнӧй Урал. И ӧзъяс промышленнӧй биясӧн Европаӧс да Азияӧс торйӧдысь гранитнӧй крепость... И медым ӧні тайӧ сӧмын на мечта, но менам син водзӧ сійӧ сувтӧ сідз жӧ ясыда, кыдзи, шуам, паськыд ю вомӧн ме дінсянь ылынкодь стрӧитчысь послӧн мыгӧрыс. И кымын матӧ ме мӧда матыстчыны тайӧ пос стрӧитанінас, сымын бурджыка мӧда аддзыны послысь детальяссӧ, стрӧитысьяссӧ...

Парамон Демидыч сюся кывзіс. Практиклӧн вежӧр, колӧкӧ, эзджык сяммы абстрагируйтны висьталӧмсӧ, но Перминов бура гӧгӧрвоис, мый Фёдор кывъясын эм ыджыд правда, код вӧсна колӧ тышкасьны. И сійӧ шуис:

— Морт олӧ не сӧмын талунъя лунӧн, но и аскияӧн. Ме сьӧлӧмсянь кӧсъя, мед ставыс лои тэ ног.

— Лоас, Демидыч, лоас!.. — быттьӧ кыв кӧрталіс Фёдор да чеччис пызан сайысь.

Кадыс вӧлі сёр нин, и найӧ водісны жӧ, но Ордымов дыр на эз вермы унмовсьыны. Сійӧс ӧдӧлитісны думъяс. Найӧ вӧлісны ясыдӧсь, бордъяӧсь — лэбисны рӧднӧй крайыслӧн не сӧмын будущӧйӧ, но и джудждӧдчылісны сылӧн историяӧ.

...Асланыс коми вӧр-ваӧд шӧйтӧны кыйсьысьяс. Сера дукӧса, гын шляпаа да сирваӧн мавтӧм ас вӧчӧм кучик кӧмаӧсь, найӧ нэмъяс чӧж сэтысь корсьӧны кынӧмпӧт и арся шляка улын, и тӧвся турӧбын. Наӧн кыйӧм низь куясысь пась важӧн нин новлӧны знатнӧй бояра да ясновельможнӧй панъяс; пух кодь небыд тулан куӧн да биа руч ку дохаӧн гартыштчӧма озыр аристократка; лӧсталӧ царь пельпомъяс вылын сьӧдбӧж куясысь вурӧм мантия; гурманъяс ошкӧны сыӧн кыйӧм лым еджыд чига сьӧла; янтарнӧй рӧма, вомад сылысь сьӧмга славитчӧ медся изысканнӧй ресторанъясын став мир кодяс... Эз донъявсьыны сӧмын найӧ — искуснӧй охотникъяс да чери кыйысьяс.

Фёдорлы тӧд вылас усис Октябрьскӧй революциялӧн первойя воясас на аддзылӧм ыджыд плакат: важ мирлысь хаос кресталӧма яркӧй гӧрд рӧма чардбиясӧн. Художник тайӧн символическӧя петкӧдліс уна национальностя Россия историяын выль эра пуксьӧм йылысь. Но тайӧ символыс петкӧдліс сідз жӧ и сылысь, Эжва берег дорын олысь коми кыйсьысь пилысь, выль олӧм заводитчӧм. Зонмалан кадас сылы вручитісны ленинскӧй комсомольскӧй билет — светлӧй будущӧй вӧсна тышкасьӧм вылӧ путёвка, мӧдӧдісны велӧдчыны миян странаса великӧй каръясысь ӧтиӧ. Выль другъяс примитісны сійӧс асланыс пӧвстӧ, кыдзи равнӧйӧс, паськыда тӧдса профессоръяс настойчивӧя пыртісны сійӧс разум да наука мирӧ. И Павел Ламбей кӧ тӧдіс аслас край йылысь сӧмын сы мында, мыйта аддзыліс да кывліс ачыс, то Фёдор Ордымов тӧдмаліс сы йылысь тшӧтш и книгаясысь, кодъясӧс составитӧма уна поколениеясӧн.

Студенческӧй воясӧ Ордымов зіля тӧдмаліс Россиялӧн Европейскӧй Северлысь экономика да мупытшса озырлун йылысь архивнӧй материалъяс сы могысь, мед аслас дипломнӧй уджас вынсьӧдны Ломоносовлысь мысль, «мый войвывса му пытшкын паськыда да озыра царствуйтӧ натура», да докажитны, мыйла тайӧ «натураыс» эз вӧв сувтӧдӧма Российскӧй империяӧн аслыс служба вылӧ.

Ордымов вежӧр водзын ловъя организм моз паськӧдчис страналӧн ыджыдсьыс-ыджыд карта, кодӧс быд ног визьйӧдлӧма ва туй артерияясӧн. Волгалӧн бассейн аслас притокъясӧн питайтіс Европейскӧй Россиялысь пӧшти ставнас равнинасӧ. Севернӧй Двиналӧн да Печоралӧн бассейнъяс шымыртісны сылысь войвыв юкӧнсӧ. Астрахань и Архангельск, Урал гӧраяс и чуть ли не государственнӧй границаяс рытыввылын — со эрдъяс, кодъясӧс ва туй магистральяс отсӧгӧн позис эськӧ йитлыны ӧта-мӧдыскӧд экономика да культура сӧвмӧм ради, Великӧй Русьлысь вынйӧрсӧ содтӧм ради.

Прошлӧйлӧн историяӧ джудждаммӧдчиг, Фёдор Ордымов представитіс аслыс картина, кыдзи, зэв ыджыд глобус дінын мӧвпалігтыр, сулалӧ русскӧй государстволӧн славнӧй мужъясысь ӧти. Сылӧн чургӧдӧм водз чуньыс ньӧжйӧ шыльдӧ войвывланьӧ Волгалӧн уна ваа приток кузя. Камалӧн чукыля лӧз лента, ас дінсьыс притокъяс вочасӧн торйӧдалігмоз, заводитӧ лоны век вӧсниджыкӧн. Сэсся чуньыс локтӧ Южнӧй Кельтма вомӧдз да сувтӧ. Видзӧдӧм вуджӧ Эжва бассейнӧ. Улыс помас тайӧ юыс, кор ӧтувтчӧ Сухонакӧд, артмӧдӧ Севернӧй Двина, коді восьтӧ мукӧд государствояскӧд тӧргуйтӧм вылӧ морскӧй туй, а вылыс помыс матыстчӧ Кама йыв дінӧ. Кама йывсянь войвывланьӧ кайӧ Южнӧй Кельтма да аслас йывнас локтӧ Эжваӧ нин усьысь Севернӧй Кельтма йылӧ. Будущӧй каналлы места аддзӧма! Петр Первый сетӧ Камаӧс Вычегдакӧд йитӧм кузя изыскательнӧй уджъяс нуӧдӧм йылысь Указ.

Но прӧйдитӧны вояс, вежласьӧны царьяс. И сӧмын дас кӧкъямысӧд нэмлӧн медбӧръя четвертяс заводитӧны стрӧитны канал — дас квайтысь неуна унджык верст кузя. Канал стрӧитсьӧ зэв ньӧжйӧ, комын сизим во чӧж. А та бӧрын дас вит во мысти тайӧ сооружение кузя вӧлі оз нин позь ветлыны.

Россиялӧн великӧй преобразователь нимкӧд йитчӧма и мӧд историческӧй факт, коді эськӧ вермис ловзьӧдны Коми крайӧс. Петр Первый интересуйтчӧ ухтинскӧй доманиклӧн битуминознӧй горючӧй сланецъясӧн, мед пӧлучитны сэтысь минеральнӧй маслӧяс. Збыль вылас тайӧ вӧлі ухтинскӧй нефть выявитан историялӧн заводитчӧмыс. Ёна бӧрынджык Ухтаса нефть лоис тӧдса став мирлы. Капитализмлӧн делецъяс сы гӧгӧр кыпӧдлісны зэв ыджыд шум. Но магистральнӧй туйяс абутӧм ёна тормозитіс озыр крайӧс освоитӧм. Помасьлытӧм сьӧд вӧр, пыдӧстӧм нюръяс, кодъяс куйлісны страналӧн промышленнӧй центръясысь зэв ылын, эз кӧсйыны кокниа восьтыны аслас му пытшкысь озырлунъясӧн тыр кладӧвӧйяс.

Вӧліны и мукӧд помкаяс: страналӧн экономика да техника кузя бӧрӧ кольӧмыс сочетайтчис царскӧй сатрапъяслӧн продажность да невежествокӧд. Кор торъя промышленникъяс да купечьяс кӧсйылісны кыпӧдны Севернӧй край, сэкся Россиялысь судьбасӧ решайтысьяс вӧчлісны ставсӧ сідзи, мый налӧн равнодушиеыс кӧдзӧдліс любӧй пӧсь кӧсйӧм. Невежда судьялӧн несправедливӧй приговор моз лыддьыссьӧ высокопоставленнӧй чиновниклӧн резолюция, кодӧс сійӧ гижис паськыда тӧдса промышленник заявление вылӧ.

«Сы вӧсна мый войвылын сывлытӧм йияс, видз-му вӧдитны оз позь и некутшӧм мукӧд промыселъяс позьтӧмӧсь, то, ме думысь и менам приятельяс думысь, йӧзсӧ войвылысь колӧ вуджӧдны государстволӧн пытшкӧсса странаясӧ, а ті кӧсъянныд мӧдарӧ...»

Кинолентаын моз мелькайтӧны вояс да событиеяс... Разгарын на гражданскӧй война; Крымын — Врангель; том Сӧветскӧй республика вылӧ воӧ панскӧй Польша. Владимир Ильич Ленин сулалӧ телеграфнӧй аппарат дорын да сеталӧ аслас полководецъяслы индӧдъяс. Тайӧ жӧ кадӧ мӧд аппарат кузя передайтсьӧны указаниеяс хозяйственнӧй фронт вылӧ: вождь интересуйтчӧ Севернӧй крайлӧн озырлунъясӧн. Сійӧ гижӧ: «Постарайтчӧй либӧ тшӧктӧй корсьны печатнӧй материалъяс да отчётъяс Севернӧй край изучитӧм кузя Обществолӧн музейысь да Государственнӧй имуществолӧн управлениеысь Ухта юлӧн нефтеноснӧй район йылысь».

Кок йылӧ сувтӧдсьӧны музейнӧй да канцелярскӧй работникъяс, воссялӧны сейфъяс; уна сё кияс корсьӧны отчётъяс, выводъяс, планъяс; корсьӧны журналъясысь, газетаясысь статьяяс, информацияяс, чайтӧмъяс, отрицайтӧмъяс — став издательствоясысь и став кыв вылын; лун и вой точкӧдӧны пишущӧй машинкаяс.

— Корӧ Ленин, Ленин, Ленин!

Материал чукӧрмӧ папкаясӧ, томъясӧ — Петр Первый кадсянь Октябрьскӧй социалистическӧй революцияӧдз. Голландец Витсонлӧн сочинение; академик Лепёхинлӧн запискаяс, «горнӧй маслӧӧн», кыдзи лекарствоӧн, вузасьӧм дугӧдӧм йылысь царскӧй указ; первой геологическӧй экспедициялӧн материалъяс; промышленник Сидоровлӧн уна вочӧжся прошениеяс, заявкаяс, мытарствояс да «светлейшӧйяслӧн» воча кывъяс, резолюцияяс; русскӧй капиталлӧн гӧлӧсъяс; Печорскӧй крайлӧн сказочнӧй богатствояс йылысь мирӧвӧй печатьын статьяяс; выльысь экспедицияяс — геологъяслӧн, правительственнӧй комиссияяслӧн; сэсся заявочнӧй столбъяслӧн период; нефтянӧй компаниеяс, фирмаяс, товариществояс да концернъяс котырталӧмъяслӧн период; Государственнӧй думалӧн постановлениеяс; лунвывса нефтянӧй король Нобельлӧн войвылын лоны вермана конкурентъяскӧд веськыд и закулиснӧй тыш... Материал, планъяс, проектъяс — нефть добыча кузя, вузасьӧм-ньӧбасьӧм кузя, крайӧс дзоньнас освоитӧм кузя да, дерт жӧ, транспорт кузя... И быдлаын иностранецъяс, иностранецъяс.

Ленин видлалӧ тайӧ папкаяссӧ киас карандашӧн да полеяс вылас мыйкӧ пасйышталӧ. Сійӧ корӧ ас дінас ассьыс медся матысса соратникъяссӧ да висьталӧ налы:

«Тӧдмасьӧй, пӧжалуйста, тайӧн. Зэв уна интереснӧйтор эм. Но ставсӧ колӧ заводитны выльысь, настӧящӧя».

Социализмлӧн став фронт пасьта развёрнутӧй наступление воясӧ партия сетӧ индӧдъяс Войвылын топливно-энергетическӧй база лӧсьӧдӧм йылысь.

Фёдор Ордымов боецъяс пӧвстысь ӧти, кодъяс заводитісны штурмуйтны суровӧй Войвыв, медым сылысь богатствосӧ сувтӧдны народлы служитӧм вылӧ.

Х

Тӧдчытӧма заводитчис ӧдйӧ вынсялысь турӧб. Бурӧвӧйысь локтіс сменнӧй мастер.

— Ме муртса вои. Тайкӧ пӧрӧдас. Вышкаыд быттьӧ телега вылын. Полан кайны вылас, — висьталіс сійӧ.

— Прӧста повзьӧмыд. Вышкалы нинӧм оз ло. Первойысь али мый турӧбыс тані? — сылы шуис Демидыч.

— Ме ог и шу первойысь. Но тавой... петавлӧй, видзӧдлӧй.

Ставӧн садьмисны.

— Колӧ петавлыны, — нар вылысь чеччигмозыс чӧвтыштіс Ордымов да заводитіс пасьтасьны. — Сӧмын эн ставӧн, эн ставӧн. Шойччӧ. Мӧдӧдчам Демидычкӧд.

— Гез кӧ эськӧ, Фёдор Игнатьевич.

— Гез? Мыйла?

— Кузь гез. Нюжӧдны бурӧвӧйӧдз. Синтӧ ӧд восьтыны оз позь.

— Мӧдӧдчим!..

Ывлаӧ петӧм мысти Фёдор пыр жӧ кутыштіс кыкнансӧ да горӧдіс:

— Гез колӧ, гез!

Вӧлі гуын кодь пемыд и вӧвлытӧм турӧб. Уль тӧв, коді ӧні пӧльтіс рытыв-лунвывсянь, быттьӧ медасьӧма кыпӧдны енэжӧ му вылысь став лымсӧ — шутьляліс и гымаліс, пӧдтіс ловгорштӧ да тупкис синъястӧ.

Гез помсӧ кӧрталісны керка бердӧ, мӧдӧдчисны.

— Ӧта-мӧд дінысь не лэдзчысьны!

— Мый шуан?

— Кутчысьӧй ме дінӧ, кутчысьӧй!

Морт гӧлӧс вӧлі гортӧм и ачыс мортыс эз тыдав.

Фёдор кок улысь туй южыс, кылӧ, вошис. Али тыртӧма?.. Муныштіс ещӧ, вӧйис коскӧдзыс. Сы вылӧ пӧрисны бӧрсянь воысьяс.

— Гезйыд судзас оз?

— А?

— Гезйыд пӧ?..

— Эм на.

— Судзас оз?

— Судзас стӧч... Кежинныд веськыдвыв!..

А турӧбыс гартчис на гӧгӧр, нӧйтіс и таляліс найӧс, нетшкис на вылысь паськӧмсӧ, лыдтӧм лым чирӧн койис чужӧмъясас, синъясас, пельясас пырӧдчис пасьяс пӧла увті, сос помъясӧдыс.

— Сюрис эз туй южыс?

— Воштім.

— Гашкӧ, шуйгавылас?

— Вышка колӧ лоны матын. Кузь-ӧ нин гезйыд?

— Гезйыдлӧн пом воис. Бокӧ мунсьӧма!..

— Да сійӧ миян ныр улын! Кыланныд бруткӧмсӧ?

Вышка вӧлі сідз жӧ ньӧти оз тыдав. Сы дінӧ кӧрталісны гез помсӧ, пырисны пытшкас.

«Шишин... шшш... Тракт... тракт... Клоп...» кыліс пытшкас. Но вышка сулаліс багатыр моз. Сӧмын и тӧдчис, кыдзи сійӧ ставнас зэвтчӧма, дрӧгйӧдлӧ, кыдзи ӧшалысь «летучая мышь» пӧнаръяс довкъялӧны, а найӧ югӧрын буситӧ кытъяскӧ писькӧдчысь турӧба лым...

Пельӧсысь петісны кык рабочӧй.

— Ловъяӧсь? — шуткаӧн юаліс Фёдор.

— Быдторйыс вермас лоны татшӧм поводдянад, Фёдор Игнатьевич, — збыльысь вочавидзис ӧтиыс, вертлюжник. А мӧдыс содтіс:

— Ме думысь, прӧста сувтім уджалӧмысь. Колӧ водзӧ лэптыны буртӧ.

— Сейчас заводитам. Уна-ӧ перйинныд?

— Колисны медбӧръя штангаяс, — рабочӧй пыдди вочавидзис сменнӧй мастер.

Перминов видзӧдліс тайӧ кадӧ вывлань, кӧні вӧліны вертлюг, подъёмнӧй блок, да шуис:

— «Люлькаӧ» кая ме.

— Позьӧ, — сӧгласитчис Фёдор. А сменнӧй мастерлы висьталіс, мед котельнӧйын содтасны парсӧ.

Ставныслы кыдзкӧ друг лоис лӧсьыдджык, бырис шӧйӧвошӧм, а турӧблӧн гымалӧм, таркӧдчӧм, чишкӧм мӧдіс кажитчыны пыр овланаӧн.

— Заводитам! — кылӧ, горӧдіс Перминов.

— Сійӧ вӧлі выліас нин, «люлькаӧн» шусьысь подмосток вылын. Уліын дорысь пӧнар сэні довкъяліс ёнджыка, вышка йыв дрӧгйӧдліс ставнас. Но Перминов быттьӧ нарошнӧ эз кӧсйы кутчысьны перилӧяс дорӧ.

Ещӧ здук, и тракнитчис приводнӧй ремень, вӧрзисны станоклӧн частьяс.

— Ещӧ, ещӧ ичӧтика.

— Стоп! Тырмас!

Регыд перйисны став штангасӧ. Долотоысь босьтісны керн — шыльыда тӧчитӧм стӧкан кодь чорыд порода, код серти тӧдчис первойя из шом пласт дорӧ матыстчӧм.

Фёдор юаліс, уна-ӧ буритӧма мӧд сменаӧн.

— Куим метр.

— Молодцы! Тайӧ лоӧ сё комын прӧчент.

Перминов курччыштіс парсӧ: мӧд смена панйӧма первойсӧ... Мӧдысь тадзи лоны оз вермы. Сійӧ весиг эз пырав керкаӧ, ассьыс напарникъяссӧ тшӧктіс ыстыны бурӧвӧйӧ.

Рудниксянь, тӧдӧмысь, эз воны. Ассьыс смена Перминов уджаліс ещӧ на яра да рытнас пырис керкаӧ зэв ёна мудзӧма. Но не прӧста. Дас кык часӧн найӧ буритісны нёль метр да джын судта!

— Рекорд! — та вылӧ вочавидзис Фёдор. — Поздравляйта!

А турӧб эз и думайт ланьтны. Керка ӧтар бокӧ сійӧ пуктіс вевт судта тола, мӧдарсьыс нӧбаліс куш муӧдз. Тадзи жӧ вӧлі и бурӧвӧй дінын.

Удж, дерт, эз сувт. Сійӧс эз позь сувтӧдны — кынмас скважинаысь ва, и сэки ковмас выльысь буритны скважинасӧ.

Бара уджалӧ мӧд смена. Первой смена шойччӧ. Унмовсис и Ордымов. Сійӧ быттьӧ кыйсьӧ рӧднӧй Эжва вӧръясас да кылӧ, кыдзи сылӧн Буско понйыс заводитіс никсыны, сыкӧд мыйкӧ лоӧма.

Ордымов котӧртӧ понйыс никсӧм шыӧ да аддзӧ: гырысь пожӧма вӧрын вужля улысь петӧ Буско, но, тыдалӧ, оз тӧр петнысӧ да чуксалӧ ас дінас асьсӧ мездыны. Тӧдӧмысь, прӧста татчӧ эз пыр, тыдалӧ, вӧтлысьӧ сьӧдбӧж бӧрся.

Татчӧ локтӧ Перминов. Сійӧ мыйлакӧ вашкӧдӧ:

— А миян Уралын...

— Тс-с-с... Сьӧдбӧжсӧ кыям да.

— Ме ог та йылысь, — век вашкӧдӧ Парамон Демидович да вӧрзьӧдӧ сойӧдыс Фёдорӧс. — Садьмыв. Кылан, Фёдор Игнатьевич?.. Садьмыв.

Ордымов восьтіс синъяссӧ. Пемыд. Оз тӧд, кӧн сійӧ и мый сыкӧд,

— Час, ме биася.

Истӧг тув дыр эз сюр кӧрӧбкаысь. Сэсся койыштіс би югӧр, ӧзйис лампа. Перминов мыйкӧ кывзышталіс. Фёдор пуксис да негораа юаліс, мед не садьмӧдны узьысьясӧс:

— Мый сэтшӧмыс?

Демидыч та вылӧ лэптыштліс кисӧ: ньӧжйӧджык пӧ. Ачыс бара вашкӧбтіс:

— Кӧинъяс... керка гӧгӧрад.

Кывйыс тайӧ вӧлі кӧдзыд ва кодь, кодӧс быттьӧ койыштісны мышку вылас Фёдорлы. Кажитчӧ, сувтыштіс весиг юрсиыс. А киясыс кыдзкӧ асьныс нюжӧдчисны двуствольнӧй централка дінӧ, коді сылӧн пыр ӧшалӧ юр весьтас.

— Тэ эн вӧтась? — централкаӧ патронъяс сюйигӧн нин юаліс Ордымов.

— Найӧ шыӧ и садьми, — вочавидзис Перминов тӧдчымӧнъя вежсьӧм гӧлӧсӧн. — Весиг перйысьны заводитлісны ме весьтӧд. Таладорӧдыс ӧд куш, став лымсӧ тӧлӧдӧма... Кылан?.. Бара никсыштіс.

— Никсыштіс? — мыйлакӧ друг юаліс Фёдор да мӧдіс кывзыны жӧ.

Турӧб, кылӧ, тӧдчымӧнъя лӧньӧма, оз нин омляв, но керка стенъяс дрӧгнитавлӧны прамӧякодь на.

— Нинӧм ог кыв, — содтіс сійӧ. Сэсся бара кывзыштіс да выльысь юаліс: — А кӧинъясыс ӧмӧй никсылӧны?

Перминов эз удит вочавидзны: кыкнанныслы ясыда кылыштіс кутшӧмкӧ норасяна шы.

— Энлы жӧ, Демидыч, татшӧм шысӧ ме кыськӧ кывлі нин... Мыйкӧ меным оз эскыссьы. Абу кӧинлӧн шы... Кӧинъяс лювзылӧны. — И друг Фёдорлы уси тӧд вылас сылӧн вӧтыс. — Сідзкӧ, ме тайӧ никсӧмсӧ кылі жӧ ун йылысь. Миян Буско быттьӧ сибдӧма вужля улӧ да корӧ отсӧг. И тэ тшӧтш воин сэтчӧ да садьмӧдін менӧ. Кылан? Корӧ отсӧг. Пон. Заклад вартам, а тайӧ пон. Ме налысь сёрнисӧ тӧда. Петавлам. Али, чӧвлы, сетам гӧлӧс. Кычан! Ту! Соболь! Серко!

Та вылӧ шыасисны этша вылӧ куим-ӧ-нёльӧн — никсӧны, увтышталӧны.

— Ме тэныд шуи: дзонь дадюв! Вӧч факел. Ӧзты. Петавлам.

И кодыр петісны, — аддзисны: керка мышкын збыльысь пон чукӧр и дадь. Дадь вылын морт да кӧлуй.

— Пыртам, шонтам, — уськӧдчис морт дінӧ Фёдор. Но Перминов кутыштіс сійӧс.

— Колӧ видлыны ки-коксӧ. Абу-ӧ кынмӧмаӧсь. Оз-ӧ ков зыравны лымйӧн. А, гашкӧ, и кулӧма нин да...

— Ловъя на, вӧрӧдчӧ. Паськӧмыс, тыдалӧ, шоныд.

Пыртісны керкаӧ, пӧрччӧдісны маличасӧ, кӧр ку пимияссӧ.

Лампа югӧрын найӧ аддзисны чужӧм, код вылӧ куш видзӧдӧмысь гудыртчӧ сьӧлӧмыд. Пыктӧм син доръяс пыр муртса тыдыштісны гӧрд лук кодь синъяс. Чужӧм кучикыс потласьӧма яйӧдзыс, потас туйясас кыза ёдмӧма вир, сэтчӧ косьмӧма, сьӧдасьӧма да сорласьӧма ус-тошкыскӧд. Став сертиыс тӧдчӧ, мый тайӧ морт вӧлӧма тундраын вель важӧн нин, а синтӧммӧдӧмаӧсь да чужӧмсӧ тшыкӧдӧмаӧсь турӧбводзвывса дзирыд лунъяс да бритва кодь лэчыд сэкся тӧв.

Еджыдӧдз некыт абу кынмӧма. Но кияссӧ да кокъяссӧ век жӧ зыралісны спиртӧн, чужӧмсӧ мавтісны вазелинӧн.

Морт ловзис ӧдйӧ. Сійӧ малыштіс нин Фёдорлысь кисӧ, быттьӧ тайӧн кӧсйис шуны аттьӧ.

Шоныд ваӧн сорӧм спирт сетӧм бӧрын куйлысь мӧдіс весиг зільны мыйкӧ шуны, и тайӧ артмис сӧмын бӧрынджык:

— Понъясӧс... колӧ шонтыны.

— Сейчас, — Фёдор пыдди шыасис Перминов да уськӧдчис вӧля вылӧ.

Понъяс пӧвстысь ӧтияс вӧлі дзикӧдз нин гегдӧмаӧсь, мӧдъяс эргисны йӧз морт вылӧ, но пыртлыны сетчисны.

— Сет налы шоныд ва да няньтор.

Понъяс эз мырддьысьны ни эз горшасьны — та вылӧ налӧн вынъясыс, тыдалӧ, эз нин тырмыны.

Найӧ сёйыштісны, шоналыштісны и лӧнисны. Ставныс, кажитчӧ, кӧсйисны вежӧртны, мый лоис да мый жӧ колӧ вӧчны водзӧ. И друг тайӧ чӧв-лӧньсӧ дзугис куйлысь морт сэтшӧм ясыд гӧлӧсӧн, быттьӧ сыкӧд нинӧм абу и лолӧма:

— Крещеннӧй йӧз кӧ ті, — шуис сійӧ куйлігмозыс, — висьталӧй, кодъяс лоанныд. А ме ӧд, вокӧ, скӧнь ог аддзы, синтӧмми.

Фёдор дрӧгнитыштіс: татшӧм гӧлӧссӧ сійӧ кыськӧ кывліс нин.

Тӧдсаӧсь вӧліны и «вокӧ» да «скӧнь» кывъясыс. Сійӧ ӧдйӧ босьтіс лампа, бара матыстіс куйлысь чужӧм дінӧ, мӧдіс зіля видзӧдны.

«Сійӧ! — югнитіс юрас. — Ламбей! Кысянь да кыдзи веськаліс татчӧ? Вот дивӧыд, мыйла ме сійӧс эг тӧд сразу?»

Но Фёдор эз кӧсйы висьтасьны мыйкӧ дыра. Сійӧ сӧмын шуис:

— Тӧдӧмысь, крещеннӧйяс, бур мортӧ, — да юаліс: — Турӧбыс, тыдалӧ, вайӧдіс миян дінӧ?

— Ог тӧд, вокӧ, ог тӧд. Гашкӧ, турӧбыс, а, гашкӧ, и понъясӧй менам, — нестӧча вочавидзис Ламбей, и Фёдор нюммуніс та вылӧ: пӧрысь пастух век на важкодьыс.

Сёрни явӧ эз паськав. А Фёдорлы вӧлі окота сёрнитны Ламбейкӧд. Сійӧ бара юаліс:

— Сідзкӧ, понъясӧн нин таво ветлан, кыйсян?

Ламбей, кажитчӧ, мыйкӧ думыштіс да сӧмын сэк вочавидзис:

— Тшыг кынӧмӧн, пиӧ, оз сёрнитлыны. Миян пӧльяс вӧлі первой вердыштасны туй морттӧ, узьтӧдасны да сӧмын сэки сылысь юасясны.

Перминов гораа серӧктіс.

— А тайӧ ӧд збыль, Фёдор Игнатьевич: понъяссӧ нурйӧдыштім, а кӧзяинсӧ вунӧдім. Колӧ вердыштны.

— Дерт, колӧ, — татчӧ содтіс гажмӧм юра Ламбей. Сійӧ, тыдалӧ, дзикӧдз вежӧртіс, мый веськаліс бур йӧз дінӧ да кӧсйис петкӧдлыны асьсӧ сэтшӧм мортӧн, кодӧс быттьӧ и гортйӧ водтӧдӧм оз вермы повзьӧдны.

Сёян лои сетӧма сы мында, мыйта позис сетны некымын лун нин тшыгъялысь мортлы. Ламбей тайӧс сёйис да шуис:

— Эн дивитӧй, эн шензьӧй: морткӧд быдтор вермас лоны.

Сійӧ кӧсйис шуны мыйкӧ ещӧ, но унмовсис нюжӧдчигкостіыс.

И збыльысь, не кӧ понъясыс, Павел Калистратович вӧлі эськӧ «мӧдар югыдын олысьӧн», кыдзи сійӧ шулывлӧ кулӧм йӧз йылысь.

Мыжаыс, дерт, ачыс. Вывтіджык горшасис. Муніс кынь кыйны медся ылыс угодьеясас, кытчӧ весиг том дырйиыс этшаысь ветлывліс. Оліс медбӧръя сёян запасъясӧдзыс, — век аски да аски мӧдӧдчӧ. А кыньяс, быттьӧ нарошнӧ, сюрышталӧны и сюрышталӧны. Дай веськыда кӧ шуны, Ламбейлы и кыйсьыны таво! Сылы и овны! Пиыс мӧдас примитны прӧмыссӧ! Воас Ламбей гортас, дзонь мешӧк тыр петкӧдас прӧмыссӧ кооперативӧ, пуктас сійӧс стойка вылӧ и шуас Ӧндрейыслы:

— Нолтӧсь, тӧргӧвеч, кутшӧм сортӧ примитан?

Пиыс сылӧн — кӧр пастух Ламбейлӧн пиыс — босьтас киясас лым еджыд гӧна кынь ку, кусыньтыштас сійӧс, пӧльыштас гӧнас — ӧтилаӧ, мӧдлаӧ, а чуньясыс аслас сідзи быттьӧ и купайтчӧны еджыд пух пытшкас, сідзи и вошласьӧны. Некыдз он шу — абу тӧргӧвеч. Сӧмын не господин тӧргӧвеч, а обществоӧн бӧрйӧм морт, тӧварыш Ламбей, Андрей Павлович. Ылӧдӧмысь повны оз ков — первой сорт мӧд сорт пыдди оз босьт!

Но и сӧветскӧй кооперативын мӧд вузасьысь эськӧ эз ньӧб сылысь прӧмыссӧ улынджык сортысь. Ламбей тӧдӧ, кутшӧм кадӧ кыйсьыны тайӧ дона зверь вылас, тӧдӧ, кыдзи кыйны сійӧс да кыдзи кульны кусӧ.

Эз кӧ куж донъявны зверӧс кок туй сертиыс на, мӧдіс ӧмӧй Ламбей сэтшӧм зіля вӧтлысьны медбӧръяӧн кыйӧм кынь бӧрся.

Мудер вӧлі тайӧ пӧрысь кыньыс. Но Ламбей эз кӧсйы лоны бӧбджыкӧн сыысь. Кынь первойсӧ вӧлі оз сибӧдчы сам дінӧ, а кыйсьысь эз виччысь тайӧс, капканъяс тэчалӧ гӧгралысь кок туйяс вылӧ. Кынь найӧс ордъялӧ — кыйсьысь вежлалӧ капканъяслысь местаяс. Зверь сэсся воліс сам дінӧдз. Но кыдзи воліссӧ. Лымйӧд кодйысьӧмӧн, капканъяс увті, кодъясӧс вӧлі тэчӧма сам гӧгӧр. И тадз пуктылас капканъястӧ, и этадз тэчлас, а кынь век сконъялӧ Ламбейӧс.

Сэсся лоисны дзирыд шондіа лунъяс, петіс кос тӧв. Синъяс мӧдісны гырдмыны, чужӧм потласьны, сёян запасъяс бырны. А кынь век оз шед.

Ламбей босьталіс нин мукӧдлаысь ловушкаяс, колис сӧмын сэтчӧ, кытчӧ окталӧма пӧрысь кыньӧс кыйны. Местаыс тайӧ абу ылын узьлан чумсянь, понъястӧг позяс ветлыны, лыжи вылын.

Аскинас муніс, и лоис ветлыны лунтыр. Муртса воис чум дінӧ: синъяс сӧвсем дугдісны видзӧдны, весиг капканъяс эз сяммы босьтны. Ӧти лун куйліс чумын. Быттьӧ неуна кокньӧдыштіс. Колӧ вӧлі ветлыны ловушкала да мӧдӧдчыны гортлань. Мӧдӧдчис шонді петтӧдз на. Муртса воис капканъяс дінӧдз. Ӧти капкан абу места вылас: шедӧма кынь, кыссьӧма капканнас. Ылӧ, дерт, эз мун. Дзебсис кытчӧкӧ ляк бадь кустъяс пиӧ, кодъяс нюжалӧмаӧсь кузь ты пӧлӧн. Бур синмӧн кӧ, некымын минутъя удж — туявны, аддзыны, кучкыны юрас сьӧрысь новлӧдлан зырйӧн. Но — талун... Кӧть эськӧ здук кежлӧ тупкысьліс скӧр шондіыс, кӧть эськӧ ӧти лолыштӧм дыра сувтліс лым лентаяс вӧтлысь тӧлыс. Найӧ койисны Ламбей чужӧмӧ, сійӧ синъясӧ пӧсь пӧимӧн моз. И эз позь тӧдны, чужӧм вывсьыс али синъяссьыс войталӧ вирыс.

Колис нин час, мӧд, коймӧд, а Павел Калистратович век на горанясьӧ ляк бадь кустъяс пӧвстын. Ставыс кажитчис гӧрдӧн — и лым, и кустъяс. Сійӧ то воштылас кималас увсьыс кыньлысь капканӧн кыссьӧмсӧ, то бара аддзылас. Сэсся, кылӧ, зилькнитіс кӧртӧн. Сӧвсем матын, кӧнкӧ ныр улас и эм. Гашкӧ, эсійӧ гӧрд ёкмыльыс? Гӧрд кынь... Но вермас ӧмӧй сійӧ лоны еджыдӧн, кор став вӧля вылыс, став лымйыс киськалӧма вирӧн? Ламбей лэптӧ зырсӧ кучкыны кыньлы и оз удит, гӧрд ёкмыль гӧгыльтчӧ водзӧ, вошӧ син улысь. Тадзи некымынысь.

«Эновта. Ог мезды капканысь. Згинит сэні, он кӧ кӧсйы шедны менам киӧ!» — пӧшти нормӧм гӧлӧсӧн грӧзитіс кыньлы Ламбей.

А кодыр гӧгӧрвоис, мый кынь крукасьӧма куст бердӧ, эз нин жалит нинӧм: став тушанас шыбитчис кынь вылӧ, виис сійӧс сылӧн курччасьӧм вылӧ видзӧдтӧг, да вӧлисти ружӧктіс синъяс висьӧмысла.

Чумын ковмис куйлыны ещӧ на ӧти лун. Дырджык эз позь. Матыстчӧ тшыгъялӧм, караулитӧ смерть. Колӧ пышйыны сыысь.

Кималаснас нин Ламбей разис чумсӧ, чукӧртіс кӧлуйсӧ, ставсӧ тайӧс тэчис даддяс, доддяліс понъяссӧ да шуис налы:

— Гортлань! Гортлань!

Мый лоис водзӧ — сьӧкыд висьтавны. Некор на аслас нэм чӧжӧн Ламбей эз сюрлы тундра шӧрӧ синтӧм мортӧн, некор на сійӧс татшӧм ёна эз нӧйтлы турӧб.

...Павел Калистратович садьмис, но дыркодь на эз вӧрзьӧдчы. Сійӧ думайтіс, кодлы жӧ сетны медся ыджыд пасибӧсӧ сійӧс спаситӧмысь: понъясыслы, кодъяс, тыдалӧ, кылӧмаӧсь тшын дуксӧ да сяммӧмаӧсь вайны дадьсӧ морт оланінӧдз, али тшын дук вӧчысь йӧзлы?

Кӧзяева, кылӧ, садьмӧмаӧсь водзджык нин: керкаын шоныд, нырад ӧвтӧ яя консервысь пуӧм шыд дук. Кутшӧм чӧскыд сылӧн дукыс! А сёрнитӧны ньӧжйӧник, мед не садьмӧдны узьысьӧс. Тадзи жӧ и Ламбейлӧн батьыс велӧдліс ассьыс пи-нывсӧ: узьӧ кӧ тэ ордын гӧсть, ветлы кок чунь йыв, сёрнит вашкӧдчӧмӧн.

Ламбей дінӧ матыстчис понйыс, нюлыштіс кисӧ. Тайӧ, дерт нин, Соболь! И кӧзяин эз вермы кутчысьны, кутыштліс сійӧс кыкнан кинас, топӧдіс морӧс бердас.

— А ми чайтам, узян на, Павел Калистратович, — веськыда шуис Ламбейӧс ним-вичнас Фёдор. — Вай чеччы. Мӧдам сёйны.

— Пасибӧ, бур войтыр, ог ӧткажитчы, — шуис Ламбей да пуксис. — Но мем, буракӧ, оз мешайт мыссьыштны. Позяс ӧд?

— Тӧдӧмысь, позяс, — Перминовлы чайник вылӧ индіг, бара шуис Фёдор. — Сейчас ми дасьтам шоныд ва. Лӧсьӧдам чужӧм кучиктӧ бурдӧдан лекарство да мыссьӧм бӧрад мавтам сійӧн чужӧмтӧ. Со тэд майтӧг. Но, а ті, братанъяс, — шуис кок улын мешайтчысь понъяслы, — неуна вешйыштлӧй татысь.

— Понъясыс? — юаліс Ламбей да сэк жӧ быттьӧ командуйтіс. — Вӧтлыны найӧс, вӧтлыны ывлаӧ. Петӧ ывлаӧ, Соболь, Катшыс, петӧ, ыркӧдчӧ, пасьясыд дӧза шоныдӧсь. Дай ывлаыс талун, кылӧ, садьсялӧма.

— Ывла талун шогмана, — не то аслыс, не то ставлы висьталіс Перминов да мӧдіс киськавны шоныд ва Ламбейлӧн сарӧгмӧм кияс вылӧ, а ачыс казьтыліс думсьыс, кыдзи тайӧ старикыс паныдасьліс сылы Вӧркута вомын митинг дырйи.

Регыд мысти Павел Калистратовичӧс лои обработайтӧма сэтшӧма, мый сылӧн весиг воссьыштісны синъясыс, но Фёдор эз на лэдз налы видзӧдны.

— Мед шойччасны рытӧдзыс. — И кӧрталіс рузумӧн.

Сёйигӧн Ламбей вӧлі чӧв, явӧ мыйкӧ думайтіс. Гашкӧ, дадь йывсьыс? Сы вылын куйлысь кӧлуй йывсьыс? Ӧд эз на весиг юав, эм абу даддьыс, ставыс-ӧ лючки кӧрталӧма.

Но Павел дядь талун тӧждысис мӧдтор йылысь, сійӧс спаситысьяслы мынтысьӧм йылысь. Собольӧс, дерт, мӧдас вердны кувтӧдзыс дай гуалас на мортӧс моз. А тайӧяслы? Мыйӧн бурджык: кынь куясӧн, кӧръясӧн али сьӧмӧн? Колӧ первой тӧдмавны, кодъяс найӧ, сылысь ним-вичсӧ тӧдысьясыс. И Ламбей шыасис:

— Синтӧм кутю, шуӧны, пельяснас аддзӧ, а синтӧм мортыд и сійӧн оз аддзы! Эг ӧд тӧд тіянӧс? Кодъяс лоанныд?

— Вунӧдчӧмыд, Павел Калистратович, скӧнь вунӧдчӧмыд, — нарошнӧ Ламбей кывъясӧн шуис Фёдор. — Тэнад пиыд мекӧд уджавліс. Ордымов ме.

Ламбей дрӧгнитыштіс. Сійӧ пуктіс кисьыс паньсӧ и эз тӧд, мый керны.

Перминов видзӧдліс Фёдор вылӧ. Фёдор сылы воча синмалыштіс: ставыс пӧ тадзи и колӧ лоны.

Кӧрталӧм синъяса гӧстьлӧн мӧдіс нин косьмыны паньыс, а юрас вӧлі сӧмын ӧтитор: «Сёрнит, пӧрысь выжыв, сёрнит бур мортыскӧд, мый чӧв олан?»

— Омӧля панясян, Павел Калистратович. Кольны мӧдім.

— Пасибӧ, Фёдор Игнатьевич. Ме пӧті нин.

— Вот видзӧдлы, — радлыштіс Фёдор, — весиг нимӧс на абу вунӧдӧмыд. Бур тэнад паметьыд.

Шуис и думыштіс панны сёрни самӧй главнӧйтор йывсьыс — Ламбейӧн аддзылӧм из шом пластъяс йылысь, код йылысь коркӧ Фёдор эз сяммы юасьны лючки. Но гӧстьыс налӧн пуктіс паньсӧ, вешйыштіс рач дорысь да мӧдіс разьны син кӧртӧдсӧ, тільыштіс кулакнас синъяссӧ, чӧвтіс ас вылас маличасӧ да нинӧм шутӧг петіс ывлаӧ.

Фёдор вӧтчис сы бӧрся.

Ламбей сулаліс ас дадь дінас да видзӧдіс то бурӧвӧй вылӧ, то Излань. Сійӧ, тыдалӧ, зілис тӧдмавны, кутшӧмджык местаясӧ сійӧс вайӧмаӧсь понъясыс, кодъяс ӧні радлӧмӧн бергалӧны сы гӧгӧр.

Юра кымӧръяс сайсянь виччысьтӧг петкӧдчис шонді, и турӧббӧрса лым кыдзкӧ торъя нин ёна ӧзйыштіс лыдтӧм дзирдъясӧн. Ламбей ӧдйӧ сайӧдыштіс синъяссӧ, но кыліс морт кок шы да бергӧдчис сылань.

— Ме тэд шулі: рытӧдзыс эн восьт синъястӧ, — пӧшти горӧдіс Фёдор. — Шуткаӧн чайтан. — И быттьӧ кывзысьтӧм дзоля пилы нин содтіс: — Ӧчкиась. Тайӧн кокниджык. — Да пӧшти мырдӧн лӧз ӧчкиӧдіс сійӧс. А сэсся юаліс: — Но кыдзи? Тыдалӧ мыйкӧ?

Ламбей первойсӧ несмела видзӧдліс гӧгӧрбок, аслысног кызӧктіс да вӧлисти шыасис:

— Скӧнь лӧзӧдіс.

— А шонді вылас верман видзӧдлыны?

— Веськыда шонді вылӧ? — шензьыштіс Ламбей да, синъяссӧ кӧзырӧкалӧмӧн, видзӧдліс. — Хм... Сійӧ, буди, вӧсни кымӧр сайын лои. Кругыс сӧмын тӧдчӧ.

— Кымӧр сайын, шуан? — нюммуніс Фёдор.

Ламбей сӧмын шензьыштіс, кор ӧчкитӧг видзӧдлӧмысь шонділӧн югӧр быттьӧ кучкис бурдтӧм синъясас. Ӧчки ӧдйӧ лоис колана местаын бӧр, но ӧні кыдзи бур лекарство нин.

— Кӧсъян кӧ, сета.

— Уна-ӧ сулалӧ? — друг юаліс Ламбей.

— Абу вузӧс. Сідзи пӧдарита.

— Пыр кежлӧ?

— Да, пыр кежлӧ, миян дружба ради.

Кывъяс эз аддзыссьыны. Да и вермасны-ӧ найӧ висьтавны ставсӧ, мый ӧні вӧчсис пӧрысь сьӧлӧмын? Павел воськовтыштіс дадь дінас, мӧдіс разьны кӧлуйсӧ. Сійӧ тэрмасис, торйӧдіс сэтысь тыра мешӧк, разис сійӧс, сюйис сэтчӧ кисӧ да видзӧдліс Фёдор вылӧ, быттьӧ кӧсйис тӧдмавны, ыджыд-ӧ доныс тайӧ том мортыслӧн. Сэсся мешӧкысь перйис ӧтпырйӧ кык кынь ку, бергӧдчис Фёдорлань.

— Тэ, Фёдор Игнатьевич, мездін менӧ смертьысь, а куньсьылӧм синъясӧс восьтін бӧр да сетін налы шондіӧс венысь ӧчкияс. Тайӧ ставыс сулалӧ уна кынь ку, дай, висьталӧны, содтӧд уна соболь ку. Но ме тэныд сета сӧмын кыкӧс. Босьт найӧс да эн дивит этша сетӧмысь.

Лои здук, кор и Фёдорлы эз сразу сюрны колана кывъяс. И медым тайӧ кывъяссӧ аддзыны, сійӧ первой шуис:

— Энлы, энлы, Павел Калистратович, сулавлы. Тадзи оз позь.

— Мыйла оз позь? — шензьыштіс Ламбей. — Ӧд мортлӧн душаыс век сьӧрсьыс овлӧ. А кор тэ лӧгӧдан мортӧс, душаыс сылӧн чорзьӧ, а кор сылы бур вӧчан, сійӧ сылӧн небзьӧ, шоналӧ. Вокӧ, некор эн койышт тайӧ бурмӧм душа вылас кӧдзыд ваӧн. Таысь сійӧ тшыксьӧ.

Фёдор матыстліс веськыд кисӧ морӧс бердас:

— Да ме ӧмӧй кутшӧмкӧ дон вылӧ отсалі тэд?

— А ме ӧд тайӧс ог и шу, — вочавидзис Ламбей. — Мортлӧн душа ни сьӧм кӧшельӧ оз бертчы, ни вески вылӧ оз тӧр. Сійӧс сӧмын бес вермӧ ньӧбны. Тадзи шуӧны пӧрысь йӧз.

Фёдор серӧктіс:

— Сідзкӧ, босьтны ковмас быть, мед не койыштны тэнад душа вылӧ кӧдзыд ваӧн, кыдз тэ шуан. Сӧмын не кыкнансӧ, а ӧтисӧ, казьтылӧм ради.

И кодыр Ламбей мӧдіс сетны кыкнансӧ мырдысьӧнмоз, Фёдор гӧгӧрвоис шуны:

— Но ӧд и менам душаыс эм, Павел Калистратович. Сійӧ кӧсйӧ босьтны сӧмын ӧтисӧ. Ог мӧдӧ сійӧс дӧзмӧдны. Вӧчам сідзи, кыдзи сійӧ кӧсйӧ.

Тайӧ вӧлі тырмымӧн, мед Ламбей сюйис мӧд кынь кусӧ мешӧкӧ да бурмӧм сӧвестьӧн мӧдіс тӧбсьыны бӧр.

А «сотчысь из» йылысь сёрни пансис ачыс, кор Ламбей индіс буритчан агрегат вылӧ да шуис:

— Чорыда, вокӧ, бруткӧдчӧ. Коді мый сэні вӧчӧ?

— Ветлам видзӧдлам. Ме ӧд тэнӧ татшӧмнас воддза воӧ нин кӧсйи тӧдмӧдны.

— Сідзкӧ, век корсян сотчысь из?

— Да, Павел Калистратович. Государстволы тайӧ колӧ, миян страналы.

Ламбей дивитӧмӧн видзӧдліс Фёдор вылӧ.

— Ай-ай-ай! И тэ вунӧдін менам висьт йылысь? Сы бӧрын ме куимысь нин ветлі корсьны сійӧ местасӧ да век жӧ аддзи. — И юаліс: — Кӧсъян ветлыны мекӧд?

— Кӧсъя. Весиг тӧда, кытчӧ кӧсъян нуӧдны.

— Кытчӧ думайтан?

— Сотчысь изтӧ петкӧдлыны.

— Тэ кужан лыддьыны йӧзлысь думсӧ! — шензьӧмӧн горӧдіс Ламбей. — Дзик пыр и мӧдӧдчам. Понъясӧс вердыштам да. Лун-мӧдӧн ветлам.

Фёдор меліа нюммуніс.

— Ветлам, Павел Калистратович. Но не талун мӧдӧдчам. Лун-мӧд бӧрын. Синъястӧ бурдӧдам да. А ӧні гӧститышт миян ордын.

Ламбей сӧмын шеныштіс кияснас.

ХІ

Тувсовъя турӧбъяс мӧдісны нюжавны. Найӧ лютуйтісны дугдывтӧг дзонь вежонъясӧн, да шочиника петавлысь шонді эз вермы ни лым сывдны, ни йӧзлысь сьӧлӧмъяс бурмӧдны. Но скӧр войвывлы тайӧ кажитчис этша на. Строительяслы паныд сійӧ пыртіс действиеӧ ещӧ ӧти грознӧй оружие — цинга.

Висьӧм паськаліс эпидемия моз. Сійӧ кватлаліс йӧзӧс Рудникысь и Вӧркута вомысь, корсяліс аслыс жертваяс разведчикъяслӧн партияясысь и узкоколейка кӧрт туй вылысь, — аддзаліс быдлаысь, кӧні олісны йӧз.

Яков Петрович бура гӧгӧрвоис положениелысь сьӧкыдлунсӧ. Первойсяньыс жӧ, кор лоисны цингаӧн висьысьяс, сійӧ мобилизуйтіс кортӧм гӧстякӧд тыш вылӧ став медперсоналсӧ. Но регыд тыдовтчис, мый тайӧ этша, коліс вӧчны ёна унджык та дорысь, мед венны ылі войвылын мортлысь нэмӧвӧйся врагсӧ. Но мый колӧ вӧчны? И позьӧ-ӧ вӧчны мыйкӧ? Витаминнӧй промышленность странаын муртса на чужӧ. Сылӧн чудодейственнӧй препаратъяс регыдӧн оз на сюрны татчӧ. А продуктаяс, кодъяс содержитӧны витамин «С», бырисны: ӧти юкӧнсӧ сёйисны, мӧд юкӧныс тшыкис. Град выв пуктасъяслӧн выль партия воас татчӧ сӧмын аръявылыс. Оз позь тадзи кольччыны. Колӧ мыйкӧ вӧчны. Пыр жӧ. Тані, места вылын.

Кыдзи-й пыр сьӧкыд кадъясӧ, строительствоса начальник, парторганизацияса секретаркӧд тӧлкуйтыштӧм бӧрын, выльысь шуис шыӧдчывны народ дінӧ.

Строительстволӧн управление ӧні вӧлі неважӧн на эштӧдӧм кык судта пу керкаын. Кабинетыс Семёновлӧн ыджыд да югыд. «Т» букваӧн сувтӧдӧм пызанъяс вевттьӧма гӧрд нойӧн. Лӧз маслянӧй краскаӧн мавтӧм стенаяс пӧлӧн сулалісны венскӧй стулъяс. Воддза пельӧсъясас подставкаяс вылын сулалісны Ленинлӧн бюст да радиоприёмник, пыран ӧдзӧссянь ӧтарас и мӧдарас ӧкуратнӧй дубӧвӧй шкапъяс, кытчӧ тэчӧма радӧн-радӧн книгаяс.

«Вот тайӧ правильнӧ! — аслыс думыштіс Надя, кор татчӧ пырӧм мысти видзӧдліс гӧгӧрбок. — Чувствуйтсьӧ и строительстволӧн выль масштаб, и культура йылысь тӧждысьӧм. А то важ кабинетыс збыльысь вӧлі «музейнӧй уникумӧн», кыдзи сійӧс нимтыліс Алексей Никитич».

Квартираас Надя оліс Петровакӧд ӧти комнатаын да татчӧ локтісны ӧтилаын жӧ.

Выльӧн пырысьясӧс аддзӧм бӧрын Квитко ӧдйӧ сувтіс да мӧдӧдчис налы паныд.

— Виччысям, виччысям тіянӧс, менам спасительяс, — негораа шуис сійӧ да кинас индыштіс пельӧслань, кӧні вӧлі тыртӧмджык на. — Эм неыджыд сёрни...

Водзынджык воысьяс пӧвстысь кодсюрӧ видзӧдлісны ӧта-мӧдныс вылӧ. Найӧ тӧдісны, мый Петрова да Смоленская здук кежлӧ эз эновтлыны висьысь Квиткоӧс, кор сійӧ чеччывтӧг куйліс вольпась вылын. Медсестра Смоленская да Петрова, коді ӧні уджалӧ больничаын жӧ сиделка пыдди, збыльысь вӧліны медся бур горнӧй инженерӧс да партийнӧй руководительӧс спаситысьясӧн. Владимир Васильевич бара вӧлі стройын — варов да гажа, кыдзи водзті.

— Яков Петровичкӧд ми ёна надейтчам тіян отсӧг вылӧ, — ещӧ ньӧжйӧджык налы шуис сійӧ. — Надежда Степановналы, кыдзи стройкаса комсомольскӧй организациялӧн бюроса членлы, кӧсъям сетны кыв кутана удж — мобилизуйтны комсомолецъясӧс вайны веж лыс... Ті, дерт, тӧданныд мыйла?

Надя гӧгӧрвоана довкнитіс юрнас.

— А Зинаида Павловналы... Правда, ме кывлі, висьысьяс тіянӧс ошкӧны, и тайӧ зэв бур. Но лоны сӧмын «сиделкаӧн» — абу-ӧ вывті этша?

— Мыйӧн нӧ ещӧ ме верма отсавны тіянлы? Он-ӧ кутӧй тӧд выланыд менсьым, агрономлысь, профессияӧс?

— Тӧдінныд, Зинаида Павловна.

Петрова ышловзис:

— Жальпырысь лоӧ шуны, Владимир Васильевич: агроном вынтӧм вӧчны плодоноснӧйӧн нэмъяс чӧж сывлытӧм му.

— Коді тіянлы тайӧс висьталіс?

— Висьталӧмъяс оз ковны. Природалӧн закон.

— Эн эскӧй татшӧм законыслы. Сійӧ миянлы дзикӧдз ковтӧм.

Квитко да Петрова видзӧдісны ӧта-мӧдныс вылӧ стрӧга и ёся.

— Мый ті меным предлагайтанныд?

— Бур эськӧ вӧлі, Зинаида Павловна, ті кӧ думыштлінныд да выступитінныд тані, кыдзи агроном. Гӧгӧрвоанныд? — тӧдчӧдыштіс Квитко. — Кыдзи агроном!

Надя гусьӧникӧн чабыртыштіс Петровалысь кисӧ. Зинаида Павловна вочавидзис сылы тайӧн жӧ.

— Ладнӧ, Владимир Васильевич, ме думыштла...

Кабинет ӧдйӧ тырис йӧзӧн.

Первойя кыв Семёнов сетіс докторлы — олӧма нин, паськыда кушмӧм юра представительнӧй мортлы.

Выступление сертиыс позис гӧгӧрвоны, мый докторлӧн эм тырмымӧн тӧдӧмлунъяс да врачебнӧй практика, но, та вылӧ видзӧдтӧг, мыйкӧ шуны выльтор, кодӧс эськӧ цингакӧд тышын позис аддзыны места вылысь, нинӧм эз аддзы, не кӧ лыддьыны хвойнӧй отвар вӧчӧм.

— Хвойнӧй отварӧн, — сёрнитіс доктор, — пӧльзуйтчылісны Войвылын дас кӧкъямысӧд нэмлӧн первойя джынъяс на. Тӧдса, например, татшӧм случай. Тысяча сизимсё комын квайтӧд воын Лаптевлӧн команда тӧвйӧ Лена устьеын да ставнас висьмӧ цингаӧн. Но, налӧн шуд вылӧ, на пӧвстын лӧсялӧны Сибиряков нима судно вылысь вӧвлӧм матросъяс. Найӧ велӧдӧны вӧчны веж лыскысь отвар да юны сійӧс. Цинга висьӧмысь кулӧ сӧмын ӧти морт. Со и мӧд, сэтшӧм жӧ важся пример, коді висьталӧ цингаысь бурдӧдӧм кузя зеленьлысь благотворнӧй действие йылысь. Тысяча сизимсё комын нёльӧд воын гренландскӧй корабльвывса матросӧс, коді сьӧкыда висьмӧ цингаӧн, ӧтнассӧ кольӧны море берег дорӧ кувны. Матрос эз нин вермы вӧрзьӧдчыны места вывсьыс, но сы гӧгӧрын быдмис веж турун. Сійӧ сёйӧ тайӧ турунсӧ да заводитӧ бурдны цингаысь. Кыкнан случаяс йӧзӧс спаситысьнас вӧлі «С» витамин. Татшӧм примеръяссӧ позис эськӧ вайӧдны уна. Но ковмас шуны, ёртъяс, мый веж турунӧдз виччысьны колис зэв на дыр, а лыска вӧр быдмӧ миян дінсянь уна дас километр сайын. И медработникъяс коллективлы кӧ оз ло сетӧма отсӧг вайны тайӧ веж лыссӧ, ме ог тӧд, мый ковмас вӧчны миянлы.

Ассьыс выступлениесӧ доктор помаліс кӧсйысьӧмӧн вӧчны тырмымӧн хвойнӧй отвар, дерт, лоас кӧ мыйысь сійӧс вӧчны.

Медся водз вӧлі сетӧма вопрос, уна-ӧ эм луклӧн, чесноклӧн да мукӧд свежӧй прӧдукталӧн запас, кодӧс эськӧ позис вердны цингаӧн висьысьяслы.

Семёнов стрӧга видзӧдліс хозяйственнӧй часть кузя аслас отсасьысь вылӧ, код кыв кутӧм улын вӧлі став тайӧ прӧдуктаыс, да сетіс сылы кыв вочавидзны.

Тихон Блинов сувтіс.

— Кыдзи ме докладывайтлі нин тіянлы, Яков Петрович, положение зэв сьӧкыд.

— Ог ме тэнсьыд выль пӧв юав, а народ кӧсйӧ тӧдны. Вот и доложит налы, мыйяс тэнад складъясын вӧлі, мый рӧскодуйтӧма да мый сэні коли.

— Хорошо, Яков Петрович, висьтала, — та вылӧ шуис начхоз да мӧдіс корсьны портфельсьыс колана бумагаяс.

Блинов ӧні ньӧти эз вӧв Дед Мороз кодьӧн, кыдзи сійӧ кажитчыліс Петровлысь оланінсӧ мерайтігӧн. Сьӧд вельветысь вурӧм толстовка, лӧз диагональысь галифе да фетрӧвӧй буркияс вӧчисны сійӧс бравӧйӧн; здоровьеӧн ыпъялысь чужӧмыс петкӧдліс кодсюрӧлысь завидь. Петрова весиг думыштіс аслыс: «Эстшӧм битюг, а ӧнӧдз олӧ гӧтыртӧг».

Портфельыс вӧлі тыр бумагаясӧн, да колана актъяс дыр эз мӧдны сюрны.

— Менам ставсӧ оформитӧма. Став вылас эм документ... Дзик пыр, ёртъяс, дзик пыр... Тӧкӧтьӧ терпитыштлӧй...

Зинаида Павловналы друг усис тӧд вылас, кыдзи тайӧ Тихон Тихоновичыс арнас, кор ачыс вайлывліс висьысь Квитколы прӧдуктаяс, ошйысьліс Петровалы свежӧй капуста, картошка да мукӧд град выв пуктасъяслӧн гырысь запасъясӧн, кодъяс тырмасны локтан арӧдз. Тайӧ казьтыштӧмыскӧд тшӧтш ӧдйӧ петкӧдчис вежӧрас сэкся жӧ серпас.

Висьӧм вӧсна ёна омӧльтчӧм Квитко эз на вермы ветлывны удж вылӧ, унджыксӧ куйліс вольпась вылын. Ӧбед пуигкості бара локтіс Блинов, вайис бумага кулёкъясын ставсӧ, мый закажитліс Петрова, мед пуны ньӧжйӧ бурдысь Квитколы кыдз позьӧ чӧскыда да пӧтӧса. Тайӧ разӧ начхоз вӧлі торъя нин варов. Сійӧ гусьӧнмоз видзӧдлывліс унмовсьӧм Квитко вылӧ да помся шӧпкӧдіс плита пач дорын ноксьысь Петровалы.

«Эмӧсь йӧз, кодъяс оз эскыны судьбалы, — сэки философствуйтіс Блинов. — Ме ог жӧ эскы талы, гӧгӧрвоны кӧ судьбасӧ фатализм ногӧн. Но вопроссӧ кӧ видлавны диалектическӧя, то колӧ шуны, ставыс йитчӧма ӧта-мӧдыскӧд. Висьтала стӧчджыка: ті лоинныд тані сы вӧсна, мый эн паныдасьӧй туйын верӧсыдкӧд. Бур вылӧ-ӧ тайӧ? Гашкӧ, и бур вылӧ! Эн вунӧдӧй ӧтитор: быдторлы эм помка. Весиг ӧткодь лекарстволӧн бурдӧдан выныс овлӧ разнӧйӧн, сійӧс кӧ сетӧма висьысьлы неӧткодь киясӧн. Владимир Васильевич вӧлӧма шуда мортӧн. Ме сылы завидьта...»

«Тихон Тихонович, — повзьыштіс сэки Петрова, — эн сёрнитӧй тадзи...»

«Ме тіянӧс гӧгӧрвоа, Зинаида Павловна, но судьба... то есть, ме кӧсйи шуны: диалектика эм диалектика».

«Эновтӧй та йылысь... Кыланныд?»

Бӧръя кывъясыс Петровалӧн сэки шусисны гораджыка: Квитко восьтіс синъяссӧ, торкис Блиновлы «беседуйтны» водзӧ. Аскинас жӧ Петрова вуджис овны Надякӧд ӧтув.

Йӧзлӧн терпениеыс заводитіс бырны. Кӧтшас пельӧссянь кодкӧ горӧдіс:

— Зонъяс, гашкӧ, перекур вӧчам?

Ызнитіс серам. Но Блинов аддзис нин корсянторсӧ.

— Со найӧ, со, Яков Петрович! — радлыштіс сійӧ да сетіс Семёновлы тшыкӧм прӧдуктаяс вылӧ составитӧм актъяслысь дзонь чукӧр. — Вообщӧ, делӧыс татшӧм, ёртъяс. Разнарядка кузя ми пӧлучитлім...

Блинов вӧлі бура гӧтӧвитчӧма тайӧ заседание кежлӧ да колана лыдпасъяс помнитіс паметь серти. Подулалӧмӧн кажитчисны и тшыксьӧм прӧдуктаяс да град выв пуктасъяс вылӧ составитӧм документъяс. Нинӧм он кер: Заполярье, унатор тшыксьӧ татчӧ вайигкості. Дерт, сійӧ, начхоз Блинов, мыжа, эз вермы ставсӧ кранитны, но кранитны зільӧмыс вӧлі, сійӧ весиг надейтчис, мый вермас видзны сьӧкыд случайяс кежлӧ неыджыд запас. А, видзӧдтӧ, эз удайтчы тайӧс вӧчны. Дерт, мыжа, ёна мыжа став водзын...

Ставсӧ тайӧс висьталігкості Семёнов, торъя местаяс карандашӧн пасйышталігтыр, видлаліс актъяс. Кор Блинов помаліс висьталӧмсӧ, Яков Петрович шыӧдчис йӧз дінӧ:

— Кодлӧн ещӧ эмӧсь вопросъяс? — но Блиновлы нин содтіс: — Актъяс тэнад, Тихон Тихонович, збыльысь оформитӧма бура. Но ми тэкӧд кутам на сёрнитны та кузя.

Квитко корис кыв, шыӧдчис доктор дінӧ:

— Больничаад куйлӧны некымын морт татчӧс йӧз пӧвстысь. Град выв пуктасъяс найӧ некор эз вӧдитлывны да эз сёйлыны, а цингаӧн абу висьлӧмаӧсь. Но тані, стройка вылын, тожӧ висьӧны. Висьталӧй, доктор, ті интересуйтчинныд, кутшӧм ногӧн мунӧ тайӧ висьӧмыс налӧн?

Вопросыс вӧлі виччысьтӧм, да доктор нинӧм прамӧя эз куж шуны.

— Разрешитӧй висьтавны меным! — кылыштіс Надя Смоленскаялӧн гӧлӧс. — Менам отделениеын эм коми морт.

— И мый жӧ? — кӧсйис тӧдны Квитко.

— Мукӧдъяс моз жӧ страдайтӧ.

— Смоленская ёрт, — шыасис Семёнов. — Вопроссӧ сувтӧдӧма правильнӧ: эн-ӧ приметитлӧй тайӧ висьысьлысь мыйкӧ аслыссикасаӧс — сёрниас, асьсӧ кутӧмын?

Петрова видзӧдліс Надя вылӧ.

— Тэ, тыдалӧ, кутан тӧд вылад Терентьевӧс, витӧд палатаысь?

— Да, сійӧс, Иван Егоровичӧн шуӧны. Век мыйкӧ философствуйтӧ. Мукӧд дырйи шуас сэтшӧм тешкодьтор и он тӧд — збыльысь сёрнитӧ али шмонитӧ. «Лоас, — шуӧ, — кокъяс нюжӧдны, он кӧ сетӧй уль кӧр яй».

— Сідз, сідз. Ещӧ мый? — эз лэдзчысь Владимир Васильевич.

— Мӧд раз, помнита, ме сылы мӧді вӧзйыны юны микстура, а сійӧ ӧвтыштіс кинас да шуис: «Тайӧ гудыр ва пыддиыд кӧ тэ, ласков мада, сетін меным кӧть ӧти кружка кӧрлысь пӧсь вир...» Кыдзи сійӧ висьталіс меным, кӧр видзысьяс татшӧм вирсӧ юӧны начкысигӧн.

— Сідзкӧ, колӧ чайтны, — быттьӧ кыв кӧрталіс Квитко, — мый свежӧй кӧр яйын, кӧрлӧн вирас эм цингалы паныд вещество.

— Миян докторлӧн могыс, — татчӧ содтіс Семёнов, — тӧдмавны та йылысь.

— Кыв шутӧг, Яков Петрович, кыв шутӧг, — блокнотӧ мыйкӧ гижигмоз, шыасис доктор. — Тайӧ вывті интереснӧ. Свежӧй яйын, вирын, колӧ чайтны, эмӧсь озыр противоцинготнӧй средствояс. Вермас лоны, та вӧсна и оз висьны местнӧй йӧз — кӧр видзысьяс. Но сулалӧ сӧмын налы дырджык не сёйны свежӧй кӧр яй, не юны сылысь вирсӧ, кыдзи сійӧ жӧ местнӧй морт висьмӧ цингаӧн... Тайӧ дзонь открытие!.. Ми тӧдмалам сідз жӧ и яла нитш.

Кабинетын друг лоис кыпыдджык. Чужис эскӧм, мый и места вылысь тӧлын позьӧ аддзыны цингакӧд тышкасьӧм вылӧ лекарство. Быдӧнлы лоис окота мыйкӧ шуны, мыйкӧ вӧзйыны.

— Миян эмӧсь кӧръяс. Но найӧс, гашкӧ, оз позь начкыны: транспорт пыдди лӧсьӧдӧма. Колӧ аски жӧ мӧдӧдчыны колхозъясӧ да ньӧбны сэсь кӧръяс.

— Колӧ, — содтӧ мӧд, — яла нитшсӧ исследуйтны пырысь-пыр.

— Оз мешайт ыстыны йӧзӧс вӧр пу лысла да вӧчны сыысь отвар.

Вӧзйисны вӧчны самӧй разнӧйтор — тӧвся кадӧ, тулыс воӧм бӧрын и тӧв кежлӧ дасьтысигӧн.

И сӧмын агроном Петрова чӧв оліс, сӧмын сійӧ эз на аддзы колана кывъяс, кодъясӧс колӧ шуны тайӧ собрание вылын. Вывті нин виччысьтӧмӧсь, пӧшти вызов кодьӧсь, вӧліны кывъясыс Квитколӧн — выступитны кыдзи агрономлы.

Зинаида Павловна вежӧрын вензисны сы мында дум да сэтшӧм ёся, кыдзи эськӧ тайӧ вермис лоны быд мортлӧн, коді вӧлі Петрова местаын. Ставыс сорласис ӧта-мӧдыскӧд: Заполярьеӧ сьӧкыда воӧм и ва туй воссьытӧдз татчӧ быть кольччӧм; аслас верӧс вӧсна тӧждысьӧм и агрономическӧй наука йылысь коркӧся мечтаяс; цингаысь йӧзлӧн страдайтӧм и налы отсӧг сетӧм. Такӧд тшӧтш Петрова эз вермы не лыддьысьны и сійӧн, мый олӧ коллективын, мый коллективыс лоис сылы матыссаӧн, а налӧн могъясыс лоины и сылӧн могъясӧн.

Выльысь сувтіс Квитко.

— Ме абу врач, — заводитіс сійӧ, — но ме тӧда, мый цинга не должен лоны мортлӧн «вечнӧй» спутникӧн. Дай, веськыда кӧ шуны, сійӧ некор эз вӧвлы сылӧн спутникӧн. Цинга петкӧдчывліс йӧз пӧвстын сӧмын сэк, кор лоліс та вылӧ условие. А кодыр ми тӧдам нин, мый вӧсна овлӧ тайӧ висьӧмыс, кор эмӧсь нин дзик правильнӧй рецептъяс, но век на ог сяммӧй, кыдзи лечитны сійӧс, — грӧш миянлы доныс! Ми долженӧсь кӧть мый, а венны миян водзын сулалысь сьӧкыдлунъяссӧ. Ми ог вермӧ рискуйтны миянлы дӧверитӧм йӧзӧн, ог вермӧ лэдзны паськавны висьӧмлы водзӧ. Ми долженӧсь бырӧдны цинга.

Квитко сёрнитіс, кыдзи пыр, убедительнӧя, цингакӧд тышын сьӧкыдлунъяс йылысь.

— Вермас лоны, некор да некодлы эз вӧвлы татшӧм сьӧкыд тышкасьны цингакӧд, кыдзи миянлы тані, Заполярьеын. Но мортлӧн медся страшнӧй врагыс — аслас вынъяслы эскытӧм. Миян могыс сыын, мед бырӧдны пыр кежлӧ йӧзлысь нэмӧвӧйся чайтӧм, быттьӧ ылі войвыв вывті гӧль противоцинготнӧй средствоясӧн, ӧд ми тіянкӧд локтім татчӧ не прӧстӧ кыдзи строительяс, но и природаӧс пӧкӧритысьяс, локтім кыдзи революционеръяс, кодъяслӧн могыс сыын, мед дзикӧдз выльмӧдны тундра, бырӧдны йӧз вежӧрысь сывлытӧм му йылысь важся гӧгӧрвоӧмсӧ... Да, да, Зинаида Павловна, — Петрова дінӧ шыасис Квитко, — бырӧдны предрассудок, быттьӧ Заполярьеын дзикӧдз вынтӧм агроном, быттьӧ тані нинӧм оз позь быдтыны. Честь да слава сэтшӧм йӧзлы, кодъяс, став сьӧкыдлунъяс вылӧ видзӧдтӧг, тӧдӧмлунъяс вылӧ мыджсьӧмӧн, босьтчасны уджӧ да петасны вермысьясӧн!

Пукалысьяс радъясын шӧпкӧдчыштісны:

— Сійӧ ӧмӧй агроном?

— Коді агроном?

— Петрова.

— Ӧдвакӧ. Сійӧ уджалӧ больничаын.

Зинаида Павловна копыртыштіс юрсӧ. Сылӧн сьӧлӧмыс мӧдіс тіпкыны частӧджыка. Колӧ мыйкӧ шуны — тайӧс виччысьӧны Квитко, Надя, мукӧдъяс.

— Ёртъяс, — сійӧ кыліс Семёновлысь гӧлӧс, — Владимир Васильевич кыпӧдӧ вопрос сы йылысь, мый и тані, места вылын, позяс быдтыны град выв пуктасъяс. Тайӧ зэв важнӧйтор. Верма висьтавны, миян совещание вылын присутствуйтӧ агроном Зинаида Павловна Петрова. Ми зэв ёна корам сійӧс висьтавны ассьыс мнение, мый колӧ вӧчны сы могысь, медым медся регыдъя кадӧ миян вӧлі тырмымӧн мында свежӧй зелень.

Та бӧрын овны чӧв Петровалы эз нин позь. Сійӧ сувтіс. Ставӧн видзӧдісны сы вылӧ. «Сӧмын эськӧ не шӧйӧвошны!» — шуис аслыс Зинаида Павловна, тэрмасьтӧг видзӧдліс пукалысьяс вылӧ, кыдзи коркӧ вӧвліс институтын студентъяслӧн аудитория водзын выступайтігӧн.

— Ме кӧ правильнӧ гӧгӧрвои Яков Петровичӧс, сёрниыс мунӧ ӧдйӧ быдмысь зелень йылысь? — заводитіс сійӧ да, ӧтвет пӧлучитӧм бӧрын, кутіс висьтавны водзӧ: — Ӧдйӧ быдмысь, «С» витаминӧн озыр зелень, тайӧ первой делӧ лук турун, редиска, салат. Кыдзи позьӧ быдтыны найӧс тані да ещӧ волӧн татшӧм водз кадӧ? Сӧмын теплицаын, югыд да шоныд теплицаын. Дерт, татшӧм теплицаысь кындзи, ковмас и колана кӧйдыс...

Петрова сёрнитіс дженьыда. Сійӧ весиг эз висьтав ас йывсьыс, кутчысяс оз тайӧ уджӧ. Но первойя жӧ вопросъяс серти, кодъясӧс агрономлы мӧдіс сетавны Яков Петрович, ставӧн гӧгӧрвоисны, мый теплица лоас стрӧитӧма, а сэні уджавны кутас Зинаида Павловна.

Выльысь сетісны кыв Блиновлы. Тыдовтчис, мый складас сылӧн куйлӧны пакетикъясын кутшӧмкӧ кӧйдысъяс.

— Сёрнитны кӧ лук йылысь, ме ог тӧд, мый татчӧ шуны, Яков Петрович...

— Ме тэнсьыд юала: уна-ӧ тэнад складъясын лук? Али бара жӧ кӧсъян пӧттшуйтны миянӧс сӧмын актъясӧн?

— Но гӧгӧрвоӧй, Яков Петрович... Ме ӧд кыв кута...

Блинов не сы мында кывнас, мыйта мимикаӧн, жестъясӧн, став аслас бравӧй видӧн зілис тӧдмӧдны начальниксӧ, мый луклысь, чеснӧклысь мыйтакӧ запас удайтчис сохранитны. Но таргайтан сійӧс, а сэсся мый? Оз коль весиг неприкосновеннӧй запаслӧн фонд.

Семёнов пуктіс кияссӧ пызан вылӧ, топыда личкыштіс наӧн. Тайӧ сылӧн вӧлі привычка сувтӧдны сёрнитысьӧс. И ӧні татшӧм ногӧн личкышталӧмыс висьталіс: «Тырмас, Блинов ёрт, тырмас мудеритны», да сувтіс.

— Ставыс гӧгӧрвоана. Меным колис стӧчмӧдны практическӧй предложениеяс, юклыны миян костын, кодлы мый ковмас вӧчны. Гижалӧй. Докторлы: первой-кӧ, лоны тыр дасьӧн хвойнӧй отвар тырмымӧн дасьтӧм вылӧ; мӧд-кӧ, тӧдмавны кӧр нитшлысь состав, кӧр яйын да вирын витаминъяс йылысь, и доложитны та йылысь меным медся регыдъя кадӧ. Веж лыс дасьтас миян комсомол. Кыв кутысьӧн та кузя индам Надежда Степановна Смоленскаяӧс. Транспорт лоас сетӧма. Смоленская ёрт, сёрнитчӧй докторкӧд, кутшӧм да мыйта веж лыс сылы ковмас. Кӧръяс ньӧбны аски жӧ ыстам колхозъясӧ йӧзӧс. Поручита Владимир Васильевичлы, Зинаида Павловнакӧд ӧтув, тӧждысьны теплица чертёж йылысь, составитны стройматериалъяс, оборудование да мукӧдтор кузя требование. Аддзӧй отсӧг вылӧ строитель-специалистӧс. Тшӧкта докторлы мездыны Петрова ёртӧс больничаын уджысь. Талунсянь назначайта Зинаида Павловна Петроваӧс агрономӧн. Хозяйственнӧй часть кузя начальник Блиновлы приказывайта могмӧдны став коланаторйӧн теплица стрӧитӧм медся ичӧт срокӧн, сетны агроном киясӧ став кӧйдыс, коді эм складъясын, та лыдын и лук... став луксӧ, Тихон Тихонович.

Семёнов здук кежлӧ чӧв усьліс. Унджыкысьсӧ делӧвӧй да серьёзнӧй чужӧм вылас друг петкӧдчис не то ышӧдана, не то мыйкӧ шоча овланторлы эскана нюм, а синъясыс мӧдісны видзӧдны кытчӧкӧ ылӧ-ылӧ.

— Том дырйи, — шуис сійӧ ставлы виччысьтӧг, — ме радейті лыддьыны Джек Лондонлысь книгаяссӧ. Сійӧ талантливӧя гижӧ скӧр войвывлӧн сьӧкыд условиеясӧ сюрӧм ӧтка герой йылысь. Сылӧн геройыс тышкасьӧ сьӧкыдлунъяслы паныд сӧмын сы вӧсна, медым личнӧ озырмыны. Та ради сійӧ мунӧ медся страшнӧй испытаниеяс вылӧ, вӧчӧ медся чудовищнӧй преступлениеяс. Ми, выль мирлӧн йӧз, вынаӧсь асланым ӧтувъялунӧн, товариществоӧн. Миян могъяс ясыдӧсь да благороднӧйӧсь. Миян труд — ортсысяньыс быдлунся, нинӧмӧн торъявтӧм — сё пӧв поэтичнӧйджык да романтичнӧйджык важыслӧн медся бур подвигъясысь. Ме эска не сӧмын сыӧ, мый тані, важ ногӧн кӧ, кын да кулӧм пустыняас, быдмасны не сӧмын гырысь промышленнӧй каръяс, но эска тшӧтш и сыӧ, мый и ачыс Заполярьелӧн природаыс лоас миян власть улын, и тайӧ, нэмсӧ кын муыс, мӧдас быдтыны ставсӧ, мый думыштам быдтыны ми тіянкӧд, ёртъяс. — Семёнов паськӧдыштіс кияссӧ. — Но, а сэки, асьныд гӧгӧрвоанныд, цинга эновтас миянӧс пыр кежлӧ, и сы йылысь колясны сӧмын лӧсьыдтӧм казьтылӧмъяс.

Заседание помасис. Но йӧз эз тэрмасьны разӧдчыны. Найӧ сулалісны чукӧръясӧн, сёрнитісны кыпӧдӧм вопрос кузя. Быдӧн кӧсйысис ӧдйӧджык кутчысьны уджӧ. Унджыкӧныс кытшовтӧмаӧсь начхозӧс.

— Блинов ёрт, кыдзи делӧыс транспорт кузя?

— Тихон Тихонович, кутшӧм складысь миянлы бурджык пӧлучитны лесоматериал?

— Кӧні нӧ тайӧ Блиновыс?

— Ёртъяс, ёртъяс! — кевмысис начхоз. — Ме ӧд абу автомат. Ме тіян кодь жӧ нинӧмӧн торъявтӧм смертнӧй...

Петрова дінӧ матыстчис Квитко.

— Поздравляйта тіянӧс, Зинаида Павловна!

— Аттьӧ, Владимир Васильевич. Кытчӧ локны прикажитанныд?

Строительствоса начальник Семёнов муртса на помаліс дженьыдик сёрни докторкӧд да, пызан сайын на сулаліг, видзӧдіс шызьӧм йӧз вылӧ. Налӧн уна гӧлӧса шыысь, тэрмасян движениеясысь сійӧ аддзис нин цингакӧд паськыда котыртӧм тышлысь заводитчӧмсӧ.

«Пӧртасны олӧмӧ! Венасны!» — думыштіс Семёнов да топыда личкыштіс ки пыдӧсъяснас пызан выв.

ХІІ

Вӧркутаӧ ветлӧм бӧрын Ӧндрей эз кут тӧрны ас пытшкас. Быд лун век ёнджыка и ёнджыка сійӧ мӧдіс вежӧртны, мый сылӧн артмис некытчӧ шогмытӧма, челядь нога. Но татшӧм тӧждысьӧмыс эз вӧв сӧмын Надя Смоленскаяӧн ылӧдӧм вӧсна, кыдзи чайтіс Ӧндрей. Сійӧ весиг мӧдіс думайтны, мый Надя прав ас ногыс. Петіс кӧ верӧс сайӧ и мед. Бур шуд да кузь нэм сылы! Сӧвестьсӧ йирис Ӧндрейлысь мӧдтор: ӧнӧдз на сылӧн эз ло мунӧма уджавны строительство вылӧ. Та бӧрын регыд сійӧ гижис райкомолӧ письмӧ Вӧркутаӧ мунӧм йылысь. Но воча кыв виччысигкості воис письмӧ Петровасянь. И аддзыліс кӧ кодкӧ Ӧндрейӧс тайӧ письмӧсӧ лыддигӧн, думыштіс эськӧ — Ӧндрейлӧн сотчӧ чужӧмыс яндзимысла.

Аслас письмӧын Зинаида Павловналӧн быд кыв вӧлі ёся веськӧдӧма том зонлы сьӧлӧмас, янӧдӧма сідзи, мый быдӧнлысь эськӧ пальӧдіс самолюбиеӧн кольмӧм юрсӧ.

Сэсся воис райкомолсянь воча кыв: не сӧмын лэдзӧны, но и ошкӧны сэтчӧ мунӧм. Тайӧ кык письмӧсӧ пӧлучитӧм бӧрын Ӧндрей сэсся эз нин вермы кольччыны рӧднӧй сиктас. Но кыдзи висьтавны та йылысь батьыслы? Мый шуас батьыс? Тӧдӧмысь, скӧрмас. И Ӧндрей шуис сёрнитлыны Устинычкӧд. Старикыс тӧлка, гашкӧ, отсалас.

— Вӧркутаӧ? Бур делӧ, бур делӧ! — первойя жӧ кывъясӧн вочавидзис пӧрысь капитан. Но кодыр Ӧндрей висьталіс ставсӧ, кыдзи сылӧн батьыс ӧтчыд пышйӧдліс нин сійӧс Вӧркутаысь да кутшӧма полӧ сылӧн бара мунӧмысь, Устиныч сэк висьталіс: — Колӧ, сідзкӧ, сёрнитлыны аскӧдыс. Первойсӧ не веськыда, а кытшолӧн. Агитируйтыштны колӧ. Дасьтыны сійӧс сэк кежлӧ, кор тэ мӧдӧдчан гортсьыд.

Сэкся сёрни та вылын и помасьліс. А кодыр пансис выльысь, Устиныч качайтыштіс юрнас:

— Зэлыд старик. Кывйыд омӧля мӧрччӧ.

— Да-а, — ышловзис Ӧндрей. — Жаль меным батьӧс. Ӧд ме ради и олӧ сійӧ. Кулас, ме кӧ муна сы дінысь. А мӧдӧдчыны мекӧд — сира гезйӧн он кыскы.

— Сідзкӧ, ещӧ колӧ агитируйтыштны, — чӧв олыштӧм бӧрын шуис Устиныч. — Сы дырйи панам сёрни Вӧркута йылысь да мӧдам вензьыны. Мед кывзӧ, чӧв овны оз мӧд.

Татшӧм агитацияӧн Устинычлы удайтчис кыскыны Ламбейӧс строительство йылысь паськыд сёрниӧ, да пӧрысь кӧр видзысь эз и тӧдлы, кыдзи ачыс мӧдіс ошкыны йӧзӧс, кодъяс вын жалиттӧг уджалӧны тундраын. Но медся ёна ошкис, дерт, Ордымовӧс. Сы йылысь сійӧ сёрнитіс, кыдзи олӧм спаситысь йылысь, кыдзи сэтшӧм морт йылысь, кодлӧн «душаыс гӧгӧрвоӧ мӧд мортлысь душасӧ». А коді эз эскы куш кывъяслы, Ламбей сылы петкӧдліс Фёдор Игнатьевичӧн сетӧм лӧз ӧчкияс да справка, мый сэтшӧмтӧ-сэтшӧм кадӧ Павел Калистратович Ламбей петкӧдліс Ордымовлы выль местаысь из шом пластъяслысь выходъяс.

«Татшӧм йӧзыд, вокӧ, — унаысь помавліс сёрнисӧ та йылысь Павел Ламбей, — став олӧмсӧ краситӧны».

Старикӧс небзьӧдны Устинычлы да Ӧндрейлы отсалісны и рытйысьны татчӧ волысьяс — учитель Ефим Иванович Филиппов, коді зэв дружитіс капитанкӧд, да комсомол удж кузя Ӧндрейлӧн отсасьысьыс — колхознӧй счетовод Степан Кынев — Ильиничналӧн пиыс.

И збыльысь: ӧти местаӧ войталысь ва — из розьӧдӧ! Ламбей вочасӧн небзис, да, кодыр Ӧндрей висьталіс сылы Вӧркутаӧ мунӧм йылысь, пӧрысь бать сӧмын шӧйӧвошис, кыдзкӧ ставнас шогӧ усис и нинӧм эз шу. Тайӧ вӧлі пӧкӧритчӧм чорыд мортлӧн кывйӧн шутӧм сӧглас не кутны писӧ Вӧркутаӧ мунӧмысь. Ӧндрей весиг шензьыштіс аслыс татшӧм кокниа сӧглас сетӧмысь, — том сьӧлӧмлы вӧлі гӧгӧрвотӧм на ай-мам чувствояслӧн став джудждаыс.

Сійӧ эз тӧд и мӧдтор. Надя Смоленская йылысь думъяс да стройка вылын лоны кӧсйӧм тупкисны Ӧндрейлысь синъяссӧ аддзыны сійӧс, мый некыдз эз позь не аддзыны.

Дерт, Лиза Кынева вӧлі нывка кодьӧн на. Сылы муртса тырис дас квайт ар. Но арлыдын ӧмӧй делӧыс? Эз ӧмӧй помся больгывны некымын во сайын на, мый мамтӧм Ӧндрейӧс Лизалӧн мамыс быдтӧ зять туйӧ. Дзоля нывкалӧн доверчивӧй душа примитіс ставсӧ сідзи, кыдзи сылы висьталісны пӧрысьджыкъяс. Лизук эз ӧтчыд дорйыв Ӧндрейӧс, кыдзи ассьыс лоана жӧникӧс.

Нывпосни каднас, тӧдӧмысь, сійӧ кутіс гӧгӧрвоны йӧзлысь шуткасӧ да вель дыр яндысис аслас челядь мывкыдысь. Тайӧ вӧлі ӧти арлыдысь мӧд арлыдӧ вуджан кадӧ, кор челядьдырся чайтӧмъясыс пыр кежлӧ эновтісны сійӧс, а нывлӧн кӧсйӧмъяс эз на петкӧдчыны. Но локтіс тулыс, и шыбитӧм кӧйдыс эз вермы не чужны.

Буретш тайӧ петассӧ, а эз на радейтӧмлысь дзоридзалӧм чувствуйт Ӧндрей дінӧ Лиза. Быд раз, кор сійӧ паныдасьліс Ӧндрейкӧд, шӧйӧвошліс да гӧрдӧдліс, мукӧд дырйи сылы шулывліс кутшӧмкӧ лӧсявтӧмтор, а бӧрынджыкас яндысис ас кежсьыс.

И вот Ӧндрей йӧзӧдіс комсомольскӧй собрание вылын райкомолсянь сылы ыстӧм письмӧ, комсомольскӧй делӧяс сдайтіс Степанлы — Лиза воклы.

Гӧгӧрвотӧм шогӧн мӧдіс ёнтыны том нывлӧн сьӧлӧм, личкис душасӧ некодлы висьтавтӧм шог.

Сэсся воис торйӧдчан лун. Устинычлӧн пароходыс сулаліс Кырйыв сикт весьтын нин, дась мӧдӧдчыны водзӧ.

Ламбейяс ордӧ керка тырыс чукӧртчӧмаӧсь йӧз колльӧдны Ӧндрейӧс, Устинычӧс. Ставӧн кыпыдӧсь, варовӧсь. И сӧмын кык морт вӧліны жугыльӧсь да чӧлӧсь: ӧтиыс на пӧвстысь Лиза, а мӧдыс, дерт, ачыс Павел Калистратович. Сійӧ весиг эз нин сяммы, а гашкӧ, эз кӧсйы велӧдны писӧ, мый жӧ колӧ босьтны туйӧ мӧдӧдчигӧн. Ламбей вӧлі кывтӧм и пельтӧм весиг сэк, кор ставыс нин петісны керкаысь, кор сы дінӧ колис пиыс ӧтнас. Лоис сэтшӧм здук, код йылысь стӧч висьталӧм вылӧ абуӧсь кывъяс.

Ӧндрей — сапӧга, пинжака, шапкатӧм, сой вылас гожся пальто, шуйга морӧсас комсомольскӧй значок. Батьыс — куш ситеч дӧрӧм кежысь, кокъясас сюйыштӧма керкаын новлан тӧвся тяпияс...

Мыйкӧ колӧ шуны, но гӧрддзассьӧма горш дін. Окота кутлыны писӧ морӧс бердас, но тайӧ нин лоӧ дзикӧдз бурасьӧм...

Кылӧ, заводитӧны вазьыны синъяс, — неужели Ламбей синъясын эм синва? Да, эм. Югыд анькытшӧн петіс первойя войт. Сійӧ ньӧжйӧ мӧдіс лэччыны мугов рӧма, чукырӧсь чужӧм вывтіыс, сувтыштліс бандзиб йылас, а сэсся воис тошкӧдзыс.

— Батьӧ... — кӧсйис шуны мыйкӧ Ӧндрей и эз вермы. Но шуны колӧ. — Бать... Тэ думайтан... эновта тэнӧ?.. Ме ӧд тайӧс... бур вылӧ... — и ачыс кинас тупкис синъяссӧ, сыркмуныштісны топыд пельпомъясыс.

Ламбей дрӧгнитіс. Ки мышнас пычиктіс син гуранъяссьыс синвасӧ, ӧдйӧ видзӧдліс гӧгӧрбок, оз-ӧ кодкӧ аддзы, и тэрмасьӧмӧн, быттьӧ вӧчис ыджыд мыж, куимысь пернапасаліс писӧ.

О, миян батьяс, миян мамъяс! Эз ӧмӧй и миянӧс тадзи жӧ найӧ торйӧдлыны асланыс сьӧлӧмъяс дінысь, кор ми, бордъяссьӧм пӧтка моз, эновтлім ассьыным дзескыдӧн кажитчысь гортъяс да кольлімӧ ай-мамӧс молитва гусьӧн шӧпкӧдіг, мед миянлы овсис бура? Эг ӧмӧй и ми, Ӧндрей моз, шогсьыштлӧ керкаысь петігӧн, кӧть эськӧ миян зепъясын, сылӧн моз жӧ, вӧліны путёвкаяс пырны паськыдджык олӧмӧ? Мунлім, разавлім школаясӧ, вузъясӧ, заводъясӧ, новостройкаяс вылӧ, и, тӧдӧмлунъяс вӧсна тышкасиг, производство вылын ыджыдджык пӧльза вайны зілиг, мед миян странаным век ёнджыка кыптіс да ёнмис, мед миян йӧзлы, миян пӧрысь ай-мамлы мӧдіс овсьыны бурджыка, — та вӧсна сьӧлӧмсянь тышкасиг, унаысь вунӧдлывлім тӧждысьыштны ас рӧднӧй бать-мам йылысь.

Буретш тадзи жӧ и артмис Ӧндрейлӧн. Пароходӧн катігӧн сійӧ быттьӧ кыліс на ас пельпом вылысь батьыслысь кисӧ, кодӧн сійӧ не то лапкӧдыштіс лючки прӧщайтчӧм пыдди, не то кӧсйис бӧр бергӧдны писӧ туйӧ мӧдӧдчӧмысь. Но Вӧркута вомсянь, кӧрт туйӧн муніг, гортса колльӧдчӧм кажитчис сэтшӧм важся нин, мый сійӧ ньӧти эз мешайт Ӧндрейлы сетчыны дзик ӧти думлы — лоны горнякӧн. Да, горнякӧн! Ӧд куш тайӧ кывъяс вӧлі мыйкӧ сэтшӧмтор, кодӧн дорожитӧ страна, кодӧс пыдди пуктӧ народ.

Ёна котравны эз ковмы. Рудникӧ воан луннас жӧ сійӧ пырис Управлениеӧ, кадръяс отделӧ сетіс комсомольскӧй путёвкасӧ. А недыр мысти сылы висьталісны, мый Ӧндрейӧс кӧсйӧ аддзӧдлыны ачыс начальник.

Коридор кузя мунігӧн нырас ӧвтіс свежӧй вӧрлӧн пожӧм сир дук. Ӧндрейӧс колльӧдысь восьтіс дермантинӧн эжӧм ӧдзӧс да висьталіс секретарлы, мый тайӧ мортсӧ корис Яков Петрович.

Секретарь юаліс Ӧндрейлысь овсӧ, пыравліс пытшкӧсса жырйӧ да шуис:

— Пӧжалуйста, Ламбей ёрт!

Кабинетлӧн стрӧг мичлуныс кыдзкӧ ачыс сувтӧдіс порог дорас кӧр видзысьлысь писӧ. Но Семёнов нюжӧдіс нин кисӧ пызан дінын сулалысь стулланьӧ.

— Пуксьӧй, Андрей Павлович, шойччӧй! — И кор сійӧ пуксис, юаліс: — Уджавны воинныд?

— Да, уджавны, — веськыда вочавидзис Ӧндрей, и тайӧ, тыдалӧ, сьӧлӧм вылас воис начальниклы.

— Бур делӧ, — шуис сійӧ да босьтіс киас папирос пачка. — Куритчанныд?

— Том на. Аттьӧ!

Семёнов перйис папирос, котшкӧдыштіс сійӧн папирос кӧрӧбкаӧ да заводитіс ӧзтыны. Тайӧ кадӧ Ӧндрей аддзис пызан вылын куйлысь ассьыс комсомольскӧй путёвкасӧ, удитіс приметитны, мый Семёновлӧн юрсиыс вель ёна нин дзормӧма, кузьмӧс чужӧмыс бӧрӧздаасьӧма чукыръясӧн, а мольыда бритӧм щӧка улас кайис-лэччыштіс вель ыджыд кадык.

Начальник явӧ эз тэрмась. Таӧдз нин новостройкаяс вылын уджалан опыт серти сійӧ тӧдіс, мый стройка вылӧ воысьяс пӧвстын сюрлӧны уна сикас йӧз и характер серти, и уджалан сям серти да ӧні, первойя аддзысьӧм дырйи жӧ, кӧсйис тӧдмавны стӧчджыка Ӧндрейӧс, кутшӧмджык удж сылы медся ёна мӧдас лӧсявны. Сійӧ видзӧдліс путёвка вылӧ да юаліс:

— Ыджыд вӧлі комсомольскӧй организацияыс сиктад?

— Дас ӧти морт.

— А кыдзи воис сьӧлӧм вылад кооперативад уджыс?

Ӧндрей муртса нюммуніс: «Оз-ӧ нин кӧсйы вузасян удж вылӧ сувтӧдны?» Но вочавидзис ӧти кывйӧн:

— Шӧркодя.

— Шӧркодя?.. Сідзкӧ, не тэ серти вӧлӧма уджыс.

— Абу сыын делӧыс, Семёнов ёрт.

— А мыйын?

«Вот и шуи», — первой думыштіс Ӧндрей да, мед ӧдйӧджык помавны сёрнисӧ, висьталіс:

— Ме кӧсъя уджавны производство вылын. Кӧсъя лоны горнякӧн.

Семёнов веськӧдыштіс кузь тушасӧ, пӧрӧдчис стул бӧр вылӧ да видзӧдліс Ӧндрей вылӧ сэтшӧм ногӧн, быттьӧ тайӧн кӧсйис прӧверитны, оз-ӧ ышнясь тайӧ том мортыс. Но сэк жӧ Ӧндрей аддзис, кыдзи начальниклӧн карӧй синъясыс югнитісны ласкова, авъя батьлӧн моз, а чужӧмыс дзоньнас висьталіс сы йылысь, мый Семёнов дӧвӧлен Ӧндрей кывъясӧн.

— Ладнӧ, — медбӧрын шуис сійӧ. — Тэ лоан горнякӧн. Ме сета распоряжение, мед тэнӧ оформитасны, сетасны общежитиеысь места, прикрепитасны столӧвӧйӧ. А аски удж вылӧ.

Ӧндрей сувтіс. Горшыс сылӧн мыйлакӧ гӧрддзасис, да, аттьӧ шуӧм пыдди, Ӧндрей сӧмын копыртыштліс юрсӧ.

Начальник сувтіс жӧ, нюжӧдіс Ӧндрейлы кисӧ.

— Поздравляйта тэнӧ, Ламбей ёрт, тэнад олӧмын ыджыд вежсьӧмӧн, надейтча, мый горняклысь ним кутан видзны сӧстӧма!

Ӧндрей бара эз сяммы шуны нинӧм, довкнитіс юрнас да петіс.

Войыс эз узьсьы. Вывті нин югыдӧн сійӧ кажитчис выль местаын, вывті нин уна мӧвп воис юрас Ӧндрейлы. Тадзи овлӧ быдӧнкӧд, кор сылы либӧ мӧдлы колӧ вӧчны найӧ олӧмын вӧвлытӧм воськов. Дерт, вопросыс решитӧма: некымын час мысти сійӧ лэччас некор на вӧвлытӧминӧ — му улӧ, лоас горнякӧн. Но ӧд думайтліс и мӧд профессияяс йылысь. Миллион туй вож! Ставыс восьса и ставыс колана.

Кылыштіс ӧшинь улӧд прӧйдитысь йӧзлӧн сёрни. Сяркмуні нывбаба серам да бердіс керка сайӧ. Гашкӧ, Надя? Он тӧд, бара кутшӧмкӧ висьысь корис сійӧс дежуритны либӧ локтӧ гортас больничасьыс. Сьӧлӧм заводитӧ пессьыны ёнджыка, койка дінын кыйӧдчысь ун дзикӧдз эновтӧ том зонмӧс. Ӧндрей кывзыштӧ ещӧ, но сылы, тӧдтӧм ёртъясыслӧн топыда узьӧм шы кындзи, нинӧм эз кыв.

Оз, Надя дінӧ Ӧндрей оз матыстчы первойӧн: яндзим. Дай, шуны кӧ веськыда, мый сэтшӧмыс эм Ӧндрейлӧн, мед сы дыра кад чӧжӧн не вунӧдны сійӧс? Этша ӧмӧй том йӧзыс Рудник кодяс? Оз, Ӧндрей оз мӧд пырны синмас Смоленскаялы...

...Мелӧн мавтӧм стенӧ друг чеччыштіс шонді кӧч, ворсыштіс места вылас да вошис, а сы пыдди мӧдар стенса ӧшиньӧд койыштіс и ачыс шонді югӧр. Сійӧ нюжаліс джоджкӧд пӧшти параллельнӧ да инмис орчча койка вылын узьысьлы веськыда чужӧмас.

Шӧркост арлыда, гырысь лысера морт садьмис, кокъяссӧ лэдзис джоджӧ да койка вылысь чеччытӧг босьтіс ӧшинь кӧсяк вылӧ пуктылӧм замшевӧй табак кӧшельсӧ. Чужӧмыс сылӧн вӧлі неуна пыктыштӧма узьӧмсьыс, вӧрасыс кажитчис лишнӧйджык ньӧжмыдӧн. Сійӧ некымынысь киас бергӧдлыштіс куритны чукралӧм бумага, быттьӧ зілис не ылавны косялӧмнас. Сэсся косяліс, бара бергӧдлыштіс да вӧлисти пуктіс сы вылӧ чепӧль табак. Разӧдіс табаксӧ бара жӧ зэв ӧкуратнӧя, но гартыштіс кыз чуньяснас сэтшӧм ӧдйӧ, мый вӧлі весиг мича видзӧдны. Чигаркасӧ ӧзтіс тӧв йылын моз, ӧзтӧм истӧгсӧ ки соддзас кутӧмӧн...

...Ӧндрей садьмис мурган гӧлӧс шыӧ да кисӧ кодӧнкӧ вӧрзьӧдыштӧмысь.

— Ми, зонмӧ, мӧдӧдчим. Гашкӧ, и тэныд колӧ садьмыны?

— Спасибӧ садьмӧдӧмсьыд, — койка вылысь чеччигмоз шуис Ӧндрей да мӧдіс тэрмасьӧмӧн пасьтасьны. — А мукӧдъясыс нӧ мый, мунісны нин?

— Столӧвӧйынӧсь, — бара муркнитіс сосед. — Тӧдан кӧні столӧвӧйыс?

— Тӧда, тӧрыт сёйи нин.

— Сідзкӧ, ме мӧдӧдчи... А то вӧлі сэтшӧм чӧскыда узян, быдӧн жаль садьмӧдны.

Шуис и мӧдӧдчис ӧдзӧслань — ыджыд, ён.

Тайӧ вӧлі Демидыч. Глубокӧй скважина буритӧмсӧ помалӧм бӧрын сійӧ ёна мӧдіс вӧзйысьны горняцкӧй удж вылӧ, и Фёдор Игнатьевич эз мӧд сійӧс кутны. Сэтчӧ жӧ и аслыс, Ордымовлы, сетісны ыджыдджык удж — веськӧдлыны став изыскательскӧй партияясӧн, кодъяс вӧліны Вӧркута гӧгӧрын.

Ӧндрей мыйлакӧ эз гӧгӧрво шуны горняклы, мед виччысьыштас: ӧд сійӧ, дерт, тӧдӧ шахтасӧ дзоньнас, тӧдӧ и сэті, кыті шусьӧ второй участокӧн, кытӧн ковмас уджавны выль мортлы.

Тэрмасигтыр сёйыштӧм бӧрын Ӧндрей мӧдӧдчис удж вылӧ. Но кӧні тайӧ уджыс, кыті сэтчӧ мунны, кытысь аддзыны мӧд участокысь десятниксӧ, код дінӧ сылы тшӧктісны петкӧдчыны? Сійӧ тӧдіс сӧмын шахтаӧ пыранін да мый шахтаас лэччытӧдз колӧ пӧлучитны спецовка, уджалан кӧлуй да лампочка.

Воис шахтаӧ пыранінӧ, мӧдіс юасьны мӧд участокса десятникӧс, а сылы висьталӧны:

— Сійӧ дзик на ӧні ветлӧдліс тані, виччысис кутшӧмкӧ Ламбейӧс да, буракӧ, лэччис нин. А тэ ветлы инструментальнӧйӧ, сэні, гашкӧ, тӧдӧны.

Ляпкыдик постройка, кӧні вӧлі не сӧмын инструментальнӧй, но и душ, и паськӧм сеталанін, сулаліс шахтаӧ пыранінкӧд пӧшти орччӧн.

Ӧндрейлысь ов тӧдісны и тані: десятник, тыдалӧ, висьталӧма сы йылысь да тшӧктӧма сетны сылы коланаторъяс.

Тані жӧ сюрис пӧпутнӧй морт лэччыны шахтаӧ. Тайӧ вӧлі ар кызь вит — комына, латшкӧс да топыда тэчӧм морт, национальность сертиыс башкир, ним-овыс — Мухтагар Ахмиров, а шуисны прӧстӧ Мишаӧн.

— Радӧсь выль воысьяслы, радӧсь, — Ӧндрей дінӧ шыасис сійӧ да мӧдіс тэрмӧдлыны ӧдйӧджык лэччыны: регыд заводитасны лэдзны стволӧд тыртӧм вагонеткаяс, а сэки сэт ветлыны йӧзлы оз разрешайтчы.

Помещениеысь Ӧндрей петіс юрсяньыс кок улӧдзыс шахтёр — резинӧвӧй сапӧгъяса, брезентӧвӧй спецовкаа, паськыд полеа горняцкӧй шляпаа, киас сылӧн шахтёрскӧй лампочка, пельпом вылас кӧрт зыр: паськӧм сертиыс некыдз он шу — абу шахтёр.

Нюжалысь рельсъяс пӧлӧн, кодъяс вылын сулалісны тыртӧм вагонеткаяс, найӧ воисны шахтаӧ пыранінӧ да пыр жӧ мӧдісны лэччыны подӧн наклоннӧй стволӧд.

— Тэ сӧмын осторожнӧ, эн конъясь, — велӧдіс Миша, но Ӧндрей и ачыс нин гӧгӧрвоис, мый велавтӧм мортлы лэччыны таті лоас пӧсявмӧныс.

Быд воськов бӧрын лои пемыдджык. Лунъюгыд вылысь синъяслы шахтёрскӧй лампочка кажитчис сэтшӧм слаб югӧра, быттьӧ ньӧти эз югдӧд, вӧліны сӧмын кутшӧмкӧ вуджӧръяс. Быд выль лэччан тшупӧд позис чувствуйтны сӧмын кокъяснад, и, тӧдӧмысь, Ӧндрей мӧдіс кольччыны ёртсьыс первой жӧ здукас, но эз шыась, зілис лэччыны отсӧгтӧг. Сэсся сувтовкерис да видзӧдліс вывлань. Кӧнкӧ ылын-ылын тыдалыштіс не то малинӧвӧй рӧм, не то пемыд войын пӧжарлӧн югӧр. Татшӧмӧн кажитчис тасянь лунъюгыдыс.

— Кольччин тай, — друг кыліс Мишалӧн гӧлӧс. — Тадзтӧ миянӧс збыльысь вермасны суӧдны вагонеткаяс.

— Ме эськӧ тэрмася, но водзӧ омӧля содӧ, — воча шыасис Ӧндрей да, крепление дінӧ частӧ кутчысялӧмӧн, мӧдіс ещӧ нин ёна тэрмасьны. Сэк кості синъяс велалыштісны. Сійӧ аддзӧ нин Мишаӧс, коді виччысьӧ сылысь суӧдӧмсӧ.

— А тӧдан, кор ме лэччылі шахтаӧ первойысь? — ӧтлаын нин выльысь мӧдӧдчигӧн висьталіс ас йывсьыс Ахмиров. — Сӧвсем на детинкаӧн. И, пӧжалуй, лэччи сэки тэ дорысь на ньӧжйӧ. Карагандаын вӧлі делӧыс. Бать менам уджаліс сэні шахтёрӧн. Ме ветлі сы дорӧ гӧститны.

— А ачыд важӧн-ӧ нин шахтаас?

— Да регыд на. Армияын действительнӧй служба помалӧм бӧрын.

Регыд мӧдіс кывны кутшӧмкӧ гымалӧм либӧ кӧртӧн кӧртӧ клёнгӧм.

— Но вот и вагонеткаяс заводитӧны лэччыны.

Грымгӧм шы мӧдіс вочасӧн вынсявны, шыасисны вӧсньыдик рельсъяс, кодъяс нюжалісны йӧз ветланінкӧд орччӧн. Но Ахмиров век лэччис водзӧ, а Ӧндрей вӧтчис сы бӧрся. Грымакывны мӧдіс быттьӧ став муыс и васӧдкодь сынӧдыс. Тыдовтчисны и асьныс вагонеткаяс. Найӧс лэдзисны рельсъяс кузя цинкӧвӧй трос йылын. Лэччысьясӧс панйӧм бӧрын регыд мысти, кылӧ, сувтісны. Увланьын кылыштісны морт гӧлӧсъяс.

Стволӧд дыркодь лэччигӧн синъяс дзикӧдз велалісны пемыдас и, кодыр выль шахтёр воис рудничнӧй дворӧдз, сылы кажитчис сэні прамӧй югыдӧн, кӧть эськӧ дзузвидзисны шахтёрскӧй лампочкаяс жӧ.

Двор вӧлі векньыдик да ляпкыд — стӧч сы ыджда, мыйта колӧ ичӧтик пробнӧй шахталы, кӧні эз на вӧвны ни сложнӧй оборудование, ни механизмъяс. Сійӧ вӧлі тырӧма вагонеткаясӧн, кодъяс дінын уджалісны кык-ӧ-куим морт, — йӧтлалісны выльӧн лэдзӧмъяссӧ пемыдінасджык, матысталісны ствол дорӧ породаӧн да из шомӧн тыраяссӧ мӧдӧдны на-гора.

Ахмиров чукӧстіс ас дінас дзик на томиник мортӧс.

— Нуӧд ёртсӧ мӧд участокӧдз. Мед каяс бремсбергӧдыс.

— К-к-корошо! — вочавидзис том морт да довкнитіс Ӧндрейлы: мӧдӧдчим пӧ.

Главнӧй откаточнӧй штрек муніс веськыда. Кыдзи и быд татшӧм дзоляник шахтаын, сылӧн джудждаыс вӧлі буретш сы судта, мед не зурасьны юрӧн балкаясӧ, кодъясӧн крепитӧма пӧтӧлӧксӧ, а пасьтаыс — мед позис кежыштлыны бокӧ, вагонеткаяскӧд вочаасиг. Бокъяссӧ сідз жӧ обшивайтӧма кузь гӧрбыль дӧскаясӧн да частӧ крепитӧма стойкаясӧн, а кок улын, муӧ вӧйтӧм шпалъяс вывті, нюжалісны вӧсньыдик рельсъяс.

Вӧлі васӧд и кытсюрӧ няйт. Лампочкалӧн би югӧр ӧні мӧдіс кажитчыны вынаджыкӧн, да восьлалысь кокъяслӧн вежмасисны гырысь вуджӧръяс.

Ӧндрей муртса вермис вӧтчыны проводник бӧрся. Но тешкодьтор: дум вылас вӧлі не тайӧ мунӧмыс. Сылы ӧні кажитчис, мый сійӧ восьлалӧ не то кутшӧмкӧ пещераӧд, не то доисторическӧй гигант-животнӧй гырк пыр, кодлӧн пытшкӧсыс важӧн нин рекмылӧма. Тайӧ кажитчӧмыслы отсалісны не сӧмын мортлӧн фантазия, но и ясыда кылысь аслыссикас запах да кӧдзыд чӧв-лӧнь. Важӧн нин унмовсьылӧм пемыдсянь нырад ӧвтіс миллион вояслӧн лов дук. И тайӧ мупытшса тайнаыс, кажитчӧ, ставнас шымыртіс тундра вывсянь первойысь татчӧ лэччысьӧс.

Друг кӧнкӧ водзынджык кодкӧ гораа шутьӧктіс. И Ӧндрей муртса удитіс кежыштны стойка сайӧ: дзик чужӧм весьтас петкӧдчис вӧв юр.

— Унмовсин? — сэк жӧ горӧдіс воддза вагонеткаын пукалысь коногон да, не ёна грымӧдчигтыр, став аслас составӧн прӧйдитіс стволлань.

Проводник сувтовкерыштіс.

— В-велавтӧм? — юаліс Ӧндрейлысь.

— Нинӧм. Велала. А тэ важӧн нин шахтаас?

— К-кольӧм арсянь. Д-д-да. К-кольӧмсянь.

Сылы, тыдалӧ, зэв окота вӧлі сёрнитны выль морткӧд, но яндысис аслас мыкталӧмысь.

— Шуӧны кыдзи?

— Прошкаӧн... М-ме важӧн нин тайӧ местаясын. Экс-экспедициякӧд ветлі. Кембрийцевкӧд. К-кывлін?

— Кембрийцевкӧд? Тӧда Кембрийцевӧс.

— Н-н-но! — шензьыштіс Прошка. — Т-таво сійӧ мӧд вожӧ му-муніс. А-а м-ме окотиті лоны горнякӧн.

— Правильнӧ, — ошкыштіс Ӧндрей, и та бӧрын найӧ лоисны тӧдсаясӧн.

Но сёрнитны водзӧ вӧлі некор нин: воисны бремсбергӧдз.

— З-значит, каян и лоан мӧдӧд участокын.

— Аттьӧ, Прокопий... Кыдзи бать ногыд?

— Т-тимофеевич.

Прошка мунӧм бӧрын Ӧндрей сувтовкерис. Кӧнкӧ матын шочиника усялісны ва войтъяс: «Штёп, штёп, штёп!» И кӧнкӧ зэв ылын тайӧ войтъяс шы моз жӧ кыліс: «Тальс, тальс, тальс!» Кодкӧ уджалӧ.

Ӧндрей кайӧ му розьӧд. Таті сідз жӧ пыклӧма рудстойкаясӧн, но штрекын дорысь тӧдчымӧнъя дзескыд. Кокъяс вильдӧны бӧрлань. Лоӧ уджавны киӧн и кокӧн. Весиг пӧсяліс, дерт, ёнджыкасӧ велавтӧм вӧсна. Воис бара пу ӧдзӧс. Татшӧмыс вӧлі жӧ уліас тайӧ розьӧ пыригӧн. Ӧндрей восьтіс ӧдзӧс и лоис квершлагын. Квершлаг мунӧ откаточнӧй моз жӧ, сы кузя сідз жӧ вольсалӧма рельсъяс. Но кутшӧм тӧдтӧмӧсь кывъясыс! Навернӧ, тані весиг му комӧкыс шусьӧ мӧд нимӧн.

Кылыштіс морт гӧлӧс. Сідзкӧ, правильнӧ восьӧма. Лоис гажаджык. Кокъяслӧн вуджӧр мӧдіс вежласьны зільджыка. И друг повзьӧм гӧлӧс.

— Кытчӧ тэ! Виас!.. Шыбитчы муас!..

Но Ӧндрейлы тайӧ вӧлі сэтшӧм виччысьтӧм, мый сійӧ сӧмын кекуртчыштліс да эз тӧд, мый вӧчны.

Сэк кыліс ёрччыштӧм, и кодъяслӧнкӧ кияс нетшыштісны сійӧс места вывсьыс да грубӧя йӧткыштісны кутшӧмкӧ розьӧ.

Лӧнис сідз жӧ ӧдйӧ, кыдзи шыасис. Лоис сэтшӧм здук, мый, кажитчӧ, ставыс пӧдтісны лов шысӧ, мед лолыштны сӧмын мыйкӧ лоӧм бӧрын. И тайӧ мыйкӧыс друг быттьӧ вӧрзьӧдыштіс став мусӧ — некымынысь а-а-ахнитіс! Штрек кузя шутёвтісны из торпыригъяс, чужӧмъясӧ кучкис не веськыда нин инмысь воздушнӧй волна.

— Ставыс, буракӧ? — юаліс Ӧндрейкӧд орччӧн сулалысь.

— Ставыс! — вочавидзис повзьӧм гӧлӧс кысянькӧ мышсянь да содтіс: — Фу, тэ, неладнӧ! Пӧсьӧ быдӧн шыбитіс. И колӧ жӧ сэк кості!..

Ӧндрейкӧд сулалысь лэптыштіс лампочкасӧ вылӧджык да юаліс:

— Тэ нӧ коді сэтшӧмыс? Кысянь мый?

— Энлӧ, ёртъяс, — не ас гӧлӧсӧн вочавидзис Ӧндрей. — Прамӧйджыка лолышта да. Зэв нин виччысьтӧм мем тайӧ лоис. Да, и тіянӧс со муртса эг подведит.

— «Миянӧс», — быттьӧ шензьыштіс ӧтиыс. — Дерт, эз прӧститны эськӧ. Ӧд эг кӧ удитӧ кыскыштны тэнӧ татчӧ, тэ ӧні вермин быглясьны эстӧні код тӧдас кутшӧмӧн.

Ӧндрей петіс подрывникъяс бӧрся да накӧд тшӧтш локтіс квершлаг помӧ, кӧні сука гӧвкъялісны му бус да взрывчатка дук.

— Первой мем висьталӧй со мый, — шыасис Ӧндрей. — Тайӧ второй участок?

— Да, второй.

— Сідзкӧ, менам правильнӧ восьӧма. Овӧй менам Ламбей. Уджавны вои тіян дінӧ.

Кыкнан подрывникыс видзӧдлісны сы вылӧ. Тӧдчис, ӧтиыс вӧлі главнӧй пыдди, а мӧдыс — отсасьысь.

— Участокыд паськыд, абу сӧмын тайӧ местаыс, — шуис главнӧйджыкыс. — Тэд колӧ аддзӧдлыны десятникӧс либӧ участокса начальникӧс.

— А кӧнӧсь найӧ?

— Лаваынӧсь.

Ӧндрей гыжйыштіс юрсӧ:

— Вот мый, зонъяс, ме ӧд первойысь на шахтаад и меным ставыс на гуг и ставыс бан. Ті, гашкӧ, висьталанныд, кыті мунны сэтчӧ?

— Мунны оз ков: десятник воас татчӧ, ми сійӧс виччысям жӧ, — друг меліджыка шуис главнӧйыс да содтіс: — А тӧдмавны шахта, велавны сэті ветлӧдлыны регыд позьӧ. Менам другӧй, со, первойя лунъясас киӧдыс нуӧдтӧг вӧлі воськовтны оз сяммы шахтаӧд, а ӧні юав сылысь — ставсӧ тӧдӧ, регыд квалифицированнӧй запальщикӧн лоас. Велалан и тэ.

Сійӧ сэсся пуксис рудстойка чукӧр вылӧ, гыжйыштіс чангыля ныр йывсӧ да заводитіс висьтавны сэтшӧм ногӧн, быттьӧ тайӧ вӧлі не прӧстӧй сёрни, а быть коланатор, код йылысь тӧдтӧг Ӧндрейлы оз позь аски лэччыны шахтаӧ.

Ӧндрей кывзіс сюся, сетавліс вопросъяс и сэк жӧ думайтіс, мый тайӧ мортыслы, тыдалӧ, медся ёна воӧ сьӧлӧм вылас велӧдны кодӧскӧ шахтёрӧ.

Кӧнкӧ ылын дзузнитыштіс нин кык би: тыдалӧ, воӧ десятник да ещӧ кодкӧ мӧд, а сійӧ век висьталӧ, висьталӧ.

— И вообщӧ, шахта — сійӧ дзонь овмӧс, кӧні вермас лоны не сӧмын киӧн вӧдитчан кӧлуй, но и сложнӧй машинаяс, электрическӧй подстанцияяс... Та йылысь ме ог на кӧсйы ёна паськӧдчыны. Висьтала ещӧ квершлаг йылысь, код помын пукалам ӧні ми. Мый сэтшӧм квершлагыс? Квершлаг — сійӧ сэтшӧм капитальнӧй выработка, коді мунӧ пустӧй породаяс пыр, мед пӧперегавны из шом пластъяс да вӧчны позянаӧн перйыны из шом. Вот ми и нюжӧдам тайӧ квершлагсӧ водзӧ, выль из шом пластъяслань.

— Чолӧм, ёртъяс!

— Чолӧм!

— Ставыс порядокын, Пискунов? — юаліс десятник.

— Ставыс, — окотапырысь висьталіс старшӧй запальщик да содтіс: — Миян участокӧ локтіс выль уджалысь.

— Муртса аддзи, тӧварищ десятник, — тшӧтш шыасис Ӧндрей. — Висьталісны, ті пӧ асывнас виччысьӧмныд, а ме тіянӧс эг су.

Десятник видзӧдліс Ӧндрей вылӧ начальник моз, но шуис не сылы, а сыкӧд воысь ӧчкиа мортлы:

— Кӧр пастухлӧн пи. Шахтёрӧн кӧсйӧ лоны.

— Зэв бур, — шыасис ӧчкиа да матыстчис Ӧндрей дінӧ. — Кыдзи шуӧны?

— Андрей Ламбейӧн.

— Ламбейӧн? — мыйлакӧ шензьыштіс ӧчкиа. — Уса ю дорысь? Кырйыв сиктысь?

— Да. Сэтысь.

— Сідз, сідз, Ламбей ёрт!.. Ых-ым!.. — И мудеракодь нюммуныштіс. А сэсся содтіс: — Правильнӧ вӧчӧмыд, правильнӧ.

Шуис, лӧсьӧдыштіс ӧчкисӧ да мӧдӧдчис квершлаг помӧ, но эз на удит воны помӧдзыс, кыдзи шензьыштӧмӧн горӧдіс:

— Э-э! Другъяс, другъяс! Ті кӧсъянныд, мед тіянлысь юръястӧ поткӧдліс?

— Мый нӧ сэтшӧмыс, Владимир Васильевич? — повзис десятник.

— А вот видзӧдлы ачыд, артышт гӧгӧрпӧв.

Десятник и кыкнан запальщикыс чургӧдісны лампочкаяссӧ водзлань, мед ёнджыка югдӧдны взрыв места, но, взрывчаткаӧн пузувтӧм из кодьӧдз прессуйтчӧм сера муысь кындзи, нинӧм сэтшӧмсӧ эз аддзыны.

— Опасностьыс, дерт, абу сэні, — шыасис Владимир Васильевич. — Креплениеыд кольӧма вывті бӧрӧ. Навалоотбойщикъясӧс лэдзны татчӧ некутшӧма оз позь. Колӧ первой сувтӧдны крепильщикъясӧс.

— А ме чайті мыйкӧ мӧдтор, — кокньыдджыка лолыштіс десятник. — Кровля тан — будьте здоровы!

— Первой — сӧмын крепильщикъясӧс, — ещӧ тӧдчӧдыштіс ӧчкиа.

— Да мый ті, Владимир Васильевич! Крепление миян ещӧ на бӧрӧ кольлывлӧ. Татшӧм дистанция допускайтӧ и горнӧй выработкаяс кузя инструкция.

— Инструкция? — ӧчкиа видзӧдліс гӧгӧрпӧв, оз-ӧ сюр мыйкӧ киӧ босьтантор. Аддзис Ӧндрей ордысь кӧрт зыр, босьтіс сійӧс да мӧдіс стукӧдны сійӧн кровляӧ.

— Кылан? — друг шуис сійӧ, кор стукӧдӧмлӧн шыыс мӧдіс шешкыны. — Тайӧ тожӧ «будьте здоровы»?.. Вӧча тэд замечание. Аддза мӧдысь — начальник дінӧ кыска. И ставлы висьтала: Заполярьелы некутшӧм инструкцияяс ни учёнӧй трактатъяс абу на гижӧма. Найӧс гижны ковмас миянлы миян опыт вылын. Но ми абу сӧгласенӧсь, мед тайӧ опытыс, истина тӧдмалӧмыс шедіс жертваяс пыр, — сійӧ бара стукӧдыштіс кровляӧ. — Кыланныд? Видзӧдны ставыс ладнӧ, а ӧшалӧ сэтшӧм «чемодан», мый юрсиыд сувтӧ.

Запальщикъяс гыжйыштісны юръяссӧ. Налӧн, тыдалӧ, збыльысь сувтіс юрсиыс. Ӧд найӧ неважӧн на уджалісны тайӧ «чемодан» улас.

— Гӧгӧрвоана абу?

— Гӧгӧрвоана, Владимир Васильевич. Колӧ крепитны ёнджыка.

— И не сӧмын таті. Лоӧй осторожнӧйӧн быд пельӧсын, быд удж вылын.

— Лоас вӧчӧма, Владимир Васильевич.

— То-то, «будьте здоровы»! — ещӧ ӧтчыд янӧдыштіс десятникӧс инженер. Ӧндрейлы бӧр сетіс кӧрт зырсӧ да содтіс: — И тэныд, Ламбей ёрт, тайӧ инмӧ.

— А ме сійӧс, — тэрмасьыштӧмӧн татчӧ шуис десятник, — подсобнӧй уджъяс вылӧ первой сувтӧда.

— Позьӧ, дерт, — сӧгласитчис Владимир Васильевич. — Азбукасянь заводитӧм наука век овлӧ топыдджык. Сӧмын «второгодникӧн» мед эз вӧв. Гӧгӧрвоана?

— Да, гӧгӧрвоана. Позьӧ мунны?

— Позьӧ. Ысты крепильщикъясӧс. Ме лоа тані.

Найӧ нёльӧн мӧдӧдчисны квершлаг кузя. И кор нин ылыстмисны забой дінысь, Ӧндрей юаліс запальщиклысь:

— Коді тайӧ сэтшӧмыс?

— Инженер Квитко, — вочавидзис запальщик.

Ӧндрей дрӧгнитіс, сувтіс да видзӧдліс бӧрлань.

«Сідзкӧ, со кутшӧм вӧлӧма сійӧ», — аслыс шӧпкӧдӧмӧн шуис Ӧндрей.

ХІІІ

Устинычлӧн кывъяс пӧртсисны олӧмӧ: Вӧркута вомӧ сійӧ воис первойя пароходӧн да первойяӧн жӧ и Нарьян-Марӧ кывтны дасьтысьӧ. Но сэк кості, кор сылысь ректасны баржасӧ, кор сійӧс тыртасны выль грузӧн — из шомӧн, кад вӧлі уна, и пӧрысь капитан шуис ветлыны лун-мӧд кежлӧ Рудникӧдз, видзӧдлыны сы вылӧ, аддзысьлыны Квитко другыскӧд, тӧдмавны Петрова йылысь, мӧдӧдчас-ӧ сійӧ сыкӧд бӧр.

Гораа чилзігтыр, «кукушка» сійӧс вайис Рудникӧ рытнас, кор Квитко вӧлі гортас нин.

— Виччыся, Устиныч, некымын лун нин виччыся! — пӧся примитіс капитанӧс Квитко.

— Висьталіс али мый кодкӧ?

— Чолӧм-здорово! — шензьыштіс инженер. — Ми тані первойя сырчик воӧм йылысь ставӧн тӧдлам, а дзонь пароход йылысь — ачыд артышт!

Квитко тайӧс шуигӧн мудера нюммуніс да содтіс:

— Ме весиг тӧда, кутшӧм часӧ петін Вӧркута вомсянь да кутшӧм вагонын воин!

— Ог вензьы, — серӧктіс Устиныч. — Сы вылӧ и кӧзяинъяс, мед пӧрысь мортӧс пуксьӧдны из шом кыскалан вагонӧ! Ӧні аслыд жӧ и ковмас мыськыны менӧ.

— Тайӧтӧ ми вермам! Ӧти здукӧн котыртам, — нарошнӧ делӧвӧя шуис Квитко да муртса кежлӧ петавліс комнатаысь. — Кык-куим минута мысти позяс мыссьыны ваннаын.

— Ыджыд аттьӧ! Радпырысь мыссьышта.

Колис неуна кад, и найӧ пукалісны нин пызан сайын.

— А кыдзи олӧ Зинаида Павловна? — друг уськӧдіс тӧд вылас Устиныч. — Оз на кӧсйы мӧдӧдчыны?

Квитко лӧсьӧдыштіс ӧчкисӧ, мыйкӧ думыштіс да ачыс юаліс:

— Аддзӧдлыны сійӧс кӧсъян?

— Куимӧннад, дерт, эськӧ лоис гажаджык.

— Шыасьлам, — шуис кӧзяин да воськовтіс телефон дінӧ, коді сылӧн сулаліс койкабердса тумбочка вылас, босьтіс трубкасӧ: — Петроваӧс мем... Зинаида Павловна? Ещӧ ӧтчыд чолӧм! Кыдзи тіян рытыс?.. Вот и бур! Сідзкӧ, верма висьтавны: ме ордын пукалӧ тіянлы тӧдса ӧти морт да зэв ёна кӧсйӧ аддзысьны тіянкӧд. Лада. Мӧдам виччысьны... Но, а олӧ сійӧ, — трубкасӧ пуктігмоз водзӧ мӧдіс висьтавны Петрова йылысь Квитко, — олӧ, ме эськӧ шуи, интереснӧй творческӧй кад.

Устиныч шензьӧмӧн видзӧдліс Владимир Васильевич вылӧ, коді выльысь тӧдчӧдіс:

— Именнӧ творческӧй, кыдзи агроном. — И мӧдіс висьтавны историясӧ, мыйсянь тайӧ ставыс заводитчис да мый лоис вӧчӧма нин сыӧн.

Сійӧ лунсянь, кор Семёнов назначитіс Петроваӧс агрономӧн, Зинаида Павловна быттьӧ вежсис. Ставлы виччысьтӧг, сыын петкӧдчис сы мында упорство, мый первойя жӧ теплицаӧн тырвыйӧ докажитіс позянлун быдтыны закрытӧй грунтын не этша пуктас, а мӧд теплицаӧн, кодӧс вӧлі стрӧитӧма ёна ыджыдджыкӧс первойясьыс, удитіс нин кодӧссюрӧ шензьӧдны.

— Дерт, вӧліны и неудачаяс, — водзӧ висьталіс Квитко. — Вӧліны разочаруйтчӧмъяс. Ковмис быд ногыс поддерживайтны. Но сідзсӧ упорнӧй, зіль морт. А главнӧйыс — оз ланьтӧдчы. Весиг открытӧй грунт вылӧ кӧсйӧ мыйсюрӧ пуктыны. Мем зэв окота, мед эськӧ тэ, Устиныч, ачыд видзӧдлін сійӧ овмӧс вылӧ. Сэки лоас гӧгӧрвоана и сійӧторйыс, мыйла Петрова оз тэрмась кывтны татысь.

Ӧдзӧсӧ йиркӧдчыштісны.

— Да! Пырӧй!

Кылӧ, ӧдйӧ воссьыштіс ӧдзӧс, сэсся вӧрзьыштісны раздевалкасянь пыранінын штораяс. Устиныч сувтіс.

— Ме тадзи и чайті: локтіс миян капитан! — джодж шӧрӧ петігӧн шуис Петрова да мужичӧй ног топыда кутліс кисӧ Устинычлысь.

Гӧстялы вӧлі шуӧма сідз жӧ любезнӧй кывъяс, пуксьӧдӧма сійӧс пызан сайӧ. Но первойтор, мый шыбитчис Устинычлы синмас, вӧлі ыджыд вежсьӧм Зинаида Павловна характерын, сійӧ сёрниын, асьсӧ выль ног кутӧмын. Эз, тайӧ эз нин вӧв сійӧ Петрова, кодӧс тӧдліс Устиныч арнас Печора да Уса юяс кузя катігӧн. Сійӧ чужӧм вылын сэки тӧдчис куш ӧти тӧждысьӧм, гӧлӧсас кыліс пикӧ воӧм мортлӧн кевмысьӧм, мед кӧть кутшӧмкӧ да ногӧн воӧдчыны верӧсыс дінӧ, код вӧсна, кажитчӧ, и олӧ тайӧ нывбабаыс му вылас.

А ӧні!.. Гожъялӧм чужӧм кучик пырыс тӧдчис мыйкӧ сэтшӧм свежӧй, дзоридзалана, дзоньвидза. Син лысъясыс кажитчисны кузьджыкӧн, сьӧдджыкӧн да мичаджыкӧн. И кор сійӧ лэптыштлас найӧс тырвыйӧ, видзӧдлас тыр синъясӧн, сэки тыдовтчӧ, мый синъясыс абу прӧстӧ марьямоль кодьӧсь, а сьӧд рӧма бархатнӧйӧсь, кодъясӧс югдӧдӧны пытшкӧссяньыс ломалысь сьӧд югӧръяс. Весиг чужӧмбанас сьӧд зӧр тусьыс тарыт кажитчис не сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі арнас, да сідзи-й окота вӧлі босьтыштны сійӧс чепӧльнад.

Но кампаниясӧ вӧлі регыд дзугӧма: Квитколы звӧнитісны шахтасянь, сэні мыйкӧ лоӧма.

— Мыйкӧ ыджыдтор? — тӧждысьӧмӧн юаліс Устиныч.

— Ог чайт, — вочавидзис инженер. — Но эновтлыны тіянӧс, тыдалӧ, ковмас. Надейтча регыд бӧр воӧм вылӧ. Вообщӧ сідз: шахтаӧ лэччӧм бӧрын звӧнитла тіянлы.

— А ми, сідзкӧ, тэнад ветлігкості видзӧдлам Зинаида Павловналысь овмӧссӧ.

— Правильнӧ! — ошкыштіс Квитко да шыасис Петрова дінӧ: — Нуӧдлы Устинычсӧ, нуӧдлы теплицаад, мед видзӧдлӧ.

Рытыс вӧлі тӧла. Орласьӧм кымӧръяслӧн вуджӧръяс ӧдйӧ шыльдісны прамӧя нин вежӧдӧм тундра вывті да кадысь кадӧ шевгысьлісны посёлок весьтӧ, коді ӧні ёна нин паськалӧма мыльклӧн лунладорса пӧкатас. Строительство муніс водзӧ. То ӧтилаын, то мӧдлаын быдмисны выль керкаяс, подсобнӧй помещениеяс, постройкаяс; на дінын зіля трудитчисны йӧз, да кажитчис, быттьӧ ставыс найӧ воӧмаӧсь ӧти кывйӧ — панйыны ӧдйӧ котӧртысь татчӧс гожӧмсӧ. Уджыс муніс сутки чӧжъясӧн, куим сменаӧн, мед тырвыйӧ используйтны югыд гожӧмсӧ. Ӧд ставыс тӧдісны, мый стрӧитны ковмас быть, а тӧлын дорысь тайӧс вӧчны ӧні кокниджык.

Но мый тайӧ? Али йӧзыс некор на абу аддзывлӧмаӧсь пароходвывса капитанӧс?.. Кыті мунӧны Петрова да Устиныч, сэні и тӧдчӧ йӧзлӧн уджалӧмысь дугдыштлӧм, сэні и зільӧны колльӧдны синъяснас мунысьясӧс. Устиныч первойсӧ сідзи и чайтіс, мый видзӧдӧны сы вылӧ: ӧд, кыдзи шуис Квитко, тані радлӧны быдторлы, коді аснас висьталӧ кузь тӧв кольӧм йылысь. Капитанлӧн татчӧ воӧм — сійӧ Уса ю воссьӧм. Но кымын водзӧ сійӧ муніс Петровакӧд орччӧн, сымын ёнджыка заводитіс гӧгӧрвоны, мый паныд сюрысьяс копыртлӧны юръяссӧ, не сылы, а Зинаида Павловналы.

«Бур рыт, Зинаида Павловна!» — кык судта керка вывсянь горзӧ зон. Известкаӧн ляксьӧм рабочӧйяслӧн чукӧр почтительнӧя сетӧ сылы туй. Ставӧн ыдждӧдлӧны сійӧс ним-вичнас, уналы тадзи жӧ вочавидзӧ ачыс.

— Тіянлы, тыдалӧ, тані быд морт тӧдса! — эз вермы не шензьыны Устиныч.

— Унаӧн на пӧвстысь стрӧитісны меным теплица. Мукӧдъясыс менӧ помнитӧны больничаын уджалӧм кузя. Миян ӧд тані цинга вӧлі. Сэтшӧма заводитліс ытшкыны йӧзсӧ.

— Кывлі. Нимавліс. И тэ йылысь кывлі. Ті прӧстӧ молодеч!

— Прӧста ошкӧны, капитан. Оз ков быдторлы эскыны.

Регыд найӧ воисны теплица дінӧ. Тайӧ вӧлі выльӧн на стрӧитӧм, куим-ӧ-нёль кер кузя да неыджыд керка судта постройка, кодлӧн лунланьӧ пӧката вевтыс вӧлі дзоньнас стеклӧа рамаясысь.

Пытшкас уджалісны агрономлы отсасьысьяс. Воысьяскӧд найӧ чолӧмасисны да, кутшӧмкӧ рассадаяс нуигтыр, петісны вӧля вылӧ, а Петрова шуис Устинычлы:

— Тайӧ миян бӧръяджык стрӧитӧм теплица. И колӧ шуны — нинӧм эз жалитны. Мый позис вӧчны — ставсӧ вӧчисны.

Капитан эз вочавидз. Сійӧс, тыдалӧ, шензьӧдіс не постройкаыс, а нюдзвиж быдтасъясӧн тырӧм пытшкӧсыс, дзоридзьясыс, кодъяс мичмӧдісны тайӧ быдтасъяссӧ, шензьӧдіс аслыссикас сынӧдыс. Быдмӧгъяслӧн гӧлиник тундра вывсянь татчӧ пырӧм кажитчис мӧд мирӧ воськовтӧмӧн. Тайӧ вӧлі шоныд мулӧн благодатнӧй пельӧс. Эз кыв сӧмын лэбачьяслӧн дзользян шыыс да эз тыдавны цветъяс гӧгӧр бергалысь мазіяс.

— Ті чӧв оланныд, Устиныч?

— Эн сёрнитӧй, Зинаида Павловна, — шыасис капитан. — Сетӧй кад велалыштны тіян чудесаяс дінӧ. — Да бара мӧдіс видзӧдны пытшкӧссӧ.

Стена бердті мунысь векньыдик коридор нюжаліс водзӧ, а сы пӧлӧн стеклӧа вевт ногӧн век вывлань и вывлань лэптысисны паськыд тшупӧдъяс, кодъяс вылӧ тэчӧма му тыра ящикъяс, сёй дозъяс, резервуаръяс. Тайӧ му вылын и быдмис ставыс, мый кӧдзӧма либӧ пуктӧма татчӧ. Со лук турун участок. Сы сайын чеснӧк. Со быдмӧ салат, редиска. Ӧти местаын зелень быдмӧма нин, мӧдлаын сійӧс босьтӧма, коймӧдлаын тыдалӧны петасъяс. Негырысь сёй гырничьясын некымын сикас декоративнӧй цветъяс. Найӧс сувтӧдалӧма туй пӧлӧн да вылысса ярус вылӧ, найӧ ёна мичмӧдісны теплицасӧ.

Устинычлы паныдасис мӧд пач нин. Пачьяс дінсянь разалісны кӧрт трубаяс буретш сэтчӧясӧ, кытчӧ водз тулысын либӧ сёр арын ёнджыка писькӧдчӧ кӧдзыд. Сулалісны весиг ва тыра бӧчкаяс.

— Думайтанныд прӧста? — юаліс агроном, кор Устиныч мӧдіс видзӧдны тайӧ бӧчкаяс вылӧ, да ачыс жӧ вочавидзис: — «Климат» лӧсьӧдам. Быдтасъяслы колӧ не сӧмын шоныд, но и колана мында ва ру. Зілям кутны теплицаын сэтшӧм «климат», коді эськӧ вӧлі медся колана быдтасъяс быдмӧмлы. Миян «малӧй климатын», кыдзи ми шуам ассьыным теплицанымӧс, вӧчны погода отсалӧны колана приборъяс. Показательяссӧ гижалам быд лун. Но зілям кутны «климатсӧ» ӧти ногаӧсджык. Та йылысь миянлы пыр казьтывлӧ асланым жӧ опыт серти лӧсьӧдӧм табличка. Со сійӧ. Татшӧм температура да влажность овлӧ Крымын, Кавказын. А сёрнитны кӧ шонді югӧр йылысь, то гожӧмын тані ми сійӧн ёна озырджыкӧсь лунвылын дорысь. Сэні овлӧны пемыд войяс, а тані — ӧтарӧ лун. Быдмӧг нюжалӧ да сӧвмӧ сутки чӧж. И ме ӧні ньӧти ог шензьы, мыйла тайӧ широтаясын сэтшӧм дженьыдик гожӧмӧ вӧля выв быдмӧгъяс удитӧны дзоридзавны да сетны кӧйдыс. Но колӧ кутны тӧд вылын и мӧдтор: самӧй быдмӧгъясыслысь татчӧс климат дінӧ велалӧмсӧ. А таысь нин петӧ вывод: велӧдны дженьыдик гожӧм дінӧ сэтшӧм быдмӧгъясӧс, кодъяслӧн чужаніныс тӧдчымӧнъя лунвылын. Татшӧм сикас опытъяссӧ ме вӧчала мӧд теплицаын, позьӧ кӧ шуны сійӧс теплицанас. Сэні ме ассьым быдмӧгъясӧс ёна ог нежит. Налы асланыс олӧмын ковмас паныдасьны ещӧ на лёкджык условиеяскӧд — открытӧй грунткӧд, кӧдзыд вой тӧвкӧд, кын асывъяскӧд.

Ставсӧ тайӧс Петрова висьталіс сэтшӧм сьӧлӧмсянь да аслас вынлы сідз эскӧмӧн, мый Устиныч весиг шуис:

— Кыдзи ме гӧгӧрвоа, Зинаида Павловна, тіян «вынужденнӧй посадканыд» абу лёк вылӧ лоӧма.

— Ме сӧгласен тіянкӧд, Устиныч, да верма висьтавны таысь на унджык: тані олігӧн, уджалігӧн, ме аддзи сійӧс, мый йылысь думайтлі коркӧ студенческӧй воясӧ, домохозяйкаӧн лотӧдз. Ме, дерт, гӧгӧрвоа, мый ставыс тайӧ заводитчӧм на. Ӧд тепличнӧй хозяйство оз требуйт вӧвлытӧм приёмъяс, методъяс. Выльыс сэні абу уна. Сійӧ ёнджыка стандарт, а не творческӧй искание. Но талун мед кӧть нин тайӧ. Аски йылысь думыштлам. Ті асьныд думыштлӧй: дас вит во чӧж менӧ велӧдіс государство; меным велӧдчыны вӧлі торйӧдӧма медся югыд, медся мича зданиеяссӧ; менӧ велӧдісны медся бур учительяс, педагогъяс, профессоръяс; и мед ме, пӧжалуйста, велӧдчи, мем ещӧ сетісны стипендия. Ме лои высшӧй образованиеа специалистӧн. А ме, Устиныч, ме... бездельничайті. Да позьӧ ӧмӧй такӧд миритчыны?

Петрова друг сувтыштіс, ышловзис да содтіс:

— Сӧмын вот гажтӧм зэв. Ныв менам колис мам ордӧ. Дай Алексей Никитичкӧд со коймӧд во нин торйӧн лоӧ овны.

Тайӧ кадӧ уличын кылыштіс мужичӧйлӧн гӧлӧс. Петрова стрӧга видзӧдліс пыран ӧдзӧслань, кӧрыштліс синкымъяссӧ да шуткаӧн моз шуис:

— Миян эм хозяйственнӧй часть кузя начальник. Теплицаӧн быттьӧкӧ ёна «интересуйтчӧ». Но тайӧс пыдди эн пуктӧй.

Блинов пырис теплицаӧ, чолӧмасис Петровакӧд, тӧдмасис Устинычкӧд да гажаа висьталіс:

— А ме и думыштны эг сяммы, мыйся сэтшӧм капитан прӧйдитӧм йылысь сёрнитӧны йӧзыс. Да, да. Ставӧн сёрнитӧны...

Сійӧ кӧсйис мыйкӧ татшӧмӧс жӧ висьтавны и водзӧ, но, тыдалӧ, аддзис Петрова синъясысь сійӧс дивитӧм да виччысьтӧг вежис сёрнисӧ.

— Достижение, Устиныч! А? — ӧвтыштіс кинас став вылас, мый быдмис тані, но медсясӧ, дерт, самӧй постройка вылас. — Кыдзи ті донъяланныд тайӧс?

— Ті вӧчанныд тані вӧвлытӧмтор, — вочавидзис Устиныч.

Блинов чувствуйтіс асьсӧ, кыдзи экскурсовод. Сійӧ помся сёрнитіс, петкӧдліс Устинычлы ставсӧ, мый тан эм.

— А ӧні видзӧдлӧй тайӧ пельӧсӧ!

— Помидор? — шензьыштіс капитан.

— И кутшӧм гырысь кустъясыс! — эз лэдзчысь водзӧ больгӧмысь Блинов. — А мыйта на вылын гӧрддзасьӧма плодыс. Видзӧдлӧй жӧ, Зинаида Павловна, кутшӧм ӧдйӧ найӧ быдмӧны!

Тайӧ здукас Блинов кажитчис весиг бӧбоватӧн. Аслас сьӧкыд туша вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ детинка моз кавшасис вылынджык быдмысь помидор куст дінӧ да мӧдіс нетшкыны кисьмытӧм на помидоръяс.

— Мый ті керанныд, Тихон Тихонович? — горӧдіс Петрова. — Найӧ сӧвсем на вежӧсь.

— Да, ме ог аслым. Гӧстьсӧ кӧсйи пӧттшуйтны, — ещӧ на челядь ногаджык артмис начхозлӧн.

Устиныч бергӧдіс тайӧ делӧсӧ шуткаӧ:

— Зэв ыджыд аттьӧ, Тихон Тихонович. Но ме мӧда сёйны тіянлысь помидортӧ бӧрынджык, кор локта татчӧ мӧд рейсӧн.

— Бур, сідзкӧ. Мӧдам кутны тӧд вылын. Сэк кежлӧ со этайӧяс лоасны гӧрдӧсь. — Блинов эз куж шутитны. Дай эз на ставсӧ удит висьтавны. — Сьӧкыд вӧлі первойсӧ. То ӧтитор оз тырмы, то мӧдтор оз тырмы. Но, думайта, кутчысь, хозяйство кузя начальник, эн подкачайт наука водзын. Сэсся видзӧдам — делӧ мӧдіс мунны. А ті кӧ, Устиныч, аддзылінныд сюрпризсӧ Май первой лунӧ!.. Зинаида Павловна тӧдӧ. Торжественнӧй заседание вылӧ йӧзыс локталісны тӧбсьӧмӧн — сэтшӧм вӧлі кӧдзыд да турӧб. И мый жӧ найӧ аддзисны? Ловъя цветъяс! Еджыд, лӧз, гӧрд цветъяс. Но медся кыпыдыс вӧлі сэк, помнитанныд, Зинаида Павловна, кор ме петкӧді президиум пызан вылӧ тайӧ цветъясӧн тыр ваза! Вот кӧні вӧлі радлӧмыс! Ставӧн сувтісны и ставӧн мӧдісны горзыны: «Цветъяс! Ловъя цветъяс!.. Мед олас Май первой лун!..» Да позьӧ ӧмӧй висьтавны стӧч сідзи сы йылысь, мый оз лолы мӧдысь!

Та бӧрын сійӧ мӧдіс висьтавны и сійӧс, кыдзи вӧлі сетӧма задание стрӧитны выль теплица, кутшӧм сьӧкыд тайӧ вӧлі, но ставсӧ вӧлі венӧма, и ӧні колис сӧмын нимкодясьны.

Сійӧ, гашкӧ, висьталіс и водзӧ на, эз кӧ сылы шу Петрова:

— Ставыс тайӧ вернӧ, Тихон Тихонович, но миян гӧстьным тэрмасьӧ мунны...

Тайӧ вӧлі тырмымӧн сы вылӧ, мед Блинов гӧгӧрвоис, мый сійӧ збыльысь лишнӧйджык варов.

Но медым Устиныч эз думышт, мый агроном сёрнитӧ начальниккӧд кыдзи подчинённӧйкӧд, Тихон Тихонович нарошнӧ висьталіс Петровалы, мый сійӧ и ачыс тэрмасьӧ. Делӧяс сылӧн тырмымӧн сутки чӧж. А ӧні буретш вӧлі мунӧ сэтчӧ, кӧні дасьтӧны му Петровалысь жӧ пуктасъяссӧ открытӧй грунт вылӧ пуктӧм могысь. Та йылысь висьталігмоз сійӧ збояпырысь петіс.

Петрова бӧрйыштіс воӧмаджык ӧгурецъяс да сюяліс зептас Устинычлы.

— Туяд згӧдитчасны. — И гортланьыс бӧр мунігас мӧдіс висьтавны Устинычлы аслас планъяс йылысь.

— Москваӧ, дерт, мӧдӧдча. Но не водзджык сійӧ кадысь, кор лоас тыдалана, мый открытӧй грунт вылӧ пуктӧм быдтасъяс бура кутчысясны быдмыны. Бергӧдча-ӧ бӧр татчӧ? Сійӧ мӧдас тыдавны гортын. Гӧгӧрвоана сӧмын ӧтитор: куш домохозяйкаӧн та бӧрын лоны ме ог нин вермы. Та кузя, чайта, Алексей Никитичкӧд лоас споруйтыштны. Семейнӧй вопрос кузяыд сылӧн аслас законъяс, и ог кӧ воӧ ӧти кывйӧ, сэки ме, тыдалӧ, воа татчӧ бӧр. Гашкӧ, таво арнас и локта. Ме ӧд кывлі, мый Москваӧ ветлыны позьӧ ӧдйӧджык, катны кӧ Изьва ю кузя. Ухтаӧс йитӧ Эжва юкӧд шоссе. А сюран кӧ Эжва вылӧ, аскинас позьӧ лоны Котласын. Котлассянь Москваӧдз кӧрт туйӧн мунны кык сутки да джын.

Устиныч ошкыштіс Петровалысь плансӧ да кӧсйис мӧдӧдчыны Квитко ордӧ. Но агроном, вӧлӧмкӧ, сійӧс нуӧдӧ гортас.

— Первой делӧ, ме тіянлы уджйӧза. А мӧд-кӧ, кӧсъя мӧдӧдны тіян сьӧрысь посылка. Тӧданныд кодлы? Павел Калистратовичлы. Ме ордын сійӧ гӧтырлӧн паськӧмыс. Помнитанныд, пасьтӧдіс менӧ насянь мӧдӧдчиг. Ыста тшӧтш тіян сьӧрысь телеграмма Алексей Никитичлы, мамӧлы.

— Энлӧй, — Петроваӧс друг торкис Устиныч. — Ті, тыдалӧ, он на тӧдӧй сы йылысь, мый Павел Калистратовичлӧн пиыс воис татчӧ уджавны.

— Ӧндрейыс?

— Да. Менам пароход вылын воис.

— Эг на кывлы. Сідзкӧ, первой сійӧс колӧ аддзӧдлыны. Ті ӧд тарыт он на мӧдӧдчӧй. Поезд талун муніс нин.

Тадзи сёрнитіг, найӧ воисны вель паськыда пукалысь ӧти судта керка дінӧ да пырисны сэтчӧ.

Комнатаын вӧлі Надя. Сійӧ сӧмын на воӧма дежурство вылысь да лӧсьӧдышталӧ керка пытшкӧс.

— Устиныч! — пырысьясӧс аддзӧм мысти горӧдіс сійӧ. — А ме чайті, мися, тыдалӧ, ог и аддзыв!

— Письмӧ кӧсйин ыстыны? — вашъялӧмӧн юаліс Петрова, и кодыр Устинычлы кисӧ воча нюжӧдӧм пыдди Надя стрӧгапырысь видзӧдліс пӧдруга вылас, Зинаида Павловна друг крапкис-шуис: — Сёр нин, ачыс воӧма татчӧ! Уджавны.

Надя ӧдйӧ кутыштліс морӧссӧ.

ХІV

Овлӧ сідзи, кор том морт ассьыс тӧждысьтӧм томлунсӧ кыдзкӧ регыдъя кадӧ сяммӧ сознательнӧя кӧртвомавны верстьӧ морт мывкыдӧн. Сэки сійӧ быттьӧ кыпӧдчыштӧ вылынджык местаӧ, кысянь сы син водзӧ шеныштчӧны паськыдджык эрдъяс, олӧмыслӧн горизонтыс паськалӧ, а вежӧрас чужӧны выль кӧсйӧмъяс, ас водзас сувтӧдсьӧны выль могъяс.

Мыйкӧ татшӧм нога вӧлі и Ӧндрейкӧд, кор сійӧ лоис горнякӧн. Ӧндрей Ламбей ӧні выль пӧв донъяліс таӧдзся ассьыс олӧмсӧ, ясӧдджыка мӧдіс аддзыны ассьыс туйсӧ, стӧчджыка тыдаланаӧсь лоисны могъясыс, кодъяс дінӧ кутчысис. И тайӧ вежӧртӧмыс сылы отсаліс. Подсобнӧй уджъяс вылӧ, коді оз требуйт торъя кужӧмлун, но и оз велӧд некутшӧм квалификацияӧ, том шахтёр ветлӧдліс сӧмын ӧти вежон. Та бӧрын сійӧс индісны лаваӧ, веськыда сэтчӧ, кӧні перйӧны из шом.

Пласт вӧлі кыз, пӧшти кык метр судта. Сійӧ куйліс не му веркӧс ног, а ньывкӧсӧн, пырис му пытшкӧ. Татшӧм жӧ пӧкатыс шахта стволлӧн, кыті быд лун лэччӧ-кайӧ Ӧндрей, татшӧм крут чой паныд сійӧ кайліс бремсбергӧд шахтаӧ лэччан первойя лунӧ. Ставыс лэччисны увлань — из шом пласт и му слӧйяс. Сӧмын штрекъяс куйлісны му веркӧс ног. И ӧти татшӧм штрексянь заводитчис лава, кӧні уджалӧ сійӧ.

Первойсӧ вӧлі ставыс тешкодь и выль. Ӧндрей кайӧ навалоотбойщикъяс бӧрся да матіникӧ югдӧдысь лампочка югӧрысь сӧмын и аддзӧ, кыдзи помся сулалӧны креплениеяс; тайӧ рудстойкаяс пӧвстӧд век вывлань кайис кӧрт листысь вӧчӧм жӧлӧб, кодӧс шуисны рештакӧн; а шуйгавылас ярсвидзис сьӧд рӧмӧн дзирдалысь ӧтпомся из. Тайӧ вӧлі вӧрзьӧдтӧм на из шом пласт. Татшӧм топыд пластӧн сійӧ неважӧн на куйліс и тайӧ тӧщӧ местаын, кыті ӧні ветлӧны йӧз.

Ӧндрей вӧлі зільӧ не кольччыны таті ветлыны велалӧм йӧзысь, пессьӧ-кайӧ кияснас и кокъяснас, мед сӧмын не исковтны бӧрлань, — то кутчысьлас рудстойкаяс дінӧ, то йӧткыштчас из шом пласт дінсянь. А выль шыяс дінӧ велавтӧм на пельяс сэк жӧ кылісны, кыдзи веськыдвылас, дзурс пемыдас, мыйкӧ лёкногысь няжмуніс, лязаліс; дай воис тайӧ му щельсьыс не то сьӧлӧмтӧ кӧдзӧдысь йирмӧг, не то бара жӧ, пӧрысьмӧм гигантлӧн медбӧръя ышлов.

Бӧрынджык Ӧндрей тӧдмаліс и тайӧс: няжгӧны бӧрӧ кольӧм выработка местаын креплениеяс, кор на вылӧ личкыштас уна дас метр судта му пластлӧн став сьӧктаыс; сьӧкыд ышлов кодь артмӧ сэк, кор тайӧ пластыс топӧдчӧ улісаыскӧд. И оз кӧ личкы выліса пластыс уджалысьясӧс, то сӧмын сы вӧсна, мый сійӧс пыкӧ вӧрзьӧдтӧм на из шомлӧн дорышыс.

Ставсӧ вочасӧн тӧдмалас Ӧндрей. И став пӧлӧс уджӧ велалас.

Сӧмын вот кыдзи лоны Надякӧд, аддзӧдлыны-ӧ сійӧс ӧні, али виччысьыштлыны ещӧ, думыштлыны гӧгӧрбок, кӧть эськӧ татчӧ воӧм бӧрын сыысь гажтӧмчӧмыс мӧдіс нёнявны морӧспань увсӧ некор на вӧвлытӧм вынӧн.

Паныд сувтіс сійӧ жӧ сӧвестьыс да содтӧд вылӧ — яндысьӧм. Ӧтиыс висьталіс сылы: нинӧмӧн тэ, Ӧндрей Ламбей, он торъяв рядӧвӧй том йӧз пӧвстын, мед эськӧ радейтчӧмад тэнӧ эз вермыны вунӧдны да эновтны. А мӧдыс, яндысьӧмыс, веськыда личкис му бердӧ: «Бурӧвӧй удж вылысь пышйылін батьыдкӧд? Пышйылін. Кольӧм ар Рудникӧ волігӧн артмис челядь ног? Артмис. Позьӧ ӧмӧй та бӧрын матыстчыны Надя дінӧ да шыасьны сідзи, быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы...»

Мед нин мӧд морт тадзи вӧчас, но не Ӧндрей. Сійӧ оз аддзысь Надякӧд сэтчӧдз, кытчӧдз сылӧн оз лоны гырысьджык показательяс уджас, кытчӧдз Ӧндрейӧс оз мӧдны лыддьыны водзын мунысь комсомолецӧн шахта кодяс. Сӧмын честнӧй, бур удж вермӧ вӧчны мортӧс достойнӧйӧн. Сӧмын татшӧм удж, кыдзи бур паськӧм, мичӧдӧ сійӧс и йӧз син водзын и пыртӧ сы пытшкӧ аслас морттуй йылысь ёнджыка эскӧм.

И век жӧ Ӧндрей эз вермы не аддзывны Смоленскаяӧс. Вывті на ичӧт вӧлі посёлокыс, мед лоны сэні тыдавтӧмӧн. Сэтчӧ жӧ и ачыс Надя мӧдіс зільны усьны Ӧндрейлы синмас, кор тӧдліс сійӧ воӧм йылысь, но не веськыда сы дінӧ петкӧдчӧмӧн, а бокисянь, быттьӧ тайӧн кӧсйис тӧдмавны, шыӧдчас-ӧ первойӧн Ӧндрей, локтас-ӧ сы дінӧ да мый шуас татшӧм дыр аддзысьлытӧм бӧрын. Ӧндрей эз шыӧдчы ни эз матыстчы первойӧн. Сійӧ прӧста «эз аддзы». Тадзи ӧтчыд, мӧдысь. Надя, медбӧрын, гӧгӧрвоис тайӧ горанясьӧмсӧ ас ногыс да шуис мынтыны водзӧс — не «аддзыны» Ӧндрейӧс весиг вочаасигӧн.

Буретш тадзи-й артмис талун.

Ёртъясыскӧд Ӧндрей вӧлі мунӧ шахтаӧ уджавны. Демидыч, кодкӧд мӧдіс дружитны том Ламбей, мунігмозыс бара висьталіс аслас Урал йылысь. Висьтыс вӧлі интереснӧй, и ставыс кывзісны окотапырысь. И друг Ӧндрейлӧн ёкмуніс сьӧлӧмыс. Сійӧ аддзыліс, кыдзи водзын сулалысь керка сайӧ ӧдйӧ кежыштіс ныв. Сійӧ гӧгӧрвоис, мый нылыс вӧлӧм воӧ воча тайӧ жӧ туйӧд да кежис, мед не паныдасьны. Но кодкӧд не паныдасьны? Ӧндрейкӧд?.. «А, гашкӧ, абу на и сійӧ? Гашкӧ, тайӧ мӧд, сы кодь жӧ серӧй костюма, стройнӧй да пелькиник тушаа, тэрыб воськола?..»

Йӧз дінысь водзӧ котӧртыштны эз вӧв лӧсьыд. Уськӧдчыны керка сайӧ таладорсянь вӧлі эськӧ ещӧ на лӧсявтӧм. О, кутшӧм ньӧжйӧ мунӧны ёртъясыс! Кутшӧм тэрмасьтӧг сёрнитӧ Демидыч!

Сэсся воисны сійӧ местаӧдзыс, кыті кежис туй вылысь ныв. Оз тыдав некӧн. Мунӧма керка сайӧдыс, вуджӧма мӧд туй вылӧ. «Неужели меысь кежис? Неужели сэтшӧма лӧгалӧ?» Став вирыс, кылӧ, уськӧдчис чужӧмас. Лолавны сьӧкыдджык, морӧспань увсӧ нёньыштіс и эз лэдз, мӧдіс кыскыны сьӧлӧмӧ йиджмӧн. «Али яндысьӧ паныд сюрны сы вӧсна, мый ме лои прӧстӧй шахтёрӧн? Али таысь яндысьӧ?»

Бӧръя кывъясыс эз вӧвны виччысьтӧмӧсь. Гусьӧн найӧ олісны Ӧндрей пытшкын шахтаӧ первойысь лэччылӧмсянь да вынсялісны быд раз, кор смена бӧрын сійӧ кайліс сэсь няйтын да саын тупльӧдлӧм чӧртпи кодьӧн.

Тайӧ чайтӧмыс ӧні кӧртасис сы дінӧ арся гут моз да эз лэдзчысь ни шахтаӧ пырӧм бӧрын, ни весиг уджавны заводитіг.

«А ми ещӧ видзӧдлам на, мыйысь позьӧ яндысьны и мыйысь оз ков яндысьны! Ми ещӧ петкӧдлам на тайӧс!» — эз кӧсйы сетчыны тайӧ думыслы Ӧндрей.

Лаваын уджаліс дзонь бригада. Бригадир Важницкий, буретш сійӧ Сергей Сергеевичыс, коді коркӧ кылӧдліс пыжӧн Вӧркута вомӧдз Петровӧс, помощникыскӧд уджаліс навалоотбойка вылын; Ӧндрей да ещӧ кык рабочӧй дась из шомсӧ сӧвтісны рештак вылӧ; на бӧрся сэн жӧ Донбассысь воӧм мастер-крепильщик Дубинцев аслас напарниккӧд крепитіс выль выработка места; кӧнкӧ сӧвсем увланьыс нин запальщик Пискунов велӧдіс выль рабочӧйясӧс правильнӧ буритны шпуръяс.

Кык-ӧ-куим креплениеӧн вылынджык кокасьӧны кайлоясӧн отбойщикъяс, та мында жӧ улынджык клёнӧдчӧны чер тышъясӧн крепильщикъяс, сӧвсем пемыдсяньыс нин муртса кылыштӧ желонкаӧ молотокӧн тальскӧм, а ставсӧ тайӧс вевттьӧ кӧрт рештак кузя лэччысь из шомлӧн грымӧдчӧм, — тайӧ Ӧндрей уджаліс став вынсьыс. Сійӧ талун эз лыддьысь нинӧмӧн. Кӧрт зырйыс ярскис-пырис из шом ёкмыльяс улӧ лёкысь дзуртыштлӧмӧн, муртса югдӧдыштӧм лампочка югӧрын мӧвкъяліс шом бус, чужӧм кузяыс, кылӧ, заводитіс визувтны пӧсь.

— Усян, тадзи кӧ мӧдан уджавны, Ламбей ёрт, — шыасьӧ рештачникъяс пӧвстысь ӧтиыс, кодлӧн уджсӧ вӧчӧма джынсьыс на этшаджык Ӧндрейлӧн дорысь. — Бурджык лоас, шойччыштам кӧ.

— Шойччыштны, дерт, позьӧ, — вочавидзӧ Ӧндрей да век ӧткодя тэчӧ рештак вылӧ из шом.

Сэсся ставныс нин пуксисны шойччыны, а сійӧ ещӧ на некымынысь зырйыштіс.

Медбӧръя из шом ёкмыльяс грымӧдчыштісны да ланьтісны.

— Эськӧ механизмъяс кӧ миянлы татчӧ! — мечтательнӧя шыасис Сергей Сергеевич. — Сэки эськӧ из шомыд гажаджыка мӧдіс лэччыны увлань и миянлы кокниджык вӧлі.

Сылӧн ичӧтик чужӧмыс удитӧма нин сьӧдасьны. Но Важницкий, тыдалӧ, дӧвӧлен талунъя уджӧн, дӧвӧлен выль рабочӧйӧн. Тадзи кажитчис.

— Тӧдӧмысь, — татчӧ содтіс Дубинцев. — Механизациятӧг ылӧ он мун. Ставсӧ решайтӧ механизация. А тані нӧ мый — важ ног, ки помысь. Донбассын миян татшӧм шахтатӧ он нин аддзы.

Крепильщик эз вӧв дӧвӧлен, кӧть эськӧ и Донбассын крепитісны дзик жӧ тадзи, кыдзи сійӧ крепитӧ ӧні. Сылы эз кажитчы и шахталӧн ыдждаыс и сійӧ местаыс, кӧні лоис тайӧ шахтаыс, — эз кажитчы унатор. Да позьӧ ӧмӧй ӧткодявны Донбасскӧд весиг самӧй ичӧтикторсӧ? Ӧд сэні видзӧдлан гӧгӧрпӧв — и сьӧлӧмыд радлӧ: шахтаяс и шахтаяс; сэн район и тан район; эстӧн кар, мӧдлаын кар; высоковольтнӧй электролинияясӧн кыӧма лунвывса природалысь эрдъяссӧ черань везйӧн моз; чуксасьӧны заводъяс, чилзӧны паровозъяс, дудакылӧны лыдтӧм автомашинаяс. А пыран шахтаӧ — механизмъяс, электричество. Кӧрт зырйӧс вежӧмаӧсь навалочнӧй да погрузочнӧй машинаяс; кайлояс пыдди отбойнӧй молотокъяс; из шом пласт подрубайтсьӧ врубӧвӧй машинаясӧн; откаточнӧй штрекъясӧд гуляйтӧны электровозъяс...

Дубинцев сёрнитіс дыр да «ассьыс» Донбассӧ сідз ошкис, мый вӧлі кӧ сійӧ висьталӧмын кӧть коймӧд пайыс правда, и сэн позис нимкодясьны всесоюзнӧй кочегаркаӧн.

Ӧндрей кывзіс и шензис аслыс: эз завидь и эз сэні, Донбассын, лоны кӧсйӧм чужты сы пытшкын пӧрысь крепильщиклӧн висьт. Тайӧ висьтсьыс, кыдзи мечтаысь, сійӧ аддзис «ассьыс» жӧ будущӧй тундрасӧ. Ӧд сыланьӧ мунӧ ставыс, сыланьӧ! И медым коркӧ лоанаыслӧн ӧні сӧмын на заводитчӧм, сӧмын на мечта, — сійӧ лоас збыльысь да, колӧкӧ, ещӧ на мича, ещӧ на величественнӧй.

Оз, пукавны и кывзыны уджалан кадӧ татшӧм дыр оз шогмы. Колӧ помавны шойччӧм. Колӧ заводитны уджавны, пӧртны олӧмӧ мечтасӧ, кодъясӧс думыштӧма партияӧн, Сӧветскӧй правительствоӧн.

Ӧндрей сувтіс, босьтіс киас кӧрт зырсӧ, воськовтіс уджалан местаас.

Из шом ёкмыльяс мӧдісны гораа усьны рештак вылӧ да грымакылӧмӧн лэччыны откаточнӧй штреклань, кӧні найӧс виччысьӧны тыртӧм вагонеткаяс. Сэсся кӧнкӧ клёнӧбтіс чер тыш, кылыштіс кайлоӧн кокасьӧм, из шом бус бара кутіс мӧвкъявны уджаланінын, и шахтёрскӧй лампочкаяслӧн гӧрдов югӧрын тӧдчис, кыдзи сулалысь рудстойкаяс костті тайӧ бусыс кыссис важ выработка местаясӧ, дзурс пемыдас, кӧні кадысь кадӧ кывлӧ и креплениеяс лязалӧм и тешкодя ышлолалӧм.

Ламбей грузитіс из шом и аслыс нюмъяліс: «Да ме ӧмӧй сӧмын Надя вӧсна зіля уджавны бурджыка? Сӧмын ӧмӧй сы водзын кӧсъя лоны шаньджыкӧн? Ме ӧд тайӧ аслым уджала! Аслым и сэк жӧ став миян страналы!»

Сы вылӧ видзӧдӧмӧн зілисны и мӧд кык навальщикыс. Найӧ заводитісны суӧдны отбойщикъясӧс, а сэсся и дзикӧдз лоис нинӧм наваливайтны.

— Молодцы, зонъяс, — ошкыштіс найӧс Важницкий да, мед найӧ эз ёна мӧдны тэрмӧдлыны сійӧс, содтіс: — Став сертиыс тӧдчӧ, мый тіян сэні лои лишнӧй морт. Ӧтилы ковмас босьтны кайло. Ламбей ёрт, эстӧн эм запаснӧй кайло. Босьт сійӧс. Заводитан вӧчны подрубка.

— Ладнӧ. Позьӧ и та дінӧ кутчысьлыны, — вочавидзис Ӧндрей да босьтіс кык дора кайло. — Кытчӧджык нӧ сувтнысӧ?

Бригадир индіс сылы места, кызвыннас висьталіс, кыдзи уджавны, но помаліс сійӧн, мый тайӧ уджсӧ пӧ вӧчлӧны опытнӧй шахтёръяс и, дерт, сувтӧдӧ сэтчӧ том мортӧс временнӧ.

Талы воча Ламбей гогнитыштіс юрнас, ставыс пӧ гӧгӧрвоана, сьӧлыштіс ки пыдӧсъясас да сӧтыштіс вӧрзьӧдлытӧм на из шом пластӧ, сэсся мӧдысь, коймӧдысь... Ачыс кыліс, кыдзи быд сӧтыштӧмӧ дрӧгйӧдліс став тушаыс, а сьӧлӧм вылас вӧлі сэтшӧм долыд, быттьӧ тайӧ сӧвсем эз вӧв сьӧкыд удж.

Сійӧ сідз ышмис выль удж вӧчигӧн, мый весиг эз другысьӧн гӧгӧрво лаваӧ начальстволысь воӧмсӧ.

Семёнов да Квитко пасьтасьӧмаӧсь кыдзи ставӧн, сэтшӧм жӧ брезентӧвӧй курткаясаӧсь, сідз жӧ паськыд полеа шляпааӧсь, и Ӧндрей эз тӧд найӧс весиг сэки, кор найӧ дзикӧдз нин матыстчисны.

— Неправильнӧ, Ламбей ёрт, подрубайтан, неправильнӧ, — сэк жӧ кыліс сійӧ, ӧдйӧ бергӧдчыштіс да сувтіс.

— А тэ эн повзьы, страшнӧйыс нинӧм абу.

Начальстволӧн чужӧмъяс вӧліны сьӧдӧсь нин, тыдалӧ, шахтаӧд важӧн нин ветлӧны.

— Нолтӧсь, вайлы татчӧ кайлотӧ, — кисӧ нюжӧдіс Семёнов и, кодыр кайло лоис сы киын, зіля мӧдіс видлавны сійӧс гӧгӧрбок. — Аслад?

— Да... аслам.

Яков Петрович дивитӧмӧн качайтыштіс юрнас да сетіс кайлосӧ Квитколы.

— Любуйтчы.

Сэк кості татчӧ жӧ матыстчис Важницкий. Став косіник тушаас и ичӧтик чужӧмас сылӧн тӧдчис мыйыськӧ извинитчыны дасьлун.

— Ламбей ёртӧс ме муртса на сувтӧді сэтчӧ. Дерт, временнӧ, — быттьӧ мӧдіс дорйысьны бригадир. — Морт сійӧ выль, шахтаын уджавлытӧм, и квалифицированнӧй удж сылы оз на лӧсяв.

— А тайӧ кайлоыс, — друг торкис Квитко, — временнӧй жӧ?

— Да, временнӧй... Позьӧ шуны — запаснӧй. Сійӧс ми тась ог и нулӧ. Татшӧмтӧ ӧд некод оз ну.

— Хм, — аслыс шуис Семёнов да видзӧдліс Ӧндрей вылӧ. — Значит, висьталін не сідзи, кыдзи збыль вылас эм, Андрей Павлович? Ылӧдчыны оз лӧсяв. Татшӧм кайлоыд кӧ, шуам, вӧлі збыльысь менам, и сэк эськӧ ме эг шу ассьымӧн. Важницкий ёрт! Позьӧ ӧмӧй уджавны татшӧм инструментӧн?

Начальник бара босьтіс киас кайло, кодлӧн воропыс вӧлі чукыльтчӧма боквыв, а лезвиеясыс важӧн нин тӧчитлытӧмӧсь.

— Тайӧс ми пӧдаритам тэныд, бригадир ёрт, — кайлосӧ Важницкийлы сетіг, шуис Семёнов, — а ассьыд сетан миянлы.

Сергей Сергеевич эз эскы синъясыслы ни пельясыслы.

— Шмонитанныд, буди, Яков Петрович...

— Удж вылын оз позь шмонитны, бригадир...

— Но ӧд ме, Яков Петрович, сійӧс сувтӧді татчӧ, так сказать, рабочӧйясӧс полнӧя используйтӧм могысь. Ме сійӧс дзик пыр жӧ бӧр инда навалка вылӧ...

— Ламбей ёрт вермас уджавны и подрубка вылын.

Квитко нюммуніс Ӧндрейлы, быттьӧ тайӧн кӧсйис шуны: «Молодеч, ӧдйӧ осваивайтан делӧсӧ». Да шыасис бригадирлань:

— Правильнӧ сёрнитӧ Яков Петрович...

Важницкий гыжйыштіс юрсӧ.

— Пӧжалуйста. Ме и тайӧн верма уджавны.

— Вот, вот. Тайӧн кӧ уджалыштан, надейтча, сэсся некор нин он мӧд видзны аслад лаваын татшӧм инструментсӧ.

И кодыр ассьыс кайлосӧ сетӧм бӧрын бригадир мӧдӧдчис уджалан местаас, Квитко сылы шуис:

— Кольччыв, Сергей Сергеевич. Мӧдам велӧдчыны кыдзи подрубкасӧ вӧчны.

Татчӧ воисны тшӧтш участокса начальник да десятник.

— Ах-а, — чӧвтыштіс налы Семёнов. — Петкӧдчинныд?

Участокса начальник заводитліс дорйысьны, мый вӧліс мукӧдъяс дінын, но сэк кості Квитко сылы сетіс киас бригадирлысь кайлосӧ.

— Тан эмӧсь выль рабочӧйяс, и ми кӧсъям кывзыны, кыдзи эськӧ тэ мӧдін велӧдны найӧс аслад практическӧй примерӧн. Дерт, та дырйи ковмас висьтавны и кывйӧн.

— Позьӧ, Владимир Васильевич, — окотапырысь сӧгласитчис участокса начальник да заводитіс вӧчны подрубка.

Сійӧ уджаліс и висьталіс, мыйла колӧ подрубка, кыдзи колӧ кутны киад кайло, кыдзи сійӧн сӧтны из шом пластӧ, — висьталіс ставсӧ сідз, кыдзи колӧ.

Ӧндрей сюся видзӧдіс и кывзіс, зілис не вунӧдны не сӧмын уджсӧ, но и висьталӧмсӧ. А аслыс вӧлі окота нин босьтны начальник киысь инструмент да заводитны уджавны выль ног, выль вынӧн.

— Гӧгӧрвоана, Ламбей ёрт? — юаліс Семёнов, кор заводитісны нин мунны лаваысь.

— Гӧгӧрвоана, Яков Петрович, — вочавидзис том шахтёр да кутіс уджавны.

ХV

Шоныд да мича поводдя Вӧркута районын тшӧкыда овлӧ гожӧмлӧн мӧд джынъяс нин — июль помӧ да августын, кор шонді бӧр заводитӧ дзебсьыны вочасӧн содысь, но век на вывті дженьыд войясӧ. Тӧвъяс тайӧ кадӧ лӧньлӧны, тундра мичаммӧ сӧвмӧм турунлӧн лӧз-веж краскаӧн да цветитӧ разнӧй сикас цветӧн, кодъяс пӧвстын медся уна лежнӧг цвет рӧмъяс да лым еджыдъяс. Тайӧ цветъяс вылӧ матысяньджык видзӧдлӧмӧн сэк жӧ позьӧ аддзыны, мый сэні эмӧсь нин и кӧйдыс почкаяс, кодъяс, бур поводдя виччысьтӧг, удитӧмаӧсь лоны тыр качествоа кӧйдысӧн. А ӧні цветитысьяс, кыдз шуласны, сідз-тадз: воасны — ладнӧ, оз воны — мӧд ладнӧ, но мичӧдӧны тундраӧс — кыв шутӧг. Торъя нин лӧсялӧны найӧ сэк, кор нитшка му веркӧсыс косьмыштас, шондіыс заводитас пӧжны лунвылын моз, а юлӧн ваыс шоналас дас ӧкмыс — кызь градусӧдз. Сэк кыдзкӧ вунлӧ и кузь тӧвлӧн гырысь турӧбъяс и дженьыдик тулыслӧн частӧй шлякышъяс, вунлӧ ставыс, мыйӧн вына зумыш да дуритысь войвыв.

Но Зинаида Павловна эз окотит виччысьны тайӧ кадсӧ. Ассьыс пуктасъяссӧ открытӧй грунт вылӧ петкӧдӧм бӧрын, кор нин лоис тыдалана, мый найӧ кутчысисны быдмыны, шуис мӧдӧдчыны гортас.

Сьӧкыд вӧлі сылы — агрономлы и сэк жӧ мамлы, гӧтырлы. Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ мыжа мортӧн наука да Вӧркутаса йӧз водзын, кодъясӧс кӧсйӧ эновтны, и аслас семья водзын, код дінысь сідз виччысьтӧг да дыр кежлӧ лои торъялӧма, — кыліс ас пытшсьыс ёся вензьӧм, ӧта-мӧдыскӧд миритчытӧмӧс. Либӧ кольччас татчӧ сёр арӧдз да бара оз вермы мӧдӧдчыны туй тупкысьӧм вӧсна, либӧ мӧдӧдчас ӧні, ва косьмытӧдз, мед кежавлыны Ленинградӧ, босьтны мам ордсьыс нывсӧ, кодӧс кольліс сы ордӧ кольӧм во татчӧ мӧдӧдчигӧн, да аддзысьны Алексей Никитичкӧд Москваын, — тадзи сулаліс вопрос.

Тайӧ думъясыс эз эновтны Петроваӧс и тарыт, туйӧ мӧдӧдчан часъясӧ.

Сылӧн ставыс нин дась: джоджын сулалӧ багажнӧй ременьӧн топӧдӧм чемодан, сы вылын неыджыд тубрас.

Квартираын вӧлі лӧнь, пельк. Пӧдругаяслӧн важӧн нин ставсӧ сёрнитӧма, и ӧні кыкнанныс мыйкӧ думайтісны ас кежсьыс — Надя, прӧшви кыиг, Зинаида Павловна, ӧшинь водзӧ сувтӧмӧн, быттьӧ ещӧ ӧтчыд кӧсйис видзӧдыштны рытъя Из гӧраяс вылӧ, кодъяс тыдалісны тасянь ывла вывсянь моз жӧ.

Найӧ виччысисны Квиткоӧс.

Ещӧ неыджыд здук, и Петрова видзӧдліс ручнӧй часіыс вылӧ.

— Ми ог сёрмӧ? — шыасис сійӧ да бергӧдчис ӧшиньӧ видзӧдӧмысь. — Гашкӧ, звӧнитлыны?

Надя лэптіс юрсӧ да вочавидзтӧг мыйкӧ кывзыштіс.

— Локтӧ нин, тыдалӧ.

Владимир Васильевич пырис тэрмасьӧмӧн, киасис сійӧс виччысьысьяскӧд да сэк жӧ юӧртіс, мый поезд натӧг оз мун. Сійӧ видзӧдліс гӧгӧрпӧв да содтіс:

— А ме ӧнӧдз эг тӧдлы, мый тіян тані татшӧм шоныд да кыпыд.

— Со ӧд ті кутшӧмӧсь! — быттьӧ дивитыштіс Надя. — Мый дыра нин олам тані, а керка порогӧс на эн воськовтлӧй.

— Сэтшӧмӧсь нин, тыдалӧ, ми тэкӧд, — шмонитыштіс Петрова, — некодлы ковтӧмӧсь, некодӧн пыдди пуктытӧмӧсь. А квартира миян збыльысь абу шыбитана. Менам мунӧм бӧрын кӧть пыр жӧ татчӧ жӧникӧс пырт, — Надялань юрнас довкнитӧмӧн содтіс Петрова. — Толькӧ вот жӧникыс сылӧн мыйкӧ ыръянитӧ.

— Павловна... — ставнас ӧзйыштіс Надя.

— Нинӧм, нинӧм соссьыны Владимир Васильевичысь, — эз лэдзчысь Петрова. — Сійӧ должен тӧдны тайӧс. Смотри, некодкӧд лоӧ сӧветуйтчынытӧ.

Квитко лӧсьӧдыштіс ӧчкияссӧ. Сійӧ гӧгӧрвоис нин, код йылысь мунӧ сёрниыс.

— Збыль туйӧ эн пуктӧй, Владимир Васильевич. Зинаида Павловналы прӧстӧ окота менӧ янӧдны.

— Мыйла янӧдны, — шуткаӧн-ӧ збыль шуис Квитко да сідз жӧ содтіс: — Жӧник сылӧн молодеч. Ті напраснӧ он видзӧдлывлӧ кӧть нин краснӧй дӧска вылӧ. Опытнӧй шахтёръясӧс регыд мӧдас панйыны.

— Збыльысь? — мыйлакӧ шензьыштіс Петрова. — Сідзкӧ, мем заводитӧ лоны гӧгӧрвоана мыйсюрӧ.

— Вермас лоны, вермас лоны! — ошкыштіс Квитко. — Аслыспӧлӧс выдержка... Тайӧ сылы лӧсялӧ.

— Тэ кылан, Надюш?! А ми тэкӧд и думыштны эг кужӧй. Вот и Владимир Васильевич. Сыысь нинӧм он дзеб.

Надя зілис ставсӧ тайӧс бергӧдны шуткаӧ, лоис варовджык, и буретш тайӧ варовлунсьыс Квитко да Петрова гӧгӧрвоисны, мый сы пытшкын бӧр ловзис Ӧндрей вылӧ надея.

Сэсся куимнанныс пуксьыштлісны, Квитко босьтіс чемодан, Надя — тубрас да мӧдӧдчисны поездлань.

Из шом тыра состав, кодлы бӧжас крукыштӧма пассажиръяслы ветлӧм вылӧ вертушка вагон, найӧс виччысис нин да мӧдӧдчис пыр жӧ, кыдз сӧмын пуксисны выльӧн воысьяс.

Векньыдик вагон вӧлі тыр йӧзӧн. Ӧтияс багажаӧсь жӧ, тыдалӧ, мунӧны ылӧ, мӧдъяс — пристаньӧдз, а коймӧдъяс, кыдзи-й быд выходнӧйлы паныд, — тундра вылӧ кыйсьыны.

— Пӧжалуйста, Владимир Васильевич! Пӧжалуйста, Зинаида Павловна!.. Нолтӧсь, войтыр, дзескӧдчыштӧй муртса, — друг кӧнкӧ водзынджык кыліс Блиновлӧн гӧлӧс. — Прӧйдитӧ водзӧ. Сэні пукалан места эм. Прӧйдитӧ.

Вертушка вагон вель ёна зыркӧдіс, катлӧдліс. Пассажиръяс окотапырысь сетісны туй Квитколы, Надялы, а кӧлуйыс Зинаида Павловналӧн вӧлі кӧнкӧ пытшкас нин. Та вӧсна сылы быть лои вӧтчыны ёртъясыс бӧрся, кӧть эськӧ тайӧ часъясӧ Блиновкӧд паныдасьӧм сылы кажитчис ӧбиднӧйторйӧн. Но Тихон Тихоновичысь мынтӧдчыны вӧлі сёр нин: репей турун сатшкысис став гыжнас. Сійӧ пуксис орччӧн Петровакӧд да став йӧз син водзын мӧдіс петкӧдлыны асьсӧ сэтшӧмӧн, быттьӧ Петровалы сійӧ вӧлі медся матысса ёртӧн, коді сяммӧ и жалитыштны сійӧс, и тӧждысьыштны сы вӧсна.

— И ылӧдз мӧдӧдчин? — Блиновӧс друг торкис Квитко.

— Ме?.. Кыдзи тіянлы висьтавны... Кӧсйи кыйсьӧмӧн балуйтчыштны. Разъездӧ кӧсйи чеччыны. А ӧні ог и тӧд, мый керны? Зинаида Павловна вермас лёкӧн казьтывны. Вӧліс пӧ сэтшӧм-татшӧм морт, кодкӧд ковмис бергӧдлыны Заполярьеын гырысь уджъясӧн, а весиг колльӧдны эз окотит.

— Да мый ті сёрнитанныд, Тихон Тихонович, — эз вермы водзӧ кывзыны Блиновӧс Петрова. — Некутшӧм гырысь уджъяс ми эг вӧчӧ...

Блинов та вылӧ лӧсьыдтӧма нюммуніс. Петрова нарошнӧ эз кут сёрнитны сыкӧд. Блинов ещӧ на регыдик пукалыштіс да, разъезд воӧм вылӧ ыстысьӧмӧн, чеччис пукаланінсьыс, сорласис йӧзкӧд. Но колльӧдчӧмлысь мичлунсӧ век жӧ вӧлі торкӧма, и Петрова ӧні думыштіс, мый вӧлі эськӧ бурджык, Квитко кӧ сійӧс эз колльӧд.

Поезд муніс ньӧжйӧ, и разъездӧ воисны вой шӧр гӧгӧр. Сэтчӧ чеччисны кыйсьысьяс. Найӧ местаӧ пырисны выльӧн некымын морт. Кодсюрӧ на пӧвстысь пӧлялісны киясас, зыралісны пельяссӧ.

— Тыдалӧ, пужъялас тавой.

— Пужъялас? — повзьӧмӧн юаліс Петрова. — Коді шуӧ пужъялас?

— Ме шуа.

— Ылӧдлан. Час-мӧд сайын на вӧлі шоныд.

— Вот и морт, колӧкӧ! Ылӧдлан пӧ... Сетӧ, сетӧ сылы туйсӧ. Мед петавлӧ, мед видзӧдлӧ. Сразу тӧдчӧ — абу на гожйылӧма тундра вылын... Оз яндысь, зонмӧ, пужйыд, гожӧм шӧрнас пызялыштас. Нинӧм он босьт сылысь. Природа! Кыдзи думыштас.

Тайӧ сёрнитіс олӧмакодь морт — гырысь лысеръяса, выльӧн на бритӧм гӧрдов чужӧма. Сы вылын вӧлі брезентӧвӧй плащ, кокъясас «болотнӧй» сапӧгъяс. Тӧдчис — уджалӧ кӧнкӧ тані кӧрт туй вылас.

И друг Надялӧн гӧлӧс:

— Тшапмӧмыд, Терентьев ёрт. Тӧдсаястӧ вунӧдӧмыд.

— Коді сэні кылӧ? — воськовтіс водзлань Терентьев да первой видзӧдлӧмӧн тӧдіс Надя Смоленскаяӧс. — Мада! Ласков мада! Кысянь, кытчӧ? — Сэк жӧ сійӧ мыйлакӧ босьтіс юрсьыс кепкасӧ, пӧв-мӧд вежліс ӧти кисьыс мӧдас, эз тӧд, мый колӧ шуны водзӧ.

— Пуксьӧй, Егорович, да сідз варовитыштам.

— Пуксьыны?.. Мый ті! Эн дзескӧдчӧй. Ме сулала. Аддзанныд, биа из кодь бӧр нин лои. Весиг со, — сійӧ петкӧдліс гырысь пиньяссӧ, — весиг найӧ колисны дзоньӧсь. Аттьӧ и тэд, и докторлы, и ещӧ... кыдз нин сійӧ... агрономыд тай...

— Петрова, — нюммуніс Надя.

— Буретш сідзи. И мыйся женщина сійӧ, Зинаида Павловнаыд! Вот шуӧны йӧзыс, мортыдлӧн пӧ шудыс либӧ нешудыс сыкӧд жӧ и рӧдитчӧ. А ме ог эскы талы. Наука! Вот кодлы ме эска. И природа! Сылы тожӧ эска. Да ме ӧмӧй эськӧн ловйӧн коли, не кӧ наука?! Витамин! Вот коді бӧр сувтӧдіс менӧ кок йылӧ.

Терентьев сёрнитіс кыпыда, кияснас ӧвтчӧмӧн. Сійӧ эз дугды сёрниысь и сэк, кор «кукушка» паровоз бара тракнитіс водзлань, а кок ув мӧдіс зыркӧдчыны.

— Не сӧмын менӧ ловзьӧдіс, унаӧс. Град выв пуктасъяс — сійӧ, вокӧ, штука! Вот и шуим ми асланым профсоюзнӧй собрание вылын шыасьлыны агроном Петрова дінӧ отсӧгла.

— Мый кузя?

Терентьев бергӧдчыштіс мышланьыс. Но век, тыдалӧ, эз тӧд Петроваӧс да вежис ассьыс сёрнисӧ:

— Но, кыдзи, гражданка? Петавлінныд? Видзӧдлінныд?.. — и сэк жӧ быттьӧ тшӧкмуніс: — Тайӧ нӧ... Извиняюсь, Зинаида Павловна?

И сы вӧсна, мый Петрова, тыдалӧ, эз друг тӧд сыкӧд сёрнитысьсӧ, Терентьев содтіс:

— Иван Терентьев. Витӧд палатаысь.

— Терентьев? — шензьыштіс Петрова. — Вот и дивӧ! Ме некор эг чайтлы, мый куш скелет дінӧ татшӧм ӧдйӧ вермӧ быдмыны яй... Пуксьы, Терентьев ёрт, висьтась.

— Со татчӧ, чемодан вылас, — содтіс татчӧ Надя.

Терентьев пуксис да первой кывсянь жӧ бара шуис:

— Витамин тайӧ ставсӧ вӧчис, Зинаида Павловна! Лук турун, редиска, салат... И ті кӧ тӧдінныд, кымын бур кыв вӧлі шуӧма тіян ним кузя висьысьясӧн! Ті кӧ эськӧ кылінныд найӧс...

Тайӧ кывъясыс вӧрзьӧдісны сьӧлӧмсӧ Петровалысь. Сійӧ, гашкӧ, первойысь на тадзи тырвыйӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм колана мортӧн сійӧ вӧлӧма тані.

Пуксьӧм чӧв-лӧньсӧ дзугис Квитко.

— Но ӧд тіянӧс лечитісны не сӧмын град выв пуктасъясӧн?

— Тайӧ збыль, — вочавидзис Терентьев. — Быдторйӧн лечитісны. А медся ёна бӧрыннас юктӧдісны пӧжӧм лыскысь вӧчӧм ваӧн. — Сійӧ друг серӧктіс да содтіс: — Докторскӧй аскурӧн ми сійӧс шуим. Сэтшӧм зывӧктор сійӧ вӧлӧма.

— А свежӧй кӧр яйнас? Свежӧй вирнас?

— Бӧрыннас ставыс лоис... А ті мыйӧн тӧданныд та йылысь?

— Тайӧ Квитко, — гӧгӧрвоӧдіс Надя.

— Квитко?! Сідзкӧ, извиняюсь, Владимир Васильевич. Кывлі, а чужӧм сертиыд ог на вӧлі тӧд.

Иван Терентьев друг лои стрӧгджык, авъяджык, тайӧн быттьӧ кӧсйис висьтавны, мый пӧ тэ, партийнӧй руководитель, эн чайт менӧ сэтшӧм-татшӧмӧн, мый пӧ ме, Иван Терентьев, мортыс бывалӧй, и верман сёрнитны мекӧд государственнӧй масштабын.

— Лоам тӧдсаӧсь! — неуна косталыштӧм бӧрын нин Квитко нюжӧдыштіс кисӧ да юаліс: — Ылӧдз мӧдӧдчин?

— Вӧркута вомӧдз. Выходнӧй лун кузя. Сэні менам семья.

Владимир Васильевичлы усисны тӧд вылас Петровалӧн кывъясыс, кодъясӧс сійӧ шуліс Терентьев йылысь тулыснас: «Пыр мыйкӧ философствуйтӧ», и сылы лои окота сыкӧд сёрнитыштны.

— Ме кывза, Иван Терентьев, кывза. Висьтав водзӧ.

— Мый йылысь?

— Мый чӧжсис сьӧлӧм пытшкад, сы йылысь и висьтав.

— Хм. Вот тайӧ задача, — шензьыштіс Терентьев да видзӧдліс сы гӧгӧр пукалысьяс вылӧ, быттьӧ тайӧн кӧсйис шуны: «Тайӧ ӧд Квитко мем тшӧктӧ, ачыс Квитко. Ті гӧгӧрвоад?»

Сійӧ лӧсьӧдыштіс кепкасӧ, ещӧ тывйыштіс гӧгӧрпӧв, быттьӧ кӧсйис тӧдны, ставыс-ӧ дасьтысисны кывзыны, да заводитіс:

— Дерт, гӧгӧрвоана: миян нэмӧ менам арлыда быд мужичӧй — вӧвлӧм салдат. Вӧлі ме германскӧй вылын. Окопъясын оліг ас вылын куим шинель сісьмис, а ачым коли ловйӧн. Гражданскӧй дырйи удиті тышкасьны нёль фронт вылын. И кодыр став контрасӧ венім, вои гортӧ. Вои, сідзкӧ, и аддза: нёль вок ми, нёль семья и... ӧти керка. Пай вылӧ воӧ керка пельӧс, мӧс джын, вӧвлӧн ӧти кокыс да гоз-мӧд кӧр. Думышті, артышті дай шуа гӧтырлы: «Вужтӧм пуяс кодьӧсь ми тэкӧд. Нэмтӧ лоӧ повны дзикӧдз пӧрӧмысь. А кӧвъявны ас вылӧ батраклысь лямка ог кӧсйы. Эг та ради воюйт сизим во. Кӧсъя овны бурджыка. Мунам жӧ, мада, Сибирӧ. Сэні менам эмӧсь фронтӧвӧй другъяс. Отсаласны». И мунім.

Аддзи первой ӧти другӧс, медся гӧльсӧ. Окасим, пируйтыштім да воим ӧти кывйӧ: «Сибирыд, дерт, матушка, но, тыдалӧ, сійӧ кӧнкӧ водзынджык на». Ми бара окасим вокъяс моз, и ме мӧдӧдчи корсьны мӧд фронтӧвӧй другӧс. Аддзи. Кутлім ӧта-мӧднымӧс, казьтыштлім война, сьӧкыд вояс да бара жӧ воим ӧти кывйӧ: «Сьӧм колӧ, сьӧм. Сытӧг овмӧдчыны абу кокни». Но отсӧг вылӧ надея ме эг на вошты. Менӧ виччысьӧ коймӧд фронтӧвӧй друг, коді куим во ӧтлаын олігчӧж мудзлытӧг ошкис ассьыс Сибирсӧ да менӧ корис овны сэтчӧ. И ме, менам ӧти медся шудтӧм лунӧ, вои сы дорӧ... Ті сӧмын эн думайтӧй, мый сійӧ и тӧдны эз кӧсйы менӧ. Сійӧ вӧлі рад, мый ме вои сы ордӧ. Весиг торъя оланін мем сетіс. Ов, шуӧ, Иван Терентьев, овмӧс менам ыджыд, эм кӧні уджавны, эм мыйсянь панны аслыд овмӧс, окотитан кӧ. Воштысьны некытчӧ: зептын сӧвсем куш, гӧтыр да челядь (сэки менам пи дай ныв нин вӧліны) бӧрдӧны, корӧны сёйны. И ме овмӧдчи «менам друг» ордын. А сійӧ воясыд, кыдз тӧдса, оласаджык сибирскӧй крестьянинлы зэв вӧлі пинь сертиыс. Во-мӧд мысти менам кӧзяин вӧлі плакат вылын кодь нин: гӧрд кумач дӧрӧма, жилеткаа, кыз кынӧма. А ме сылӧн батрак. И гӧтыр батрачитӧ. И челядь, кӧнешнӧ, батрацкӧй положениеынӧсь... Но, думайта, крышка тэныд, Терентьев, улӧджык исковтны некытчӧ. Буржуйяскӧд тышкасьлін, штурмуйтлін Зимньӧй дворец, бӧрйыссьылін салдатскӧй революционнӧй комитетӧ и... кулак ордын овмӧдчин, сылысь овмӧссӧ мӧдін ёнмӧдны аслад уджӧн да пӧсьӧн, мед тэнад мускыд мӧдіс висьны, рас туды твою, — извинит татшӧм кывъясысь! Ёна ӧбиднӧ лоис. Ку пытшкӧ эг кут тӧрны. Сэтчӧ жӧ и гӧтырӧй овны эз кут сетны: «Иван, мунам ас чужан муӧ. Гажтӧм мен тані». Сӧгласитчи, мися, мед лоас тэ ног, мӧдӧдчам ас рӧднӧй крайӧ. Сӧмын водзвыв шуам: лӧсьӧдны аслынымлы овмӧстор ог мӧдӧ. Сійӧ ӧд тыртӧм лар кодь жӧ: пыран сэтчӧ увлань юрӧн да сідзи и он кут аддзыны, кыдзи вежсьӧ олӧмыс. Мися, бурджык нин эновтны татшӧм бедняцкӧй олӧмтӧ! Лоам жӧ ми тэкӧд, мада, рабочӧй классӧн. Тайӧ вышка вывсяньыс ылӧджык тыдалӧ... И ме бара вои Печораӧ, и пыри уджавны замшевӧй заводӧ. Сэсся вуджи консервнӧй заводӧ. А сэсянь — тундраӧ, экспедицияяскӧд мӧді ветлыны... Толькӧ ті, Владимир Васильевич, летунӧн менӧ эн лыддьӧй. Абу сыын делӧыс.

— Абу сыын, шуан? Тайӧ интереснӧ.

— Да. Делӧыс ыджыдджыкын.

Шуис и видзӧдліс Квитко вылӧ сэтшӧм ногӧн, быттьӧ кӧсйис тайӧн висьтавны, мый воим пӧ сёрнилӧн главнӧй местаӧдзыс.

— Шуа «ыджыдджыкын» сы вӧсна, мый меным ветымын витӧд ар. Либӧ энлӧй, — друг торкис асьсӧ Терентьев, — не тайӧс ме кӧсйи висьтавны, — да юаліс Квитколысь: — Кембрийцевӧс ті, дерт, тӧданныд? Геолог. Башкаа морт, колӧ шуны. Но вот. Ветлі ме сыкӧд ӧтчыд дай мӧдысь. И мый жӧ тӧдмалі? Мулысь историясӧ, эраяс, эпохаяс, периодъяс тӧдмалі. А главнӧйсӧ, мый ме гӧгӧрвои, сійӧ лыдтӧм озырлун миян войвылын. Гырысь масштабъясын! И бур, думайта. Ас кадӧ тайӧ ставыс тӧдмавсьӧ. Ӧні делӧыс лоас сы сайын, ӧдйӧ али ньӧжйӧ лоӧ вӧчӧма уджъяс. Тундралӧн заводитчӧ выль эпоха. Правильнӧ ме сёрнита?

— Правильнӧ, Иван Терентьев, — сьӧлӧмсяньыс вочавидзис Квитко да видзӧдліс Петрова вылӧ, кывзӧ-ӧ висьтсӧ сійӧ. Но Петрова чужӧм вылысь Квитко друг аддзис сы мында шог, сы мында тӧждысьӧм, мый аслыс тӧдлытӧг думыштіс: «Мый сыкӧд? Мый лоис?»

А Терентьев век висьталіс:

— И кодыр ме вежӧрті, мый тайӧ богатствосӧ колӧ кыпӧдны му веркӧсӧ да сувтӧдны миянлысь странаӧс ёнмӧдӧм вылӧ, ме шуи аслым: «Иван Терентьев, муса друг! Нэм чӧжыд тэ корсин места, кӧні эськӧ тырвыйӧ позис петкӧдлыны ассьыд вын да вежӧр. Но сьӧлӧм сертиыд удж тэныд сідзи и эз сюрлы. Ӧні татшӧм уджыс пансьӧ тэнад рӧднӧй крайын. Мун сэтчӧ, петкӧдлы ассьыд кужӧмлунтӧ — аслад рӧднӧй народ ради, аслад пи-ныв ради». И ме локті. Тэ — руководитель. Ме — рабочӧй. Веськӧдлӧй меӧн. Вернӧ ме сёрнита?

Квитко ошкӧмӧн довкнитіс юрнас. Но сылӧн вниманиеыс ӧні явӧ вожаліс, и сійӧ эз тӧд, мый сылы вӧчны: кывзыны-ӧ водзӧ Терентьевӧс, али юавны Петровалысь, мый лоис сыкӧд и мыйла сідз тшӧкыда сійӧ видзӧдлывлӧ ӧшиньӧ, мый аддзӧ ывла вывсьыс.

— Пуж, — друг шуис Петрова. — Муыс едждӧдӧ менам син водзын. Пужъялӧ.

Колльӧдчысьяс уськӧдчисны ӧшинь дорӧ. И сы вӧсна, мый Петроваӧн вӧлі тайӧс шуӧма повзьӧмӧн, мыйкӧ вӧсна ёна тӧждысьӧмӧн, Терентьев чӧв оліс, эз радлышт сы ради, мый сылӧн чайтӧмыс збыльмис. Сійӧ сӧмын видзӧдліс, кыдзи мӧдасны кутны асьнысӧ ӧшиньӧ видзӧдысьяс. Но найӧ видзӧдісны и, кажитчӧ, нинӧм сэтшӧмсӧ эз аддзыны.

— Тайӧ овлӧ тані, — шуис ӧти.

— Но не быд во тайӧ кадӧ, — содтіс мӧд.

— Да. Не быд во тайӧ кадӧ.

Шуисны и бӧр инасисны асланыс местаясӧ. Сӧмын Квитко эз пуксьы. Сійӧ, тыдалӧ, гӧгӧрвоис нин, кутшӧм тӧждлун вӧрзьӧдіс сьӧлӧмсӧ Зинаида Павловналысь, но эз на тӧд, мыйджык колӧ шуны татчӧ, да шыасис Терентьев дінӧ:

— Сідзкӧ, шуан, и семьяыд воис татчӧ?

— Дзонь бригада, Владимир Васильевич: гӧтыр, куим пи, кык ныв... Правда, абу ставӧн гортынӧсь, гырысьджыкъясыс регыд лоасны специалистъясӧн: пи помалӧ втуз, ныв — педучилище.

Но сёрни эз мӧд паськавны водзӧ. Тадзи найӧ воисны пристаньӧдз.

Поездлӧн состав сувтіс Уса берег пӧлӧн, кытчӧ ректӧны из шом.

— Ті корсьӧй квартира, нуӧй сэтчӧ кӧлуйӧс, а ме ӧтнам котӧртла диспетчерскӧйӧ телефон дорӧ. Меным ёна колӧ сёрнитны, — сьӧкыдапырысь шуис Зинаида Павловна да воча кыв виччысьтӧг тэрыба мӧдӧдчис.

Сы водзын сылань жӧ муніс Терентьев. Друг сылы мыйкӧ уси тӧд вылас да сувтіс. А кор аддзис Петровалысь воӧмсӧ, радлыштіс.

— Вунӧді ме тайӧ сёрнинад, Зинаида Павловна.

— Мый йылысь?

— Отсӧг йывсьыд. Профсоюзнӧй собрание тшӧктіс меным шыасьны тіян дінӧ. Рассада миянлы колӧ. Дасьтім градъяс, надейтчим ас рассада вылӧ, а сійӧ торксис, эг сяммӧ кранитны. Рабочӧйяс миян окотитӧны пуктыны аслыныс градъяс.

— Ладнӧ. Тшӧкта отсавны. Дзик ӧні жӧ юӧрта телефон пыр... Мунанныд Рудникӧ, пыранныд управлениеӧ и висьталанныд... Петрова, шу, тшӧктіс сетны... А диспетчерскӧйныд кӧні?

Терентьев индіс диспетчерскӧй вылӧ да кӧсйис ещӧ на мыйкӧ юавны, но Петрова тайӧс эз виччысь. Сійӧ бара мӧдӧдчис пӧшти котӧрӧн.

«Но энлы, — друг думыштіс Терентьев. — Мыйла нӧ тайӧ кӧсйӧ тшӧктыны кодлыкӧ, а оз ачыс лӧсьӧдчы сетны? И мыйла воисны татчӧ Петрова, Квитко, Надя?.. Колӧ юавны».

Бергӧдчис, юаліс.

— Зинаида Павловна мунӧ гортас.

— Гортас? — шензьыштіс Терентьев, быттьӧ Петровалӧн мунӧмыс вӧлі дзик лӧсявтӧмторйӧн. — Дыр кежлӧ?

Сылы эз вочавидзны. А мӧдісны юасьны, кытчӧ бурджык сувтны регыдик кежлӧ квартираӧ.

— Миянӧ. Сӧмын миянӧ. Со, аддзанныд, тыдалӧ квартираным, берегвывса корпусас.

Квитко сӧгласитчис, но шуис Надялы, мед Терентьевкӧд нуасны кӧлуйсӧ, ачыс виччысьлас Зинаида Павловнаӧс.

Кадыс вӧлі вой шӧр бӧрын кык час гӧгӧр. Кымӧръяс дзикӧдз вӧсняммӧмаӧсь, да енэж кажитчис тӧлын кодь еджыд руа, но муртса краситӧма шондіӧн.

Владимир Васильевич петіс из шом чукӧр сайысь берег йылӧ, кысянь сылы тыдовтчис ки пыдӧс вылын моз и посёлокыс, кытчӧ мунісны сылӧн ёртъясыс, и Уса юлӧн кузя нюжалысь кывтыд помыс.

Ю пӧлӧн ставыс вӧлі лунын моз — вишкис, тутсіс, клёнӧдчис, горзіс да тэрмасис. Квитко весьтын джуджыд берег улас сулалісны баржаяс, кодъяс дінсянь нюжалісны погрузочнӧй лентаяс, да сідзи и кажитчис, быттьӧ ва вылын вӧліны не баржаяс, а гигантскӧй спрутъяс, кодъяс нюжӧдӧмаӧсь ассьыныс щупальцыяссӧ кырйывса из шом чукӧр дінӧ да нёнялӧны сійӧс, а сьӧд бусӧн эжсьӧма йӧз отсалӧны сылы, тэчӧны тайӧ лента вылӧ из шом, коді вочасӧн шыльдӧ увлань. Баржаяс, буксирнӧй пароходъяс сулалӧны и неуна ылынджык, и муртса тыдавмӧн, кытчӧ видзӧдігӧн тутӧстӧмъяссӧ первой аддзан, а он кыв. Берег пӧлӧн быдлаын куйлісны кӧрта кӧлуй чукӧръяс, парӧвӧй котёлъяс, строительнӧй материалъяс, быд сикас тӧвар, фураж, вӧр штабельяс. Берегсянь баржаясӧ, баржаяссянь берегӧ гыаліс йӧз — грузитчисны, ректысисны, уна вомӧн горзісны сьӧкыд оборудование берег йывлань кыскигӧн; кодкӧ командуйтіс му вылын, кодкӧ вензис пароход вывсянь рупор пыр. Но медся ярӧсь, инас ӧшйытӧмӧсь, медся гораӧсь век жӧ вӧліны «кукушкаяс». Найӧ — кыкӧн, не кӧ лыддьыны воӧм составлысь паровозсӧ, коді сідз жӧ эз кӧсйы чӧв овны.

«Кукушкаяс» то сувтыштласны либӧ ӧдӧбтыласны берег пӧлӧн, то сӧрвитасны кыськӧ вагон, платформа либӧ сійӧс и тайӧс ӧтпырйӧ, то мӧдӧдчыласны бӧрвыв, кежласны обходнӧй веткаяс вылӧ, тупикъясӧ, — асьныс помся тивзӧны, вишкӧны, чуйдӧдӧны ставсӧ, коді уджалӧ тані. «Тив-тив! — эн ланьтӧдчӧй! Тив-тив-тив! — гожӧмыс дженьыд, а войыс лун кодь югыд, эн вугралӧй! Тэрмасьӧй! Тэрмасьӧй!»

Тивзӧмыслы воча друг кӧнкӧ шыасяс ва вывсянь: «Бу-ур-р! Тут-тут!» — тӧдам пӧ и тэтӧг, миян помасьӧ нин. Регыд мӧдӧдчам увлань. А со кодкӧ и дась нин мӧдӧдчыны туйӧ. Кузя тутӧстӧ: «У-у-у!» Йӧлӧга шы гыалӧ сынӧдын, лэбӧ не кадӧ пужъялӧм тундра эрдъяс весьтті да век выльысь и выльысь — гораджыка, властнӧя — юӧртӧ вына мортлӧн татчӧ пыр кежлӧ овмӧдчӧм йылысь.

Квитко видзӧдіс, и сьӧлӧм вылас сылы лоис лӧсьыдджык. Сійӧ син водзын ӧні вӧлі не прӧстӧ татчӧ вайӧм оборудование, продовольственнӧй запасъяс, стройматериалъяс, вӧлі не сӧмын речнӧй транспорт, — Квитко тась аддзис и кыліс страналысь трудӧвӧй олӧмсӧ, мӧд пятилеткалысь зумыд воськовсӧ. Став тайӧ и татшӧм сяма серпасъяс, кодъяс вӧліны нин да ещӧ на унджык лоасны тані пристаньын, век ёнджыка утверждайтіс йӧз вежӧрын истина: Вӧркута — всесоюзнӧй стройка, и некутшӧм сьӧкыдлунъяс оз вермыны сувтӧдны сылысь водзӧ быдмӧмсӧ.

Но тайӧ нимкодясьӧмыскӧд тшӧтш вӧлі и тӧждысьӧм. Ставсӧ-ӧ вӧчӧма сы могысь, мед нуӧдны строительство гырысь прорывъястӧг? Кутсьӧ-ӧ тӧд вылын став сійӧ коланаторйыс, код йылысь вунӧдчӧм сетас тӧдны воын сійӧ куимсё луныс, кор дзикӧдз орлӧ йитӧд промышленнӧй центръяскӧд? Гожӧм заводитчигӧн агрономлӧн татысь мунӧм сідз жӧ содтіс хозяйстволӧн зэв важнӧй юкӧн вӧсна ёнджыка тӧждысьӧм. Но Квитколы Петрова вӧлі не сӧмын агрономӧн, Зинаида Павловна сылы вӧлі дона ёртӧн медся бур ног, медся благороднӧя тайӧс гӧгӧрвоӧмӧн.

Друг кылісны локтысь мортлӧн кок шыяс. Квитко бергӧдчис и дрӧгмуніс:

— Мыйкӧ лоис, Зинаида Павловна?

— Да. Лоис.

Петрова вӧлі блед чужӧма да, кажитчӧ, муртса сулаліс кок йылас.

— Ті тӧдмалінныд тіянӧн кольӧм овмӧс йывсьыд?

— Ме тӧдмалі ыджыд шог йылысь: открытӧй грунтвывса пуктасъясыд кынмӧмаӧсь.

Квитко быттьӧ доймыштіс. Сылы вӧлі вывті гӧгӧрвоана, кутшӧм ыджыд тӧждысьӧмъяс ваяс талунся кӧдзыд вой.

Чӧв-лӧньсӧ налысь дзугис Надялӧн татчӧ котӧртӧмыс.

— Тэ шуда, Зинаида Павловна, — матыстчигас на горӧдіс Надя. — Некымын час мысти мӧдӧдчӧ полуглиссер! Эмӧсь тшӧтш Ухтаӧ мунысьяс.

Сылы некоднанныс эз вочавидзны.

— Ой, — горӧдыштіс Надя, кор аддзис налысь чужӧмъяссӧ. — Прӧститӧй. — Да мӧдӧдчис бӧрлань, чайтӧмӧн, мый Петрова да Квитко костын, тыдалӧ, вӧлӧма кутшӧмкӧ лӧсьыдтӧм сёрни, и найӧс колӧ кольны ас кежаныс.

— Тэ кытчӧ? — друг сійӧс сувтӧдіс Петрова. — Бергӧдчы.

И кор Надя бергӧдчис бӧр да, нинӧм гӧгӧрвотӧг, мӧдіс видзӧдны то ӧтиыс вылӧ, то мӧдыс вылӧ, Петрова шуис Квитколы:

— Морт сюрис кык би костӧ. Ни ӧтарас прӧйдитны, ни мӧдарас вуджны. А сулавны оз позь — сотчӧ нин сылӧн кок улыс. Мый эськӧ мӧдінныд вӧчны ті?

Другысьӧн вочавидзӧм пыдди Владимир Васильевич босьтіс киас ӧчкисӧ да быттьӧ нарошнӧ ньӧжйӧ мӧдіс чышкыны найӧс носӧвӧй чышъянӧн.

— Но ме эськӧ первой кӧсйи тӧдны, — сідз жӧ ньӧжйӧ шуис Квитко, — кутшӧм морт йылысь мунӧ сёрниыс? Сы йылысь-ӧ, коді спаситӧ сӧмын асьсӧ, али морт йылысь, кодлӧн олӧмыс либӧ весиг сылӧн смертьыс спаситас дасъяслысь, сёяслысь олӧм?

— Ме гӧгӧрвоа, мыйлань ті бергӧданныд менсьым юалӧмӧс...

Петрова эз помав ассьыс мӧвпсӧ. Сылы, тыдалӧ, вӧлі сэтшӧм сьӧкыд, мый тайӧ страдайтӧмыс, зеркалӧ вылын моз, тӧдчис весиг Надя чужӧмын.

Агроном сетліс кыв, мый кольӧм вося сьӧкыд история йӧзкӧд локтан тӧлӧ оз нин ло. Лоас быдтӧма тырмымӧн град выв пуктасъяс. Не эскыны талы помкаяс эз вӧвны. И вот, мый вылӧ надейтчис, сійӧс тавой бырӧдіс пуж. Но кадыс абу на сэтшӧм сёр, мед не пуктыны му вылӧ быдтасъяс мӧд пӧв. А сійӧ, видзӧдтӧ, мунӧ. Сійӧ эновтӧ смертьысь сыӧн мездылӧм нин терентьевъясӧс, унаӧс, — кольӧм восяяссӧ и выльӧн воысьясӧс.

— Значит, делӧыс татшӧм... — Ставныс бергӧдчисны Терентьевлань. — Полуглиссер мунӧ кӧкъямыс часын. Пассажиръясӧс босьтӧ.

— Аттьӧ, Иван Егорович! — Петрова кӧсйис нюммунны, но тайӧ сылӧн эз артмы... — Ветлам водитель дінас. А ті, ёртъяс, виччысьыштлӧй тан!

— Зинаида Павловна!.. — повзьӧмӧн мыйкӧ мӧдіс шуны Квитко.

Петрова весиг эз видзӧдлы бӧрлань.

Найӧ ветлісны ӧдйӧ, сӧмын бӧра-водз. Но мыйла сэтшӧм нимкодь чужӧмыс Терентьевлӧн? Неужели нинӧм оз гӧгӧрво?

— Дрезина миянлы колӧ, дрезина! — кыпыда шуис Терентьев.

— Дрезина?..

— Да. Срочнӧ. Сійӧ пӧ кӧнкӧ тані сулалӧ.

— Дрезина? — выльысь юаліс Квитко. — А оз полуглиссер? — И сэк жӧ Зинаида Павловна чужӧм вылысь аддзис синва войтъяс. — Тайӧ збыль?

— Да. Колӧ дрезина. Ӧдйӧ. Ӧні жӧ, — яснӧя вочавидзис Петрова.

ХVІ

Коньӧр Алексей Никитич! Сылы бара на ковмас виччысьны и виччысьны. Сійӧ эз тӧд унатор да окотапырысь водзӧ дасьтысис встретитны ассьыс гӧтырсӧ.

Аслас письмӧясын сійӧ нарошнӧ эз гиж гӧтырыслы став подробностьяссӧ. Но мый думыштӧма сылӧн локтан тӧлысьяс кежлӧ, вӧлі збыльысь шензяна.

Гожӧм кежлас Петров бӧрйис Подмосковьеысь сэтшӧм дача, кодлы завидьтісны эськӧ медся стрӧг донъялысьяс. Черепичнӧй вевта, стеклӧалӧм ыджыд верандаа фигурнӧй пу керка сулаліс зеркальнӧй ты берег дорын, нэмӧвӧйся пашкыр пожӧмъяс улын. Неыджыд град йӧр дзоньнас займитӧма клумбаяс да цветъяс улӧ, — ӧд Зинаида Павловна сэтшӧма радейтӧ цветъястӧ!

Ставсӧ вӧлі водзвыв думыштӧма да артыштӧма. Дача кузя соседъяс — культурнӧй йӧз. Транспорт медся надёжнӧй — неыліті прӧйдитӧ электричка. Москвалӧн шумыс кыліс дача дінсянь сідзи, коді эз нин вермы торкны лэбачьяслысь дзользьӧм шысӧ, и сэк жӧ век казьтыліс матын сулалысь столица йылысь. Быд боксянь вӧлі сэтшӧм бур места, кӧні позяс став йылысь вунӧдчывны, овны сӧмын ас ради, пӧтӧс да нинӧм йылысь тӧждысьтӧм олӧмӧн. Локтасны лунъяс, кор Алексей Никитич вермас шуны аслас другъяслы сійӧтор, мыйтор, збыль вылас, и кӧсйис шедӧдны нэм чӧжыс.

«Кора тіянӧс видзӧдлыны менсьым дача!»

Унджыксӧ оз висьтав. Коді гӧгӧрвоӧ мичлун йылысь, аддзас да донъялас ачыс, кор лоас Петров гозъялӧн гӧстьӧн.

...Рытсёр, лӧнь; кӧнкӧ зэв матын сьылӧ соловей; пуксьысь шонді югӧрын дзирдышталӧны ты веркӧсын чеччалысь черияс; жар лун бӧрын клумбавывса цветъяс нюжӧдчӧны вывлань, матігӧгӧрса воздухсӧ суктӧны благороднӧй ароматӧн. Веранда вылын пызан тырӧма праздничнӧй сёян-юанӧн; лышкыд кӧзяинӧн да варов кӧзяйкаӧн дӧвӧленӧсь, больгӧны нинӧм абусӧ гажмӧм гӧстьяс; медся бӧръя гӧститӧдантор пыдди пытшкӧсса комнатасянь кылӧ сямлунтӧм на, но ловтӧ кыпӧдан музыка, — тайӧ велӧдчӧ ворсны пианино вылын кӧзяевалӧн дзоля нылыс — Тамара, — буретш татшӧм ногаӧн Алексей Никитич аддзӧ сійӧ шуда минутаяссӧ, кодъяс лоасны водзынджык либӧ сёрӧнджык.

— А ӧні колӧ тэрмасьны, тэрмасьны, тэрмасьны!

Петров восьлалӧ клумба дінті, садовниклы сетӧ дженьыдик индӧдъяс да ӧдйӧ пырӧ керкаӧ, мед помавны радио установитӧм. Сійӧ ньӧбис медся выль маркаа радиоприёмник, да сылы эз терпитсьы регыдджык видлыны сылысь слышимостьсӧ.

Регыд мысти мӧдіс кывны приёмник настроитӧмлӧн тӧдса шыяс, ясӧда да рӧвнӧя заводитіс сёрнитны Москва. Но Петров ӧні вермис кывзыны став мирсӧ. Сійӧ, быттьӧ волшебник, куталіс эфирысь волнаяс, кодъяс чужтісны приёмникын то моднӧй танго Парижысь, то кутшӧмкӧ ышнясьысь самурайлысь воинственнӧй речь Токиоысь; кыліс, кыдзи Нью-Йоркын быд ногыс ошкисны американскӧй «проспирити», Берлинын шумнӧя муніс штурмовикъяслӧн ӧчереднӧй военнӧй парад, лондонскӧй дипломат кыис мича кывъясысь дзуг, медым кокниджык вӧлі ещӧ ӧтчыд ылӧдны колонияясын олысь народъясӧс. А тайӧ, эфирысь кыйӧм мирӧвӧй политикалӧн обрывокъяс костын, горзісны камернӧй певицаяс, став горшсьыс горзісны хоръяс, лӧвтісны скрипкаяс, весьӧпӧрӧмногӧн гӧнитісны фокстротъяс. Но Алексей Никитич лэдзчысьтӧг мыйкӧ корсис ещӧ на да, кажитчӧ, заводитіс аддзыны. Кӧнкӧ ылын-ылын кылыштіс пеляд нежнӧя воысь, сьӧлӧмтӧ гычӧдысь песня. Сійӧ вочасӧн матыстчис, лоис ясыдджык да сэсся кутіс кывны тыр гӧлӧсӧн.

Песнялӧн кывъясыс эз вӧвны гӧгӧрвоанаӧсь. Найӧ, гашкӧ, воисны Гӧлубӧй Нил берегъяссянь либӧ ылі Гавайскӧй діяс вывсянь. Петровлы эз тайӧ вӧв важнӧ. Сылы вӧлі важнӧ сьылысьлӧн мича гӧлӧсыс да песнялӧн мотивыс, коді лӧсяліс сылӧн душа кӧсйӧмлы. Петров тайӧс кывзіс лов шысӧ пӧдтӧмӧн, а вежӧрыс аддзис кутшӧмкӧ лӧнь гаваньлысь берег дор, кӧні ӧти пельӧсын паськыда быдмисны пальмаяс. Эз сӧмын аддзы, сійӧ ачыс сэні, аслас муса гӧтыркӧд. Ах, кутшӧм лӧсьыд пукавны пальмӧвӧй рощаын да видзӧдны спокойнӧя лолалысь морелӧн гыяс вылӧ. Мечта? Абу сӧмын мечта: арнас, кор пуксяс «бархатнӧй» сезон, Петров став аслас семьяӧн мунас Чёрнӧй морелӧн Кавказскӧй побережьеӧ.

Кодкӧ ньӧжйӧник восьтіс ӧдзӧс.

— Телеграмма тіянлы, Алексей Никитич.

— Медбӧрын, воис жӧ!.. Давай, давай. Тайӧ Зинаида Павловнасянь. Навернӧ, туй вывсянь нин телеграфируйтӧ.

Нежнӧйӧн лоӧм чуньяс ӧдйӧ разьӧны нёль ногӧн кусыньтӧм лист, синъяс сатшӧны строчкаяс радӧ...

«Дона Алёшенька...»

Зинаида Павловналӧн телеграммаыс вӧлі кузь, верӧс водзас извиняйтчан характера. Но таысь Алексей Никитичлы эз вӧв кокниджык. Сійӧ скӧрысь шыбитіс телеграммасӧ пызан вылӧ да петіс ывлаӧ. Сылы ӧні колис виччысьны письмӧ, кодӧс ыстӧм йылысь гӧтырыс казьтыштӧма телеграммаын, а сы бӧрын чӧртыс тӧдас, мый локтас ещӧ.

Ухта пыр туй воссьӧм ёна дженьдӧдіс Москва да Вӧркута кост ветлӧм, и Петров пӧлучитіс тайӧ письмӧсӧ зэв ӧдйӧ. Зинаида Павловна гижис верӧсыслы ставсӧ сідзи, кыдзи вӧлі збыль вылас, весиг пасйис Квитко да Надя йылысь, кодъяс вӧліны сыкӧд тшӧтш, кор сійӧ шуис бергӧдчыны туй вывсянь нин.

Петровлӧн, кажитчӧ, первойысь на тадз лӧсьыдтӧма ёнтыштіс морӧспань улас: сэні чужис гӧтырыслы эскытӧм.

Ещӧ некымын лун мысти локтіс анонимнӧй письмӧ, коді вынсьӧдіс верӧслысь чайтӧмсӧ. Письмӧ ыстысь шусис Алексей Никитичлы другӧн, кӧть эськӧ почеркыс эз вӧв тӧдса Петровлы. Сійӧ гижис нем яндысьтӧма, мый Квитко да Зинаида Павловна гуляйтӧны, вайӧдсялісны фактъяс; «вернӧй друглӧн» мог юӧртны та йылысь законнӧй верӧслы...

Петров водзӧ сувтіс сложнӧй задача: либӧ сьӧлыштны гӧтыр вылас, либӧ мездыны сійӧс, абу на кӧ вывті сёр.

Алексей Никитич шуис вӧчны бӧръясӧ: сійӧ важ моз на ёна радейтіс гӧтырсӧ да пыр жӧ петіс туйӧ, тӧдӧмысь, Главкса Управлениеысь командировка босьтӧмӧн, мед та сайӧ дзебны мӧдӧдчӧмлысь збыль помкасӧ.

Тӧлысь бӧрын сійӧ кадсянь, кор Зинаида Павловна бергӧдчис туйсянь, инженер Петров чеччис пароход вылысь Вӧркута вом пристаньӧ. Гӧтырыс дінӧ сійӧ петкӧдчис вой шӧр войын — дзикӧдз виччысьтӧг. Надя вӧлі дежурство вылын, Зинаида Павловна встретитіс верӧссӧ ӧтнас.

Алексей Никитич, дерт, эз висьтав гӧтырыслы, кутшӧм могӧн медсясӧ локтіс. Сійӧ первой видзӧдлас, тӧдмалас да, ковмас кӧ, примитас медся решительнӧй мераяс.

Важ работниклӧн татчӧ бӧр воӧмлысь збыль помкасӧ тӧдтӧм вӧсна стройкаса начальство вӧлі сылы рад. Петров гозъялы пыр жӧ сетісны бур квартира, мед найӧ кольччисны татчӧ кыдз позьӧ дырджык кежлӧ.

Главклысь поручениеяс олӧмӧ пӧртӧм бӧрын Петров окотитіс уджавны стройкалӧн управлениеса ӧти отделын, мед вӧлі позьӧ матысяньджык тӧдмавны Квитко да Зинаида Павловна костын волысьӧмъяс. Заводитчис гӧтырыс бӧрся гусьӧн кыйӧдчӧм. Петрова тайӧс регыд казяліс. Гозъя костын пансис буретш сійӧ ыджыд сёрниыс, код йылысь Петрова висьтавліс Устинычлы тулыснас на.

— Этша сійӧ, мый тэ требуйтан, мед ме эновті ассьым уджӧс, — кесліс верӧссӧ агроном. — Тэ ещӧ кӧвъялан аслад гӧтыр вылӧ медся зывӧкторсӧ.

— Ме верма докажитны тайӧс, — пинь пырыс сӧдзӧдаліс кывъяс Петров.

— Некутшӧм доказательствояс тэнад абуӧсь, эн кӧ лӧсьӧд найӧс ачыд.

Лӧсьыдтӧм сёрниыс налӧн пансис рытын, удж вывсьыс воӧм бӧрын. Сійӧ то лӧньлас, то ыпнитлас выль вынӧн.

— Институт помалӧм бӧрын тэ весиг менӧ практика вылӧ мунны эн лэдзлы, — важся ӧбидаяссӧ казьтыліс Петрова.

— Тайӧ абу збыль, — эз сетчы Петров. — Тэ сэки вӧлі лӧсьӧдчан лоны мамӧн.

— Вот, вот... Тайӧ тэныд вӧлі помкаӧн сы вылӧ, мед кутны ас дінад мича гӧтыртӧ да тайӧн тшӧкӧлдывайтны аслад рӧдвуж водзын, кодъяс тэ моз жӧ радейтӧны сӧмын асьнысӧ.

— Ыджыд аттьӧ татшӧм бура донъялӧмсьыд, — комната кузя ӧтар-мӧдарӧ ветлігмоз иронизируйтіс Петров. — Регыд тэ мӧдан мыжавны менӧ сыысь, мый ме ачымӧс радейтӧм вӧсна куим во чӧж терпиті тані быдсяма мукаяссӧ.

— Тэнад правда, — иронияӧн жӧ верӧсыслы воча шуаліс гӧтырыс. — Менам вӧвсьӧма кокни мывкыдаӧн, кодыр тэнсьыд мортсямтӧ донъявсьылӧма тэнад денежнӧй переводъяс серти... Оз, Алексей Никитич, важ ногӧн оз нин вермы лоны. Уджыд менӧ ньӧти оз сьӧктӧд. Ме сӧмын ӧні гӧгӧрвои ачымӧс, кыдзи тыр олӧмӧн олысь мортӧс, и тэныд тайӧс сьӧкыд мырддьыны менсьым.

Петровалӧн увереннӧй сёрниыс вывті ёна оскорбитіс да шензьӧдіс верӧссӧ. Кытысь сылӧн лоис татшӧм характерыс, татшӧм сёрнитанногыс? Важысянь-ӧ? Кӧні сійӧ коркӧя кывзысьысь Зинаыс? Мый сыкӧд лоӧма? Али сійӧ збыльысь торъялӧма нин сы дінысь да, мӧд мортсянь мыджӧд чувствуйтӧмӧн, петкӧдлӧ пиньяссӧ аслас законнӧй верӧслы? Но кӧнӧсь тайӧторлы доказательствоясыс? Ӧд ӧнӧдз на эз сюрны найӧ, не кӧ лыддьыны сійӧ анонимкасӧ, кодӧс пӧлучитліс Москваын на. Ах, кутшӧм окота аддзӧдлыны тайӧ яндысьтӧм суклясьысьсӧ. Суклясьысь? А гашкӧ, збыльысь бур морт, настӧящӧй друг! Но мыйла, сідзкӧ, дзебсясьӧ сійӧ, мыйла оз лок сы дінӧ да смела висьтав?..

Кыдзи быд рыт, Зинаида Павловна дасьтіс ӧбед да частӧ пыравліс кухняӧ. Со сійӧ бара петіс сэтысь — стройнӧй, банйӧм чужӧма. Сылы нинӧмысь вӧлі яндысьны, и тайӧ сетіс Петровалы не сӧмын смеллун, но и кутіс сійӧс лёк ногӧн видчӧмысь.

— Ме ӧд гӧгӧрвоа тэнӧ, Алексей Никитич. Миян вӧсна, Тамаракӧд, тэ ёна тӧждысин. Ми олім сыкӧд некутшӧм нужда тӧдтӧг. Но миян вӧсна тэнад тӧждысьӧмыд бара жӧ петіс асьтӧ радейтӧм вӧсна. Со пӧ менам кутшӧм гӧтырӧй: гортын кӧ — шӧлкӧвӧй халата да мехӧвӧй туфлияса, а йӧзӧ кӧ петас — мичаа вӧччӧдӧм акань кодь. Тэ ӧд и думыштны эн сяммыв, мед ме вӧлі бурӧн да шаньӧн медся главнӧйторас — общественно-полезнӧй уджын.

Петров кывзіс тайӧс да лӧгпырысь нюмъяліс: медбӧрын сылӧн гӧтырыс асьсӧ жӧ эрдӧдіс — сёрнитіс Квитко кывъясӧн. Петровлы-ӧ не тӧдны сёрни сямсӧ другыслысь, коді ӧні сылы, сылӧн чайтӧм серти, лоис подлецӧн.

Выльысь ӧзйыштіс Алексей Никитич. Но сійӧ лыддис асьсӧ культурнӧй мортӧн да эз жӧ мӧд шыбласьны лёк кывъясӧн.

— Тэ, донаӧй, зэв мудер вӧлӧмыд, — быттьӧ скӧравтӧг шуис сійӧ. — Ме эг и тӧдлы, кыдзи мыжа мортысь тэ друг лоин ачыд мыждысьӧн. Став делӧыс сы сайын, код кывъясӧн сёрнитан.

Тайӧ вӧлі вывтіджык нин да Зинаида Павловна быттьӧ черӧн сӧтыштіс:

— Сідзкӧ, миянлы нинӧм йылысь водзӧ кыв песны. — И ӧдйӧ пырис бӧр кухняӧ.

ХVІІ

Тайӧ волӧн арыс лоис нималана сэтшӧм событиеӧн, кодлысь тӧдчанлунсӧ вӧлі шуӧма джуджыда революционнӧйӧн, а странаын сылысь ӧдйӧ паськалӧмсӧ ӧткодялӧма ураганкӧд. Всенароднӧй стахановскӧй движение смела пырис народнӧй овмӧслӧн став отрасльӧ, пыркнитіс важыслысь коляссӧ не сӧмын быд пельӧсысь, но и ӧткымын юр вемысь. Татшӧм выльмӧдан свежӧй тӧлӧн сійӧ воис и Вӧркутаӧ. Могыс сулаліс сыын, мед тайӧ движениесӧ паськӧдны и тані. Вӧлі шуӧма чукӧртны стройка вылын уджалысьяслысь открытӧй партийно-комсомольскӧй собрание.

Ӧндрей воис собрание вылӧ медся воддзаяскӧд, регистрируйтчис общӧй листокӧ да пуксис медбӧръя скамья вылӧ пач дорӧ. Скамьяяс вочасӧн мӧдісны тырны йӧзӧн, и Ӧндрей видзӧдіс пырысьяс вылӧ да аддзис, коді кытчӧ пуксьӧ.

Воисны нин унаӧн — бура тӧдсаяс и этшаысь на аддзылӧмъяс. Прӧйдитісны Семёнов, Квитко, водзлань пуксис аслас ёртыскӧд Фёдор Ордымов, Демидычкӧд киасис Ахмиров Миша, коді ӧні нималіс шахтаас бур уджӧн. Тӧждысян чужӧмаӧн кажитчис Петров. Рамджыкӧн лоӧма Блинов, пуксис омӧльджыка тыдалан местаӧ, буракӧ, поліс бара критикуйтӧмысь, — хозяйственнӧй часть кузя начальникӧс мӧдісны век частӧджык да крепыдджыка видны.

Залӧ кодъяскӧ пырисны ещӧ. На бӧрын бара кодкӧ пырис. И друг быттьӧ мыйкӧ инмӧдчис Ӧндрей сьӧлӧмӧ...

Надя Смоленская муртса кежлӧ сувтыштліс порогдорса площадка вылӧ, кодӧскӧ сюся корсьыштіс синъяснас зал пасьталаысь, но, тыдалӧ, эз аддзы корсянторсӧ, лэччыштіс джоджӧ да мӧдӧдчис водзлань. Пукалысьяс тӧдчымӧнъя вӧрзьышталісны места вылас, кор на дінті прӧйдитіс Надя, быттьӧ тайӧн кӧсйисны шуны сылы, мый пӧ места сюрас, окотитан кӧ пуксьыны миян скамья вылӧ. Но руд шерстянка костюма, кыз кӧсаа ныв прӧйдитіс медся воддза скамьяяслань. А сэсся, кор Квитко восьтіс собрание, Надяӧс, кыдзи комсомольскӧй комитетлӧн бюроса членӧс, бӧрйисны президиумӧ, и сійӧ кайис сцена вылӧ.

Ӧндрей курччыштіс ассьыс пар дорсӧ. Сылы кыдзкӧ другысьӧн лои гӧгӧрвоана, кутшӧм ыджыд косталӧмыс ӧні Надя да сы костын. Ӧтиыс — почётын. Тайӧс сійӧ шедӧдіс заполярнӧй сьӧкыд условиеясын уна вося уджӧн, аслас авторитетӧн. А мӧдыс — нинӧмӧн на торъя пасйытӧм, неважӧн сиктысь воӧм том зон, коді весиг эз на смелмӧдчы пуксьыны воддза радъясӧ общӧй собрание вылын.

Доклад мӧдіс нюжавны. Семёнов сёрнитіс шахтаын уджъяс мунӧм йылысь да кыдзи паськыдджыка пыртны сэтчӧ стахановскӧй удж методъяс.

Том шахтёр зілис тайӧс кывзыны, гӧгӧрвоны, но сійӧ син водзын пукаліс морт, код ради вӧлі сы мында нин думайтлӧма, тӧждысьлӧма, и ӧні тайӧ унаысь торкліс кывзӧмсӧ. Ӧндрей весиг эз лючки кыв ассьыс нимсӧ, кор Семёнов лыддис сійӧс стахановецъяс лыдысь. Дай ачыс Надя тӧждысис мыйкӧ вӧсна. Сійӧ выльысь корсьыштіс кодӧскӧ залысь, но бара эз аддзы да недыр мысти кыв-мӧд гижыштіс бумага вылӧ, сетіс сійӧс Квитколы.

Квитко лыддьыштіс тайӧ гижӧдсӧ, судзӧдіс регистрация лист, ӧтилаӧ пасйыштіс «птичка» да листсӧ сетіс Смоленскаялы.

Унаӧн аддзылісны, кыдзи нывлӧн чужӧмыс ыпнитліс алӧй краскаӧн, но ӧдвакӧ тӧдіс кӧть ӧти морт, мый ради тайӧ лои. Ӧндрей, дерт, эз жӧ тӧд, мый Квитко вӧчис регистрационнӧй листӧ «птичка» сійӧ ов весьтӧ, мед тайӧн вочавидзны Надяӧн гижыштӧм вопрос вылӧ, мыйла абу собрание вылын комсомолец Ламбей.

Найӧ аддзысисны перерыв дырйи. Но тайӧ эз нин вӧв сійӧ Надя, кодӧс тӧдліс Ӧндрей.

— Пышъялан? Дзебсясян? — вӧліны первойя кывъясыс нывлӧн.

Ӧндрей нинӧм эз куж шуны татчӧ, детинка моз чабраліс киас ассьыс кепкасӧ да, позис кӧ, сайӧдчис эськӧ кутшӧмкӧ морт сайӧ, мед сӧмын не аддзыны пӧдругаыслысь дивитана синъяссӧ.

— Эг чайт, тӧварыш Ламбей, эг чайт, мый тэ татшӧм эгоист вӧлӧмыд.

Шуис и сорласис йӧз пӧвстӧ.

Перерыв бӧрын ораторъяс вежсисны ӧти бӧрся мӧд. Ставныс найӧ мыйкӧ висьталісны, критикуйтісны, сеталісны индӧдъяс, кӧсйысисны уджавны стахановскӧя. Зал кывзіс, кадысь кадӧ шыасьліс аплодисментъясӧн. А Ӧндрей пукаліс сійӧ жӧ пельӧсын да думайтіс, кутшӧм ногӧн колӧ гӧгӧрвоны Надяӧн шуӧм кывъяссӧ. И кымын думайтіс, сымын ёна мӧдіс вежӧртны, мый Надя сійӧс радейтӧ на, мый сылӧн кывъясыс буретш висьталісны та йылысь. Тадзи кыв кӧрталіс Ӧндрей, и лӧсьыд, сэтшӧм лӧсьыд лои сьӧлӧм вылас.

Думъяссӧ дзугисны залын кыпыд аплодисментъяс. Сёрнитӧ Квитко. Ӧндрей быттьӧ садьмис, мӧдіс кывзыны.

— ...Сідзкӧ, ёртъяс, сійӧ кадыс, кодӧс вӧлі сетӧма миянлы нуӧдны шахтаын разведочнӧй да опытнӧй уджъяс, помассис. Ӧні сёрниыс мунӧ сы йылысь, мед ми вермим не сӧмын паськӧдны ассьыным шахтаӧс, но и дасьтыны кадръяс выль шахтаяслы, кодъяс мӧдасны стрӧитсьыны тані локтан воясӧ. Цехӧн, квалифицированнӧй горнякъясӧс массӧвӧя дасьтысь цехӧн, должен лоны миян шахта! И кор ковмас, кор миянлы шуас партия торйӧдны миян коллективысь сы мындатӧ бурильщикӧс, крепильщикӧс, навалоотбойщикӧс, сы мындатӧ мастерӧс, участокъясса, шахтаясса начальникъясӧс — да, ёртъяс, шахтаясса начальникъясӧс! — то найӧ мед вӧліны дасьӧсь. Тайӧ уджын миян медся бур шахтёръяс, строительяс долженӧсь лоны медводзынӧсь.

Квитко сёрнитіс кыпыда, быд аслас кывлы сідз эскӧмӧн, быттьӧ, ставыс, мый йылысь висьталӧ сійӧ, некутшӧма оз вермы лоны мӧд ногӧн. Тайӧ кыпыдлуныс, ас вынлы эскӧмыс вуджис залын кывзысьяслы, и найӧ сідз жӧ эскисны сыӧ, мый йылысь висьталӧ налӧн секретарыс.

— Но оз позь думайтны, — водзӧ висьталіс оратор, — мый ставыс тайӧ шедас миянлы ачыс, кужӧмлунъяс петкӧдлытӧг, ассьыным вынъяс зэлӧдтӧг.

Сійӧ сёрнитіс самӧй шахтаас кружокъясын техническӧй обучение паськыда котыртӧм йылысь да помаліс кывъясӧн:

— Сӧветскӧй йӧз сьӧлӧмсяньыс кӧсйӧны лоны пӧлезнӧйӧн Рӧдиналы. Тайӧ яръюгыда петкӧдчӧ и новостройкаяс вылын. Тырмымӧн уськӧдны тӧд вылӧ Амур вылын Комсомольск кар стрӧитӧм. Дальневосточнӧй форпост стрӧитіс став страна! Турксиб стрӧитіс став страна! Абу ылын и сійӧ кадӧдз, кор тайӧс жӧ позяс шуны и татчӧс уджъяс нуӧдӧм кузя.

Ӧндрей эз вермы кутчысьны водзӧ. Квитколысь кывъяссӧ сійӧ ошкыштіс кияснас сэтшӧм чорыда клопкӧмӧн, мый первойсӧ кодсюрӧ видзӧдлісны сы вылӧ, но сэк жӧ став залыс шыасис аплодисментъясӧн.

Квитко бӧрын кыв сетісны Ахмировлы.

— Страна кӧсйӧ пӧкӧритны тундраӧс, — сылы лӧсялана акцентӧн, но дженьыда да яснӧя висьталіс сійӧ. — Страналы колӧ из шом. Пукта став вын содтыны удж производительность кык мында. Чуксала ордйысьны Перминовӧс.

Демидыч шыасис пыр жӧ. Сцена вылӧ сійӧ кайис тэрмасьтӧм походкаӧн да сувтіс кафедра кодь трибунакӧд орччӧн, коді сылы лоис сӧмын коскӧдзыс.

— Правильнӧ висьталісны тані Яков Петрович да Владимир Васильевич, — мурган гӧлӧснас заводитіс Перминов, — мый могыс миян условиеясын не сӧмын уджавны стахановскӧя, но и велӧдчыны стахановскӧя. Ахмиров Мишалысь вызовсӧ принимайта, но содта та дінӧ ещӧ кык пункт.

Первой пункт: ӧти во чӧжӧн овладейтны «отлично» вылӧ шахтёрлӧн куим профессияӧн — запальщиклӧн, бурильщиклӧн да забойщиклӧн профессияясӧн.

И мӧд пункт: тайӧ жӧ кадӧ велӧдны кызь мортӧс кык специальность кузя, кодъясӧс ме ачым мӧда тӧдны бура. Вот и ставыс.

Выльысь да, кажитчӧ, ещӧ на гораджыка юрӧбтіс зал дружнӧй аплодисментъясысь. Но тайӧ вӧлі тшӧтш и вызовӧн участокъясса начальникъяслы, десятникъяслы, квалифицированнӧй рабочӧйяслы. Сцена вылӧ найӧ мӧдісны кайны ӧти бӧрся мӧд да кӧсйисны отсавны уджын и велӧдчӧмын.

Ӧндрей ӧні эз нин думайт ни ас йывсьыс, ни Надя йылысь. Став аслас вежӧрнас и кӧсйӧмнас сійӧ ӧтувтчис залын ыджыдалысь кыпыдлункӧд — заводитны талунсянь тышкасьны уджын, велӧдчӧмын, быд лунъя олӧмын гырысьджык, ӧнӧдз на вӧвлытӧм вермӧмъяс вӧсна. Татшӧм кыпыдлунсӧ Ӧндрей эз на тӧдлы аслас олӧмын ни ӧтиысь.

Собрание помасис вой шӧр бӧрын нин. Ӧндрей петіс аслас пельӧсысь нарошнӧ сідзи, медым паныдасьны Смоленскаякӧд. Раздевалкаын сійӧ виччысьыштіс Надяӧс, кор сійӧ пӧлучитас ассьыс сьӧд каракульӧн дорӧсалӧм коричневӧй полушубоксӧ. Ӧндрейлӧн сьӧлӧмыс чеччаліс ёнджыка, поліс кутшӧмкӧ виччысьтӧмторйысь...

— Мӧдӧдчим, Андрюша!

— Мӧдӧдчимӧй, Надежда Степановна!

«Но мыйла ме татшӧм полысь, мыйла?»

Йӧз разӧдчисны чукӧръясӧн и ӧткӧн-ӧткӧн — шахталаньӧ, выльӧн стрӧитӧм керкаясланьӧ, дзебсялісны полуземлянкаясӧ, муналісны сыланьӧ, кӧні ӧта-мӧд вежмӧн стучитісны электростанциялӧн спареннӧй локомобильяс. Кок улын гораа дзуртіс лым юж. Кӧдзыд кос воздух пызяліс еджыдӧн мехӧвӧй воротникъяс, син лысъяс. Югвидзис гӧгрӧс тӧлысь, тундра веркӧс дзирдаліс лыдтӧм алмазнӧй би киньясӧн.

— Кутшӧма воис сьӧлӧм вылад собраниеыс, Ӧндрей?

— Зэв бура. Торъя нин кажитчис Квитколӧн выступлениеыс, — вочавидзис Ӧндрей, а ачыс думыштіс тайӧ кадӧ:

«Сійӧ радейтӧ менӧ, радейтӧ... Надюша, донаӧй! Тэ кӧ эськӧ тӧдін, кӧть ичӧтика чувствуйтін сійӧс, мый вӧчсьӧ ӧні менам морӧс пытшкын!»

А кывйыс висьталіс дзик мӧдтор:

— Ахмиров тожӧ молодеч! Ме сійӧс тӧда шахтаын уджалан первойя лунсянь.

— Бур ёрт, — сӧгласитчис Надя. — Ми сійӧс регыдӧн на партияӧ примитім. Комсомолец вӧлӧма кызь витӧд восянь.

Смоленскаялы ёна вӧлі окота юасьны Ӧндрейлысь, кыдзи сійӧ оліс тайӧ кык воысь унджык кольӧм кадсӧ, но оз ков юасьны, оз ков...

Сійӧ топыда кутіс Ӧндрейӧс сойбордйӧдыс, быттьӧ поліс выльысь воштыны сійӧс.

Кок улын век сідзи дзуртіс южмӧм лым. Найӧ мыйкӧ дыра мунісны чӧла. Накӧд тшӧтш восьлалісны дженьыдик да сук вуджӧръяс...

— Вӧвлытӧм мича рыт! Сідз ӧд, Ӧндрей?

— Да. Вӧвлытӧм!..

Ставтор йылысь вунӧдӧмӧн, сёр кадсӧ тӧд вылас куттӧг, найӧ эз и тӧдлыны, кыдзи лоисны посёлок сайынӧсь, кысянь воссисны тӧлысь югӧрӧн киськалӧм тундралӧн овтӧм эрдъясыс. Век сідзи лым вылын дзирдаліс лышкыда койыштӧм бисер. Талы воча пыдӧстӧм небесаын ворсісны кодзувъяс.

— Татшӧм войнад окота мунны кытчӧкӧ ылӧ-ылӧ. Мунны мудзтӧг, ассьыд воськовъястӧ кывтӧг.

Надя гӧлӧсын кыліс волнуйтчӧм, кодӧс чужтіс сы пытшкӧ мичлун. Ӧндрей дінӧ топӧдчыштӧмӧн сійӧ быттьӧ кывтіс пыжын ылі да тӧдтӧм берегъяс виччысигсор. Ӧндрей помся видзӧдіс кӧдзыдӧн ӧжигайтӧм сійӧ чужӧм вылӧ, гыӧртӧм син лысъяс вылас, кодъяс ӧні кажитчисны ёна гырысьджыкӧсь. Друг сійӧ сувтовкерис, кутіс Надялысь юрсӧ кыкнан кинас да, асланьыс бергӧдыштӧмӧн, юаліс:

— Тэ ӧд он лӧгав ме вылӧ?

Надя чӧв оліс. Сылы ӧні эз вӧв окота кывны ни татшӧм вопроссӧ, ни вочавидзны та вылӧ, и сӧмын синъясыс — шудӧн тыр ясыд синъясыс — висьталісны: «Йӧюк тэ, йӧюк менам!..»

Кӧнкӧ вывланьын мелькнитіс тӧлысь, «глупая луна на этом глупом...» Но абу, абу... Сійӧ авъя, шань да чӧв. Некор оз выдайт кык сьӧлӧмлысь тайна, некодлы оз висьтав радейтчысьяслысь первойя окыштчӧм. Некор! Некодлы!

...Надя кайис кильчӧ пос вылас да дыр видзӧдіс сы дінсянь мунысь Ӧндрей вылӧ. Коридорӧ пыригмозыс перйис зепсьыс квартира ключсӧ, кималасӧн корсьыштіс томан розь и сэк жӧ аддзис ки вывсьыс би югӧр.

«Тайӧ жӧ абу менам комнатаӧй» — нюммуніс аслыс Надя. Но сійӧ эз ӧшыбитчы: комнатаыс сылӧн. «Тешкодь, сідзкӧ. Ме бура помнита — мунігӧн кусӧдлі бисӧ».

Пытшкӧсас кылыштісны воськов шыяс.

— Тайӧ тэ, Надюша?

Ӧдзӧс воссис. Порог мӧдарын сулаліс Петрова.

— Мый лоис, Зинаида Павловна?

— Пыр ӧдйӧджык, пыр. И эн вид менӧ тэ ордын кӧзяитӧмысь.

Петрова вӧлі пасьтасьӧма гортса паськӧмӧ. Смоленская чуймӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ.

— Пӧрччысь, Наденька. Чай мӧдам юны... А юасьны удитан на. Ме тэныд ачым ставсӧ висьтала.

Раздевалкаын сулаліс Зинаида Павловналӧн чемодан, ӧшаліс ур ку дохаыс.

«Алексей Никитичкӧд мыйӧнкӧ абу лӧсялӧмаӧсь? — повзьӧмӧн думыштіс Надя. — Бӧръя кадӧ тайӧ ёна тӧдчис. Торйӧдчӧмаӧсь ӧмӧй? Но оз, тайӧ оз вермы лоны».

Виччысьтӧг сӧдзӧдчис синва, горшас кайис комӧк, окота вӧлі гораа бӧрддзыны. Мыйла нӧ тадзи? Кутшӧмтор нормӧдіс сійӧс? Ӧд дзик на ӧні Надя вӧлі вӧвлытӧм шуда!

— Мый тэкӧд, нылӧй менам? — горӧдсис Петровалӧн, кор аддзис нормӧм Надяӧс, да, пызан вылӧ чайниксӧ ӧдйӧ пуктӧм бӧрын, кутыштліс сійӧс. — Оз ков тадзи, донаӧй, оз ков.

Чай юигӧн Зинаида Павловна ёна паськӧдчытӧг висьталіс Надялы, мый сійӧ эз кут лӧсявны верӧсыскӧд да мыйкӧ дыра кежлӧ эновтіс сійӧс.

Мыжанас важ ног вӧлі Алексей Никитич. Коркӧся тӧдса рыт бӧрын сійӧ ещӧ на ёнджыка мӧдіс кыйӧдчыны гӧтырыс бӧрся, кӧть эськӧ важ моз эз вӧв та вылӧ некутшӧм помка. Сылӧн скӧралӧмыс содіс ещӧ и сы вӧсна, мый дзик виччысьтӧг вӧлі пӧлучитӧма Главксянь приказ инженер Петровӧс стройкалӧн управление распоряжение улӧ передайтӧм йылысь. Приказыс мотивируйтсис стройка вылын уджъяс паськалӧмӧн да новостройкаяссӧ инженерно-техническӧй кадръясӧн вынсьӧдны колӧмлунӧн, но Квитко дінӧ вежӧгтӧм вӧсна дурмӧм Петров гӧгӧрвоис тайӧс ас ногыс, чайтіс, мый тайӧ делӧ — парторганизацияса секретарлӧн: кольӧдан кӧ верӧссӧ, кольччас и сылӧн гӧтыр.

Гозъя костын век частӧджык ӧзйылісны споруйтӧмъяс. Суклясьны мӧдісны соседкаяслӧн кузь кывъяс. Медбӧрын Зинаида Павловна пырис вопросӧн Яков Петрович дінӧ. Корисны тшӧтш Квиткоӧс.

Петрова шензьыштіс, кор Владимир Васильевич висьталіс сылы, мый налӧн лӧсявтӧм йылысь сылы важӧн тӧдса.

— Кыдзи? Кутшӧм ногӧн? — горӧдіс сійӧ.

— Тӧдӧмысь, докладнӧй запискаястӧг, — шмонитыштіс Квитко. — Татшӧмторъясыд петкӧдчӧны асьныс, кывйӧн висьтавтӧг.

— Сідзкӧ нӧ, мыйла ӧнӧдз олінныд чӧв?

— Да мый ті, Зинаида Павловна!.. Кутшӧм ногӧн нӧ ме эськӧ мӧді кӧвъявны ассьым чайтӧмъясӧс, тіянлы кӧ став тайӧ чепухаыс воӧ сьӧлӧм выланыд.

Квитколӧн бӧръя кывъясас кылыштіс дӧзмӧм, да Зинаида Павловналӧн чужӧмыс ыпнитіс яналӧмысла: сійӧ сӧмын ӧні гӧгӧрвоис, кутшӧм дыр эз лок пӧрысьджык ёртъяс дінӧ сӧветуйтчыны.

— Мыйӧн нӧ ми вермам отсавны тэныд, донаӧй? — юаліс Яков Петрович.

Петрова муртса вермис кутны асьсӧ бӧрддзӧмысь, — сэтшӧм ӧбиднӧ вӧлі аслас верӧс вӧсна.

— Ме и ачым ог тӧд, мый меным вӧчны.

Сійӧ висьталіс ставсӧ, мый позис висьтавны, весиг Подмосковьеын дача да Кавказӧ шойччыны мӧдӧдчӧм йылысь. Ставсӧ тайӧс Алексей Никитич висьтавліс гӧтырыслы сэтшӧм кадъясӧ, кор лоліс бур настроениеа.

— Мый вӧчис тайӧ дачаыскӧд ӧні? — бара юаліс Семёнов.

— Воӧм бӧрас регыд мысти сійӧ ыстіс дачаысь ӧткажитчӧм йылысь письмӧ, — вочавидзис Петрова да, думыштӧм бӧрын, содтіс: — Меным кажитчӧ, мый Алексей Никитичлӧн тадз гусьӧн воӧмлы помкаӧн вӧлі менӧ вежӧгтӧм. Командировкасӧ вермис босьтны сӧмын тайӧс дзебӧм могысь.

— Ті чайтанныд? — ӧдйӧ юаліс Квитко.

— Но тайӧ кӧ тадзи, — татчӧ содтіс Яков Петрович, — то сылӧн вӧліны та вылӧ кутшӧмкӧ подувъяс?..

Зинаида Павловна пасйыштіс аслыс, мый начальник торйӧн тӧдчӧдыштіс Квитколысь вопроссӧ. Владимир Васильевич, тыдалӧ, тайӧс гӧгӧрвоис жӧ да тэрмасьӧмӧн шыасис бара:

— Тіян вопрослӧн кӧ збыльысь эмӧсь кутшӧмкӧ подувъяс вӧчны сідзи, кыдзи сійӧ вӧчис, то тайӧ зэв интереснӧ. Менам ногӧн, тайӧ подувъясыс лӧжнӧйӧсь либӧ кутшӧмкӧ помка ради найӧс думыштіс ачыс Алексей Никитич.

— И век жӧ, — Квитколысь юаліс Семёнов, — мый ми вермам сӧветуйтны Зинаида Павловналы?

Владимир Васильевич кутчысис ӧчки дінас, кыдзи сійӧ вӧчлывлӧ сьӧкыд вопросъяс решайтігӧн, да мӧдіс ньӧжйӧ чышкыны найӧс носӧвӧй чышъянӧн.

— Ме думайта, мый Зинаида Павловналӧн аслас тырмас вежӧрыс вӧчны сідзи, кыдзи лоас бурджык, — заводитіс сійӧ быд кыв донъялыштӧмӧн. — Та дырйи сійӧ, дерт жӧ, мӧдас кутны тӧд вылас Заполярьеын аслас агрономическӧй деятельность йылысь, а сідз жӧ оз торк Алексей Никитичлы лоны тані инженерӧн. Ми некутшӧм ногӧн ог вермӧй миянлысь личнӧй делӧяс сувтӧдны паныд общественнӧйлы.

Тайӧ сёрниыс Петрова да стройкаса руководительяс костын вӧлі талунъя партийно-комсомольскӧй собрание водзвылын вежон сайын. Агроном Петрова эз ӧтчыд думыштчыв, мый сылы керны да сэсся шуис вӧчны тадзи: первойя жӧ выль скандал дырйи сійӧ висьталас Алексей Никитичлы, мый эновтӧ сійӧс да оз лок бӧр сы дінӧ сэтчӧдз, кытчӧдз верӧсыс оз ло тӧлкаджыкӧн. А сы могысь, медым кадыс эз вош прӧста, Зинаида Павловна ветлас Ленинградӧ аслас мам дінӧ, код ордын век на олӧ Тамараыс. Ленинградын Петрова прамӧйджыка изучитас русскӧй агрономическӧй наукаын классикъяслысь трудъяс, судзӧдас Заполярьеын вӧдитӧм вылӧ град выв пуктасъяслысь да мукӧд пӧлӧс культураяслысь кӧйдысъяс да март тӧлысьын бӧр локтас Вӧркутаӧ.

Кодыр Зинаида Павловна татшӧм планӧн выльысь локтіс Семёнов да Квитко дінӧ, найӧ пӧся ошкисны сійӧс да весиг сетісны сылы командировка.

И со агроном Петрова медся матысса лунъясӧ петас кузь да сьӧкыд туйӧ.

...Важӧн нин выключитӧма свет. Надя кӧсйӧм серти, Петрова узьӧ крӧвать вылын, а ачыс, кӧзяйкаыс, куйлӧ неыджыд диван вылын, код дінӧ содтӧма кык стул. Гораа тічкӧ ичӧтик пызан вылын будильник. Надя помся думайтӧ, думайтӧ... Сылӧн пельясыс кылыштісны Петровалысь пыдӧ ышловзьӧм, а куньӧм синъяс водзас дзирдалісны алмазнӧй лым чиръяс, тіралісны лыдтӧм кодзувъяс, паръяс дінас матыстчис вына да пӧсь лов шы...

«Оз, сійӧ оз ло Алексей Никитич кодьӧн, оз ло! Сійӧ авъя да шань. Менам, пыр кежлӧ менам», — водзӧ мӧвпаліс Надя да эз и тӧдлы, кыдзи сылӧн кывмӧн шусис:

— Ой тэ, Ӧндрей менам, Андрюша!

Петрова лэптыштліс юрсӧ юрлӧс вывсьыс.

— Тэ мыйкӧ шуин, Надя?

Но воча кыв пыдди сӧмын тічкис часі.

ХVІІІ

Ӧти бӧрся мӧд вежсисны событиеяс. Человеческӧй историяын первойысь кутіс дӧлавны Севернӧй полюс вылын сӧветскӧй государственнӧй гӧрд флаг! Тайӧ полюс вомӧн Чкалов аслас ёртъяскӧд восьтӧ Севернӧй Америкаӧ воздушнӧй трасса. Ӧтувтчисны ваясыс Москвалӧн да Волгалӧн... Сӧветскӧй йӧз сэтшӧма велалісны историческӧй событиеяслӧн бурнӧя визувтӧмӧ, мый вӧлі сьӧкыд шензьӧдны найӧс выльторъясӧн... Сэсся пырис олӧмӧ победившӧй социализмлӧн основнӧй закон — Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяс Союзлӧн Конституция, и вӧвлытӧм на творческӧй энтузиазм шымыртіс ставнас странаӧс — Дальньӧй Востоксянь Балтикаӧдз да лунвыв мореяссянь Ледовитӧй океанӧдз.

Мӧд пятилеткалысь планъяс срокысь водз олӧмӧ пӧртӧм воркутасаяс тшӧтш лыддисны и ассьыныс вермӧмӧн. Тайӧс найӧ аддзисны унаторйын: тӧдчымӧнъя паськалісны геологическӧй уджъяс, содіс оборудование да стройматериалъяслӧн татчӧ воӧм, вӧлі пӧлучитӧма «Ыджыд Вӧркуталысь» план, сылӧн выль шахтаясӧн, предприятиеясӧн, посёлокъясӧн. Лоис сідз жӧ тӧдса будущӧй Печорскӧй угольнӧй бассейнланьӧ кӧрт туй стрӧитӧм кузя правительстволӧн решение йылысь.

Семёнов вӧвлытӧма радліс. Сійӧ лои ещӧ на подтянутӧйӧн да зільӧн. И сылӧн гӧтырыс, коді локтіс Вӧркутаӧ кыдз сӧмын Танясӧ сетіс верӧс сайӧ да Колясӧ мӧдӧдіс велӧдчыны военнӧй школаӧ, эз вермы не аддзыны Яков Петровичлысь бурлань тайӧ вежсьӧмсӧ. Людмила Фёдоровна кыдзкӧ ӧтчыд шуис верӧсыслы:

— Нимкодь тэныд, Яша?

— Да, Люда, нимкодь, — эз мӧд соссьыны Семёнов. — Кымын унджык удж да тӧждысьӧм, сымын мичаджык олӧмыс. Ме ог тӧд, мый эськӧ лоис мекӧд, вӧлі кӧ менам спокойнӧй удж. Навернӧ, весьӧпӧри.

Яков Петрович вермис татшӧм ногӧн сёрнитны сӧмын гӧтырыскӧд. Сійӧ некор эз радейтлыв висьтавны аслас переживаниеяс йылысь весиг Квитколы, кодлы эскис аслыс моз. Да коліс-ӧ висьтавны Владимир Васильевичлы, кор сійӧ оліс тайӧ жӧ олӧмӧн да гӧгӧрвоис Семёновӧс кыв джынсянь.

Людмила Фёдоровна меліа видзӧдліс верӧс вылас:

«Ов, Яшенька, ов тыр олӧмӧн!» — думыштіс сійӧ, но шуис:

— А ме гажтӧмчи школаысь. Челядь дінын, накӧд ӧтув олігӧн, ме пыр кажитча томджыкӧн.

Яков Петрович кутыштліс гӧтырсӧ, видзӧдліс сійӧ чужӧм вылӧ, кодӧс кадыс удитӧма нин прамӧякодь пӧрысьтыны.

— Мися жӧ, этша на чукыръясыд син доръясад...

Татшӧм сёрниыс налӧн вӧлі некымын лун сайын. А талун, удж вывсьыс воӧм бӧрын, Яков Петрович висьталіс:

— Шуим восьтыны начальнӧй школа.

— Збыльысь! — горӧдіс Людмила Фёдоровна да пыр жӧ кутіс сетавны вопросъяс: — А кымын велӧдчысь лоӧ? А кыдзи помещениенас?

Яков Петрович мудера нюммуніс: чеччав пӧ, чеччав нывка моз! Сійӧ матыстчис ӧшинь дорӧ, паськыда восьтыштіс штораяс. Рытъя шонді тыртіс комнатасӧ зарни югӧрӧн. Сылӧн лучьяс инмисны пызан вылын сулалысь графинӧ да хрустальнӧй вазочкаӧ, кодъяссянь разалісны «кӧчьяс». Быттьӧ ӧзйыштіс став краскаяснас джодж шӧрӧ вольсалӧм ковёр. Начальник квартираын тайӧ комнатаыс лыддьыссис приёмнӧйӧн, и сійӧс обставитӧма бурджыка мукӧд комнатаяс дорысь.

Семёновлы тӧд вылас уси полуземлянка, кӧні коркӧ вӧвлі сылӧн кабинетыс да ӧтка койкаыс, казьтыштчисны полярнӧй войлӧн кузь тӧлысьяс, кор найӧ разьлісны пу керкаяс шахталӧн нуждаяс вылӧ да ставӧн олісны зэв сьӧкыд условиеясын. И тадзи быд ыліса стройка вылын: первой палаткаяс, землянкаяс, дзескӧдчӧмъяс да неудобствояс, а сэсся ставыс тайӧ вошӧ пыр кежлӧ.

— Школьнӧй арлыда челядь миян ӧні этша на, Людмила Фёдоровна, — медбӧрын шыасис Семёнов. — Бать-мамыс полӧны вайны татчӧ найӧс. Но челядьыд — писькӧс йӧз, оз ёнатӧ лыддьысьны ми воккӧд: кӧсъян либӧ он кӧсйы, а ясли паськӧд, школа котырт.

Тайӧс вӧлі висьталӧма шуткаӧн моз, но, гашкӧ, буретш та вӧсна Яков Петровичлӧн кывъясыс Людмила Фёдоровналы кажитчисны ёнджыка тӧдчанаӧсь.

— Кӧні челядь — сэні и будущӧй, — сійӧ окотапырысь повторитіс важӧн нин тӧдсатор йылысь да матыстчис ӧшинь дорӧ жӧ.

— Видзӧда выль шахта местаӧ, — ю мӧдлапӧлӧ индӧмӧн сылы юӧртіс Яков Петрович. — Тайӧ лоӧ гигант-шахта. Аски асыв мӧдӧдчам видлавны местасӧ. — Сійӧ окыштіс гӧтырыслысь кымӧссӧ да содтіс: — А ӧні кад шойччыштны, Люда...

«Ыджыд Вӧркуталӧн» план серти медся водз колӧ вӧлі стрӧитны выль шахта. Татчӧс условиеясын сійӧс заложитӧмыс — ыджыд событие, да, мед лоны тыр дасьӧн тайӧ лун кежлӧ, Семёнов шуис первой видзӧдлыны местасӧ специалистъяслӧн неыджыд группакӧд.

Найӧ мӧдӧдчисны нёльӧн: Семёнов, Квитко, Ордымов да Кембрийцев, коді таво гожӧм веськӧдліс маршрутно-геологическӧй группаясӧн да, партия дінсянь мӧд партия дінӧ ветліг-мунігӧн, сувтлывліс Рудникӧ.

Луныс петіс кымӧра, но кос да шоныд, и ставӧн вӧліны кокни паськӧмаӧсь: Квитко гимнастёрка кежысь, кепкатӧм; профессор — куш костюма, Ордымов — гожся макинтоша, и сӧмын ставныс вӧсна тӧждысьысь Семёнов нуис сой вылас сьӧкыд брезентӧвӧй плащ.

Вӧркута ю бара ёна косьмӧма, и мунысьяс вуджисны шуйга берегас веськыда косьвывса изъяс вывті.

— Ми татшӧм ванас коркӧ груз катӧдлім, — казьтыштіс Семёнов. — Думыштнытӧ страшнӧ.

Сійӧ, дерт, гӧгӧрвоис, мый пристаньсянь да Рудникӧдз стрӧитӧм узкоколейка сӧмын кокньӧдыштіс делӧсӧ, но ылӧдз эз разрешит транспортнӧй проблема. Косьмӧм Вӧркута эз нин вермы сувтӧдны уджъяс, но Усалӧн косьяс таво бара на лоисны прӧйдитны позьтӧмӧсь, эз этша баржа зэв колана грузӧн сулав кось увъясын. И век жӧ ӧні вӧлі став боксянь бурджык строительстволӧн первойя воясын дорысь, а локтан кадыс вӧзйис выльсӧ сы мында, мый ылі Войвыв кыпӧдӧмын энтузиастъяс эз вермыны дзебны ассьыныс кыпыд настроениесӧ. Веськыда либӧ не веськыда тайӧ кыпыдлуныс петкӧдчис налӧн весиг мукӧдтор йылысь сёрниын.

— Ті кывзінныд радио? — ёртъясыслысь юаліс Ордымов.

— Тайӧ тэ Чкаловлӧн американецлы ӧтвет йылысь?

— Да. «Сё сизимдас миллион!» — шуӧ. «Доллар?» — сідзи и джӧмдыліс озырлун радейтысь. «Сё сизимдас миллион морт!» — вочавидзис Чкалов. Лӧсьыда ӧд шуӧма?

— Топыдджыка оз позь! — тшӧтш шуис Кембрийцев. — А медсясӧ кутшӧм обстоятельствояс дырйи? Севернӧй полюс вомӧн веськыда на дінӧ лэбӧм бӧрын! Мед бурджыка думыштласны та йылысь американскӧй империалистъяс!

Джуджыд кыр йылӧ кайигчӧжӧн найӧ пӧттӧдзыс удитісны сёрнитны и Севернӧй полюс йылысь, и Арктика йылысь. Сӧмын Квитко талун эз вӧв варов, кӧть эськӧ ёртъясыслысь кыпыд настроениесӧ тожӧ поддерживайтіс. Семёнов, буракӧ, гӧгӧрвоис, кутшӧмтор мешайтӧ Квитколы лоны варовджыкӧн, но чӧв оліс та йылысь.

Кыр йылӧ кайӧм бӧрын Фёдор Ордымов мӧдіс нуӧдны ставнысӧ тундра кузя. Мунысьяс кок улысь частӧ чеччалісны байдӧгъяс. Неыджыд тыысь горзӧмӧн чеччис чирак, тані, тыдалӧ, сылӧн вӧліны пияныс.

Регыд мысти Ордымов сувтіс.

— Ми локтім сійӧ местаӧдз, кытчӧ, геологическӧй даннӧйяс серти, медся бур заложитны шахта.

Ставӧн видзӧдлісны гӧгӧр, быттьӧ кӧсйисны тӧдны мыйкӧ вӧвлытӧмӧс. Но дзик нинӧмӧн местаыс эз торъяв гӧгӧр куйлысь участокъясысь. Нитшка му веркӧс вылын быдмисны сэтшӧм жӧ карликӧвӧй кустъяс; то сэні, то тані тыдалісны туруна тыторъяс. Прӧстӧ эз веритсьы, мый тані мӧдасны кыпӧдчыны зэв ыджыд шахталӧн джуджыд копёръяс, сулавны кык судта гырысь зданиеяс, мый шахтакӧд орччӧнмоз быдмас посёлок — будущӧй карлӧн панасыс. И сӧмын Рудник вылӧ видзӧдӧмӧн, кӧні тундрасӧ пӧкӧритӧма нин, вӧлі эскана, мый шахта лоас стрӧитӧма. Рудник кажитчис плацдармӧн, кысянь лоӧ босьтӧма штурмӧн и шуйга берегса тундра.

— Кыдзи думайтӧ Яков Петрович? — юаліс Квитко.

— А сылы и думайтны оз ков, — гажаа шыасис Семёнов. — Геологъяслы быть эскы, асланыс делӧын найӧ тунъяс. Миллион вояс сайын вӧвлӧмторъяс йывсьыд висьталӧны тэныд тӧрыт вӧвлӧмтор йылысь моз. Аддзасны, например, му пытшсьыс ракушка, и налы сійӧ закон, некутшӧм начальниклӧн приказӧн он отменит.

Квитко нюммуныштіс Кембрийцевлы:

— Правильнӧ тайӧ, Анатолий Степанович?

— А кыдзи жӧ! — вочавидзис профессор. — Мулӧн пластъяс — топыда прессуйтӧм книга кодь жӧ. Лист бӧрся лист. Сӧмын куж лыддьыны...

— Пермскӧй кадся отложениеяс улын, например, — кутіс висьтавны Ордымов, — овлӧма ракушка «Продуктус кара». А татчӧс из шом, кыдзи тӧдса, артмылӧма пермскӧй периодын. И буритчигӧн кӧ мӧдасны сюравны тайӧ ракушкаясыс, то корсьны из шом пыдысьджык нинӧмла нин, пластъяс помассисны. Но эмӧсь и сэтшӧм ракушкаяс, кодъяс овлӧмаӧсь из шом образуйтчӧм бӧрын нин. Породасӧ изучайтысь любӧй лаборант висьталас водзвыв, мый сы мындатӧ метр сайын улынджык бурильщикъяс паныдасясны из шом пласткӧд. Тайӧ ракушкаясыс сідзи и шусьӧны геологъяслӧн — производственнӧй документӧн.

Кембрийцев висьталіс татчӧс из шом йылысь зэв уна интереснӧйтор, а сэсся вуджис Уральскӧй хребет донъялӧмӧ: ӧд горнӧй строениеыс серти сійӧ пӧшти ӧткодь став аслас уна тысяча километр кузьтала.

— Сідзкӧ, ми, — помаліс сійӧ ассьыс висьталӧмсӧ, — кор тӧдам нин ставсӧ, мый сетіс миянлы Лунвыв да Шӧр Урал исследуйтӧм, Полярнӧй Уралын полезнӧй ископаемӧйяс корсигӧн вермам паськыда пӧльзуйтчыны аналогия методӧн.

Семёнов кывзіс геологъясӧс да сэк жӧ гусьӧн видзӧдлывліс выль шахтаса начальник вылӧ, кӧть эськӧ начальникӧн сійӧс индӧм йылысь эз на висьтав сылы. Но мукӧд дырйи овлӧ гӧгӧрвоана и кывйӧн висьтавтӧг. Квитко гӧгӧрвоис Семёновлысь положениесӧ, но сійӧ некор на эз вӧвлы администратор-хозяйственникӧн да поліс, справитчас-ӧ этатшӧм сьӧкыд условиеясын.

— Стрӧитны мӧдам, Владимир Васильевич, стрӧитны! — татысь бӧр мӧдӧдчигӧн нин строительствоса начальник шуис Квитколы.

— Стрӧитны — миян мог, — общӧй кывъясӧн шыасис Квитко да сэк жӧ думыштіс: «Ме эг ӧшыбитчы. Стрӧитны выль шахта кӧсйӧны сетны меным».

Тайӧ жӧ рытӧ Семёнов корис ас ордас Квиткоӧс да висьталіс сылы:

— Эм предложение поручитны тэныд выль шахта стрӧитӧм. Надейтчам, мый тэ справитчан тайӧ делӧӧн. Дерт, кутам отсавны.

Владимир Васильевич эз пыр вочавидз. Сійӧ тӧдіс, мый шахтаса начальник вынсьӧдчывлӧ вылысса инстанцияясын, да Семёновкӧд вензьыны лыддис ковтӧмӧн, но век жӧ шуис:

— Сьӧкыд лоас меным тайӧ, Яков Петрович.

— А ме думайті, ёнджыка мӧдан пыксьыны!

— Ті думайтінныд!.. — Владимир Васильевич лӧсьӧдыштіс ӧчкисӧ. — Ме быттьӧ ог гӧгӧрво, мый пыксьыны сёр нин.

— Да, тайӧ збыль... — И Семёнов перйис пызан йӧрсьыс шахтаса начальникӧн Квиткоӧс назначитӧм йылысь приказ.

— Коді лоас главнӧй инженерӧн? — недыр чӧв олӧм бӧрын юаліс Квитко.

— Вот та йылысь и ме кӧсъя сёрнитыштны тэкӧд, — Яков Петрович босьтіс пызан вылысь пресс-папье, сы вылысь косяліс ляксьӧм бумагалысь ӧти пӧвст, чабралыштіс сійӧс да шыбитіс кӧрзинкаӧ. — Кыдзи тэ думайтан Алексей Никитич йылысь?

Владимир Васильевич бура гӧгӧрвоис, мыйла начальник тадзи видзчысьӧмӧн вӧзйӧ Петровӧс главнӧй инженернас. Вӧлі век сійӧ жӧ лӧсьыдтӧм помкаыс: Ленинградӧ ветлӧм бӧрын Зинаида Павловна сідзи и эз ладмӧдчы Алексей Никитичкӧд, мӧдіс овны Надя ордын, ставнас сетчис радейтана агротехническӧй уджлы. Петров сылы быттьӧ эз вӧв му вылас. Квитко вылӧ скӧралӧм Петровлӧн колис важся моз, и тайӧ вермис лёка петкӧдчыны налӧн ӧтувъя уджас.

Аддзӧмӧн, мый Владимир Васильевич нюжӧдӧ ассьыс мнение висьталӧм, Семёнов мӧдіс сійӧс убеждайтны.

— Алексей Никитич — опытнӧй горняк. Кыдзи инженер, сійӧ, кыв шутӧг, ассьыс делӧсӧ тӧдӧ. Сылӧн тӧдӧмлунъяс да опыт вӧліны эськӧ пӧлезнӧйӧсь татшӧм гигант-шахта стрӧитігӧн. Но, а став мукӧдторсӧ ковмас подчинитны тайӧ главнӧйыслы. Сёрнитны кӧ збыльысь, миян тэкӧд могыс сулалӧ и сыын, мед отсавны Алексей Никитичлы гӧгӧрвоны асьсӧ и мукӧд вопросъяс кузя.

— Ладнӧ, Яков Петрович, — сӧгласитчис Квитко. — Ме ог мӧд пыксьыны, ме весиг ошка главнӧй инженерӧн сійӧс индӧм. Мӧда кутны тӧд вылын и тэнсьыд «став мукӧдтор» йылысь сӧветуйтӧмтӧ.

— Аддзан, кыдзи артмӧ, — шуткаӧн моз шуис Семёнов. — Ми тэкӧд зэв бура гӧгӧрвоам ӧта-мӧдӧс. — Сэсся збыльысь нин содтіс: — Татшӧм жӧ гӧгӧрвоӧм сиа шахтаса начальник да сылӧн «веськыд ки» — главнӧй инженер — костын.

— Аттьӧ таысь, Яков Петрович.

Квитко петіс Семёнов кабинетысь тырвыйӧ эскӧмӧн, мый сійӧ шедӧдас татшӧм гӧгӧрвоӧмсӧ.

Аскинас жӧ Владимир Васильевич корис Петровӧс ас дінас.

Алексей Никитич локтіс индӧм кад кежлӧ стӧч. Сылӧн изящнӧй чужӧмыс ӧні вӧлі тӧдчымӧн омӧльтчӧма, щӧкаясыс бледмӧмаӧсь, син доръясыс лӧзӧдыштӧмаӧсь, да та вӧсна карӧй синъясыс кажитчисны ещӧ на выразительнӧйджыкӧн. Но ассьыс тушасӧ кутӧмыс кольӧма важ нога — веськыд да независимӧй, пӧшти упрямӧй.

— Кори тэнӧ, Алексей Никитич, зэв важнӧй делӧ кузя, — заводитіс Квитко пыр жӧ, кыдз сӧмын Петров пуксис полукреслӧӧ. Регыд мӧдам стрӧитны выль шахта и кӧсъям вӧзйыны тэныд тайӧ шахтаас главнӧй инженерлысь должность.

Петров видзӧдліс Квитко вылӧ сэтшӧм ногӧн, быттьӧ лӧсьӧдчис шуны медся ӧбиднӧй кывъяс, и Владимир Васильевич пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый сёрнисӧ панны эз ков тадзи веськыда, коліс заводитны ылісяньджык.

— Мыйла буретш тіянлы ковмис висьтавны меным та йылысь? — бокӧ нин видзӧдӧмӧн юаліс Петров.

Аслас вежӧгтӧмын сійӧ вӧлі серам петкӧдлысь кодьӧн, но тешкодьыс тані нинӧм эз вӧв.

Квитко висьталіс водзӧ делӧвӧя жӧ:

— Ме сёрнита инженеркӧд кыдзи тайӧ шахтасӧ стрӧитӧм кузя начальник.

— Начальник? — быттьӧ ӧзйыштіс Петров. — А ті думыштлінныд, мый главнӧй инженерлӧн да начальниклӧн татшӧм сочетаниеыс оз вермы лоны?

— Мыйла?

— Ті он тӧдӧй мыйла?.. — Дрӧжжитысь кияснас Петров лӧсьӧдыштіс галстуксӧ да скӧр йывсьыс ляпнитіс: — Ті кутанныд асьнытӧ детинка моз!

— Мыйын?.. Ме кывза тіянӧс. — Квитко эз и казяв, кыдзи ачыс вуджис «ті» вылӧ. — Висьталӧй, Алексей Никитич. Мый нӧ ті чӧв оланныд?

Вӧлі зэв сьӧкыдторйӧн сёрнитны сы йылысь, мый эз вӧв тырвыйӧ ясыд, да Алексей Никитич сувтіс мӧдӧдчӧм вылӧ.

— Эн на мунӧй, — сувтіс жӧ Квитко. — Лоӧй мужчинаӧн.

Но Петровлы ӧні колис вӧчны сӧмын ӧтитор — кыдз позьӧ ӧдйӧджык мунны татысь, мед не висьтавны мыйкӧ ещӧ на тӧлктӧмӧс.

Владимир Васильевич колис ӧтнас сэтшӧм чувствоӧн, быттьӧ вӧчис мыйкӧ веськӧдны позьтӧмӧс. Мый ӧні висьталас Яков Петрович? И коді тані збыль вылас мыжаыс? Неужели сійӧ, парторганизацияса секретарь Квитко, окажитчис сэтшӧм вынтӧмӧн, мый сыкӧд весиг сёрнитны эз мӧдны? Кытысь сылӧн вӧлі сы мында аслыс эскӧм, быттьӧкӧ сійӧ ставсӧ вермас вӧчны и сылы нинӧм оз сулав венны Петровлысь ыръянитӧмсӧ, заставитны сійӧс вунӧдны сійӧторсӧ, мыйӧн олӧ ӧні? Али Петров сэтшӧм асныра морт, мый нинӧмла вӧлӧм панны сыкӧд сёрни? Чужисны вопрос бӧрся вопрос, кодъяс йылысь Владимир Васильевич мукӧд дырйи кӧ и думыштны эз сяммы. Ставыс вӧлі кажитчӧ прӧстӧ, пыр овлана: сійӧс уважайтісны, сыкӧд сӧветуйтчисны, кольлісны дӧвӧленӧсь сійӧ сӧветъясӧн. И друг татшӧмтор! Вӧлі ӧбиднӧ ещӧ и сы вӧсна, мый Квитко нинӧмӧн, дзик нинӧмӧн эз вӧв мыжа Петров водзын. Мый нӧ, сідзкӧ, лоис? Али тайӧ случайнӧйтор? Но мыйын случайнӧйыс?

Тайӧ думъясыс лунтыр эз сетны Квитколы спокой.

Кор сійӧ локтіс гортас — аслас ӧтка квартираас, — сылы лоис гажтӧм. Эз вермыны вӧтлыны тайӧ гажтӧмсӧ ни Чеховлӧн рассказъяс, кодъясӧс Владимир Васильевич радейтіс лыддьыны, ни политкружокъясӧн веськӧдлысьяслы инструктивнӧй доклад, кодӧс дасьтіс сійӧ. Быттьӧ нёняліс морӧспань увсӧ, эз вӧв лӧсьыд душа вылас. Вот тадзи жӧ тревожнӧ вӧвліс коркӧ, вӧвлӧм гӧтырыскӧд лӧсявтӧм кадъясӧ. Гӧтырыс эз гӧгӧрво сійӧс, сылӧн вӧлі олӧм вылас аслас видзӧдлас, и коммунист Квиткоӧс тайӧторйыс не сӧмын огорчайтіс, но и чужтіс сы пытшкын сэтшӧм тӧждысьӧм, быттьӧ сійӧ кыв кутіс кодкӧ водзын аслас гӧтырлӧн характер да поведение вӧсна.

Тӧд вылас усис ставыс, мый вӧлі на костын.

...Вӧлі гожся украинскӧй вой, сэтшӧм вой, код йылысь чудеснӧя гижӧма Гоголь. Найӧ кыкӧн пукалісны яблоня улын сулалысь скамейка вылын. Кӧнкӧ зэв матын, хата мышкын быдмысь пирамидальнӧй топольяс вылын, тюрзіс, шутьляліс, шлочкӧдчис соловей. Кыкнанныс олісны чужан сиктас каникул кад: Квитко — энергетическӧй институтса студент, Оксана — медицинскӧй институтса студентка. Сёрниыс пансьыліс том йӧзлӧн идеалъяс йылысь, а помасис том зонлӧн да нывлӧн первойя окыштчӧмӧн.

Мӧд вонас, каникулъяс дырйи, Володялӧн мамыс лыддис соседка Оксанаӧс невестка пыдди нин. Володя да Оксана гӧтрасисны велӧдчӧмсӧ помавтӧдз на.

Сэсся страналӧн ылі стройкаяс вылын удж. Гӧтырыскӧд тшӧкыда овлысь споръяс. Медбӧрын бырис терпение, найӧ торйӧдчисны.

«И век жӧ, коді вӧлі мыжаыс тані? — койка вылас куйлігмозыс нин думайтіс Квитко объективнӧйӧн лоны зільӧмӧн. — Гашкӧ, тайӧ романтическӧй войыс, кор миян вом доръяс пӧся йитчылісны ӧта-мӧдныскӧд? А гашкӧ, мыжаыс ме ӧтнам? Эг сяммы гӧгӧрвоны ассьым гӧтырӧс, эг видзӧдлы бурджыка сылӧн душаӧ, эг сяммыв видзӧдлыны миянӧс кытшалысь мир вылас сійӧ синъясӧн, быд раз лыдди правӧн сӧмын ачымӧс. Тайӧ ӧд тожӧ аслыссикас эгоизм — лыддьыны асьтӧ век правӧн, мӧд мортӧс — неправӧн».

«Но, шуам, тайӧ мед тадзи: ме мыжа аслам гӧтыр водзын, — водзӧ думайтіс Квитко. — А мыйӧн ме мыжа Алексей Никитич водзын?»

Вочавидзны та вылӧ вӧлі сьӧкыд. Но татшӧм ӧтветыслы колӧ лоны. Мирын абу сэтшӧмтор, кодӧс эськӧ эз позь гӧгӧрвоны, эз позь мотивируйтны.

Квитко кутіс анализируйтны Алексей Никитич да Зинаида Павловна костын волысьӧмъяс. Первой-кӧ, найӧ сьӧлӧмсяньыс радейтлісны ӧта-мӧднысӧ, но тадзи вӧлі сійӧ кадӧдз, кытчӧдз олӧмсӧ гӧгӧрвоисны ӧткодя, бурджык шуны, кытчӧдз налӧн эз вӧв ыджыд торъялӧмыс этикалӧн да олӧм вылас видзӧдӧмлӧн основнӧй вопросъяс вылӧ. Мӧд-кӧ, кыдзи сӧмын найӧ мӧдісны видзӧдны олӧм вылас разнӧя, мӧд ногӧн кӧ шуны, кор Зинаида Павловна заводитіс донъявны асьсӧ да сійӧс кытшалысь средасӧ выль ног, олӧмсӧ мещанскӧй ногӧн гӧгӧрвоӧмлы паныд, сідзи-й пыр жӧ чужисны условиеяс гозъя кост волысьӧмъясын вежсьӧм вылӧ. Гожӧмнас пристаньсянь Зинаида Павловналӧн градъяс дінӧ уджавны бӧр бергӧдчӧмыс вӧлі не сӧмын строительяс коллектив водзын ассьыс долг олӧмӧ пӧртны кӧсйӧм, но и аслас верӧс дінӧ выль отношение петкӧдлӧм. Да, да. Тайӧ буретш тадзи! Тайӧн жӧ позьӧ объяснитны и налысь гозъя кост дзугсьӧмсӧ, коді со мыйӧдз вайӧдіс.

«Но, а кутшӧм йитӧд эм тайӧ збыль лоӧмтор да помкатӧг вежӧгтӧм костас?» — быттьӧ допытывайтіс асьсӧ Квитко.

Сылы бара усис тӧд вылас Семёнов кабинетын кольӧм вося сёрни. Квитко сэки шуис, мый Алексей Никитичлы вермисны висьтавны лӧж, либӧ ачыс Алексей Никитич думыштіс татшӧм нинӧм абусӧ. Но мый ради? — вот вопрос, коді выль вынӧн сувтіс Квитко водзӧ.

Петров кӧ, шуам, тадз бура думышттӧг кӧсйис ассьыс гӧтырсӧ неволитны лоны бӧр сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн сійӧ вӧвліс водзті, сулаліс-ӧ сылы татшӧм ёна переживайтны Зинаида Павловнакӧд лӧсявтӧмсӧ. Эновтӧм верӧс эськӧ сьӧлыштіс став вылас, муніс татысь да аддзис аслыс кутшӧмкӧ мещанкаӧс, кодъяс миян ӧнӧдз на тырмӧны лишавмӧн. Сідзкӧ, чайтны, мый Петров ачыс удтіс аслас гӧтыр вылӧ, эз лӧсяв. Сідзкӧ, лоӧ думайтны мӧд нога тор йылысь: кодкӧ суклялӧма нарошнӧ, мед ӧти сайысь няйтӧсьтны и сійӧс, Квиткоӧс — честнӧй сӧветскӧй инженерӧс да парторганизацияса секретарӧс.

И выль пӧв ӧти и сійӧ жӧ вопросъяс: коді сэтшӧмыс? Мыйла сылы тайӧ ковмис?

Кымын дыр Владимир Васильевич думайтіс да арталіс аслыс, сымын ясыда мӧдіс гӧгӧрвоны, мый сылы, Владимир Квитколы, ковмас дыр кад чӧж на воӧдчыны сэтшӧм сикас руководительӧдз, коді сяммӧ бура веськӧдлыны не сӧмын уджӧн, но и пырӧдчыны мӧд морт душалӧн тайникъясӧ. Ӧд ӧні кежлӧ Квитко сяммӧ воны ӧти кывйӧ сӧмын сэтшӧм йӧзкӧд, кодъяслӧн олӧмсӧ гӧгӧрвоӧмыс, стремлениеыс Квитколӧн кодь жӧ. Татшӧм случайясад оз уна и ков: авторитетнӧя висьтавны, тшӧктыны, сӧветуйтны, сетны сьӧлӧм сы вылӧ, мыйӧ зільӧ ачыс, кодлы сетан индӧдъяссӧ. Фигуристӧя кӧ шуны, тані абу на искусствоыс видзӧдлыны душаас любӧй мортлӧн любӧй секретъяса томан пыр; эм сӧмын общӧй ключ, кодӧн, общежитиеса комендант моз, позьӧ восьтавны ӧти нога томанъяс.

Петровлӧн душаыс кажитчис буретш татшӧм сложнӧй секретъяса томан кодьӧн, кодӧс эз сяммы восьтыны Квитко. Збыль вылас сійӧ эз и заводитлы восьтыны сійӧс. Артмис жӧ — лёкджыкыс оз тӧр.

«Тыдалӧ, колӧ мыйкӧ дыра кежлӧ пуктыны асьтӧ сы туйӧ, кодкӧд имеитан делӧ, мӧд ногӧн кӧ шуны, вӧвсьыны сылӧн кучик пытшкын, олыштны сійӧ идеалъясӧн, интересъясӧн. Ӧд кӧсъян кӧ тӧдмавны соседъясыдлысь олан обстановкасӧ, быть ковмас пыравны найӧ керка пытшкӧ. А мортлӧн душаыс уна пӧв сложнӧйджык...»

Квитко унмовсис ас вылас дӧзмӧм чувствоӧн: аски сылы ковмас висьтавны Яков Петровичлы аслас вынтӧмлун йылысь.

Бӧрынджык, дерт, ставсӧ тайӧс лоӧ исправитӧма. Видзӧдлас Петров душа пытшкӧ бурджыка, гашкӧ, удайтчас тӧдмавны сы пыр и сійӧ подлец йылысь, коді сукляліс Зинаида Павловнаӧс да сійӧс, Квиткоӧс.

Но артмис мӧд ног: Владимир Васильевич дзонь вояс кежлӧ торъяліс строительствоса коллективысь — сійӧс корисны Москваӧ да тшӧктісны велӧдчыны ЦК бердын парткурсъяс вылын.

ХІХ

...Выступайтӧ Ӧндрей Ламбей. Сы водзын ӧчереднӧй политзанятие кузя конспект. Занятиеясӧн веськӧдлӧ Фёдор Ордымов. Сійӧ кывзӧ Ӧндрейӧс да мыйкӧ пасйышталӧ аслыс. Надя тані жӧ, чукрӧдлӧ кымӧссӧ быд раз, кор выступайтысь висьталӧ не стӧча либӧ мыйкӧ дзугӧ. Ӧндрей тайӧс аддзӧ да муртса гӧрдӧдыштӧ, но сёрнитӧ важ моз гораа, аслыс эскӧмӧн: дзугас кӧ мыйкӧ, веськӧдасны.

...Важ шахта реконструируйтсьӧ: пыртсьӧ сэтчӧ выль оборудование, нюжӧдчӧны штрекъяс, сдайтсьӧны эксплуатация вылӧ выль очистнӧй забойяс.

...Паськалӧ шахтаяслӧн соцордйысьӧм. Показательяс дӧска дінын — йӧз чукӧр. Ставӧн тэрмасьӧны тӧдмавны, коді мыйта уджаліс смена чӧжӧн. Матыстчӧ и Ӧндрей. Сійӧ удитӧма нин пыравлыны душевӧйӧ — мыссьӧма, вежӧма паськӧмсӧ. «О-о, медся водзын бара Ахмиров!» Ӧндрей абу дӧвӧлен аснас. «Мыйын нӧ, век жӧ, делӧыс? Некод ӧмӧй сідзи и оз вермы панйыны Миша Ахмировӧс?»

...Баян фигуристӧя кисьтӧ вальслысь мелодия. Параяс бергалӧны вабергачӧн, клублӧн зал тірзьӧ том йӧзлӧн уджбӧрса гажысь. Ӧндрей йӧктӧ жӧ. Сійӧ кылӧ Надялысь пӧсь лов шысӧ. Сӧмын Надялысь! Сэсся некодлысь! Нӧшта ёнджыка топӧдӧ сійӧс ас бердас, ёнджыка видзӧдӧ сылы синъясас...

Оз, Ӧндрей оз вӧтась. Ставыс тайӧ вӧлі вемӧс. Тадзи колис ещӧ ӧти полярнӧй тӧв — уджын, велӧдчӧмын, радейтчӧмын. Ӧндрейлы олӧмыс кажитчис ытва дырйи рӧднӧй юыс кодь паськыдӧн, шонді петан кадӧ кымӧртӧм енэж кодь джуджыдӧн. И мед кӧть сійӧ эз на удит волыны паськыдінъясӧ, эз на аддзыв аслас синъясӧн Печора юысь на гырысьджык юяс, тундра эрдъясысь паськыдджык степъяс, татчӧс из гӧраясысь джуджыдджык лунвыв гӧраяс, мед кӧть эз на волы сэтчӧ, кысянь сійӧс быд асыв садьмӧдӧ радио дикторлӧн тӧдса гӧлӧс, чуксалӧ овны да уджавны гимн, — сійӧ аддзис, вежӧртіс, кыліс став сьӧлӧмнас, кутшӧм ыджыд коластыс сы костын да сылӧн пӧльяс, батьяс костын, кодъяс бура тӧдлісны сӧмын кӧръясӧн ветлан воргасӧ, тӧлка юӧр пыдди кывлісны сӧмын гожся пӧткалысь сёрнисӧ, а чужлісны, кажитчӧ, сы вӧсна, мед озырмӧдны купечьясӧс да горш кӧр видзысь-богачьясӧс.

Ӧндрей оліс став страналӧн интересъясӧн. Сійӧс радуйтісны пятилетка вояслӧн лыдпасъяс дзоньнас и торйӧн быд выль домна, выль завод, выль школа; сылы тӧдтӧм колхоз-миллионерлӧн нималӧм вӧлі тшӧтш сылӧн нимкодясьӧм; шондіӧн косьтӧм лунвыв муяс юкталысь каналъяс стрӧитӧм вӧлі сэтшӧм жӧ матысса, сэтшӧм жӧ дона, кыдзи и татчӧ, Вӧркуталань, нюжалысь кӧрт туй. Да, да — кӧрт туй! Сійӧ восьлалӧ авъя Эжва, тэрыб Емва, югыд Печора да Уса юяс вомӧн, вӧнялӧ Тиман кряж, писькӧдчӧ пемыд вӧр пыр, вуджӧ пыдӧстӧм нюръясті, — абу руд кӧин, абу конёк-горбунок, абу зарни сюръяса кӧр, а кӧрт туй, код йылысь нэмъяс чӧж думайтліс коми! И оз вермы лоны, мед тайӧ кӧрт туй кузя Ӧндрей эз мӧдӧд страналы сыӧн перйӧм из шом!

— А кодыр нӧ мӧдан партияас пырны, Андрюша? — кыдзкӧ ӧтчыд юаліс Надя.

— Партияӧ? — мыйлакӧ шензьыштіс Ӧндрей, кӧть эськӧ та йылысь эз ӧтчыд нин думыштлы. — Сідзкӧ, тэ чайтан, мый менӧ примитасны Коммунистическӧй партияӧ?

— Тэ ӧмӧй он эскы?.. Кыдзи меным кажитчӧ, комсомол тэныд нимкодьпырысь сетас рекомендация.

Надялӧн татшӧм кывъясыс Ӧндрейлы зэв ёна воисны сьӧлӧм вылас, и сійӧ, мед дзебны тайӧс, шутитыштіс:

— Ме дор кӧ сулалӧ менам Надюша, сідзкӧ, примитасны... Да, энлы тэ, энлы пузьы... Ме эг на ставсӧ висьтав. Матыстлы пельтӧ.

Надя, дерт, эз жӧ прамӧя пузьы да беретсӧ вештыштігмоз лӧсьӧдіс пельсӧ.

— Тӧдан мый, Надя, — быттьӧ гусятор мӧдіс шӧпкӧдны Ӧндрей, — кыдз сӧмын менӧ примитасны партияӧ — пыр жӧ ветлам тэкӧд загсӧ.

— Тэ кага кодь жӧ, — зэв збыльысь шуис Надя.

— Меным сэтшӧм нимкодь, — гажаа содтіс Ӧндрей, — ачыд аддзан, воштынысӧ некытчӧ!

Та дырйи сійӧ кутіс Надяӧс киясӧдыс да мӧдіс кумелькаӧн бергӧдлыны ас гӧгӧрыс.

— Весьӧпӧрин, тыдалӧ! — сӧмын и вермис шуны шуда Надя.

Регыд мысти Ӧндрей Ламбейӧс, мукӧд шахтёръяскӧд тшӧтш, вуджӧдісны уджавны юлӧн шуйга берегӧ, кӧні стрӧитсис гигант-шахта да посёлок. Тані сулалісны нин некымын выль керка, на пӧвстын вӧліны кык судтаяс. Насянь торъялыштӧмӧн кыпӧдчисны кык копёр, кодъяс вевттисны будущӧй шахталысь стволсӧ да компрессорнӧйсӧ. Сэні жӧ куткырвидзисны кык временнӧй постройка, кӧні уджалісны подъёмнӧй машинаяс. Узкоколейка пӧлӧн куйлісны строевӧй да крепёжнӧй вӧр штабельяс, машинаяслӧн частьяс. Котельнӧйсянь петысь мотор шы, паровозъяслӧн тутсӧм, посёлок стрӧитысьяслӧн камӧдчӧмыс, век выль и выль йӧзлӧн татчӧ воӧм — ставыс тайӧ висьталіс сы йылысь, мый шуйга берегын уджъяс ёна паськаласны.

Заводитчисны арся зэръяс. Мукӧд дырйи на дінӧ ӧтувтчыліс вой тӧв, коді вӧлі сэтшӧм зывӧк да чизыр, мый мупытшса уджъяс татшӧм слӧт дырйи кажитчисны медся бур дзебсянінӧн. Но дзебсьыны эз на позь: шахта пытшкыс эз на вӧв, а стволъяс перйӧмын позис уджавны сӧмын торъя йӧзлы.

Ӧти асылӧ, кыдзи пыр, Ӧндрей вӧлі мунӧ удж вылӧ. Польдӧм уліник кымӧръяс тупкӧмаӧсь небесасӧ, пызйис посни зэр. Кок улын клюпакыліс кизьӧрмӧм тундра, а унджык йӧз ветланінъясын рудов-сьӧд няйт артмӧма пидзӧсӧдз.

— Тэнӧ юасис проходка кузя начальник, — друг юӧртісны Ӧндрейлы. — Тшӧктіс воны клетьӧвӧй ствол дінӧ.

«Сідзкӧ, ещӧ на мыйкӧ кӧсйӧ юасьны менсьым», — думыштіс Ламбей, тӧд вылас кутӧмӧн, мый проходка кузя начальник Дубинцев — стройкалӧн партбюроса член да кыв кутӧ тайӧ берегса коммунистъяс водзын, а талун рыт кежлӧ индӧма партсобрание, кӧні мӧдасны видлавны Ӧндрейлысь шыӧдчӧмсӧ.

Клетьӧвӧй дінын сулалісны шахтёръяс. Найӧ кутшӧмкӧтор кузя шензисны, кодкӧ вылӧ элясисны.

— Мыйкӧ лоис али мый? — налысь юаліс Ӧндрей.

— Запальщик бара висьмӧма, эз во. Палитны стволын быдӧнӧс он сувтӧд.

Ставыс лои гӧгӧрвоана: Дубинцев тӧдіс, мый Ӧндрей помаліс запальщикъяслӧн техническӧй кружокын курс «отлично» вылӧ да мыйкӧ дыра палитіс разведочнӧй шахтаын.

Ӧндрей вӧлі кепкаа, фуфайкаа да сапӧгъяса. Сійӧ пырис копёр пытшкӧ, паныдасис Дубинцевкӧд.

— Коринныд, Александр Матвеевич?

— Кори, Ламбей ёрт, — шуис Дубинцев да висьталіс, мыйла ковмис Ӧндрей. — А то аддзан, сувтіс уджыс.

Ӧндрей тӧдіс, мый вӧчны ствол пыдӧсын взрывнӧй удж зэв сложнӧй, сылы выль делӧ да мӧдліс пыксьыны, но Дубинцев быттьӧ нарошнӧ ещӧ ӧтчыд сылы казьтыштіс партсобрание йылысь, и Ӧндрей гӧгӧрвоис стволын палитчыны вӧзйӧмсӧ, кыдзи сылысь морт сямсӧ ещӧ ӧтчыд прӧверитӧм.

— Нинӧм, Андрей Павлович, нинӧм, — Ӧндрейлы клопайтыштӧм бӧрын ышӧдыштіс Дубинцев. — Лоасны кӧ нелючкияс, отсаласны: ме ысті мортӧс Перминов дінӧ. Сійӧ уджаліс войнас да ӧні шойччӧ.

Ӧндрей тӧдіс, мый Демидычӧс вуджӧдісны тайӧ берегӧ кольӧм вося арын нин да ӧні сійӧ тані вӧлі проходка кузя десятникӧн.

— Эз ков торкны сылысь шойччӧмсӧ, — шыасис Ӧндрей.

Но начальник эз сӧгласитчы сыкӧд:

— Стволын палитӧм вылӧ колӧ не сӧмын кужӧмлун, но и ыджыд ӧкуратность. Мед локтас: оз мешайт сылысь велӧдчыны. Сиа бур удж!

Стволын уджалысьяс лолыштісны кокниджыка: налӧн удж, тыдалӧ, оз сувт.

Ӧндрей ещӧ ӧтчыд прӧверитіс инструментъяссӧ, малыштіс ватникыслысь зепсӧ, кӧні сылӧн вӧліны истӧг, затравка, да шуис аслыс:

— Ставыс, буракӧ.

Отсасьысь пыдди аскӧдыс босьтіс удж тӧдысь проходчикӧс.

Шахталӧн стволыс му пытшкас пырис веськыда. Проходкаыс муніс уна дас метра пыднаын нин, да стволлӧн вылысса помас вӧлі лӧсьӧдӧма временнӧй клеть.

Машиннӧйын сетісны сигнал, клеть дрӧгнитіс да ньӧжйӧ мӧдӧдчис увлань. Медся водз Ӧндрейлы шыбитчисны синмас стволлӧн вазьӧм стенъяс, кодъясӧс муртса югдӧдісны шахтёрскӧй лампочкаяс. Улынджык тайӧ ваыс век тшӧкыдджыка мӧдіс войтавны паськӧм вылӧ, кияс вылӧ, куш сьылі вылӧ. Ӧндрей тӧждысьӧмӧн видзӧдліс вывлань, и тайӧ кадӧ некымын войт шляпнитісны сылы веськыда чужӧм вылас.

Клетьлӧн лэччӧм друг мӧдіс надзмыны да здук мысти трак сувтіс.

— Воим, — сэк шуис отсасьысь. — Тасянь ковмас лэччыны подӧн. Лок ме бӧрся.

Найӧ петісны пӧвъясысь вӧчӧм векньыдик пос вылӧ, кысянь тыдаліс мыджӧдъясӧн пыклӧм век сэтшӧм жӧ сьӧд да помтӧмӧн кажитчысь му розь.

Пӧжарнӧй пос моз вӧчӧм звенояс, кодъяс орласисны векньыдик площадкаясӧн жӧ, вӧліны кӧдзыдӧсь да нильӧгӧсь.

Ва ӧні эз нин войтав, а зэрис, резсис, заводитіс йиджны Ӧндрейлы пельпомъясас, мӧдіс визувтны мышкӧдыс. Но валӧн резсьӧм быттьӧ воштіс ассьыс дӧзмӧдчан вынсӧ: усьӧмысь полӧм вӧлі вынаджык. Тӧдтӧм площадкаяс, бедьясысь вӧчӧм нильӧг тшупӧдъяс сідзи и кыйӧдісны пӧръявны первойысь татчӧ лэччысь запальщикӧс. Кияс кыдзкӧ асьныс ёнджыка мӧдісны чабыртавны лэччан послысь тасъяссӧ, ыджыд напряжение вӧсна тушаыс пӧсяліс, и сэк жӧ мышкуӧдыс визйӧдлісны быттьӧ кодзувкотъяс.

Лоис лэччӧма ещӧ ӧти звено...

«Бур кӧть сійӧ, мый татчӧ лэччӧмӧс оз тӧд Надя. Сійӧ ӧд менам карей кодь: век зільӧ веськӧдлыны меӧн, мед оз ло мекӧд мыйкӧ».

Ӧндрей да Надя ӧні весиг оз быд рыт аддзысьлыны: ӧтиыс олӧ Вӧркута юлӧн ӧтарас, мӧдыс — мӧдарас.

Кӧнкӧ матын мӧдіс кывны шлюпйӧдлӧм шы. Тайӧ — насослӧн удж. Кок улын югнитіс нин чукӧрмӧм ва. Лэччысьяс воисны ствол пыдӧсӧ.

— Колӧ тэрмасьыштны, том морт... Заводитам. Буритӧма со таті, аддзан розьяссӧ, — висьталіс помощник да дасьтысис отсавны мыйӧнкӧ. Но Ӧндрей явӧ кӧсйис вӧчны ставсӧ ӧтнас. Ёртыс мӧдіс сулавны бокынджык.

Ӧндрей тэрмасис. Сійӧ ӧні гӧгӧрвоис, кутшӧм кыв кутана удж вылӧ кутчысис прамӧя гӧтӧвитчытӧг. Уджсӧ донъяліс штрекын палитӧм серти. «А тані, вӧлӧмкӧ, тэрмасьны колӧ, тэрмасьны!»

Ва улысь кокъяс кылісны биа из кодь чорыд порода. Кӧтасьӧмаӧсь буритӧм розьяс. Ставас колӧ тэчны толӧвӧй зарядъяс, йитны найӧс бикфордов шнурӧн, ӧзтыны затравка да ӧдйӧ кайны вывлань.

Мыш сайӧ пырӧм ва, кылӧ, шоналіс. Чужӧм кузя гӧгыльтчисны сола ва войтъяс... Лоис нин зарядитӧма дас бурка, кызьӧс, кызь витӧс. Но друг Ӧндрей нем виччысьтӧг сувтыштліс, повзьӧмӧн кутыштліс ватник зепсӧ да ньӧжйӧ, быттьӧ поліс кодӧскӧ дойдны зепсьыс, сюйис сэтчӧ кисӧ:

— Кӧтасьӧма... Ньӧдздӧма...

Сійӧ кутіс киас истӧг кӧрӧб, кытысь войталіс ва. Отсасьысь дӧзмӧмӧн ӧвтыштіс кинас да сэк жӧ шыасис:

— Истӧг менам эм.

— Кӧтасьтӧм?.. Вот тайӧ бур! Сӧмын... чӧвлы, зонмӧ, чӧвлы. Затравкаыс, тыдалӧ...

Водзӧ висьтавны эз ковмы. Кыкнанныс сулалісны шӧйӧвошӧмӧн да видзӧдісны кӧтасьӧм затравка вылӧ.

А войтва вылісяньыс век киссис и киссис, гораа клюпйӧдліс насоснӧй кишкалӧн помыс; вылын виччысьӧны рабочӧйяс; Ӧндрей вылӧ надейтчӧ Дубинцев.

— Проклятӧй ва!..

Ӧндрей видзӧдліс вывлань, мыйкӧ думыштіс, решитіс:

— Тэ кольччылан татчӧ. Ме кайла выль затравкала.

Шуис и ӧдйӧ мӧдіс кайны посъяс кузя.

Помощник шензьӧмӧн колльӧдіс синъяснас том запальщикӧс. Сійӧ эз на вежӧрт, мый Ӧндрей сылы мыйӧнкӧ воис сьӧлӧм вылас.

— Тракнит гезйӧдыс! Сет сигнал клеть лэптӧм вылӧ! — горӧдіс сійӧ улісянь.

Сійӧ ещӧ думыштіс, мый бурджык вӧлі кайлыны Ӧндрейкӧд тшӧтш, отсавны сылы регыдджык аддзыны выль затравка. Но Ӧндрей удитіс нин тракнитны гезйӧд, коді нюжаліс татчӧ машиннӧй отделениесянь. Клеть дрӧгнитіс, мӧдіс тювны вывлань.

Копёр пытшкын сайӧдчисны лэчыд тӧлысь шахтаӧ лэччыны лӧсьӧдчӧм йӧз. Ӧндрей петіс клетьысь, видзӧдліс ӧти вылӧ, мӧд вылӧ, вежӧртіс: «Найӧ гӧгӧрвоӧны, мый ме кайи удж помавтӧг. Сідзкӧ, нинӧмла и висьтавны». Мӧдӧдчис петны.

— Тэ кытчӧ? Сулав! — друг кутыштіс сійӧс ӧти морт. — Тадзи миян оз овлы. Запальщик век на висьтавліс, ставсӧ-ӧ сылӧн вӧчӧма да позьӧ-ӧ лэччыны миянлы, проходчикъяслы. Али тэ первой кӧсъян паськӧмтӧ косьтыны?

Тайӧ вӧлі шуӧма явӧ шмонитан ногӧн, и таысь Ӧндрейлы бытшкыштіс веськыда сьӧлӧмас.

Вот сійӧ котӧртӧ складлань и аддзӧ — вӧля вылын уджалысьяс пырӧмаӧсь гортас туйтӧм поводдя вӧсна, кылӧ — пеляс шутьлялӧ тӧв, син водзтіыс визьйӧдлӧны зэрыскӧд тшӧтш лэбысь шлякыш лым чиръяс.

Ӧндрей сулалӧ взрывчатка склад дінын нин. Омлялысь тӧв нетшкӧ Ӧндрей вылысь сулик ва кӧтасьӧм паськӧмсӧ.

Складовщик быттьӧ нарошнӧ эз тэрмась. «Сылы нӧ мый? И шахтаӧ киссьысь ва оз кӧтӧд толӧвӧй зарядъяс, и кос паськӧм пырыс лэчыд тӧв оз мӧрччы...»

Шахталань бӧр мунны тӧв лоис паныда. Сійӧ вӧлі сэтшӧм вына, мый, кажитчӧ, пӧрӧдас Ӧндрейӧс. Кӧтасьӧм кепкасӧ Ӧндрей весиг эз мӧд кывны юр вывсьыс, тӧлыс йиджис юр вемӧдзыс.

Копёр дінын век виччысьӧны сылысь удж помасьӧмсӧ проходчикъяс. Ӧндрей сувтіс клеть вылӧ, мед ӧдйӧджык вӧйны муӧ, мед дзебсьыны шахтёръяс син улысь.

— Тэрмась, другӧ, тэрмась. Тэнӧ сэні виччысьӧны нин. Дай миянлы тані абу зэв почётнӧ сулавны: «кӧнтусьӧн заводитӧны вердны».

Ӧндрей эз гӧгӧрво, мый шахта ствол пыдӧсын сійӧс кодкӧ виччысьӧ ещӧ, отсасьысь кындзи. Сійӧ эз кӧсйы и дорйысьны: кутшӧм делӧ шахтёръяслы — палитліс сійӧ таӧдз стволын али эз? Эм практика тані уджалӧм вылӧ али абу? Бурджык лоӧ, оз кӧ мӧд дорйысьны, мӧдас кӧ помӧдз эскыны ас вылас.

— Ме извиняйтча, ёртъяс, мый тадзи артмис. Но ӧні регыд нин.

— Ӧнітӧ ми тӧдам — регыд.

— Здук-мӧд мысти менам лоӧ гӧтов, — шуис Ӧндрей вежсьӧм гӧлӧсӧн. Сылӧн киясыс муртса кутчысьӧны кӧрт прут дінӧ...

Клеть бара вӧрзис, мӧдіс вӧйны. Но кутшӧма ставыс вежсьӧма! Первойсӧ лэччигӧн шахта пыдӧссянь ӧвтіс кӧдзыдӧн, ва войтъяс кажитчисны гырысьӧн, зывӧкӧн, а ӧні... «Неужели сэтшӧма кынмыссьӧма? Мед кӧть мӧдысь не кӧтӧдны затравкаӧс».

Улынджык югнитіс би югӧр. Тайӧ Перминов сулалӧ клеть сувтан площадка вылын. Сійӧ лэччис ствол пыдӧсӧ Ӧндрей ветлігкості.

— Регыд кайлін, регыд, Ламбей ёрт! — вӧліны сылӧн первойя кывъясӧн.

— Демидыч? — вӧлись гӧгӧрвоис, коді сійӧс виччысьӧ ствол пыдӧсын. — Кӧть юрӧс ассьым керышт яндзимла.

— Да мый тэ, Андрей Павлович. Не татшӧмторъяс на овлӧны... Фу ты, чӧрт, да тэ ставнас кӧтасьӧмыд. Вай ставсӧ татчӧ, мый тэнад эм. Сӧмын ньӧжйӧ, ньӧжйӧ. А то, ме видзӧда, ставнас лӧзӧдӧмыд. Эн тэрмась. Улын ставыс порядокын. Ме сэсянь ӧні на кайи.

Ӧндрейлӧн, кылӧ, гӧрддзассьыліс горшыс. Но эз сы вӧсна, мый сюрис морт, коді кӧсйӧ отсавны. Вӧлі прӧстӧ нимкодь сыысь, мый удж лоӧ вӧчӧма. Сӧмын вот чуньясыс дугдісны кывзысьны дай пиньясыс век частӧджык и частӧджык мӧдісны трачкӧдны ӧта-мӧд дінас. «Не усьны кӧть лэччигас».

Кияс сӧвсем дугдісны кывзысьны. И эз позь гӧгӧрвоны, нильӧгӧсь али косӧсь посъяслӧн бедьясыс. Ӧндрей на дінӧ кутчысис став тушанас, но Демидыч дорысь эз кольччы.

Насослӧн кишка пом век сідзи чурсйӧдліс, клюпакыліс; киссьысь ва резсис, йӧктіс пыдӧсын. Кияссӧ ӧшӧдӧмӧн сулаліс Ӧндрейлӧн отсасьысьыс.

— Заводитны колӧ тасянь, — дзик пыр уджӧ кутчысиг, мӧдіс висьтавны Перминов.

Ӧндрей лои отсасьысьӧн. Сійӧ став вынсьыс зілис не уськӧдны кисьыс, мый сылы сетӧны, и сэк жӧ горша видзӧдіс, кыдзи машина моз лада уджаліс Демидыч.

— Ствол пыдӧсын палитӧмлӧн секретыс ӧкуратностьын да ӧдйӧ вӧчӧмын. — Ӧндрейӧс велӧдіс Демидыч.

Недыр мысти найӧ кайисны му веркӧсӧ. Шахта пыдӧсын кыліс взрыв. Взорвитчис став буркаыс.

«Но мый тайӧ? Мыйла ме ог шонав?»

Став тушаыс Ӧндрейлӧн ӧні тірзис, пиньясыс помся «кетшкӧдісны кӧнтусь», гӧлӧс дзикӧдз вошӧма.

Ӧні некод нин эз серав. Перминов гусьӧн сетіс тӧдны аслас ёртъяслы, мед на пӧвстысь кодкӧ пӧрччас ас вывсьыс кос паськӧм. И кодыр морт-мӧд заводитісны пӧрччысьны, и Ӧндрей гӧгӧрвоис, кодлы кӧсйӧны отсавны, сійӧ заводитліс ӧткажитчыны, но храбритчӧмыс дзикӧдз эз артмы — кывъяс пыдди вомсьыс петіс сӧмын тіралана дзуртӧм шы.

— Гортад ӧдйӧджык тэд колӧ, гортад, — сетіс команда Перминов, кор Ӧндрей вӧлі кос паськӧма нин.

Вой тӧв лоӧма ещӧ на вынаджык. Шлякыша лым чиръяс лэбзисны сукджыка нин, вӧля вылын эз тыдав ни ӧти морт.

Общежитиеын вӧлі шоныд. Удж вылысь непогодаӧн вӧтлӧм йӧз ломталӧмаӧсь плита пачьяс, пузьӧдалӧмаӧсь чайникъяс, варовитісны. Ӧндрей пырис вежӧсӧ, прӧйдитіс аслас койка дінӧ, вежис улыс паськӧмсӧ да нюжӧдчис койка вылас. Друг, видзӧдӧ, пырис Перминов, корсьыштіс синъяснас Ӧндрейӧс да матыстчис сы дінӧ.

— Но кыдзи? Петіс эз на гӧлӧсыд? — юаліс сійӧ тӧждысьӧмӧн.

Ӧндрей кӧсйис шуны, ставыс пӧ бур, аттьӧ отсӧгсьыд, но горшас бара сӧмын дзуртыштіс.

— А ме сы ради и локті... Вайи тыртӧм сулея. Кисьтам сэтчӧ пӧсь ва да пуктам кок пыдӧсъяс дінад. Кӧдзыдтӧ морт пытшсьыд кок пыдӧсъяссяньыс вӧтлывлӧны.

Здук мысти Ӧндрей кыліс нин, кыдзи гегдӧм яйсӧ ловзьӧдысь шоныд визувтіс кокъясӧд тушаланьыс.

— Ок и лӧсьыд! — шӧпкӧдыштіс Ӧндрей.

Демидыч мудера куньыштліс син пӧвсӧ, пытшкӧс морӧс зепсьыс перйис сотка — ичӧтикӧс, югыдикӧс.

— Спирт тані лекарство. Сытӧг оз позь.

Тайӧс найӧ юисны сук чай сорӧн: запальщик — койка вывсьыс чеччывтӧг, а десятник, быттьӧ тӧждысьысь бать, сійӧ койка дінын.

— Но и везитӧ меным! — бара дзуртыштіс Ӧндрей. — Батьлы моз жӧ везитӧ. Тэ ӧд гӧгӧрвоан, кутшӧм случай йылысь ме казьтывла?

— Гӧгӧрвоа, — нюммуніс Демидыч. Сэсся лӧсьӧдыштіс Ӧндрей вылысь эшкын да содтіс: — Узьны тэныд колӧ, узьны да прамӧйджыка пӧсявлыны.

— А партсобрание вылас? — юаліс Ӧндрей.

Демидыч видзӧдліс Ӧндрей вылӧ, мыйкӧ артыштіс аслыс да шуис:

— Та йылысь тэ эн тӧждысь, Андрей Павлович. Тэнсьыд шыӧдчӧмтӧ вермасны видлавны и мӧд собрание вылын. Ме сэні висьтала, мися, сылы талун оз позь воны.

— Мыйла оз позь? — шензьыштіс Ӧндрей. — Ме удита на шойччыштны и шонавны. А гӧлӧсыд — сійӧ нинӧм. Ме кӧть кыдз, а локта, кӧть ӧні жӧ, дзик пыр, ковмас кӧ.

— Тэ энлы, энлы... Тэ ӧні спокойнӧя узьышт. Собрание вылӧ мунігӧн ме пыравла тэ дорӧ... А ӧні ещӧ ветла шахта дорӧ, видзӧдла, ставыс-ӧ сэні лючки-ладнӧ.

Ӧндрей колльӧдіс синнас Перминовӧс, сэсся нюммуныштіс да пыр жӧ унмовсис.

Сылӧн збыльысь сэтшӧма пӧсявсьӧма, мый, кор бара локтіс Демидыч, весиг радлыштіс талы.

Сёр рытын нин Ӧндрей Ламбей воис собрание вывсянь шуда: сійӧс примитісны Коммунистическӧй партияӧ.

ХХ

Свадьбуйтны вӧлі шуӧма выль квартираын, коді регыд нин лоас дась. Таысь кындзи, Надя кӧсйис и мӧдтор: корны свадьба вылӧ Ӧндрейлысь батьсӧ — Павел Калистратовичӧс.

Ӧндрейлы вӧлі нимкодь Надялӧн татшӧм кӧсйӧмыс. Но кыдзи та йылысь юӧртны стариклы? Сійӧ таво бара муніс кӧраяскӧд ылі местаясӧ.

— Но ӧд колхозыслӧн кутшӧмкӧ йитӧд эм жӧ кӧраясыскӧд? — юаліс Надя. — Мед юӧртасны.

— Эмнас эськӧ эм, да ставыс лоас сы сайын, лэдзасны-ӧ сійӧс сэтысь. Кӧраяс дінад лишнӧй мортыд оз овлы, — вочавидзис Ӧндрей.

А Надя век аслыс:

— Регыд Зинаида Павловна мӧдӧдчас тіян олан местаясӧ корсьны сельхоз котыртӧм вылӧ местаяс. Тшӧктам сійӧс пыравлыны колхоз правлениеас тӧлкӧн ставсӧ висьтавны... А тӧдан мый ме думышті, Ӧндрей: батьыдлы ньӧбам пӧдарок да ыстам Зинаида Павловнакӧд жӧ.

— Тэ менам сэтшӧм бур да тӧлка, — Надяӧс кутыштліс Ӧндрей. — Ми тадзи и вӧчам.

Но найӧ эз на тӧдны, мый батьыс налӧн вӧлі гортас. Сійӧ регыдӧн на воліс кӧраяс дінысь висьӧм вӧсна.

Пӧрысь Ламбей укшальмис кыдзкӧ вочасӧн. Кольӧм ар быттьӧ эз на норась вермытӧм вылӧ, тӧвнас корсюрӧ мӧдіс нёрпавны, а тулысладорыс дзикӧдз слабмис. Сійӧ кусіс эновтӧм бипур моз, — ставыс кажитчис веськодьӧн, ковтӧмӧн, бокиті прӧйдитысьӧн. Тайӧ вӧлі не сы мында висьӧм лы-сьӧмлӧн, вир-яйлӧн, мыйта гӧгӧрвотӧм ковтӧмлун овны водзӧ.

— Письыд тэ гажтӧмчан, письыд. Сійӧ-й омӧльтчан, — тадзи сылы шуліс Марья Ильинична.

— Ог тӧд, мада, скӧнь ог тӧд, — та вылӧ вочавидзліс Ламбей. — Мыйкӧ тай быттьӧ орис-а. Эз ло красивӧй белӧй светыс.

Ильиничнаӧс индіс старик бӧрся видзӧдны ачыс колхозса председатель, и пӧрысь колхозница волывлӧ видлывны сійӧс быд лун. То керка пытшсӧ уберитыштас, то сёян-юан лӧсьӧдыштас. А сэк кості и сёрнитыштасны бара, да кыдзкӧ век нин асланыс пи-ныв йылысь артмӧ тайӧ сёрниыс.

Тасянь жӧ и талун заводитчис.

— Тэ шуан эз ло красивӧй белӧй светыс? Кыткӧ-мыйкӧ орис?.. Йитны колӧ орӧминсӧ, вот мый ме шуа тэныд.

Павел Калистратович пукаліс пиыс крӧвать вылын да видзӧдіс Ильинична вылӧ, кыдзи сійӧ, киас гӧлик корӧся, лабутнӧя копрасис джоджлань, кыдзи сылӧн уна ота сарапаныс довкъяліс сьӧкыда, быттьӧ тшӧтш пӧрысьмӧма сійӧс новлысьыс моз.

— Юӧрт пиыдлы, мед гортад волас. Семйит сійӧс... А мӧдар югыдӧ эн тэрмась. Некутшӧм мӧдар югыд, шуӧны, абу.

Ламбей эз вензьы. Сійӧ тӧдіс: мӧдар югыд йылысь кывъясыс Ильиничналӧн абу аслас. Найӧс сылы висьталісны сылӧн пиыс либӧ нылыс. Тадзи жӧ и Ӧндрей велӧдіс ассьыс батьсӧ. Но ставсӧ-ӧ тӧдӧны том йӧз? Вот мыйын вопросыс. Дай локтас-ӧ сылӧн пиыс гортас?

Ламбей ышловзис да шуис:

— Ми вок, тыдалӧ, некодлы нин ковтӧмӧсь.

— Эн шу тадзи, сусед, эн шу. Пӧрысь дзодзӧг новлӧдлӧ томъясӧс куим-куима море сайӧ.

— «Томъясӧс», — качайтыштіс юрнас старик. — Тэ омӧля тӧдан менсьым Ӧндрейӧс.

Ильинична эновтіс джодж чышкӧм, матыстчис висьысь дінӧ да пуксис скамья вылӧ. Чукырӧссьӧм чужӧм вылас сылӧн тӧдчис тӧждысьӧм, тӧлка синъясас югнитіс мыйкӧ вылӧ эскӧм.

— Ставсӧ вежӧрта, сусед, ставсӧ аддза, — быттьӧ гусятор шуис Ильинична. — Воӧ кӧ тулыс, и сизим потш вомӧн чеччыштас. Дай не сылӧн содӧ вежӧр да мывкыд, коді аслас мускӧн личкӧ паччӧр сэрӧг. Мед муніс кӧ пиыд бур йӧз дінӧ. Уна йӧзӧн юждӧм ворга тупикӧ оз вайлы. Менам и аслам кыкнанныс дасьӧсь эновтны ассьыныс позсӧ. Ог кут. Мед эновтӧны, дзескыдӧн кӧ мӧдіс кажитчыны налы гортыс. Кӧрталӧм бордъяса пӧтка — абу лэбач. Тӧждыся мӧдтор вӧсна: мед жӧ эськӧ найӧ эз лоны ытшкыштӧм турун кодьӧн, кодӧс вермӧ тӧлӧдны нёльнандорӧ любӧй тӧв ныр. Колӧ вӧчны сідзи, мед выльлаӧ бура вужъясьтӧдзыс найӧ кылісны на ай-мам бордувса шоныдсӧ.

Шуис тадзи и здук мында видзӧдыштіс Ламбей вылӧ, быттьӧ кӧсйис висьтавны тайӧн дзик ӧтитор: «Неужели тэ он гӧгӧрво, мый ради ме тайӧс тэныд доля?»

Но Ламбей эз вермы не гӧгӧрвоны, мыйла сэтшӧм ласков Ильинична да мыйла сійӧ сідз тӧждысьӧ и сы вӧсна, и сылӧн овмӧс вӧсна. «Нывсӧ индӧ менам пи сайӧ, Лизуксӧ. Сӧмын ӧд абу ме сайын тайӧ делӧыс, абу ме сайын», — тадзи думайтіс аслыс да быттьӧ вочавидзис Ильиничналы.

— Эх, Ӧндрей, Ӧндрей. Пӧрччӧд эськӧ тэнсьыд гачтӧ да пывсьӧд петшӧрӧн.

Тайӧ вӧлі тырмымӧн, мед сылӧн соседкаыс гӧгӧрвоис думъяссӧ соседыслысь. Сійӧ качайтыштіс чепчикӧн моз кӧрталӧм чышъяна юрсӧ да быттьӧ аслыс жӧ шуис:

— Сідз нин, тыдалӧ, артмӧ: рӧднӧй ай-мамыд и гортйӧ водӧм бӧрас век ышлолалӧны асланыс пи-ныв вӧсна.

Ильинична чеччис бӧр, коскас кутчысьӧмӧн копыртчыліс корӧсьла да бара мӧдіс чышкыны джодж — сьӧкыда, мыйкӧ думайтӧмӧн.

Ламбей пӧрӧдчис крӧвать вылас. Керкаын лои лӧнь и сьӧлӧмтӧ чепӧльттӧдз гажтӧм.

И быттьӧ нарошнӧ, мед не сетны дзикӧдз шогӧ усьны пӧрысьяслы, воссис керка ӧдзӧс, и петкӧдчис Лиза — том да мича, стройнӧй да кыпыд.

— Ме эг сёрмы, мамӧ?

— Эн, нылук, эн сёрмы. Босьт таз, ветьӧк да мыськышт джоджсӧ.

— Сейчас, мамӧ.

И дыр думайттӧг кутчысис уджӧ.

Лиза сӧвмис да кисьмис бӧръя во-мӧдӧн. Вӧркутаӧ Ӧндрей мунӧм бӧрын сійӧ удитіс помавны животноводство кузя курсъяс да ӧні колхозас веськӧдліс молочно-товарнӧй фермаӧн. Лиза статьын вӧлі мыйкӧ сэтшӧмтор, коді тшӧктіс видзӧдлыны сы вылӧ сувтыштлӧмӧн. Гӧлӧсыс петіс морӧс пытшсяньыс, но вӧлі небыд и сэк жӧ тырмымӧн гора да сӧстӧм.

— Тэ, мамӧ, тӧдан Пеструктӧ? — друг веськӧдіс мышсӧ Лиза да сойнас вештыштіс синъяс весьтас лэччыштӧм русӧй юрси пратьяссӧ.

— Тӧда, дерт. Куканясис?

— Да. Куканьыс дзик мамыс кодь.

— Медъя мамыс кодь кӧ, медъя. Бур пӧрӧдалӧн и йӧв, и яй унджык.

— Но он жӧ нин шу — мӧдлӧн! Кульӧма и ляскӧма.

Ламбей первой лэдзчысьліс узьӧм улӧ. Но ӧтчыд восьтыштліс синъяссӧ и сэсся эз нин вермы куньны найӧс. Сійӧ гусьӧн видзӧдіс Лиза вылӧ, кутшӧм кокниа, быттьӧ ворсігмоз, мыськасис сійӧ. Но эз завидь мучит Ламбейӧс и эз нывлӧн мичлун вӧрзьӧд сылысь пӧрысь сьӧлӧмсӧ. Сійӧ ачыс коркӧ вӧлі томӧн и ёнӧн, сылы аслыс уджыд кажитчыліс ворсӧм кодьӧн. Вӧлі забеднӧ сыысь, мый эз ӧнія том йӧзлӧн моз коль томлуныс. А эз ӧмӧй том Павел вӧв и сюсь, и вежӧра? Лыжиӧн суӧдліс кӧинӧс, лэбигкостіыс уськӧдліс важиник пищальысь ӧткӧн лэбысь уткаӧс, паличӧн кыскасигӧн эз сетчыв силачьяслы. Эз ӧмӧй и Марья вӧв том дырйиыс аслас ныв кодь жӧ мича, авъя да статя? Эз ӧмӧй сійӧ, кыдзи сьылысь-бӧрдӧдчысь, нимав Уса кузяла? Нюжӧдас вӧлі верӧс сайӧ петіг-гӧтрасиг свадебнӧй причетъяс — став йӧзыс бӧрддзӧ невеста синваӧн либӧ гажӧдчӧ жӧник гажлунӧн. Мӧдас бӧрдӧдны покойникӧс — став вӧля вылыс шогӧ усьлӧ. Но тайӧ вежӧрыс да мывкыдыс, «таланыс» да том вынйӧрыс эз вӧвны ни донъялӧмаӧсь некодӧн, ни эз вӧв отсалӧма налы паськавны да сӧвмыны... Шӧйтіс кӧнкӧ небесаын изтор, сӧрвитчис-усис мулань ӧзйысь кодзулӧн, а кутшӧм местаысь торъяліс, кытчӧ воис — некод оз тӧд. Сӧмын и аддзылісны матыссаяс, кыдзи сійӧ визьнитіс енэжті и кусіс. Тадзи колис томлуныс и аслас, Ламбейлӧн, и Марья Ильиничналӧн. Да, да. Прав сылӧн соседкаыс, сё пӧв прав. Локтіс кӧ выль нэм, выль олӧм, восьлалӧ кӧ страналӧн став туйясӧд да пырис кӧ быд керка пытшкӧ не регыдъя гӧстьӧн, а тӧлка кӧзяинӧн, он нин дзебсьы некытчӧ. Дай Ламбейлы-ӧ дзебсьыны тайӧ олӧмсьыс? Овны! Сӧмын овны! Не сетчыны висьӧмлы, пӧрысьлунлы!

Виччысьтӧг дзуртыштіс крӧвать. Ламбей чеччис крӧвать вылысь, прӧйдитіс мыськӧм джодж кузя пызан дінӧ да пуксис кӧзяин местаӧ.

— Меным талун кокньӧдыштіс, тыдалӧ, — висьталіс сійӧ Ильиничналы, коді ӧні пукаліс ӧшинь дорын вурсянӧн. — Пуктамӧ жӧ пӧсь ва да юамӧ ӧтилаын.

— Позьӧ, Калистратович, позьӧ, — радлыштіс Ильинична. — А тэ, Лизук, эштіс кӧ тэнад ставыс, петавлы посводзӧ шомла да самӧвар трубала.

Чай пузис ӧдйӧ. Самӧвар руасис нин пызан вылын. Ӧшиньӧ койыштіс ассьыс югӧрсӧ рытъя шонді.

Стариклы друг лоис окота висьтавны эня-нылалы мыйкӧ лӧсьыдӧс, сьӧлӧмсяньыс. Сійӧ босьтіс Лиза ордысь стӧкан чай, юыштіс неуна да шуис:

— Мый эськӧ ме мӧді вӧчны ӧтнам, эз кӧ вӧвны бур йӧз? Ыджыд аттьӧ тэныд, Ильинична, менӧ кагаӧс моз дӧзьӧритӧмысь.

— Да, мый тэ, мый тэ, Калистратович, — быттьӧ яндысьыштіс Ильинична, но тӧдчис, кутшӧм нимкодь тайӧ сылы. — Ӧд непӧштӧ морт — ичӧтик кодзувкот отсалӧ мӧдлы, воӧма кӧ сійӧ пикӧ. А ми ӧні — колхоз.

— И тэныд, Лизук, пасибӧ — мамыдлы отсӧгысь, миянӧ локтӧмысь. Страсть радейта асъя шонді да том йӧзӧс. На вылӧ видзӧдігӧн, висьталӧны, пӧрысь томмылӧ.

— Вот тайӧ кыдзи!.. — сӧмын и кужис татчӧ шуны Лиза да видзӧдліс мамыс вылӧ: кыдзи пӧ колӧ гӧгӧрвоны татшӧм сёрнисӧ.

А Павел Калистратович тайӧ кадӧ думайтіс пиыс йылысь нин, кыдзи эськӧ юӧртны сылы, мед волас гортас. Гашкӧ, и ладмас делӧыс. Ӧд Ламбей ӧні оз и думайт кутны Ӧндрейӧс ас дінас. Медтыкӧ гӧтрасяс-а, босьтас Лизаӧс. Оз вермы лоны, мед Лиза эз во сьӧлӧм вылас Ӧндрейлы.

— Татчӧ кодъяскӧ воӧны, — друг шуис Ильинична, и ставныс аддзисны кильчӧ помӧ воысьясӧс.

Найӧ вӧліны куимӧн: кык мужчина да ӧти нывбаба.

— Чай-сакарӧн, Павел Калистратович! — керкаӧ пырӧм мысти тӧдса морт моз шуис нывбаба.

— Волӧй, бур йӧз! Миянкӧд чай юны!

— Эн тӧд?

Ламбей вештыштіс ас дінсьыс чай стӧкан да сувтіс.

— Тайӧ, буди, бур гӧстя воис миянӧ! Збыльысь ӧд эг тӧд, Зинаида Павловна, скӧнь выжывмыссьӧма, — да сетіс ассьыс омӧльтчӧм кисӧ.

Радлыштіс и Иван Терентьевкӧд выльысь аддзысьӧмла. Но вӧлі зэв окота тӧдны пиыс йылысь да бара шыасис Петрова дінӧ:

— Гашкӧ, сэтысянь? Пи дінсянь?

— Тӧдін. Ыджыд чолӧм вайи Ӧндрейыдсянь. Дай ещӧ... Энлы, энлы, Павел Калистратович.

Петрова видзӧдліс Терентьев вылӧ да тшӧктіс:

— Иван Егорович, восьтыв чемодантӧ.

Терентьев перйис чемодансьыс вель ыджыд тубрас. Петрова босьтіс сійӧс киас.

— Андрей Павлович тшӧктіс сетны тайӧс тэныд.

— Пасибӧ, мада, ыджыд пасибӧ.

Стариклӧн киясыс тӧдчымӧнъя дрӧжжитісны, гӧлӧсас кылыштіс не то кызӧктӧм, не то тшӧкмунӧм.

— Абу на тай сідзкӧ вунӧдӧма ассьыс батьсӧ. Казьтылӧ на, — да ветліс пачводзлань разьны тубрассӧ. Сэк кості Петрова матыстчис чай юысьяс дінӧ да киасис жӧ накӧд. Киасисны тшӧтш и Иван Егорович, и комбинезонӧ пасьтасьӧм том морт, коді вайӧма Петроваӧс глиссерӧн.

— А тэ, Лизук, вай ещӧ стӧканъяс да кисьтав гӧсть-гӧстялы чай, — нылыслы тшӧктіс Ильинична.

Тайӧ кадӧ шыасис Ламбей:

— Тэ татчӧ видзӧдлы, суседка, татчӧ!

— Мый нин сэн сэтшӧмыс?

Ильинична чеччис, матыстчис Ламбей дінӧ.

— Аминь, аминь! Ставыс тэд?

— Ставыс, висьталӧны... Чурки-буди... тьпу, тьпу, тьпу! И гач, и пинжак, и дӧрӧм, и сапӧг.

— Снитки выльӧсь, новлытӧмӧсь. Ай, молодеч, Ӧндрей! Ай, бур пи!

— А кыдзи жӧ? Рӧдыс менам! — ошкыштіс писӧ бать. — Прӧста юр оз новлӧдлы. Тӧдӧ, мый вӧчӧ... Нолтӧ пасьтавлам, видзӧдлам.

Век сідзи дрӧжжитысь киясӧн Ламбей первой пасьталіс пинжак, шлочкерис кывнас, сэсся гӧгӧрвоис, мый пасьтасьны колӧ не пинжаксянь, да заводитіс гачсянь, сапӧгсянь. Ачыс то видзӧдлас ас вылас, то мыйкӧ шуыштас, ӧвтыштас кинас, кутчысьыштлас стенӧ, мед не шатовтчыны да не усьны.

— Оз вермӧдчы мыйкӧ таво старикыс, вольпась вылысь оз чеччыв, — Петровалы гусьӧнмоз шӧпкӧдіс Ильинична. — А талун, аддзанныд, веськыда ловзис. — Сэсся видзӧдыштіс старик вылӧ, кузя ышловзис да содтіс: — Ой, господи, господи. Оз тай уна ков прӧстӧй мортыдлы. Кынӧмыс кӧ пӧт, вывкуыс кӧ пасьтӧдӧма да сьӧлӧмыс кӧ местаын, и белӧй светыс муса, и пи-нылыс мичаӧн да шаньӧн кажитчӧны. Сійӧ сэки ачыс царь и ен. Кӧсъяс — уджалыштас мудзтӧдзыс, кад лоас — шойччыштас умтӧдзыс, окотитас гажӧдчыны — оз юав. А кор оз дышӧдчы — и бур йӧзлысь тӧлка сёрни кывзыштас, и аслас вежӧрӧн донъялыштас, кыдзи мый эськӧ олӧмсӧ век мичаджыка баситны. Вот, бобӧанӧй, кутшӧм сійӧ прӧстӧй мортыд: ыджыдӧ оз пуксьы дай дзонь караб оз требуйт, а кужӧмӧн шыасян сы дінӧ — из гӧра путкыльтас.

Петрова ӧні видзӧдіс Ильинична вылӧ явӧ шензьӧмӧн: тайӧ прӧстӧй нывбабаас вӧлі мыйкӧ аслыспӧлӧс, шоча паныдасьлысь сёрни сям да вежӧр.

Марья тьӧтка бара чинтыштіс гӧлӧссӧ, муртса инмӧдчыштіс Зинаида Павловна ковта дінӧ да висьталіс водзӧ:

— Но медся ыджыд выныс мортыдлӧн самӧй сьӧлӧмас. Абу кӧ местаас сьӧлӧмыс, тӧждысьӧ кӧ мыйыськӧ, он бурӧд сійӧс ни тувсовъя песняӧн, ни ма чӧскыд сёянӧн, ни бриллиантъясӧн эжӧм паськӧмӧн... Письыс гажтӧмчӧ. Сыысь сьӧлӧмыс ёнтӧ. Тайӧ висьӧмӧн и висьӧ.

Сійӧ кӧсйис висьтавны мыйкӧ ещӧ, но Ламбей удитӧма нин пасьтасьны да петіс джодж шӧрӧ.

— Лӧсьыд али абу, вокӧ? Бур али абу менам пиыс?

Шуда бать гӧгӧр чукӧртчисны ставӧн.

— Ёна жӧ нин лӧсьыд!

— Вот и пи, вот и пи!

Зинаида Павловна нимкодясис тшӧтш, и не кӧ Ильинична эня-ныла, кодъяслӧн тані гортын моз чай юӧмыс вӧлі гӧгӧрвотӧм, а сёрнисьыс кыліс Ӧндрей вӧсна радлӧм и тӧждысьӧм, — не кӧ тайӧ ставыс, дерт, эськӧ буретш ӧні вӧлі медся бур висьтавны стариклы, мый гӧснечыс не сӧмын пиыссянь, но и невесткаыссянь, мый сылӧн Ӧндрейыс да Надя Смоленская гижсисны нин да ёна корисны батьсӧ свадьбуйтны.

Петрова думсьыс казьтыштіс, кыдзи выль квартирасӧ видлалігӧн Надя висьталіс сылы: «Ме бура помнита Павел Калистратовичӧс. Ми сыкӧд ӧтилаын уткаяс чишкалім. Дерт, тайӧ вӧлі некымын во сайын нин. Но сійӧ, навернӧ, эз жӧ вунӧд тайӧс». «Навернӧ, эз!» — содтіс татчӧ Ӧндрей. Сійӧ удитіс нин пыравлыны кыкнан комнатаас и кухняӧ да, кыдзи пыр овлӧ мужичӧйяслӧн, нинӧм дінӧ эз сяммы крукасьны. Зинаида Павловна да Надя ещӧ ӧтчыд пыравлісны кухняӧ, выль пӧв видлалісны спальня, сӧветуйтчисны, кутшӧмджык ногӧн сійӧс обставитны. Столӧвӧй комната кажитчис лишнӧй ыджыдӧн, но Надя шуис татчӧ: «Унджыкӧн гӧстьяс тӧрасны. Батьнымӧс пуксьӧдам со татчӧ. Сыкӧд орччӧн Яков Петровичӧс... Зэв жаль, мый оз ло Владимир Васильевич».

Пуксисны нин ставӧн пызан сайӧ. Лиза век кисьталіс чай, Ильинична помаліс ассьыс ютӧм стӧкансӧ, а Ламбей, выль паськӧма, ловзьӧма да гӧрдӧдыштӧм чужӧма, пӧттшуйтіс гӧсть-гӧстяӧс. Сійӧ эз на тӧд, кутшӧм мог суӧма найӧс воны татчӧ, а юасьны эз вӧв лӧсьыд. Но Иван Терентьев, кодӧс, кыдзи местнӧй условиеяс ёнджыка тӧдысь мортӧс, мӧдӧдісны Зинаида Павловнакӧд корсьны Вӧркуталы сельхоз места, лыддис коланаӧн панны сёрни та йылысь торъя нюжмасьтӧг.

— А ми ӧд, Павел Калистратович, локтім татчӧ зэв ыджыд могӧн.

Та дырйи Терентьев видзӧдліс Петрова вылӧ да висьталіс водзӧ:

— Делӧыс, видзӧдтӧ, сыын, мый Вӧркута, кыдзи всесоюзнӧй значениеа стройка, заводитӧ ӧдйӧ паськавны, и сылы колӧ материальнӧй база. А раз колӧ материальнӧй база, сійӧс колӧ лӧсьӧдны.

Друг сійӧ вежӧртіс, мый татшӧм кывъясӧн сёрнитӧмтӧ старик вермас и не гӧгӧрвоны, да заводитіс висьтавны прӧстӧйджыка. Вӧркута пӧ кӧсйӧ котыртны тайӧ местаясӧ сельхоз, кӧні эськӧ позис паськӧдчыны и муӧн, и скӧт вӧдитӧмӧн. А сы вӧсна, мый медся бур муясыс тайӧ крайын ю доръясын, зэв колана тӧдны, кыті ойдлӧ ытваӧн и кыті оз. Та йылысь стӧча вермасны висьтавны татчӧс пӧрысь йӧз да медся водз, дерт жӧ, Павел Калистратович.

Но став тайӧ сёрнисӧ Терентьев век жӧ сюркняліс ас ногыс, философствуйтӧмӧн.

— Сідзкӧ, ми, местнӧй йӧз, кыв кутам дзоньнас миян республика водзын. А быд сӧветскӧй республикалӧн законыс ӧні ӧти: выдвигайтчыны сӧмын всесоюзнӧй масштабын. Так што, страна мӧдас донъявны комиястӧ не важся понятиеяс серти, а налӧн ӧтувъя выль удж серти. Миян нэмӧ, зонмӧ, культурнӧй да промышленнӧй центръясыд вермӧны лоны не сӧмын центральнӧй местаясын. Сэтшӧм эпоха олам. Братскӧй союз да свобода, значит, кыдзи ми сьывлім революция дырйи.

— Гашкӧ, и сідзи, — вочавидзис та вылӧ Ламбей. — А сэтшӧм местаясыд тані збыльысь эмӧсь. И ытва йылысь верма висьтавны.

— Миянлы колӧ тӧдны не сӧмын ӧти тувсов ытва, — та дінӧ содтіс Зинаида Павловна, — а уна волысь. Ми надейтчам, Павел Калистратович, мый тайӧ ыджыд делӧас тэ отсалан миянлы.

Дзик пыр вочавидзӧм пыдди Ламбей первой видзӧдліс Ильинична вылӧ, сэсся Лиза вылӧ, кодъяслӧн чужӧмъяс вылас тӧдчис нимкодь жӧ выль юӧрысь, да шуис радпырысь:

— Вокӧ, эг на, гашкӧ, дзикӧдз шоммы. Ветлам, видзӧдлам.

— Но и шуин! — та вылӧ шензьыштіс Ильинична. — Кытчӧ нӧ тэ ветлан этатшӧмыс? Ӧд керкасьыд он петавлы.

Старик явӧ шӧйӧвошліс:

— Тайӧтӧ, ласков мада, збыль, — мыжапырысь сійӧ шыасис Петрова дінӧ. — Ог вермӧдчы таво. Но тіянкӧд муна: делӧыс государственнӧй.

— Чӧв усь, старик, некытчӧ тэ он мун, — бара шуис Ильинична да Петровалы жӧ содтіс пӧшти кевмысьӧмӧн: — Оз вермы сійӧ, оз вермы. А тіянлы морттӧ аддзам мӧдӧс, весиг партийнӧйӧс. Ефим Иванович миян эм сэтшӧм, учитель, ыджыд арлыда жӧ.

— Пӧлинӧ, Филипповыд! — радлыштіс ӧнӧдз на чӧв олысь Лиза.

— Ме и шуа: Филиппов, Ефим Иванович... Сійӧ тіянлы непӧштӧ кывйӧн, гижӧмӧн ставсӧ висьталас.

— Ой, мамӧ!.. А тӧдан мый? Ефим Ивановичыд... Вайлы пельтӧ — вашнита.

Лизалӧн тайӧ радлыштӧмыс артмис сэтшӧм виччысьтӧг да прӧстӧя, а мамыслы пеляс вашкӧдӧмыс кажитчис сідзи сылы лӧсялана, мый пызан сайын пукалысьяс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас меліа нюммунӧмӧн.

— А тэ вот мый, нылук, — Лизаӧс кывзӧм бӧрын шуис Ильинична. — Лёк юӧр няйтӧ тальышт, а бур юӧр зарни тасьті вылын йӧзыслы сет. Бур юӧрыд, бобӧяс, парча козинысь дона. И шуны сійӧс мортлы — пань ма сылы сетны, а аслыд — кыкӧс паньыштны. Висьтав, нылӧ, эн яндысь.

Лиза видзӧдліс Петрова вылӧ.

— Ефим Иванович кывлӧма тіянлысь бӧр татчӧ воӧмтӧ да локтан лунъясӧ вӧлі кӧсйӧ нарошнӧ кайлыны Вӧркутаӧдз тіян дінӧ консультируйтчыны. Школа бердас град му сійӧ таво котыртіс, мыйсюрӧ пуктісны нин школьникъяскӧд, но кӧсйӧ паськӧдчыны тайӧ уджӧн.

— Тайӧ зэв интереснӧ, — радлыштіс Петрова. — Мыйджык нӧ эм нин налӧн и мый кӧсйӧны водзӧ вӧчны?

— Та йылысь сійӧ ачыс тіянлы висьталас, аддзӧдланныд кӧ асьсӧ.

— Дерт жӧ, аддзӧдла. Дзик ӧні и ветлам сы дінӧ. Тэ ӧд нуӧдан менӧ? — Да чеччис пызан сайысь.

— Нуӧда, Ефим Иванович лоас сэтшӧм рад, сэтшӧм рад!..

Петрова мӧдӧдчис ӧдзӧслань:

— Ми регыд ветлам.

Ламбей сувтіс жӧ.

— Зинаида Павловна, — шуис сійӧ неуна ӧбидитчӧмӧн. — Важ йӧз висьталӧны: рӧдитчис кӧ пи тэнад керкаын, мед сэні и гӧгсӧ сылысь гӧрддзаласны, а чужис кӧ бур сёрни, мед сэсянь жӧ и паськалас сійӧ. Оз ков мунны Ефим Иванович ордӧ. Мед ачыс воас татчӧ. Али керкаыс миян абу шань? Али пиӧй мыйӧнкӧ мыжавсьӧ?

Петрова лэдзчысис ӧдзӧс крук дінысь да ньӧжйӧ, быттьӧ лоис мыйкӧ ыджыдтор, матыстчис Ламбей дінӧ.

— Спасибӧ тэныд, бур пилӧн бур бать! Мед лоас тэ ног.

Ставныс ошкыштісны тайӧс, коді кыдзи сяммис. Керкаын лои ещӧ кыпыдджык. Дзикӧдз быри сійӧ неыджыд косталӧмыс, коді овлӧ йӧзлӧн выльӧн аддзысьӧм мысти.

— Тэ инӧ, Лизук, ветлы, юӧрт Ефим Ивановичыдлы, — тшӧктіс нылыслы Ильинична.

— И висьтав: ыджыд могӧн, шу, корисны, — татчӧ содтіс Павел Калистратович да, Лиза петӧм бӧрын, нуӧдыштіс Зинаида Павловнаӧс пачводзлань. — Ӧндрей мед волас видлыны ассьыс батьсӧ. Гажтӧмчи ёна. Дай сёрни эм ыджыд: бур гӧтырпу ми тані быдтам сылы.

— Гӧтырпу?

Петровалӧн шензьыштӧмыс Ламбейлы, тыдалӧ, кажитчис тешкодьӧн, но ӧні сійӧ эз нин вермы кутчысьны водзӧ висьталӧмысь.

— Сідзи и шу сылы: «Артмӧдчанныд нылыскӧд — батьыд нинӧм оз жалит». Дзонь вежон мӧдам свадьбуйтны. Став песнясӧ — выльсӧ и важсӧ — удитам сьывны.

Та дырйи сійӧ довкнитіс Ильиничналань.

— Главнӧй сьылысьыс кипод улын лоӧ. Мусӧ и васӧ сьылӧдас и бӧрдӧдас. Вокӧ, асьтӧ вунӧдлан.

— Сэтшӧм мичаа сьылӧ? — юаліс Петрова, но дум вылас вӧлі дзик мӧдтор: «Ставыс гӧгӧрвоана. Гӧтырпуыс — Лиза. Ӧндрей гӧтрасьӧм йылысь висьтавны ӧні некутшӧм ногӧн оз позь. Оз позь тӧдмӧдны и Надяӧс тані гудрасьӧм йылысь».

Вочавидзӧм пыдди Ламбей бӧр петыштіс джодж шӧрлань.

— Миян гӧстя, — нем виччысьтӧг друг юӧртіс сійӧ, — окотитӧ кывзыны Ильиничналысь сьылӧм-бӧрдӧдчӧмсӧ.

Петрова бара шензьыштӧмӧн видзӧдліс кӧзяин вылӧ, и сэк жӧ вежӧртіс, мый ӧткажитчыны сёр нин.

— Да, да, — шыасис сійӧ Ильиничналань. — Шуӧны, мусӧ и васӧ ті вермад сьывны и бӧрдны. Ми окотапырысь кывзам.

Тшӧктыны мӧдісны ставӧн. Ильинична первой заводитліс пыксьыны, сэсся вочасӧн небзис да бӧрынджык нин шуис:

— Сьылӧм-бӧрдӧдчӧмтӧ, бобӧяс, шог да печаль чужтылӧмаӧсь. Найӧс бӧрдны — аслыд колӧ шогсьыны. Оз артмы ӧні сійӧ менам, синватӧм лоӧ дай оз сьӧлӧмсянь. А кор тадзи артмӧ аслас сьылӧдчысьлӧн, сэки оз йидж сійӧ и кывзысьяслы, оз вӧрзьӧд мӧд сьӧлӧм, ни синва оз петкӧд некодлысь, — арын ӧтка тарлӧн кургӧм кодь лоӧ, куш шыыс и разавны мӧдас.

Ильинична серӧктіс: тыдалӧ, тешкодьӧн кажитчис асьсӧ ӧткодялӧмыс арся пӧтӧс таркӧд.

— Оз кӧсйы бӧрдны менам сьӧлӧмӧй, сьывны кӧсйӧ — гажаа, кыпыда. Сӧмын ӧд менам песняыс гижтӧм. Сійӧ кӧнкӧ лэбалӧ на рытъя ывлаас да самӧй олӧмас. Мед сьывны, колӧ аддзыны сійӧс аслам синъясӧн. Окотитанныд кӧ збыльысь кывзыны тайӧ гижтӧм песнясӧ, петавлам жӧ гажа Уса берег дорас да пуксьылам жӧ медся джуджыд кыр йылас.

Бӧръя кывъяссӧ Ильинична шуаліс нюжйӧдлӧмӧн, сьылігмоз, и быдӧн гӧгӧрвоис, мый сьӧлӧмыс сылӧн лӧсьӧдчӧ нин сьывны.

Найӧ ставӧн петісны керкаысь, мӧдӧдчисны кыр йывлань.

Рытыс ӧзйис кыаӧн. Но сы вӧсна, мый шонді вӧлі лэччытӧм на, дзебсясис эжтасдорса кымӧръяс сайын, югӧрыс сылӧн паськаліс гигантскӧй веерӧн и рытыввылӧ, и асыв-войлань, качӧдчис енэж шӧрӧдз, кӧні плавайтісны кымӧр лестукъяс жӧ да быттьӧ сотчисны нисьӧ гӧрдов, нисьӧ лӧзов биӧн. А тайӧ, некиӧн рисуйтӧм волшебнӧй серпас улас сідз жӧ паськыда, кыдзи ачыс енэжыс, пласьвидзисны кыа югӧрӧн краситӧм Уса мӧдлапӧвлӧн то вӧра, то нюръяс куштола эрдъясыс. И сӧмын му да енэж бӧрас нин синмад шыбитчис и ачыс дзикӧдз ямны удиттӧм на Уса юыс — паськыд жӧ вомӧныс да помтӧмӧн кажитчысь кузя ногыс. Ва веркӧсыс вӧлі пӧшти гытӧм, но чусмӧм ыджыд зеркалӧ кодь, да кыаыс сы пыр тӧдчис ваыскӧд сорсьӧмӧн. Некутшӧм гора шы эз кӧсйы дзугны вӧля вывлысь торжественнӧй мичлунсӧ, а воисны кӧ пельясӧдз торъя гӧлӧсъяс сиктсянь либӧ лэбисны ю весьтті утка чукӧръяс, найӧ талун кажитчисны сідз жӧ, ас местаасӧсь, кыдзи лӧсялӧ ылісянь воысь музыка мыйкӧ ыджыдтор заводитчӧм водзвылын.

— Сьыв, Ильинична, заводит.

Но Ильинична чӧв оліс. Сійӧ сулаліс кыр йылын воськов-мӧд водзынджык йӧзысь, и эз позь тӧдны, шензьӧдіс-ӧ сійӧс ывла вывлӧн мичлуныс, али чукӧртӧ кывъяс лэбалысь песнялысь.

Друг сійӧ муртса ӧвтыштіс кинас, бергӧдчыштіс ёртъясыслань и заводитіс — нюжйӧдлӧмӧн жӧ, причет моз, но гажаа да кыпыда, кыдзи и кӧсйысис.

Видзӧдла кӧ ме Уса ю вылӧ —

Рытъя кыаыс ваын купайтчӧ.

Видзӧдла жӧ ме Уса кывтыдӧ —

Лебедь чукӧр сэн талань кыпӧдчӧ.

Чӧвлӧ, абу тай, вӧлӧм, лебедьяс,

Абу лебедьяс ни сера уткаяс.

Пароходъяс сэн ӧти бӧрся мӧд

Шыльыд ва кузя вывлань буткӧны.

Тайӧ вӧлі збыль. Синнад муртса судзмӧнъя чукыльсянь сӧмын на петкӧдчӧмаӧсь баржаяс кыскысь пароходъяс. Ылынысла найӧ збыльысь кажитчисны плавайтысь пӧтка чукӧрӧн. Импровизацияыс вӧлі сэтшӧм удачнӧй, мый Зинаида Павловна эз вермы кутчысьны горӧдӧмысь:

— Поэтесса! Настӧящӧй поэтесса!

Мый жӧ вайӧны найӧ саридзсянь,

Йиа саридзсянь да Белӧй моресянь?

Гашкӧ, абу стӧч йиа саридзсянь?

Гашкӧ, абу куш Белӧй моресянь?

Тырӧсь карабъяс сэтшӧм эмбурӧн,

Кодысь, шуӧны, пемыд вой югдӧ,

Да и непӧштӧ пемыд вой югдас, —

Сыысь, тӧдӧмысь, и лэчыд тӧв дугдас.

Ыстӧ миянлы татшӧм эмбурсӧ

Паськыд полеяс да паськыд ва вомӧн

И не кодкӧ мӧд, ыстӧ карсьыс-кар —

Москва-матушка белокаменнӧй.

Москва йылысь сійӧ сьыліс кыдзкӧ торъя нин сьӧлӧмсянь да кузя. А сэсся вуджис рӧднӧй крайсӧ ыдждӧдлӧмӧ.

Кузь тай, кузь миян Уса-вердысьӧй —

Сӧдз Печораным кузьджык, вердысьджык.

Вӧр-ва пытшканым лыдтӧм озырлун,

А му пытшкӧсным ещӧ озырджык.

Куйліс-дзебсясис тайӧ озырлун

Томан сайын моз пӧрысь нэмъяс чӧж.

Эз вӧв морт вынӧн сійӧс босьтысьыс,

Эз вӧв мывкыдӧн томан восьтысьыс.

Ставыс ӧд вӧлі гугӧн-мӧдарӧн

Кольӧм кадъясад, важъя пӧраад.

Шонді кытшлаліс — шоныд эз сетлы,

Тӧлысь ӧшаліс — югыд эз петлы.

Тӧдчымӧнъя нин кайисны ва паныд пароходъяс. Локтіс бӧр Лиза. Сыкӧд локтіс сылӧн вокыс, Степан, да учитель Филиппов. Гудӧк бӧрся локтісны зонъяс, нывъяс. Чукӧртчисны челядь, — гырысьяс моз сувтісны Ильинична гӧгӧр да кывзісны и кывзісны. А сійӧ, чепчикӧн моз чышъянасьӧм, сьӧкыд сарапана ань, ӧтарӧ ӧддзис, вежӧрмис, куталіс «лэбалысь песнялысь» кывъяссӧ сідз кужӧмӧн да кокниа, мый збыльысь вӧлі шензяна.

Кыпыда, мичаа, тайӧ рытыс моз,

Сувтӧ ме водзӧ талун чужанін.

Сьӧлӧм цветитӧ тувсов розъясӧн,

Кыла — нимкодьӧй ворсӧ чужӧмын.

Пасибӧ жӧ нин дай сё пасибӧ

Тэныд, Сӧвет власть, тэныд, партия!

Тіян отсӧгӧн да заботаӧн

Ловзьӧ-кыпӧдчӧ миян ставнас край!

Пароходъяс лоины дзик нин матынӧсь, сэсся весьтасисны, а Ильинична век сьыліс и сьыліс, аддзаліс песнялысь выль узоръяс, выль краскаяс, и йӧзлы кажитчис — вот-вот Ильинична паськӧдас бордъяс, торъялас му бердысь и лоас ачыс песняӧн — сэтшӧм жӧ кокньыдӧн да мичаӧн, матыссаӧн да сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдысьӧн.

Павел Калистратович сулаліс места вылас, быттьӧ ёрӧма соседканас. Друг сылы мыйкӧ усис тӧд вылас, и сійӧ шыасис Петрова дінӧ:

— Эн вунӧд, донаӧй, висьтавны Ӧндрейлы менсьым кывъясӧс. А оз кӧ кывзысь батьсӧ, мед оз во менӧ дзебны, кор ме кула сыысь гажтӧмчӧмла.

Зинаида Павловналӧн сӧдзӧдчис синва. Мый жӧ лоас стариккӧд, кор сійӧ кывлас пиыслӧн бать тшӧктытӧг гӧтрасьӧм йылысь? Вермас-ӧ пӧрысь мортлӧн сьӧлӧм выдержитны и тайӧ ударсӧ?

МӦД ЮКӦН

І

Коді дыр кежлӧ эновтлӧ ассьыс рӧднӧй либӧ бура тӧдса местаяс, сійӧ сэтчӧ бӧр воӧм мысти регыдджык нин зільӧ кытшовтны найӧс, став вылас видзӧдӧ выль синъясӧн, ставсӧ донъялӧ выль ногӧн. Сёрниыс кӧ мунӧ карса олысь йылысь, то тайӧ мортыс, кор прӧйдитӧ карлӧн уличаяс кузя, аддзӧ не сӧмын сійӧторсӧ, мый вежсьӧма ветлігкостіыс, но и быттьӧ первойысь на эрдӧдӧ важӧн нин тӧдсаторъяс. Босьтны кӧ сиктса олысьӧс, то сійӧ медся водз кытшовтас матігӧгӧрса му-видз, вӧръяс, любуйтчыштас юӧн либӧ тыӧн, кодъяс овлӧны унджык сикт дорын. Та дырйи, мортыс кӧ олӧ гӧсть туйын, ёнджыкасӧ сетчӧ казьтылӧмъяслы либӧ любопытство чувствояслы, а локтӧма кӧ могӧн, ставсӧ арталӧ тайӧ мог серти.

Кык во да джын велӧдчӧм бӧрын Владимир Васильевич Квитко бӧр локтіс Вӧркутаӧ ЦК-са парторгӧн. Сійӧ интереслӧн степеньыс став боксянь лӧсяліс общественнӧй положениеыслы, а объектнас, кодӧн интересуйтчис Квитко, вӧлі ставнас новостройкаыс. Сылы, кыдзи и мукӧдъяслы, лӧсялісны жӧ мортлӧн общӧй привычкаяс да та вӧсна татчӧ воӧм бӧрын первойя лунъясас жӧ сылы лои окота собалыштны тундра эрдъяс вывті, кодъяс сылы важӧн нин тӧдсаӧсь да матыссаӧсь.

Сёрнитчисны дзонь компания, юӧртісны тшӧтш Ӧндрей Ламбейлы, кыдзи писькӧс кыйсьысьлы.

Тайӧ вӧлі субӧта рытӧ. Удж бӧрас Ӧндрей локтіс гортас зэв кыпыд настроениеа.

— Надюша, лӧсьӧд сёйыштны, — ӧдзӧс порог дорсянь на гӧтырыслы висьталіс сійӧ. — Кыйсьыны мӧдӧдчам.

— Бара кыйсьыны!.. — спальнясянь кылыштіс Надялӧн шензяна гӧлӧс. Сійӧ регыд нин лӧсьӧдчис лоны мамӧн да ас кадӧ вурис кагаыслы коланторъяс. — Кор нӧ тэ кутан шойччыны?

Надя вылын ӧмидз рӧм цветъяса лӧз халат, кокъясас кӧр кысъясысь вурӧм тяпияс, кодъясӧс дорӧсалӧма руч куӧн. Сійӧ петіс спальняысь кок шытӧг, быттьӧ поліс кодӧскӧ садьмӧдны.

— Тэ ӧд тайӧ выходнӧйӧ кӧсйин мекӧд нин лоны.

— Да, донаӧй, тайӧ разӧ ме эг кӧсйы эновтны тэнӧ ӧтнадтӧ, — мыжапырысь матыстчис гӧтырыс дінӧ Ӧндрей. — Но эз вӧв лӧсьыд ӧткажитчыны. — И сійӧ висьталіс, мый мунӧ кыйсьыны Квитко, Семёнов да Ордымов компаниеын.

Надя пыр жӧ мӧдіс ноксьыны кухняын, а Ӧндрей пуксис зарядитны патронъяс.

Сулаліс июнь мӧд джынлӧн вежласьысь поводдя. Тундра выв абу на дзикӧдз косьмӧма, увтасъясын сулаліс лым ва, но кыйсьысьяслы тайӧ эз мешайт мунны кытчӧ найӧ кӧсйисны.

Кыйсьысь чукӧрын лӧсяліс сідз жӧ Блинов. Витнанныс пасьталӧмаӧсь брезентӧвӧй спецовкаяс, кӧмалӧмаӧсь кузь гӧленя резинӧвӧй сапӧгъяс, ставӧн ружьеаӧсь да мышкас рюкзакаӧсь.

Тундра вылӧ петӧм бӧрын найӧ мӧдӧдчисны юлӧн шуйга берег пӧлӧн катчӧс. Таті ветліг-мунігӧн Квитколӧн вӧлі ӧти тӧдса места, кытысянь сійӧ радейтліс сувтӧмӧн видзӧдны Рудник посёлок вылӧ. Ӧні, кык во да джын бӧрын, сы водзӧ петкӧдчис не сӧмын вель ёна паськалӧм Рудник, но и выль посёлок да ыджыд шахта.

— А, нолтӧ, Яков Петрович, нолтӧ, видзӧдлам, мыйджык сӧтвӧритінныд менам ветлігкості! — Семёновӧс сувтӧдіс Квитко.

— Быдмам, парторг ёрт, быдмам! — окотапырысь шыасис Яков Петрович. — А мӧдам быдмыны ещӧ на ӧдйӧ!

— О, да! — горӧдіс Квитко. Сійӧ гӧгӧрвоис, мый начальник эз вӧв дӧвӧлен Заполярнӧй кочегарка быдман темпъясӧн. Мукӧдлаын сійӧ стрӧитліс ӧдйӧджык. Дерт, ёна мыжа транспорт. Сытӧг тупикын кодь: тӧждысян, маневрируйтан, вӧчалан быдсяма комбинацияяс, а видзӧдлан — век ӧти и сійӧ жӧ местаын юждысян.

— Тэ меным чугунка ӧдйӧджык нюжӧд, чугунка! — быттьӧ гӧгӧрвоӧдіс ассьыс шуткасӧ Семёнов, но сэтшӧм жӧ шмонитан ногӧн. — Вот сэки и требуйт месянь.

Квитколы вӧлі кызвыннас тӧдса татчӧс уджъяслӧн мунӧмыс. Кольӧм вося тулысын начальник да сылӧн ёртъясыс волісны Москваӧ асланыс удж йылысь отчётӧн, да Семёнов тӧдмӧдіс сійӧс унаторйӧн. Но кывйӧн висьталӧм эз вермы восьтны сы водзын ставсӧ, мый Квитко ӧні аддзӧ ачыс.

Кыдзи и быд гожӧм, стройка вылын уджыс муніс сутки чӧж оръявлытӧг, куим сменаӧн. И ӧні, сёр рыт вылӧ видзӧдтӧг, кыкнан посёлокыс олісны зіль удж олӧмӧн.

Серпасыс артмис уна сикаса, буретш сэтшӧм, кутшӧм овлӧ быд новостройка вылын, но бура тӧдчис и сійӧ торъялӧмыс, коді йитчӧма тундракӧд. Посёлокъяс кажитчисны тундра шӧрӧ вошӧм негырысь діторъясӧн, кодъясӧс бокисянь югдӧдіс войся уліник шонді; то сэні, то тані, быттьӧ би киньяс, югнитавлісны плӧтникъяслӧн тӧчитӧм черъясыс; зеркалӧяс моз видзӧдісны небесалань выль тьӧсӧн вольсалӧм вевтъяс; кӧнсюрӧ петкӧдчӧма нин гӧрд кирпич; сакар еджыдӧн торъялісны штукатуритӧм да мелӧн мавтӧм зданиеяс, керкаторъяс; тайӧ еджыд постройкаясыс торъя нин ёна синмад шыбитчисны рудов му веркӧс вылын да смоль сьӧд тшын бӧжъяс пыр, кодъяс нюжалісны механическӧй мастерскӧйяс, коммунально-бытӧвӧй предприятиеяс да нэмсӧ тэрмасьысь паровозикъяслӧн трубаясысь.

Кыкнан посёлоклӧн вӧлі аслас чужӧмбан. Рудник кӧ удитӧма нин кытсюрӧ пӧрысьмыны, сьӧдасьны, а сылӧн шахтаыс эз торъяв ни мичӧн, ни аслас ыджданас, то выль посёлок вӧлі ставнас свежӧй, муніс карлань, кӧть эськӧ уличаясыс эз на вӧвны стӧч артмӧмаӧсь. Но медся ёна мичӧдіс тайӧ посёлоксӧ сылӧн шахтаыс, кодлӧн надземнӧй сооружениеясыс джуджыда лэптысисны вывлань.

Тайӧ шахтасӧ Квитко кольліс сӧмын на стрӧитны заводитан кадас да ӧні вӧлі любӧ видзӧдны, кыдзи сылӧн гигантскӧй металлическӧй копёр вылас помся бергаліс шкив, качайтіс му пытшкысь драгоценнӧй из шом.

— Тэ шуан — чугунка?.. Тайӧс ми вермам сетны, — медбӧрын вочавидзис Квитко. — Сэки, ме чайта, мӧд ног кутан сьывны. Он мӧд удитны кодар бокӧн бергӧдчыны.

— Радейта масштабъяс! — кыпыда шуис начальник да тӧд вылас уськӧдіс выль кӧрт туй трасса весьтті неважӧн на ассьыс лэбӧмсӧ. Семёнов да Ордымов — республикалӧн Верховнӧй Сӧветса депутатъяс, да сессия помасьӧм бӧрын тундраӧ лэбзисны самолётӧн.

Тайӧ вӧлі ышӧдана серпас: Печорскӧй магистральлӧн джынсьыс унджык туйсӧ ветлісны нин поездъяс. Мӧд джынйыс вӧчсис тэрмӧдлана ӧдъясӧн. Торъя нин радліс Ордымов. Рӧднӧй крайыслысь историясӧ да озырлунсӧ тӧдысь морт, сійӧ варовитіс Семёновкӧд лэбигчӧж. Емва ю весьтті лэбигӧн висьталіс сы йылысь, кыдзи дас нёльӧд нэмын Стефан Пермский тайӧ юас коми йӧзӧс пыртіс христианскӧй вераӧ. Ухта ю вывті лэбигӧн тӧдмӧдіс ухтаса нефть йылысь да кыдзи та гӧгӧр войвывса да лунвывса промышленникъяс костын пансьыліс чорыд тыш. Печора юӧс донъяліс кыдзи чердынса купечьяслысь тӧргуйтан туй...

Мукӧдторсӧ позис аддзыны самолёт вывсянь, кывйӧн висьтавтӧг. Веж вӧрысь артмӧм океанлӧн эрдъяссӧ, кӧні уна нэмъяс чӧж тулысъяснас кургисны-койтісны таръяс, гожӧмъяснас пыдісянь ышлолаліс пӧрысь вӧр, аръяснас ыджыд шумӧн свадьбуйтісны ошъяс, а тӧвъяснас мортӧн повзьӧдлытӧм зверь-пӧтка аслас кокӧн-бордӧн кыис пушыд лым вылӧ прӧшви серъяс, — тайӧ пыр кежлӧ эновтӧм крайсӧ вундыштіс кӧрт туй! Местаясын, кӧні весиг эз вӧвны кыйсьысьяслӧн чомъяс, ӧні ӧзйисны бияс, чужисны станцияяс, полустанокъяс, посёлокъяс, будущӧй каръяс да промышленнӧй центръяс.

— Юав Фёдор Игнатьевичлысь, — Ордымов вылӧ индыштіс начальник. — Тайӧ масштабъяссӧ сійӧ аддзыліс бордъяс вылын лэбигӧн.

— Тайӧ вернӧ, Яков Петрович, — шыасис Ордымов. — Бордъяс вылад лэбигӧн ме торъя нин бура вежӧрті, мый миян республика ӧнісянь сувтӧдсьӧ стальнӧй рельсъяс вылӧ, йитсьӧ магистральнӧй туйясӧн страналӧн промышленнӧй центръяскӧд, миян столицакӧд — Москвакӧд!

— Вернӧ тайӧ, вернӧ! — сёрниӧ йитчис Блинов, тыдалӧ, сӧмын сы вӧсна, мед эз думыштны, мый сылы ставыс тайӧ веськодь. Сійӧ перйис папирос пачка да кутіс вӧзйыны куритчыны.

Пуркнитыштіс табак тшын. Куритчигкості сёрни пансис выль кар планируйтӧм йылысь.

Ордымов гусьӧникӧн мигнитіс Ӧндрейлы: кылан пӧ, муса другӧй, мый йылысь тӧлкуйтӧны? Тэнад тундраын кар йылысь! Эг ӧмӧй ме та йылысь висьтавлы тэныд некымын во сайын на!

Воча кыв пыдди Ӧндрей довкнитыштіс юрнас: ме пӧ тэныд сэки нин эски; мӧд ног эз и вермы лоны.

— Кутшӧмӧн колӧ лоны миян карлы? — заводитіс Квитко тӧдмӧдны ёртъяссӧ аслас думъясӧн. — Медся водз — тайӧ заполярьеса кар. А таысь нин петӧ сійӧ аслыссикаслуныс, кодӧс ковмас кутны тӧд вылын проектируйтысьяслы. Менам ногӧн, налы колӧ тӧдны не сӧмын миян районын природнӧй богатствояслӧн ыджыдсьыс-ыджыд запасъяс йылысь, но и аддзывны асланыс синъясӧн помасьлытӧмӧн кажитчысь эрдъяссӧ, олыштны полярнӧй вой кадӧ тэрмасьӧмӧн стрӧитӧм ӧтка баракын да кывны, кыдзи веськыда стен пырыс сӧдзӧдчӧ йи кӧдзыд, мырдысьӧн писькӧдчӧ эшкын улӧ; бур эськӧ вӧлі, найӧ кӧ асьныс тӧдлісны, кыдзи тувсов турӧбъяс дырйи йӧзыс ветлӧны нюжӧдӧм гез дінӧ кутчысьӧмӧн, сулалыштісны кӧ куш тундра вылын арся слӧт дырйи. Но и тайӧ этша на: миян карлы колӧ лоны югыдӧн, мичаӧн, гажаӧн, и та вӧсна сійӧс планируйтысь йӧзлы колӧ вӧвны тані и сійӧ вежонъясас, кор уна сутки чӧж оз бердлы шонді, кор тундраыс пасьтасьлӧ цветъясӧн тыр вежлӧз паськӧмӧ, кор сылӧн воздухыс тырлӧ гожся пӧткалӧн нимкодясян горӧн. Налы колӧ аддзывлыны севернӧй сияниелысь пӧртмасьӧмсӧ, кодыр сійӧ мич водзын чусмывлӧны вселеннаялӧн медся югыд светилӧясыс. Сӧмын ставсӧ тайӧс аддзылӧм да пережитӧм бӧрын, асьсӧ мортсӧ замысел шӧрас сувтӧдӧмӧн, позяс планируйтны да стрӧитны выль, социалистическӧй кар — тундраын! Ме кӧсъя, — нарошнӧ кыпыда, быттьӧ лэптыштіс винаӧн тыр бокал, помаліс Квитко, — медым миян карын олысь йӧзыс эз кутны чувствуйтны Заполярьелысь скӧрлунсӧ, мед карным вӧлі сэтшӧм жӧ мусаӧн, кутшӧм мусаӧсь миян рӧдиналӧн медся радейтана каръяс, и медым тундралӧн бияс ломалісны столицаяслӧн яръюгыд светӧн да кыскисны ас дінаныс ставсӧ, кодлы ылі войвыв ӧнӧдз на кажитчыліс местаӧн, кӧні олӧны сӧмын моржъяс да еджыд ошъяс!

— Браво, браво! — ошкыштіс ёртыслысь мичаа висьталӧмсӧ Семёнов да сылы лӧсялана практичностьӧн мӧдіс тӧдмӧдны ставнысӧ, кутшӧм ногӧн, сы серти, колӧ эськӧ стрӧитны карсӧ, кутшӧм местнӧй стройматериалъяс позяс используйтны строительствоас.

— Граждана!.. — быттьӧ кевмысьыштіс Блинов, кор аддзис юр весьттіыс лэбысь утка чукӧр. — Тадзинад ми ставсӧ вермам прӧзевайтны.

— Ӧти здук... Найӧ, тыдалӧ, пуксьыны кӧсйӧны.

— Да, да. Аддзанныд? Лажгӧдчӧны.

Уткаяс, неыджыд круг вӧчӧм бӧрын, пуксисны тувсов ваӧн ойдӧм логӧ. Гӧгӧрыс вӧлі восьса места, да сибӧдчыны уткаяс дінӧ коліс кужӧмӧн.

— А ми вӧчам тадзи, — шыасис Ӧндрей: — Нёльӧнлы сувтны засадаӧ, а ӧти морт кытшовтас тысӧ да мӧдарсяньыс чеччӧдас утка чукӧрсӧ засадаын пукалысьяслань.

Предложениеыс быдӧнлы кажитчис, Ӧндрей ачыс мӧдӧдчис кытшовтны.

Бӧрынджык тыдовтчис, мый уткаяс тайӧ гӧптас вӧлӧмаӧсь ёна унджыкӧн.

Медся водз синмӧ шыбитчис кӧрӧг утка гоз — гырысьӧсь, кӧнтусь сераӧсь. Юръяссӧ найӧ кутісны чатӧрӧнмоз да век мыйкӧ кывзысисны, быттьӧ виччысисны, кор нин найӧс, этатшӧм важнӧй гозъяӧс, вӧрзьӧдасны татысь, ӧшыбкаӧн тайӧ гудыр гӧптас пуксьӧминысь. Но наын вӧлі мыйкӧ и мӧдтор — сӧмын налы, кыкӧнлы, кутшӧмкӧ тӧдсатор йылысь тӧждысьӧм. Со айыс — тӧдчымӧнъя сьӧдджык, гулю зоб рӧмлань мунысь галстука — матыстчис энь дінас, пыркнитчыштіс, коткыльтіс мича сьылісӧ да ещӧ на важнӧя мӧдіс бергавны аслас гоз пӧв гӧгӧр: тӧждысьны пӧ нинӧмла, кадыс абу на сэтшӧм сёр, удитан мӧдысь поздысьны.

Неылын на дінсянь плавайтісны здук сайын пуксьысь гордаяс. Ылі муяссянь воӧм бӧрын найӧ удитӧмаӧсь нин шойччыны, ёнмыны, да ӧні ворсӧдчисны ӧта-мӧдныскӧд. Эз вӧв гӧгӧрвоана сӧмын ӧтитор: мыйла найӧ лэбалӧны чукӧрӧн сэтшӧм кадӧ, кор налы колӧ лоны энь уткаяс дінын, кодъяс сэки пӧжсьӧны либӧ посни пиянаӧсь.

Ӧндрей удитіс нин воны ты мӧдарӧ, кань моз кыссис уткаяслань. Но косысь утка гоз аддзис сійӧс да вӧлі дась чеччыны пукаланінысь. Кыйсьысь, тыдалӧ, гӧгӧрвоис тайӧс и, медым чеччӧдны став уткасӧ ӧтдруг, сувтіс.

Кыпӧдчысь уткаяслы паныд засадасянь гымыштіс залп. Ранитчӧмаяс тумбыльтчисны му вылӧ, а мукӧдъясыс эз тӧдны, кодарӧ колӧ ӧдйӧджык лэбны. Гымыштіс мӧдысь.

Ӧти гордаӧс сідз и эз аддзыны — удитӧма дзебсьыны вутшъяс костӧ. Но лыйсьӧмыс вӧлі удачнӧй, рюкзакӧ лои сюйӧма ӧтпырйӧ некымын утка, на пӧвстын и кӧрӧг гозсӧ.

— Энӧ вунӧдӧй, ёртъяс, — папиросъяс выльысь ӧзтӧм бӧрын шуис Семёнов. — Ми ӧні кыйсим выль шахта местаын. Та гӧгӧрын лоас шахтаяслӧн дзонь район.

— Збыльысь? — эз эскыссьы Ӧндрейлӧн.

— Да, Андрей Павлович. Локтан тулысӧ уткаяс татчӧ оз нин мӧдны пуксьыны.

— И, гашкӧ, — гажапырысь содтіс Квитко, — во кык-куим бӧрын Андрей Ламбей — сэки, дерт, нин кутшӧмкӧ начальник — мӧдас висьтавлыны аслас другъяслы: «Тайӧ местаын вӧлі ты, ми сэні уткаяс кыйлім!»

— Вот аддзыланныд, тадзи и лоӧ.

— Кыв шутӧг лоӧ...

Дружескӧй беседа бара вуджис делӧяс йылысь, шахтаяс йылысь сёрниӧ, кытчӧдз эз гӧгӧрвоны, мый кадыс кольӧ прӧста, колӧ мӧдӧдчыны водзӧ.

Войся шонді самӧй горизонт дорас нин дзебсясис кымӧр улын, но вӧлі пӧшти лун кодь югыд. А кодыр сійӧ петіс сэтысь бӧр, гӧраяслӧн йывъясыс быттьӧ ӧзйисны гӧрд биӧн. Му вылӧ лэччӧм ру первойсӧ кажитчис рудов тшын кодьӧн, сэсся вочасӧн кизьӧрмис, вошис. Воздухыс лои сэтшӧм сӧстӧм, мый быттьӧ асьныс гӧраясыс воыштісны кыйсьысьяслань, быд лыйӧм шы, кажитчӧ, чуксасис йӧлаӧн тайӧ гӧраяс костын, кӧть эськӧ на дінӧдз вӧлі зэв на уна километр. Тундралӧн пасьтаыс и сійӧс дорӧсалысь гӧраясыс — ставыс вӧлі величественнӧй.

— Оз, ичӧт масштабъясын тані и думайтны оз позь! — первой аслыс шуис Квитко. А кодыр бара ставӧн чукӧртчисны ӧтилаӧ, сылы лои окота ещӧ содтыны будущӧй заполярнӧй кар йылысь. — Ме дзикӧдз вунӧдлі гӧраяс йывсьыс. Карлӧн общӧй ансамбль колӧ лоны йитӧмаӧн накӧд. Ӧд тайӧ Уральскӧй гӧраяс! Сійӧ жӧ «Малахитӧвӧй шкатулка!» Сӧмын ылынджык, войвылынджык. Но ӧні, кор Заполярьеын мӧдіс нин пуны олӧм, коді лысьтас шуны, мый Полярнӧй Урал оз восьт ассьыс драгоценнӧй шкатулкасӧ сідз жӧ лышкыда, кыдзи сійӧс восьтіс нин Шӧр Урал?

Фёдор Ордымов эз вермы лоны сӧмын кывзысьӧн, кор сёрни муніс Уральскӧй гӧраяс йылысь. Сійӧ пӧся, гашкӧ, вывтіджык мичӧдӧмӧн мӧдіс висьтавны Вой Ураллӧн озырлунъяс йылысь, мый тайӧ гӧраясыс кыйсьысьяслы мӧдісны кажитчыны вӧвлытӧм на донаӧсь.

Ӧндрей Ламбей вӧлі дӧвӧлен не сы мында кыйсьӧмнас, мыйта выльторъяс кывлӧмӧн. Кӧр пастух пилы кажитчис, мый сійӧ ӧні вӧлі эз кыйсьысьяс компаниеын, а командиръяслӧн штаб бердын, коді видлалӧ тундра вылӧ наступайтӧмын выль позицияяс, и тайӧторйыс Ӧндрейӧс зэв ёна ышӧдіс.

Вӧліны дӧвӧленӧсь и мукӧдъясыс, торъя нин Квитко, коді кыдзкӧ выль ногӧн, пыдісяньджык гӧгӧрвоис ставсӧ, мый аддзыліс тавой.

Сёр асылын нин кыйсьысьяс, мыш сайясас гырысь нопъясаӧсь, мӧдӧдчисны гортӧ. Небесаыс удитіс дзикӧдз кымӧртчыны. Ылісянь тыдовтчисны посёлоклӧн тшын, шахтаса терриконикъяс.

Со мӧдіс кывны нин радиолӧн шы — громкоговоритель установитӧма клуб здание пельӧсӧ. Позьӧ гӧгӧрвоны сӧмын ӧтитор на: Москва передайтӧ боевӧй песняяс да маршъяс.

Но мый тайӧ сэтшӧмыс? Мыйла ни ӧтиысь на эз кылышт «кукушка» паровозъяслӧн свистокыс? Мыйла оз бергав шахта копёрлӧн шкив? Кытчӧ лоӧмаӧсь выль срубъяс вылысь плӧтникъяс? Семёнов ӧд эз сетлы распоряжение дугӧдны уджъяс.

Тӧвлӧн ӧдӧбасьӧм век гораджыка лэбӧдіс маршъяслысь музыка. Сэсся бара гражданскӧй война кадся боевӧй песняяс да выльысь маршъяс, маршъяс...

Сёрни кыдзкӧ ачыс орис. Гырысьджыкӧсь лоисны воськовъяс. Семёновлӧн мыйыськӧ тӧждысьӧмыс тӧдчытӧма вуджис и ёртъясыс вылӧ.

Позис нин сьылыштавны радиокӧд ӧтув:

Были сборы не долги.

От Кубани до Волги...

Навернӧ, сетӧны песняяслысь да маршъяслысь подборка: найӧ ӧд чужлісны выль мир чужан героическӧй лунъясӧ, тайӧ песняяссӧ радейтӧ народ, кӧні сьывсьӧ налӧн вӧвлӧм подвигъяс йылысь...

Но мыйла оз тыдавны стройкаяс вылын йӧз? Мыйла шахталӧн шкив оз качайт из шом?..

Кутшӧмкӧ нывбаба петіс посёлокысь да мӧдӧдчис котӧрӧн кыйсьысьяслы паныд.

— Андрей Павлович, тайӧ абу тэнад Надяыд?

— Да мый ті, Яков Петрович, сылы ӧні и котӧртнысӧ сьӧкыд.

— А ме ногӧн, век жӧ, сійӧ.

Ӧндрей тожӧ аддзӧ нин, мый тайӧ Надя, но оз кӧсйы эскыны.

Ещӧ некымын дас воськов, и Надя Смоленская, тырӧм ловсӧ венігмоз, муртса вермис шуны:

— Война... Талун асыв нёль часын... гитлеровскӧй Германия... вероломнӧя уськӧдчис миян вылӧ...

Дрӧгнитіс Ӧндрейлӧн сьӧлӧмыс, чабыртіс кулакъяссӧ Семёнов, сӧрвитіс синъяс вывсьыс ӧчкисӧ Квитко...

— Вот гадинаясыд, — пинь пырыс сӧдзӧдыштіс Ордымов. А Блинов кузя шутьӧктіс да содтіс повзьӧмӧн:

— Но и но-о-о! Сідзкӧ, бӧбйӧдліс миянӧс Гитлер, нарушитіс договор. Сэсся нӧ мый лоас ӧні? А?..

И быттьӧ Блиновлы воча кыв пыдди Семёнов мӧдӧдчис водзӧ чёткӧй походнӧй воськовъясӧн: сійӧ вӧлі первой ӧчередя запасын командир да, воинскӧй законъяс серти, сылы колӧ вӧлі мӧдӧдчыны сборнӧй пунктӧ пыр жӧ.

ІІ

Медводз, мыйкӧд паныдасис строительствоса руководство, сійӧ вӧлі фронт вылӧ вӧзйысьӧм йылысь шыӧдчӧмъяслӧн поток. Вӧзйысисны мунны горнякъяс и строительяс, геологъяс и транспортникъяс. На пӧвстысь кодсюрӧяс участвуйтлӧмаӧсь Хасан ты дорын либӧ Халхин-Гол ю районын самурайясӧс разгромитӧмын, штурмуйтлӧмаӧсь «Маннергеймлысь линия» белофинскӧй кампания дырйи.

Кызвыннас шыӧдчӧмъясыс вӧліны дженьыдӧсь, лаконичнӧйӧсь: коммунистъяс, комсомолецъяс, беспартийнӧйяс кӧсйысисны дорйыны ассьыныс Рӧдина ни вирнысӧ, ни весиг олӧмсӧ жалиттӧг. Но вӧліны и кузя гижӧм шыӧдчӧмъяс, дзонь автобиографияяс, бӧръя вояслысь событиеяс анализируйтӧмъяс, мед вӧлі гӧгӧрвоанаджыкӧн налӧн просьбаыс, мыйла сійӧ либӧ мӧд морт кӧсйӧ мунны фронт вылӧ ас окотасьыс. Тайӧ вӧлі народлӧн гӧлӧс. Народ нинӧмтор абу вунӧдӧма. Сійӧ хранитӧ аслас сьӧлӧмын нимъяссӧ испанскӧй республиканецъяслысь, кодъяс усисны демократия да фашизм костын первойя гырысь сражениеясын; помнитӧ Мюнхенлысь сьӧд лунъяс, код бӧрын заводитчис гитлеровскӧй ордаяслӧн Рытыввыв Европа странаяс кузя военнӧй марш... Оз, сӧветскӧй морт оз лэдз, медым бесноватӧй фюрерлӧн тайӧ ордаясыс мӧдісны талявны сылысь честь, свобода да независимость.

Шыӧдчӧмъяссӧ видлаліс комиссия, кодӧн веськӧдліс ачыс ЦК-са парторг. Вӧлі ыстӧма нин медматысса военкомат распоряжение улӧ доброволецъяслысь кык партия, вӧлі дась мӧдӧдны коймӧд группа. Но бӧръя лунъясас лои пӧлучитӧма центрсянь индӧд: не кольны новостройкаӧс рабочӧй да инженерно-техническӧй вынъястӧг.

Миша Ахмиров сетіс коймӧд шыӧдчӧм. Кор сійӧ пӧлучитіс и та вылӧ ӧтказ, — эз вермы кутчысьны, котӧртіс управлениеӧ, веськыда Квитко дінӧ. Сійӧ вӧлі сэтшӧма скӧрмӧма, мый приёмнӧйса дежурнӧйлысь кывзысьтӧг уськӧдчис парторг кабинетӧ.

Владимир Васильевич ордын пукалісны парторганизацияса секретарьяс да агитколлективъясӧн веськӧдлысьяс.

— Мый лоис, Ахмиров ёрт? — юаліс Квитко, кор ставнас пузьӧм Ахмиров петкӧдчис авторитетнӧй йӧз синъяс водзӧ.

— Мыйла ӧткажитінныд? — асьсӧ муртса кутӧмӧн шуис горняк да скӧрысь воськовтіс водзлань. — Мыйла он ыстӧй фронт вылӧ?

Квитко чӧв оліс. Сійӧ пукаліс пызан сайын да сюся видзӧдіс Ахмиров вылӧ: сылы зэв эз во сьӧлӧм вылас из шом мастерлӧн татшӧм петкӧдчӧмыс.

Ахмиров лыддис асьсӧ правӧн да видзӧдліс татчӧ чукӧртчӧм йӧз вылӧ. Сійӧ надейтчис, мый найӧ сувтасны сы дор... Ордымов эз ошкы, Петрова видзӧдіс шензьӧмӧн, Дубинцев дивитіс, Блинов вӧчыштліс чужӧмсӧ сэтшӧм ногӧн, быттьӧ Миша Ахмиров сӧтвӧритӧма кутшӧмкӧ ыджыд мыж, и Блиновлӧн татшӧм выражениеыс дзикӧдз воштіс юр садь вывсьыс Мишаӧс.

— Миян весьтын смертельнӧй грӧз. Странаӧс колӧ дорйыны киясын оружиеӧн. Мыйла кутанныд тані йӧзӧс? Тайӧ ыджыд мыж. Тані олӧм — войнаысь дзебсясьӧм.

Акцентӧн шуалӧм дженьыд фразаяс быттьӧ лыйлісны. Мусянь тэчӧм зумыд тушаыс дрӧгйӧдліс ыджыд дойысь моз, мускулъяса чужӧмыс сім гӧрда пӧсялӧма.

— Мыйла ме абу фронт вылын? Мый ме видзӧда, кыдзи фашистъяс жуглӧны миянлысь каръяс да сиктъяс, виалӧны чойясӧс да вокъясӧс? Кӧні менам сӧвесть? Кодлы отсалас талун миян из шом? Кыдзи сійӧс мӧдӧдан? Кӧні транспорт? Мый ми видзӧдам?..

Сійӧ висьталіс тайӧс сідз пӧся, а вопросъясыс вӧліны сэтшӧм ёсьӧсь, мый тані лӧсялысьяс пӧвстысь ӧткымынъяс вочасӧн лоисны Ахмиров дор. Ӧд ставыс тайӧ збыль: мунӧ смертельнӧй тыш, дона быд час, быд морт, из шомлӧн быд тонна. А найӧ, тані пукалысьяс, быттьӧ томан сайынӧсь — торйӧдӧмаӧсь туйястӧм эрдъясӧн. И кӧть кыдз эськӧ найӧ эз трудитчыны, а наӧн вӧчӧмторйыс ӧні кежлӧ куйлӧ пӧльза вайтӧг...

Миша аддзис, мый кодсюрӧ ошкӧ сылысь кывъяссӧ, и сійӧ век сідзи лыйліс дженьыдик да пуля кодь ёсь кывъясӧн.

— Быдмӧны из шом складъяс. Нюжалӧны штрекъяс. Мый ради? Из шом кутас ачыс ӧзъявны. Штрекъяс колясны штрекъясӧн. Колӧ мунны фронт вылӧ. Колӧ дорйыны Рӧдинаӧс. Прӧзевайтам — мӧдам каитчыны.

Владимир Васильевич нинӧм шутӧг на сувтіс, осторожнӧя босьтіс кыкнан кинас стул да сувтӧдіс сійӧс неуна водзӧджык. Сійӧ, дерт, гӧгӧрвоис, мыйла тадзи Ахмиров кутіс асьсӧ.

Тайӧ сылӧн петіс став сьӧлӧмсяньыс фронт вылӧ мунны кӧсйӧмысь.

Но тайӧ патриотизмыс сылӧн петкӧдчис сэтшӧм лӧсявтӧм, паническӧй формаын, мый, збыль вылас, эз вӧв бурджыкӧн злостнӧй выдумкаясысь.

— Ёртъяс, — пукалысьяс дінӧ негораа шыӧдчис Квитко. — Таӧдз ме тіянлы висьталі нин сӧветскӧй йӧзлӧн благороднӧй патриотическӧй чувствояс йылысь. Тайӧ чувствояссӧ колӧ быд ногыс ошкыны да кужӧмӧн направляйтны найӧс великӧй делӧ вылӧ — народлысь духовнӧй да материальнӧй вынъяс котыртӧм вылӧ, вероломнӧй враг вылын победа шедӧдӧм вылӧ. Ми сёрнитім сідз жӧ миян бдительность йылысь, тӧд вылын кутӧмӧн, мый лӧжнӧйторъяс паськӧдӧмын враг мудер да ыджыд опыта. — Квитколӧн гӧлӧс вочасӧн вынсяліс, ӧтарӧ лоис стрӧгджыкӧн. — Миянлы колӧ лоны нем миритчытӧмӧн быд сикас дезорганизаторъяс, паника кыпӧдысьяс, лӧжнӧйтор паськӧдысьяс дорӧ. — Сійӧ керыштліс кинас Ахмировлань, коді век на сулаліс важ местаас. — Ме ог кӧсйы эскыны, мед миян медбур стахановецъяс пӧвстысь ӧти сознательнӧя петкӧдліс тані ассьыс паника.

Миша дрӧгнитіс:

— Паника?..

Но Квитко быттьӧ эз кыв сылысь шензьыштӧмсӧ, висьталіс водзӧ:

— Мый жӧ артмӧ Ахмиров ёртлӧн? Сылӧн сёрни серти кӧ, артмӧ, мый Краснӧй Армиялысь тыл ёнмӧдӧм, промышленностьлы да транспортлы, кодъяс ӧні уджалӧны фронт вылӧ жӧ, из шом запас вӧчны оз ков, весиг вреднӧ. Ахмиров ёрт миянлы вӧзйӧ кусӧдны топкаяс, эновтны машинаяс, шахтаяс, мастерскӧйяс да уськӧдчыны пӧжар вылӧ моз некодлысь нинӧм кывзысьтӧг, некутшӧм порядок ни дисциплина пыдди пуктытӧг. Мый тайӧ? Кыдзи колӧ гӧгӧрвоны татшӧм юр садь воштӧмсӧ?

Ахмиров бара кӧсйис мыйкӧ шуны и эз сяммы. Тайӧ вӧлі вынтӧм скӧрмӧм, но код вылӧ, ачыс нин эз тӧд. Сійӧ выльысь видзӧдліс кабинетын пукалысьяс вылӧ, кӧсйис аддзыны сочувствие и эз аддзы сійӧс. Сӧмын ӧтнас Блинов видзӧдіс сы вылӧ быттьӧ Ахмировӧс жалитӧмпырысь да, кресталӧм кокъяса пидзӧс вылас кияссӧ кутігмоз, ӧдйӧ бергӧдліс певнас мӧд пев гӧгӧрыс.

— Ахмиров ёрт полӧ прӧзевайтны, — водзӧ лыддьӧдліс парторг. — Сійӧ сёрнитчис сэтчӧдз, мый нимтіс миянӧс, а сідзкӧ, тылса став труженикъясӧс, преступникъясӧн, войнаысь дзебсясьысьясӧн. Сійӧ водзвыв страхуйтӧ асьсӧ великӧй битвалӧн лёка помасьӧм вӧсна кыв кутӧмысь. Но кӧні татшӧм перестраховкаыслӧн помкаыс? Ог ӧшыбитчы, шуа кӧ: асас, Ахмировын, миян армия да народ вынлы сылӧн эскытӧмын. Да, да, уважайтана из шом мастер. Тэ эскан сыӧ, мый фашистъяслӧн полчищеяс быттьӧкӧ збыльысь венны позьтӧмӧсь да — таысь на лёкджык — он эскы миян Центральнӧй Комитетлӧн искусство да кӧрт волялы.

Квитко помаліс сыӧн, мый сійӧс кывзысьяслы тшӧктіс кутны тӧд выланыс Ахмировкӧд лоӧм тайӧ случайсӧ да висьтавны агитаторъяслы, мый дезорганизаторъясӧн да паникёръясӧн вермасны лоны не сӧмын явнӧй врагъяс либӧ малодушнӧй йӧз, но и найӧ, кодъясӧс корсюрӧ эновтлӧ скромность.

Сійӧ эз мӧд кутны тані Ахмировӧс, лыддис, мый лои висьталӧма тырмымӧн, мед сійӧ прамӧйджыка думыштлас ас кежсьыс.

Регыд мысти разӧдчисны и мукӧдыс. Кольччис сӧмын Петрова. Квитко сыкӧд кӧсйис сёрнитыштны йӧзтӧг.

— Он вежӧртӧй, Зинаида Павловна, кутшӧмтор йылысь окота тӧлкуйтыштны? — пызан сайысь петігмоз юаліс сійӧ.

Петрова сюся видзӧдліс Квитко вылӧ.

— Ог вежӧрт, Владимир Васильевич.

— Вот таын и делӧыс, донаӧй: йӧзсӧ критикуйтны ми кужам, а асланым ӧшыбкаяс йылысь и казьтывны ог кӧсйӧ. Лӧсьыдтӧма артмӧ кыдзкӧ.

— Висьталӧй, ме абу полысьяс рӧдысь.

— Тӧда: ті стойкӧй да принципиальнӧй нывбаба. Но вот жалитыштнысӧ ті онӧ кужӧй.

Квитко интонацияысь Петрова кыліс мыйкӧ сэтшӧм дружескӧйногаӧс да таысь сійӧ мыйлакӧ зэв ёна гӧрдӧдіс.

— Мый кутанныд тӧд выланыд, Владимир Васильевич?

— Ме кута тӧд вылын сійӧтор, мый ми Алексей Никитич водзын мыжаӧсь.

Петрова виччысис кывны быдтор, но сӧмын не тайӧс.

— Мыйын нӧ менам — торйӧн нин тіян — мыжыс сы водзын?

Квитко шензьыштӧмӧн видзӧдліс Петровалы веськыда синъясас.

— Ті ӧмӧй эн радейтлӧй ӧта-мӧднытӧ?.. Меным пыр кажитчыліс, мый абу мӧд сэтшӧм гозъя, кодъяс эськӧ сэтшӧм ёна ӧта-мӧдсӧ радейтлісны. Али ме ӧшыбайтчи?

Зинаида Павловна кыліс, кыдзи горшас тасасис ӧбида ас вылас и Алексей Никитич вылӧ. Бергӧдан ӧмӧй сійӧс, мый вошӧма нэм кежлӧ?

Квитко мыжаліс асьсӧ сыысь, мый коркӧся тӧдса сёрни дырйи, кодыр Петрова шыӧдчыліс Семёнов да сы дінӧ отсӧгла, сійӧ, сэкся партийнӧй организациялӧн секретарь, сетліс Петровалы вывтіджык общӧй сӧвет, лишнӧй ёна надейтчис нывбаба чутьё вылӧ.

— Йӧзлӧн шудыс абу серийнӧй изделие. Быд мортлӧн сійӧ аслыссикас да ас ногыс гӧгӧрвоана, — тӧдчӧдыштіс Владимир Васильевич. — А ми Алексей Никитич шуд дінӧ матыстчим шаблон мераӧн... Жальпырысь колӧ шуны, ми зэв тшӧкыда вӧчам шудтӧмӧн асьнымӧс либӧ мукӧдӧс сӧмын сы вӧсна, мый кутшӧмкӧтор ог тырвыйӧ гӧгӧрвоӧй.

Сійӧ матыстчис ӧшинь дорӧ, гурйыв восьтіс сійӧс. Кабинетӧ уськӧдчис июль рытся шоныдик тӧв. Кӧнкӧ неылын таркӧдчис пневматическӧй молоток, дудӧдчис автомашина, тротуар кузя прӧйдитісны гажаа варовитысь ныв-зон. И тайӧ свежӧй тӧвруыс, и уличавывса шумыс казьтыштісны Квитколы Москваын переулок, улича вывлань воссьысь ӧшинь да сыкӧд орччӧн сулалысь Ксения Афанасьевнаӧс. Тайӧ том нывбабаыс уджаліс столицаса ӧти учреждениеын, тӧдмасис Квиткокӧд да кӧсйис воны Заполярьеӧ. Владимир Васильевич сійӧс радейтіс пӧся, аслас олӧмын первойысь гӧгӧрвоис радейтчӧмлысь вынсӧ. И ӧні друг сійӧ представитіс асьсӧ Алексей Никитич местаын — оскорбитӧмаӧс, медся дона мортӧн эновтӧмаӧс. Думыштіс та йылысь и повзис.

— А тӧданныд, мый эськӧ ме вӧчи сійӧ морткӧд, коді лысьтіс торкны менсьым шудӧс? — Сійӧ вешйис ӧшинь дорысь. Петрова видзӧдіс сы вылӧ мыйкӧ видзчысьӧмӧн. — Ме эськӧ аслам пиньясӧн сійӧс йири.

— Тайӧс ті збыльысь шуанныд?

— Но, гашкӧ, эзджык стӧч ло шуӧма, — гажаа серӧктіс Квитко. — А прамӧя эськӧ накажиті.

Сылы ӧні зэв вӧлі окота висьтавны Петровалы Ксения Афанасьевна йылысь, но не сы вӧсна, мый Квитко тырвыйӧ дӧверяйтӧ Зинаида Павловналы, — тайӧторйыс требуйтчис сійӧ ситуация вӧсна, коді артмис Петров гозъя костын.

— Ті он тӧдӧй, Зинаида Павловна, а ме ӧні ёнджыка мӧді жалитны тіянлысь верӧстӧ.

— Да, менсьым верӧс... — ышловзьӧмӧн тӧдчӧдыштіс «менсьым» кывсӧ Петрова. — Ті кӧ эськӧ тӧдінныд, кымын узьтӧм вой менам колис сы вӧсна... Зэв ӧбиднӧ.

«Ага, — думыштіс Квитко, — сідзкӧ, тэ верман на миритчыны верӧсыдкӧд. Зэв бур тайӧ».

Сійӧ лэптыштліс нин кисӧ гимнастёрка зеп дінас, мед перйыны сэтысь Ксениялысь фотокарточкасӧ, но бӧр лэдзис, думыштӧмӧн, мый тайӧс, век жӧ, оз ков вӧчны. Тэрмасьыштіс шуны:

— Оз ставыс висьтавсьы кывйӧн, но пӧшти ставыс — поведениеӧн. Алексей Никитич кӧ вӧлі веськодь тіян дінӧ, мӧдіс ӧмӧй сэтшӧм ёна переживайтны лӧжсӧ, кодӧс примитіс збыльтор пыдди. Эм средство бӧр бергӧдны важсӧ. Венӧй ас пытшсьыныд гордынятӧ да мыйӧнкӧ казьтыштӧй Алексей Никитичлы, мый ті эн на вунӧдӧй сійӧс. Сы водзын ті, кӧть кыдз эн шу, а мыжаӧсь: мунінныд кокниджыктор вылӧ. Ӧд тӧлка абу сійӧ, коді став лёксӧ кӧвъялӧ мӧд вылӧ, — тӧлка мортыд век нин сяммӧ гӧгӧрвоны мӧдтӧ. Ті верманныд гӧгӧрвоны. Алексей Никитичӧс. И, пӧжалуйста, эн думайтӧй, мый сійӧ стӧч важкодьыс и ӧні. Лоис кӧ шаньджыкӧн, — бур; а лёкджыкӧн кӧ, — ковмас ыджыдджык выдержка, со и ставыс. Сетӧй сылы шудсӧ бӧр. Шудтӧгыд мортыд заводитӧ лоны грубӧйӧн, недӧвӧльнӧйӧн аснас, олӧмнас. А сӧветскӧй йӧзлы тайӧ оз ков, оз лӧсяв — сійӧ мешайтӧ налы овны тыр олӧмӧн, торкӧ творческӧй уджныслы.

Петрова кывзіс Квиткоӧс сэтшӧм вниманиеӧн, кутшӧмӧн эськӧ, сійӧс кывзіс быд морт, вӧлі кӧ Петрова местаын.

— Сӧмын ті, Зинаида Павловна, эн гӧгӧрвоӧй менӧ сідзи, быттьӧкӧ ме сӧветуйта тадзи вӧчны тіян жертваяс тшӧт весьтӧ...

— Мый ті, Владимир Васильевич, мый ті, — парторгӧс аттьӧалӧмӧн тэрмасьыштіс шуны Петрова. — Ті менӧ веськыда бордйӧдінныд. Босьтчыла исправитны ассьым ӧшыбкаӧс.

Зинаида Павловна петӧм бӧрын кабинетӧ пырис Иван Терентьев. Квитко вӧлі рад аддзысьны важся тӧдсакӧд, да на костын пыр жӧ пансис сёрни.

— Ог ас йылысь тӧждысь, Владимир Васильевич. Пиӧс тэ дінӧ вайи. Виталий! — сэк жӧ сійӧ горӧдіс ӧдзӧслань. — Нолтӧ, пыравлы.

Ӧдзӧсын петкӧдчис ар дас квайта — дас сизима ён детина. Сійӧ вӧлі дзик батьыс кодь: сэтшӧм жӧ рыжӧй, паськыд пельпомъяса, сӧмын видзӧдіс неуна кымӧс увсяньыс.

— Тайӧ менам мӧд пиӧй. Помаліс средньӧй школаын кӧкъямыс класс и водзӧ оз кӧсйы велӧдчыны, фронт вылӧ вӧзйысьӧ... Тӧдӧмысь, дорйыны Рӧдина, отсавны тайӧ делӧын ыджыдджык вокыслы — ошкана делӧ. А ыджыдджык пиӧй менам, тӧданныд кӧ, оз омӧля воюйт, отличитчӧма нин бойяс дырйи, сержант звание сетӧмаӧсь... Но вот ог тӧд, мый вӧчны такӧд? Босьтасны-ӧ? Локті тӧлкуйтыштны.

— Кымын ар тэныд, Виталий Иванович? — юаліс Квитко.

Витя видзӧдліс батьыс вылӧ. Налӧн, тыдалӧ, водзвыв вӧлӧма сёрни содтыны во-мӧд. Том зон весиг тӧдчымӧнъя нюжӧдчыштіс.

— Сӧмын ог мӧдӧй ылӧдчыны, — содтіс Квитко. — Ми ӧд куш кыв вылад ог эскӧй.

— Ме всё равно муна фронт вылӧ тіянлысь юасьтӧг, — пыр жӧ эрдӧдіс асьсӧ Витя.

— А коді мӧдас велӧдчыны? Тэ чайтан, мый война дырйи воюйтӧмысь кындзи сэсся нинӧм оз и вӧчны? Абу тадзи, зонмӧ. Тайӧ кадад и воюйтӧны, и уджалӧны, и велӧдчӧны. Да ещӧ кыдзи велӧдчӧны! Тэ кӧсъян лоны командирӧн?

— Кӧсъя, — век кымӧс увсяньыс видзӧдӧмӧн вочавидзис Виталий.

— Бур, сідзкӧ, — ошкыштіс Квитко. — Ми тэнӧ ыстам велӧдчыны ФЗО школаӧ.

— ФЗО-ӧ? — шензьыштіс Витя. — Кутшӧм нӧ сійӧ командир — ФЗО-ын велӧдчысьыд?

— Самӧй настӧящӧй командир! Сӧмын тылын, производство вылын. Он эскы? А тэ вот кывзы, мый висьтавсьӧ оборона кузя Государственнӧй комитетлӧн приказын. — Квитко нарошнӧ перйис пызан йӧрсьыс тайӧ приказсӧ да лыддьыштіс ӧти-мӧдлаті, кӧні висьтавсис унджык из шом перйыны колӧм йылысь. — А коді мӧдас пӧртны олӧмӧ тайӧс, ставӧн кӧ мунам фронт вылӧ? Коді мӧдас нуӧдны уджъяс, ог кӧ кутӧй гӧтӧвитны горняцкӧй делӧӧн веськӧдлысь командиръяссӧ?

ЦК-са парторглӧн кывъясыс да центрсянь воӧм приказыс небзьӧдыштісны Витялысь война вылӧ мунны кӧсйӧмсӧ. Торъя нин радлыштіс Терентьев-бать.

— Удж кузя командирлӧн должностьыс, кыдз шуласны, пыр вакантнӧй, — заводитіс Иван Терентьев сылы лӧсялана кывбертласъясӧн. — А ковмас кӧ босьтны киясад ӧружие, татшӧм должностьыд тэныд некор оз мешайт. Сідзкӧ, ме, Витенька, тырвыйӧ ошка Владимир Васильевичлысь предложениесӧ... Да мый сэн сёрнитны! Примерла ылӧ мунны оз ков. Вот ме первой служиті действительнӧйын, сэсся кымын во воюйті. А кор ставыс тайӧ помассис, кор ковмис удж вылӧ сувтны, вӧлӧмкӧ, некутшӧм мирнӧй удж дінӧ абу велавсьӧма, китӧм кодь. Войнаыд сійӧ, братӧ, сезоннӧй делӧ. Дай ачыс олӧмыс абу войнаӧн чужтылӧма, оз войнаӧн мичмӧдсьы.

Терентьевлысь тайӧ сёрнисӧ кывзігӧн Квитколы уси тӧд вылас, кыдзи некымын во сайын сійӧ первойысь тӧдмасис бывалӧй морткӧд вертушка-вагонын мунігӧн. Лоис окота тӧдны, кӧні сійӧ уджалӧ ӧні да мый вӧчлывлӧ.

— Да век на сэні, Владимир Васильевич. Транспорт кузя специализируйтчи, — Квитко вопрос вылӧ вочавидзис Иван Терентьев.

— Воӧ сьӧлӧм вылад транспортыс?

— Кыдзи-й шуны тіянлы... Кӧрт туй сійӧ, дерт, бур делӧ, шуам, масштабъяс кӧ эмӧсь... — Терентьев мыйкӧ думыштіс да содтіс: — Зэв нин векньыдӧн да дженьыдӧн мӧдіс кажитчыны узкоколейканым, быдмысь мортлы челядьдырся паськӧм кодьӧн лоис. Быттьӧкӧн и уджалан сьӧлӧмсяньыд, и план выполняйтан, а кыдзкӧ яндзим йӧзсьыс...

— Яндзим?.. — Квитко вак-вак серӧктіс. — Неужели яндзим, Иван Егорович?

— Но, гашкӧ, эз ло стӧч шуӧма, — неуна шӧйӧвошис Иван Егорович. — Ӧд мортыд абу кутшӧмкӧ винт либӧ гайка, кодъясӧс ӧтчыд винтуйтін и — нэмыс кежлӧ. Мортыд, братӧ, быдмысь пу кодь да тувсов ытва кодь, быд дорӧ зільӧ паськӧдчыны.

Квитко чужӧм вылысь друг вошис нюммунӧмыс.

— Мда... — быттьӧ аслыс шуис сійӧ да ковтӧг мӧдіс чышкыны ӧчкисӧ. — А ті пуксьӧй, он кӧ тэрмасьӧ. Прамӧйджыка тӧлкуйтыштам.

— Хм... — тожӧ аслысмоз шуыштіс Терентьев да видзӧдліс пиыс вылӧ. — Пуксьылам, либӧсь, Виталий...

Беседа дырйи тыдовтчис, мый узкоколейкавывса уджалысьяслы бура тӧдса правительстволӧн решение — помавны тавося во помын кӧрт туй магистраль стрӧитӧм, мый на пӧвстысь унаӧн окотитӧны уджавны «паськыд колея вылын», а мед кадыс эз вош весь, вӧлі эськӧ бурторйӧн, ӧнісянь кӧ котыртны железнодорожникъяслысь кружок либӧ весиг курсъяс. Тӧдӧмысь, «ыджыд туй» вылӧ колӧ рекомендуйтны медся честнӧй йӧзӧс, но татшӧмъясыд, кыв шутӧг, сюрасны, Иван Терентьев та вылӧ надейтчӧ.

Сёрниыс вӧлі и мукӧдторъяс йылысь. Но ая-пиакӧд прӧщайтчӧм бӧрын Владимир Васильевич пасйис аслас настольнӧй блокнотӧ первой делӧ кыктор: том Терентьевӧс ыстыны ФЗО-ӧ велӧдчыны, а пӧрысь Терентьев йылысь да сылӧн предложение йылысь висьтавны управлениеса начальниклы. И ещӧ содтіс: «винт», «гайка», «винтуйтны».

— Чӧрт побери, — резкӧя сувтіс пызан сайысь Квитко. — Ми ӧмӧй ог этшаысь дольлӧ Терентьев кодьяслы: тэ — винт, ичӧтик винтик, и тӧд ассьыд места. А ми, таысь нин петӧ, — ми шестерняяс, коленчатӧй валъяс, маковикъяс... Ӧдвакӧ туяна кӧвъявны ловъя морт вылӧ татшӧм механикасӧ. Не «винтуйтны» найӧс колӧ, а сетны позянлун быдмыны да паськӧдчыны, — вот мый налы колӧ!

Агроном Петрова волнуйтчис жӧ. Управлениеысь петӧм бӧрын сійӧ эз мӧдӧдчы веськыда гортас, шуис прӧйдитчыны посёлок кузя, мед ас кежсьыс донъявны Квиткоӧн шуӧм кывъяс.

Выльысь да самӧй посниторйӧдз усис тӧд вылас верӧсыскӧд пинясигъясӧн ӧта-мӧдсӧ лякӧм. И тайӧторйыс, быттьӧ лёк нюйт, мӧдіс вочасӧн чусмӧдны сійӧс, мый вӧлі ясыд парторг кывъясын.

«Да кыдзи нӧ позяс вунӧдны ставсӧ сійӧс, мый весиг ӧнӧдз зывӧка кылӧ пельясын?» — аслыс думайтіс Петрова. И сэк жӧ сійӧ гӧгӧрвоис, мый Квитко прав: миритчыны мешайтіс гордыня.

«Но, шуам, ме вена тайӧ гордынясӧ, первойӧн шыася миритчӧм йылысь. А мый шуас та вылӧ Алексей Никитич? Гӧгӧрвоас-ӧ менӧ? Дась-ӧ сійӧ венны ассьыс гордынясӧ?»

Аслас думъясӧ вӧйтчӧмла Зинаида Павловна эз и казяв, кыдзи воис тупикӧ: сылысь туйсӧ пӧперегаліс ыджыд траншея, кодӧс перйисны паропроводнӧй трубаяслы. Татшӧм трубаяссӧ нюжӧдісны предприятиеса котельнӧйсянь олан керкаясӧ, мед используйтны пӧсь русӧ бытӧвӧй нуждаяс вылӧ.

— Гражданка, ті, буракӧ, ылалінныд...

Петрова быттьӧ садьмыштіс, повзьӧмӧн видзӧдліс гӧгӧрбок. Сы вылӧ видзӧдісны траншеяын уджалысь нывбабаяслӧн вильыш синъяс, кылыштіс дивитана шӧпкӧдчыштӧм. Олӧмакодь мужичӧй, тыдалӧ, трубаяс проводитӧм кузя мастер, воськовтіс Петровалань.

— Гашкӧ, отсыштны тіянлы, Зинаида Павловна?

— Оз ков, оз ков. Аттьӧ!

Сійӧ ӧдйӧ бергӧдчис да саяліс выльӧн стрӧитчысь керка пельӧс сайӧ.

Вӧлі сэтшӧм чувство, быттьӧ Петроваӧс эрдӧдісны кутшӧмкӧ мыж вӧчӧмын, и ӧні сійӧ яндзимысла пышйӧ татысь. Ӧд шӧпкӧдчисны сы йылысь, непрамӧй дӧва йылысь! Петрова лоис серам туйын, сы йылысь суклялӧны код тӧдас мыйяс. Тадзи ӧмӧй вӧлі тані олігӧн первой воясас? Эз ӧмӧй сылысь нимсӧ шуавны благодарность чувствоӧн? Кытчӧдз нӧ сійӧ исковтіс, кытчӧдз?..

Вермас лоны, Петрова ставсӧ тайӧс принимайтіс содтӧмӧн. Но кытчӧ воштысян фактъяссьыс: кыдзи агроном, сійӧ эз ло главнӧйӧн, стройкалӧн подсобнӧй овмӧсыс паськалӧ и сытӧг, лоисны мукӧд агрономъяс. Кытчӧ нӧ вошис ыджыд делӧ заводитысьлӧн сійӧ кӧсйӧмыс да зільӧмыс, кодъяс петкӧдчылісны сылӧн первой кадас?

«Гашкӧ, ме тожӧ лои грубӧйӧн, недӧвӧльнӧйӧн аслам положениеӧн?» — повзьӧмӧн думыштіс Петрова.

Да, да. Сійӧ кадсянь, кор Зинаида Павловна эз кут лӧсявны верӧсыскӧд, сійӧс зэв шоча позис аддзывны кыпыдӧн. Кытчӧкӧ вошисны и мукӧдӧс ышӧдысь долыд серамыс, и олӧмсӧ радейтӧмыс, кодъяс лӧсялісны Петровалы воддза воясӧ. Мый нӧ колис сылӧн? Колис сӧмын кӧсйӧм — не лоны весь олысьӧн. Ортсысяньыс колис быттьӧ ставыс важ ногӧн: сійӧ трудитчис, сійӧс пыдди пуктісны тӧдсаяс, руководительяс поручайтісны, нуӧдны общественнӧй удж, сійӧ лыддьыссис активисткаӧн. Но ставыс тайӧ вӧлі мӧд ног. Эз тырмы буретш сійӧ, ставсӧ венысь стимулыс, коді тэчсьӧ долглӧн сознаниеысь да радейтӧмысь, олӧм дінас интересыс.

Петровалы друг мӧдіс кажитчыны, мый сійӧ бергӧдчис траншея дінсянь бӧрлань полӧм вӧсна да ӧні вӧчӧ зэв ыджыд кытш, мед лоны сы мӧдарын. Но ӧд позис и вуджны сійӧс, смелмӧдчыны кӧ. Сійӧ эськӧ ӧні вӧлі гортас нин. Оз-ӧ тадзи жӧ артмы и сылӧн гордынякӧд? Ӧд венны кӧ тайӧс, и Алексей Никитичкӧд миритчӧмыс вермас лоны ӧдйӧджык.

Керкаыс, кӧні олӧ Петров, лӧсяліс Зинаида Павловна туй вылын. Петрова содтіс воськовъяссӧ, тэрыба пырыштіс коркӧя зэв тӧдса подъездӧ.

Ок, кутшӧм сьӧкыд вӧлі кыпӧдчыны мӧд судтаас, кутшӧма поліс паныдасьны квартира кузя вӧвлӧм соседкаяскӧд. Но, рыжӧй каньысь кындзи, коді зыртчыштіс сійӧ кокъяс дінӧ, некод эз аддзыв.

Со и кӧр куӧн эжӧм ӧдзӧс. Кухня, навернӧ, сідзи и пустуйтӧ. Прихожӧйын, колӧ чайтны, ставыс убериттӧм...

«Пыра игӧдчытӧг, восьса кӧ ӧдзӧсыс, — думыштіс Петрова, а ачыс кыліс, кыдзи сійӧс шымыртіс не то полӧм, не то дрӧж. — Мися, локті видлыны, кутшӧма олан...»

Ӧдзӧс воссьыштіс шумтӧг. Ӧвтыштіс табак тшынӧн, спирт дукӧн. И сэк жӧ пытшкӧсса жырсянь кылыштіс Алексей Никитичлӧн серам: сы ордын кодкӧ вӧлі.

«Ог, йӧз дырйи ог петкӧдчы, — ӧдйӧ бӧр пӧдлалыштіс ӧдзӧссӧ Петрова. — Коркӧ мӧдысь аддзӧдла». — Да ӧдйӧ петіс ывлаӧ.

Инженер Петровлы тешкодьӧн кажитчис Блиновлӧн висьталӧмыс, кыдзи ЦК-са парторг «майтӧгаліс» юрсӧ Ахмировлы да кутшӧм ногӧн Ахмиров кутіс асьсӧ та дырйи.

— Пырис быттьӧ тышкасьысь петук, а бӧрсӧ петіс куштӧм курӧг кодьӧн! — мичмӧдіс ассьыс висьталӧмсӧ Блинов. — Первой класса из шом мастерлы ӧні ковмас кутны асьсӧ шырпи кодьӧн.

Петров кутіс другасьны Тихон Блиновкӧд кыдзкӧ вочасӧн. Первой сійӧ поліскодь Блиновысь: начхоз радейтліс йӧзлысь посни тырмытӧмторъяс пӧльтны повзьӧдлана ыдждаӧдз, собраниеяс вылын выступайтліс гораа да яра. А кор асьсӧ кутісны частӧджык критикуйтны, лэдзчысис коньӧр улӧ. Сэсся, овмӧс паськӧдӧмкӧд йитӧдын, Тихон Тихонович дугдіс вермыны справляйтчыны уджӧн, да сійӧс индісны посёлокъясса комендантӧн. Тайӧ кад кежлӧ Петров да Блинов частӧкодь нин пукавлісны ӧти пызан сайын, а ӧні найӧс пӧсь кӧртӧн он торйӧд ӧта-мӧд дінсьыс.

Найӧ пукалісны спирт сулея дорын. Гӧтырыскӧд ладмытӧм кадсянь тайӧ зелляыс Петровлӧн пыр вӧлі запасын, юыштавліс весиг ӧтнасӧн.

— Тэ шуан, Тихон Тихонович, мый Ахмиров ӧні лоас шырпи кодьӧн? Ӧдвакӧ. Оз эскыссьы мыйкӧ. Сійӧ абу миян кодьяс пӧвстысь. — Петров кӧсйис шуны: «Абу ми вок кодь интеллигентъяс пӧвстысь», но кывйыс та вылӧ эз бердчы, — Блиновӧс сійӧ эз лыддьы интеллигентӧн.

— Э-э-э, другӧ! Ме тэкӧд абу сӧгласен, — вирӧн пӧльтчӧм чужӧм кузяыс нуӧдыштіс комендант. — Оз ков вунӧдны, кутшӧм кадӧ да коді тэнӧ критикуйтӧ. Владимир Васильевич ӧні абу прӧстӧ ЦК-са парторг. Шуӧма кыв — ставыс!.. Мда. Вообщӧ ме ылалі тайӧ сёрнинад, — друг вуджис мӧдтор вылӧ Блинов. — Ме пыри тэ дінӧ со мый кузя. — Сійӧ перйис морӧс зепсьыс нёль пельӧ кусыньтӧм гижӧд. — Вопросыс сӧвесть йылысь... Ме вель важӧн нин гижлі шыӧдчӧм, мед менӧ ыстасны фронт вылӧ. Но кыдзкӧ артмыліс сідзи, мый сетны сійӧс эг сяммы ас кадӧ. А талун лыдди выль пӧв и аддза: формулировкаясыс быттьӧкӧ важмыштӧмаӧсь нин. Кыдзи тэ ног, Алексей Никитич, сулалӧ оз гижны шыӧдчӧмсӧ выль ног али сӧвсем не сетны сійӧс?

Петров ӧдйӧ нуӧдіс син пырыс шыӧдчӧмсӧ, кодӧс гижӧма зэв высокопарнӧй стильӧн, да бӧр сетіс.

— Энлӧй, — шыасис сійӧ. — Мыйла ӧні ковмис тайӧ, кодыр пӧлучитӧма унджык из шом перйӧм йылысь да йӧзӧс татчӧ кольӧдӧм йылысь приказ?

— Да мый тэ, Алексей Никитич, татшӧм прӧстӧйтор он гӧгӧрво! Тайӧ жӧ политика, война дінӧ ассьыд отношение петкӧдлӧм... Коммунист — и друг эз сет фронт вылӧ добровольнӧ мунӧм йылысь шыӧдчӧм.

— Дак, со кыдзи вӧлӧма! Ме и думыштны эг сяммы. Ме ӧд донъялі Ахмировлӧн шыӧдчӧм серти да кыдзи сійӧс могмӧдісны.

— Колӧ шуны, — Блинов видзӧдліс прихожӧйӧ петан ӧдзӧс вылӧ, оз-ӧ сэні кодкӧ кывзысь. — Дерт, мед лоас сёрниыс тэа-меа костын... Ахмиров унаторйын прав. Ме мыйкӧ ог жӧ эскы, мый миян татчӧс уджным сетас миян Рӧдиналы пӧльза. Удитас-ӧ миян из шом петны татысь ас кадӧ? Ог-ӧ збыльысь сёрмӧ... Гӧгӧрвоа, Алексей Никитич, гӧгӧрвоа: ӧддзӧдӧма кӧрт туй стрӧитӧм да сідз водзӧ. Но кадсӧ доддялім эг ми, да, эг ми. Сы вылын гӧнитӧны мӧдъяс... миян противникъяс.

Петров эз шу та вылӧ кыв ни джын. Сійӧ эз куж, мый шуны татчӧ. Сӧмын мӧдіс ветлӧдлыны ӧдйӧ керка пытшкӧд. Сэтчӧ жӧ сылы воис кад мӧдӧдчыны рытъя удж вылӧ.

— Тэ менӧ извинит, муса друг, — сувтіс жӧ Блинов. — Ме тэкӧд ачым аскӧд моз: мый дум вылын, сійӧ и кыв вылын.

— Ме абу нин детинка... — Петров матыстчис пызан дінӧ, выльысь кисьтіс стӧканъясӧ спирт. — Юам. А сэсся мӧдӧдчам ӧтилаын.

Блинов гӧгӧрвоис тайӧс сідзи, мый беспартийнӧй инженер Петров вылӧ сійӧ збыльысь вермас пуктысьны ас вылас моз.

— Унаӧн вӧліны инструктивнӧй совещание вылас? — гортсьыс петӧм бӧрын нин юаліс другыслысь Петров.

Блинов пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый ради татшӧм вопросыс да вочавидзис окотапырысь:

— Зэв унаӧн. Тӧдӧмысь, и Зинаида Павловна сэні жӧ вӧлі.

— Но и мый?

— Торъясӧ нинӧм. Кӧсйи сыкӧд тшӧтш мӧдӧдчыны гортӧ, но сійӧ, кажитчӧ, кольччис на парторг кабинетӧ.

— Ӧтнас? — дрӧгнитіс гӧлӧсыс Петровлӧн.

— Эг интересуйтчы, но быттьӧкӧн ӧтнас. — Блинов гусьӧн видзӧдліс Петровлӧн бледмӧм чужӧм вылас да нарошнӧ ышловзьӧмӧн содтіс: — Н-нда-а... Ме тэнӧ бура гӧгӧрвоа. Но сулалӧ-ӧ переживайтны? Колӧ-ӧ жалитны та йылысь?

ІІІ

Ӧндрей Ламбей мӧдӧдчис фронт вылӧ доброволецъяслӧн коймӧд партиякӧд.

Надя колльӧдіс сійӧс пристаньӧдз, кӧні дась нин виччысис мунысьясӧс Устинычлӧн пароходыс.

Йӧзыс чукӧрмӧма уна. Транспортнӧй баржа вылӧ пуксьыны команда виччысигмоз, найӧ сулалісны негырысь чукӧръясӧн либӧ гозъясӧн, варовитісны ӧта-мӧд костас. Прӧщайтчисны рӧдвуж, тӧдсаяс, другъяс, ёртъяс, сеталісны ӧта-мӧдныслы медбӧръя индӧдъяс, кӧсйӧмъяс, надейтчисны регыд бӧр аддзысьӧм вылӧ. Кодкӧ кыпыда горӧдіс сьывны:

Дан приказ: ему — на Запад,

Ей — в другую сторону...

Сы дінӧ пыр жӧ ӧтувтчисны мукӧдъяс, но кылыштісны лӧньӧдӧмъяс:

— Эновтны! Заводитчас посадка.

Надя топыдджыка чабыртіс Ӧндрейыслысь кисӧ, синва пырыс кутіс видзӧдны дона верӧсыслы муса чужӧм вылӧ, быттьӧ кӧсйис нэм чӧж кежлас кольны сійӧс татшӧмӧн аслас вежӧрын.

— Гиж частӧджыка, — шӧпкӧдӧм сорӧн муртса вермис шуавны Надя. — Эн дышӧдчы.

Мышкас котомкаа нин, Ӧндрей топӧдыштіс ас дінас гӧтырсӧ.

— Мӧда гижны. Сӧмын тэ ачыд...

Сійӧ эз помав висьтавны колана кывъяссӧ, мед не петкӧдлыны, кутшӧм сылы сьӧкыд торйӧдчыны.

— И ещӧ ӧтитор муртса эг вунӧд, — увлань видзӧдліг водзӧ шуаліс Надя. — Кутшӧм ним сетам сылы?

— Сылы? — гӧгӧрвоис Ӧндрей. — Пи кӧ, мед лоас Володя, Владимир. Ныв кӧ... Кутшӧм воас тэныд сьӧлӧм вылад.

— Ладнӧ, сідзкӧ. Сӧмын тэ бӧрыннас эн мӧд видны менӧ.

— Ог мӧд видны.

Пароход вель кузя тутӧстіс. Кыліс команда:

— Сувтны нёльӧн-нёльӧн! Колльӧдысьяслы вешйыны бокӧ!

Ӧндрей пӧся окыштіс гӧтырсӧ, мырдысьӧн моз мездысис сійӧ сывъясысь да котӧртыштіс колонналань.

— Сми-и-ирно!

Надя видзӧдіс, кыдзи сылӧн Ӧндрейыс сувтыштіс коймӧд радӧ, бергӧдчыштліс сы бӧрын сулалысь кык ныв вылӧ, кодъяс, кыдзи медсестраяс, мунісны тшӧтш, но быттьӧ яндысьыштіс Надясьыс, мыжапырысь нюммуныштіс сылы да «шагом марш!» горӧдӧм улӧ, став тушанас ӧдӧбтӧмӧн, мӧдӧдчис водзлань.

Эз, Надя эз бӧрд. Сійӧ ӧд эськӧ ачыс вӧлі верӧсыскӧд ӧти колоннаын, эз кӧ вӧв татшӧм нестроевӧй положениеын. А ӧні сійӧс весиг берег улӧ лэччӧмысь ӧлӧдісны: регыдӧн на вӧліны зэръяс да лэччыны увлань вӧлі зэв нильӧг.

Колоннаӧс вайӧдісны гӧрд полотнищеясӧн бокъяссӧ мичӧдӧм баржа дінӧ. Гырысь букваяса лозунгъяс горзісны: «Миян делӧ правӧй. Ми победитам! Ставсӧ фронтлы!»

Трап кузя кайисны кыкӧн-кыкӧн. Устиныч тутӧстіс мӧдысь. Баржа ӧдзӧс дінын ноксисны йӧз. Заводитлісны босьтны трап, и Надя аддзис, кыдзи трап помас петкӧдчис Ӧндрейыс. Сійӧ мыйкӧ висьталіс сопровождающӧйыслы да, тыдалӧ, воисны ӧти кывйӧ.

Вӧлӧмкӧ, Ӧндрей вӧзйысьӧма вуджны пароход вылӧ. Регыд сійӧ лоис пароход борт вылын.

И зэв тешкодь: Ӧндрей пытшкын чужис сэтшӧм чувство, быттьӧ сійӧ эновтӧ пыр кежлӧ и тайӧ берегсӧ, код дорын кыдзсюрӧ пукалісны постройкаяс, куйліс из шом склад, сулалісны баржаяс, и сылы дона да муса мортӧс, коді воча ӧвтӧ еджыд чышъянӧн.

Пароход мӧдіс нин бергӧдчыны, зэлаліс баржалӧн буксирнӧй трос, сэсся транспорт мӧдӧдчис кывтны, а Ӧндрей Ламбей ӧвтіс носӧвӧй чышъянӧн, и важ моз сійӧс эз эновт сы дінӧ кӧртасьӧм тайӧ тешкодь чувствоыс.

Пристань вочасӧн ыламмис, сувтӧдны позьтӧма ӧтарӧ чинісны сэтчӧ кольӧм предметъяс, йӧз чукӧръяс, ӧтка фигураяс; еджыд чышъянъяс, кодъяс первойсӧ кажитчисны бордъяснас ӧвтчысь каляясӧн, лоисны нин еджыд точкаясӧн. Ӧндрей оз нин вермы янсӧдны, кутшӧм еджыд точка Надялӧн чышъяныс...

Ю чукыльӧ саялігӧн Устиныч сетіс кузь, прӧщайтчана свисток. Ӧндрей аслыс тӧдлытӧг бергӧдчыштіс капитанлань, коді сійӧс кинас корыштіс ас дінас.

Найӧ киасисны. Ӧндрей юаліс Устинычлысь, сувтлас оз пароходыс Кырйыв сикт дорӧ.

— Мӧдам чукӧртны фронт вылӧ мунысьясӧс быд сиктысь, — вочавидзис капитан да юаліс Ӧндрейлысь, юӧртіс-ӧ батьыслы аслас мӧдӧдчӧм йылысь.

— Юӧртлі ас кадӧ.

Тӧв мӧдіс пӧльтны паныд. Ю скӧрысь шумитіс. Лым еджыд гыяс ыджыд вынӧн кучкалісны пароход нырӧ, ва бус лэбис рубка дінӧдз. Берегдорса бадь кустъяс копрасисны чуть ли не му дінӧдзыс. Енэжті лэбисны свинеч рӧма кымӧръяс да быттьӧ сьӧкыда личкисны му вылас.

— Кывзін асъя сводкасӧ? — водзлань видзӧдігмоз юаліс капитан.

— Ышӧданаыс этша, Устиныч, — вочавидзис Ӧндрей. — Миян бара на эновтӧмаӧсь каръяс да сиктъяс.

Устиныч дыр чӧв оліс да век чорыдджыка киас кутіс штурвалсӧ. Друг сійӧ копыртчыштіс переговорнӧй трубкаыс дінӧ да, гӧлӧссӧ вынсьӧдтӧг, но чуткӧя да тшӧктана горӧдіс:

— Медся полнӧй!

Гыяслӧн бус мӧдіс ёнджыка воны Ӧндрей чужӧмӧ.

«Татшӧм мортыд оз ӧткажит, — Устиныч йылысь думыштіс Ӧндрей. — Менӧ колльӧдны райцентрӧдз босьтас батьӧс».

А сійӧ кадӧ, кодыр пароход кывтіс став вынсьыс увлань, Кырйыв сиктса пристаньын лои ӧтарӧ йӧзаджык. Колхоз колльӧдіс война вылӧ коймӧд партия жӧ ассьыс пи-нывсӧ.

Марья Ильиничналы зэв вӧлі окота бӧрдыштны аслас пи дінын, но кыдзкӧ ӧнӧдз на эз сюр кадыс: сылӧн Степаныс век на ноксис аслас комсомольскӧй делӧясӧн, а медбӧрын парторганизацияса секретарь Ефим Иванович сылы тшӧктіс дасьтысьны выступитны фронт вылӧ мунысьяс нимсянь.

Регыд нин колӧ лоны пароходлы, регыд заводитчас ноксьӧм, а Степан эз на вӧв пристаньын.

Ильинична, дерт, гӧгӧрвоис, мый важӧн кольӧмаӧсь сійӧ кадъясыс, кодыр войнаяс вылӧ колльӧдчигӧн Печора-матушка да сылӧн вожъяс кузя вӧліны нывбабалӧн причитайтӧмӧн бӧрдӧмъяс. Тайӧ вӧлі войвывса йӧзлӧн важысянь кыссьысь традиция, кодӧс найӧ заимствуйтлӧмаӧсь древнерусскӧй культураысь на. Ӧні и колльӧдчысьясыс, и мунысьясыс абу нин важкодьысӧсь: сӧветскӧй Рӧдина дорйӧм — быд гражданинлӧн священнӧй долг, а колльӧдчӧмъясыд — мунысьяс да кольччысьяс костын ӧта-мӧдыслы отсасьӧм кузя обязательствояс сетӧм. Но кыдзи бурмӧдны пӧрысь мамлысь сьӧлӧм? Кыдзи небзьӧдыштны сылысь шогсӧ, коді поткӧдіс морӧссӧ, вӧзйысис петны ортсӧ причет кывъясӧн да сорласьны пузьӧм юлӧн гыяскӧд.

Со сійӧ, тӧждысьысь да жугыль, сулалӧ пиыс котомка дінын, неылын Павел Калистратовичсянь, коді пукаліс пес краж чукӧр вылын. Кымынысь нин Ильинична матыстчыліс соседыс дінӧ.

Старик Ламбей вӧлі сійӧ костюма, кодӧс коркӧ ыстыліс пиыс, но кӧдзыд да тӧла лун вӧсна сы вывті пасьталӧма шерстянкаӧн эжӧм кокньыдик малича.

— Тӧв паныд сылы кывтнысӧ, мада, сы вӧсна и сёрмӧ, — мышланьыс бергӧдчывтӧг шуис Ламбей, кор соседкаыслӧн сьӧкыд сарапан шпорӧдчӧм серти кыліс сылысь бара матыстчӧмсӧ.

Ильинична ышловзис да пуксис жӧ. Гӧгрӧс на, коркӧ мичаӧн вӧвлӧм чужӧмыс сылӧн пемдіс татчӧ быд волӧм кост, кучик чукыръясыс гырсяммисны, а лӧзӧдыштӧм син доръяса синъясыс петкӧдлісны муртавны позьтӧм шог.

— Оз прӧста нӧйтчы тадзи Уса-матушканым, оз прӧста, — ю шӧрын скӧралысь гыяс вылӧ видзӧдӧмӧн качайтыштіс юрнас Ильинична. Сэсся сійӧ ышловзис да мӧдіс шуавны сідз жӧ нюжйӧдлӧмӧн, кыдзи и сьывны заводитчигӧн сійӧ рытӧ, кор аслас ёртъяскӧд тані вӧлі Зинаида Павловна. Сӧмын тайӧ нюжйӧдлӧмас талун кыліс не радлун и не шуда олӧмысь песня кывъяс бӧрйыны заводитӧм, кыдзи вӧлі сэки, а кыліс нормӧм сьӧлӧмлӧн бӧрдӧмводзвывса гӧлӧс. — Кылӧ сійӧ, миян вердысьӧй, ыджыд шог да печаль и йӧз сьӧлӧмысь, и земля-му вылысь; оз аддзы, коньӧр, местасӧ, кытчӧ воштысьны да мыйӧн бураммыны. Джуджыдӧсь тай эськӧ сылӧн берегъясыс, сӧмын шогыс, тыдалӧ, джуджыдджык.

Друг сійӧ став тушанас довкнитіс водзлань, кияссӧ пуктіс пидзӧсъяс вылас да джын гӧлӧсӧн мӧдіс причитайтны:

— Кӧні, кӧні тэ, шонді лэччан кад,

Кытчӧ воштысин, кытчӧ саймовтчин?

Эз-ӧ лёк тӧлыс тэнӧ тӧлӧд тась?

Эз-ӧ кымӧрыс тэнӧ саймовтӧд?

Гажтӧм вӧля выв рытъя кыатӧг,

Зарни кыатӧг, лӧньӧм ва вывтӧг.

Оз кыв ныв-зонлӧн рытъя гажӧдчӧм, —

Кылӧ ай-мамлӧн шогсьӧм-колльӧдчӧм.

Эг тай думайт ме уна во бӧрын

Выльысь синваӧн чужӧм мыськавны.

Эг чайт, шудтӧмӧй, аслам нэм чӧжӧн

Мӧдысь нормыны, мӧдысь шогсьыны.

Ильинична мӧдіс муртса копрасьны да быттьӧ век аслыс казьтывны важсӧ, кыдзи сійӧ коркӧ колльӧдліс верӧссӧ, кыдзи верӧсыс воліс гортас сьӧкыда ранитчӧмӧн да кадтӧг колис ассьыс ӧтка писӧ да ӧтка нывсӧ дӧва ки вылӧ; кыдзи сэсся лои быдтӧма найӧс мам нимкодь вылӧ да бур йӧзӧн ошкӧм вылӧ.

— Сӧмын оз тай сет злыдни Гитлерыд

Овны мирнӧя, ладӧн-сӧветӧн.

Оз сет дурмӧм пон пӧрысь ай-мамлы

Дитя-пияннас да любуйтчыны.

Да вӧлі кӧ ме, тон, пӧтка бордъяса,

Пӧтка бордъяса да том вынйӧра.

Лэби эськӧнӧсь лэчыд вой тӧлӧн,

Кӧні царствуйтӧ тайӧ морт виысь.

Нуи эськӧ ме сэки ас сьӧрысь

Мирнӧй йӧзъяслысь скӧрмӧм-лӧглунсӧ.

Лэдзи эськӧнӧсь тайӧ лӧглунсӧ

Енэж чардби моз злӧдей юр вылӧ.

Степан Кынев ёна тэрмасис. Кор сійӧ помаліс гижны ассьыс речсӧ, лыддис сійӧс Филипповлы.

Ефим Иванович сетіс текст кузяыс некымын индӧд да бать ногӧн видзӧдліс аслас быдтас вылӧ:

— Но, Степуш, велӧді ме тэнӧ вель уна во школаын, сэсся ӧтилаын уджалім, тэ лоин меным рӧднӧй пи кодьӧн, вайлы жӧ ме тэнӧ кутла, кытчӧдз тэкӧд кыкӧн, — шуис сійӧ да, топыда кутлігмоз, окыштіс. — Кут асьтӧ комсомолец ногӧн. Ни ӧти здук кежлӧ эн вунӧд, мый тэ мунан дорйыны великӧй Ленинлысь делӧ. И кодыр тэныд лолӧ сьӧкыд, гашкӧ, вывті сьӧкыд, уськӧд тӧд вылад сылысь велӧдӧмсӧ, казьтышт миян прекраснӧй народ йылысь, и тайӧ тэныд содтас вын.

— Аттьӧ таысь тэныд, менам учитель, — волнуйтчӧмысла муртса кывмӧн вермис шуны Степан. — Татшӧм индӧдъястӧ кӧсйыся некор не вунӧдны.

Воссис ӧдзӧс. Клубӧ пырис Лиза.

— Мый нӧ сідз дыр эн кутӧй воны?.. Пароходыд петкӧдчис нин.

— Ми дасьӧсь, Лизук. Ставсӧ вӧчӧма, — висьталіс Филиппов да мӧдӧдчис петны.

Лиза Кынева талун дзикӧдз эз вӧв ас кодьыс — ни паськӧмнас, ни чужӧмыслӧн выражение серти, ни ставнас асьсӧ кутӧм боксянь. Ижмасаяс ногӧн вурӧм кузь подола шӧлкӧвӧй сарапаныс пыдди, кодӧс сійӧ радейтӧ новлыны праздникъяс дырйи либӧ мыйӧнкӧ тӧдчанаджык лунъясӧ, пасьталӧма лӧз шерстянка костюм, кӧмалӧма моднӧй туфлияс, юр вылас пуктӧма турунвиж рӧма берет. Том нывлӧн сӧстӧм да дзоньвидза чужӧмыс петкӧдліс кутшӧмкӧтор вылӧ решитчыны кӧсйӧм. Югыдлань мунысь рудов синъяссьыс позис аддзыны и шогсьӧм, и мыйкӧ вылӧ надейтчӧм. Сылӧн тэрыб походкаас, этша кывйӧн сёрнитны зільӧмас да делӧвӧйӧн лоны кӧсйӧмас тӧдчис буретш сійӧ, коді висьталіс ас мывкыдӧ воӧм йылысь нин, кодыр морт заводитӧ бура гӧгӧрвоны олӧмас ассьыс местасӧ да коланлунсӧ, кор йӧзлӧн шогыс мӧдӧ лоны и сійӧ шоглӧн юкӧнӧн.

— Тэ кӧть ичӧтика жалитышт мамтӧ, — сикт кузя мунігӧн нин Лиза шуис вокыслы. — Мамыд дзикӧдз нормис. Мед бӧрдыштас тэ дінын.

Степан шензьӧмӧн видзӧдліс чойыс вылӧ.

— Гашкӧ, и тэ тшӧтш мӧдан лимзыны, мед ставӧн видзӧдласны, кыдзи комсомолка колльӧдӧ ассьыс комсомолец воксӧ.

— Ме пӧттӧдз нин бӧрді. Сӧмын некодлы эг петкӧдлы, — честнӧя висьталіс Лиза. — Мамыд вӧсна тӧждыся. Ӧд он мун пир вылӧ... Уськӧд тӧд вылад бать йывсьыд.

Налысь сёрнисӧ дзугис воысь пароходлӧн тутӧстӧм.

— А тэ меным бӧрдӧдчӧмъяс йылысь долян, — ӧдйӧджык мӧдіс восьлавны Степан. — Менам быттьӧкӧ сы мында и могыс.

Кор найӧ локтісны кыр йылӧ, пароход бергӧдчис нин сувтны. Степан эз и тӧдлы, кыдзи мамыс лоис сы дінын.

— Эг тай кӧсйы ме, муса пианӧй,

Срочнӧй уджъяссьыд тэнӧ янсӧдны.

Эг ӧд кӧсйы ме, сьӧлӧмшӧранӧй,

Аслам бӧрдӧмӧн тэнӧ янӧдны, —

писӧ сьылі гӧгӧрыс сывъялӧмӧн пыр жӧ заводитіс лыддьӧдлыны Марья Ильинична.

Сӧмын он тай кут зэрӧн зэрӧмтӧ

Кодыр кымӧрӧн енэж сьӧктаммӧ.

Он тай шу «эн бӧрд» пӧрысь сьӧлӧмлы,

Кодыр тырӧма сійӧ шоглунӧн.

Степанӧс пӧдтіс удушйӧ дырйи моз и ӧбидаысь, и мамсӧ жалитӧмысь. Сійӧ, быттьӧ мыжа морт, видзӧдлас то ӧти вылӧ, то мӧд вылӧ, кодъяс ӧні кытшалӧмаӧсь эня-пиаӧс топыд кытшӧн. Бабаяс кутісны вомъясас чышъян помъяссӧ, мед не бӧрддзыны гӧлӧсӧн жӧ да мед не мешайтны кывзыны Ильиничналысь причетсӧ.

— Эн чайт, вердысьӧй, менӧ важ мортӧн,

Ставсӧ тӧлкуйта, ставсӧ вежӧрта.

Кырныш кыйӧдчӧ — шогсьӧ пӧтка мам,

Кӧть и пияныс шоныд борд улас.

Вӧрӧг воськовтіс керка порогтӧ —

Государстволысь да границатӧ.

Мун жӧ, мун, менам дӧва быдтасӧй,

Мун жӧ сэтчӧ тэ, кӧні коланджык.

Эз кӧ ло сійӧс, лёк разбойникӧс,

Порог воськовтіг пыр жӧ кутӧма,

Сувтӧд злыдниӧс кӧть нин кӧтшасас,

Эн лэдз воськовтны самӧй джодж шӧрас.

Мед жӧ пируйтны ен ув пельӧсад

Наян вӧрӧгӧс эз вӧв лэдзӧма.

Пуксяс кортӧм гӧсть кӧзяин туйӧ —

Пемдас белӧй свет вӧльнӧй олӧмлӧн.

Ӧндрей ылісянь на аддзис берег дорын сулалысь маличаа старикӧс да пароход вылысь чеччыштіс трап сеттӧдз. Сылӧн мыйлакӧ рудзмуныштісны кокъясыс, лолавны лоис сьӧкыдджык.

— Энлы, батьӧ, энлы.

Но старик лэччыштіс нин пиыслы паныд, паськӧдіс кияссӧ кутлыны, а вомнас мыйкӧ вӧрӧдіс, вӧрӧдіс... Ӧндрей окыштіс батьсӧ, кодлӧн ӧні сыркъялісны пельпомъясыс, да, киняулӧдыс сійӧс кутыштӧмӧн, кайис ласта вылӧ.

— Тэкӧд, кывзысьтӧм пикӧд, эськӧ, эз тадзи ков аддзысьны, — медбӧрын шыасис старик. — Да, мед нин. Кадыс лои мӧд. Выль шогыс ыджыдджык суис ставнымӧс.

Ӧндрей, тӧдӧмысь, гӧгӧрвоис, мый йылысь казьтыштіс батьыс. Батьлысь юасьтӧг гӧтрасьӧм йылысь кывлӧм бӧрын старик эз тӧр ас ку пытшкас, ас думсьыс лӧсьӧдліс медся скӧр кывъяс пинявны писӧ, эз вочавидз сійӧ письмӧяс вылӧ, весиг шуис некор не миритчыны сыкӧд.

— Та йылысь ми тэкӧд, батьӧ, сёрнитыштам пароход вылын, — тэрмасьыштіс висьтавны Ӧндрей. — Капитаныс пароход вылас Устиныч, помнитан, миянын коркӧ тӧвйыліс... Ме сыкӧд сёрнитчи босьтны тэнӧ пароход вылас. Райцентрӧдз ӧтлаын кывтам. Сійӧ жӧ тэнӧ и бӧрсӧ катӧдас.

Татшӧм юӧрыс вӧлі ньӧти виччысьтӧмӧн да зэв важнӧй. Старик пыр жӧ юаліс:

— Мый колӧ меным босьтны сьӧрысь?

— Нинӧм оз ков, батьӧ. Менам ставыс эм.

Павел Калистратович вайӧдіс писӧ пес кражъяс дінӧ, индіс тубрас вылӧ.

— Со, тайӧ тэныд. Сэні кутшӧмсюрӧ паськӧм, сёянторъяс. Видзӧдлы. Гашкӧ, оз тырмы мыйкӧ.

Став йӧзыс ӧні вӧліны баржа дінын, да ая-пиа колисны татчӧ ӧтнанныс. Пиыс вылӧ видзӧдігмоз, кыдзи сійӧ разьӧ тубрассӧ, старик содтіс:

— Бур йӧз отсалісны тайӧс дасьтыны. Выйыс банкаясас — колхознӧй гӧснеч. Пӧжасыс — Ильиничналӧн делӧ, дерт, менам пызьысь да чери-яйысь... А тайӧ шоныд кепысьяссӧ, носкияссӧ — Лизук сетіс.

Татчӧ кутісны локтавны йӧз — аддзысьны волытӧм гӧстькӧд. Гӧснечьяссӧ Ӧндрей бӧр чукӧртыштіс тубрасӧ.

— Тайӧс ми, батьӧ, пароход вылын кывтігӧн бурджыка видлалам.

— Озырмӧмыд, тыдалӧ, Андрей Павлович! Дзикӧдз вунӧдін ассьыд сикттӧ.

— И батьтӧ со мый дыра эн видлы.

— Сідзи тай артмис кыдзкӧ... Таво гожӧм вӧлі кӧсъя нин воны отпускавны да асьныд аддзанныд, кытчӧ ковмис мӧдӧдчыны...

Татчӧ жӧ матыстчис Лиза.

«Татшӧмӧн лоӧма? — Лизакӧд киасигӧн сы йылысь думыштіс Ӧндрей. — А менам вежӧрын сійӧ век на нывка кодьӧн оліс».

Лиза мыйлакӧ ставнас быттьӧ ыпнитіс-гӧрдӧдіс, но эз сайӧдчы мукӧдъяс мышкӧ. Ӧндрей мӧдіс юасьны, кодъяс кывтӧны тайӧ пароходӧн. Фронт вылӧ, вӧлӧмкӧ, мунӧны вель унаӧн.

— А тэнад вокыд? — сійӧ юаліс Лизалысь.

— Тшӧтш мунӧ.

— Збыльысь?.. Мый нӧ сійӧ оз аддзысь мекӧд?

— Да ӧд сылы век некор. Митинг заводитчӧ. Степан мӧдас выступайтны.

Ӧндрей видзӧдліс батьыс вылӧ.

— Ми тадзи вӧчам, — шуис сійӧ. — Первой ветлам пароход вылӧ. Тэ, батьӧ, мӧдан меститчыны сэтчӧ, а меным окота лоны митинг вылас.

Кодыр Ӧндрей локтіс баржа дінӧ, митинг муніс нин. Паськыд трап вылын, йӧзланьӧ чужӧмъясӧн, сулалісны некымын морт, на лыдын учитель Филиппов, фронт вылӧ мунысьясӧс сопровождайтысь да мукӧдъяс. Мунысьяс нимсянь буретш выступайтіс Степан Кынев.

Ӧндрей бара на шензьыштіс, кор аддзис ассьыс другсӧ. Степан лоӧма тырвыйӧ верстьӧ мортӧн, пельӧсакодь чужӧмыс ёнмӧма, пельпомъясыс тӧдчымӧн паськалӧмаӧсь.

Степан, тыдалӧ, помаліс нин ассьыс речсӧ.

— Ми вынаӧсь сійӧн, мый мунам дорйыны врагысь ассьыным Отечество, ассьыным народӧс, ассьыным честь, независимость да свобода, — тэрмасьтӧг висьталіс сійӧ, «ассьыным» кывсӧ тӧдчӧдыштӧмӧн.

И сы серти, кутшӧм лӧнь вӧлі йӧз чукӧрын, Ӧндрей гӧгӧрвоис, мый бӧрӧ кольӧм воясыс да комсомольскӧй удж абу весь вошӧмаӧсь другыслӧн, мый колхознӧй сикт ыстӧ фронт вылӧ ассьыс вернӧй защитникъясӧс.

— Му вылын абу сэтшӧм вын, коді эськӧ вермис копыртӧдны миянлысь юръяснымӧс извергъяс водзын, — водзӧ висьталіс Степан. — Коді кӧть ӧтчыд тӧдліс свободнӧй трудлысь шудсӧ, сійӧ некор оз нин вермы лоны рабӧн.

Йӧз чукӧрысь Ӧндрей аддзис Марья Ильиничнаӧс. Сійӧ сулаліс траплӧн улыс помас да быттьӧ ньылаліс пиыслысь быд шуӧм кыв. Сы чужӧм вылысь позис лыддьыны ставсӧ, мый ӧні переживайтіс мам, кодлӧн ӧтка пиыс мунӧ война вылӧ, мунӧ сэтшӧм пи, коді вӧлі сиктас том йӧзлӧн вожакӧн да кодлы ачыс Филиппов дӧверитіс висьтавны став народ водзын прӧщайтчана кыв фронт вылӧ мунысьяс нимсянь.

Речь помас Степан шыӧдчис колхозникъяс дінӧ пӧсь призывӧн отсасьны фронтлы. Тайӧ вӧлі тылӧ кольччысьяс дінӧ чукӧстчӧм. Но Степан эз тӧд ӧтитор — мамыслӧн кӧсйӧм йылысь пыр жӧ вочавидзны пиыслы колхозникъяс нимсянь.

Ильинична воськовтіс трап вылӧ да видзӧдліс бӧрвыв, аслас соседъяс да соседкаяс вылӧ.

«Сэсся тэ висьталышт, тэ, — воча быттьӧ шуисны найӧ. — Аслад кывъясӧн, ас ногыд. Тэ ӧд кужан».

Сійӧ ньӧжйӧ кайис трап кузя. Вына тӧв нетшкис сы вылысь сьӧкыд сарапансӧ. Ставӧн виччысисны мыйкӧ вӧвлытӧмтор.

Степан гӧгӧрвоис ассьыс мамсӧ, воськовтіс сылы воча.

Ильинична, тыдалӧ, ёна волнуйтчис да эз вермы пыр жӧ заводитны ассьыс причетсӧ. Тайӧ кадӧ Ӧндрей кылыштіс аслас пельпом вылысь кодлыськӧ кисӧ.

— Лолыс оз шед... Тадзи овлӧ мамӧлӧн.

Бергӧдчыштны удиттӧдз Ӧндрей мыйлакӧ ӧдйӧ кутыштіс Лизалысь кисӧ да сідз жӧ ӧдйӧ кӧсйис кыскыштны бӧр. Но Лиза чабыртіс нин сійӧс мый вынсьыс.

Найӧ паныдасисны воча син.

«Лиза, мый тэкӧд?..» — муртса эз горӧд Ӧндрей, кор аддзис нывлысь тайӧ синъяссӧ, кодъяс петкӧдлісны ӧтпырйӧ ставсӧ: аддзысьӧмлысь радлун, муса морт вылӧ ыджыд ӧбида, торйӧдчӧмлысь шоглун.

Колӧ мыйкӧ шуны, а Лиза некыдз оз вермы тайӧс вӧчны. Сылӧн вом дорыс то нюммунлас, то топавлас. Морӧсыс тшӧкыда лыбліс. Син гуранас заводитіс чукӧрмыны синва.

— Сиа тэныд ыджыд шуд, менам дзоля вокӧй, — медбӧрын артмис сылӧн. — Ещӧ сиа локны гортад победаӧн да... бура овны гӧтырыдкӧд.

— Аттьӧ, Лиза, татшӧм бур кывъяссьыд.

Но тайӧ эз вӧв ставыс, мый кӧсйис Лизук. Дай позьӧ ӧмӧй висьтавны кывъясӧн сійӧс, мый вӧсна шогсьӧ ныв сьӧлӧм.

Кынева ӧдйӧ чӧвтыштліс синъяснас матын сулалысь йӧз вылӧ, оз-ӧ кодкӧ видзӧд на вылӧ, пӧся окыштіс Ӧндрейӧс да сідз жӧ ӧдйӧ дзебсис йӧз сайӧ.

А сылӧн мамыс лыддьӧдліс нин:

— Пасибӧ жӧ нин дай сё пасибӧ

Самӧй юрсяньыд кокъяс улӧдзыд.

Пасибӧ жӧ нин, менам быдтасӧй,

Дона мывкыдсьыд, тӧлка сёрнисьыд.

Менам кыв тэныд — став бур йӧз водзын:

Ветлы честнӧя, служит вернӧя,

Мед жӧ керкаыд эз ло ёрӧма,

Тэнӧ рӧдитысь — прӧклянитӧма.

Видзӧдла кӧ ме ӧні тэ вылӧ —

Статьыд ниа кодь, ликыд шонді кодь.

Тувсов лунъясӧн тэнӧ быдтӧма,

Войвыв турӧбӧн ӧжигайтӧма.

Эн жӧ ло, эн ло тэ кӧч сьӧлӧма,

Ло тэ, ӧтка пи, повтӧм варыш кодь, —

Труслысь мунан туй дзоля шор потшӧ,

Нинӧм повтӧмлысь — из гӧра оз потш.

Гашкӧ, ковмас тэд лютӧй вӧрӧгкӧд

Панны чорыд тыш чистӧй полеын,

Он тӧд, ва вылын воча воанныд,

Гашкӧ, зурасяд югыд сынӧдын, —

Сиа та кежлӧ тэныд вынйӧр ме

Войвыв му пытшкын озырлун мында,

Сиа та кежлӧ тэныд смеллун ме

Мойдын мойдана багатыръяслысь.

Степан ӧні эз нин кут юрсӧ увлань, кыдзи сійӧ кутіс сы дінын первойя причитайтӧм дырйи. Сійӧ аддзис чӧв сулалысь йӧзлӧн чужӧмъяс серти мамыслысь кывъяссӧ наӧн ошкӧм да гӧгӧрвоис, мый найӧ, кольччысьяс, сійӧ мам причетъясын сетӧны наказ и Степанлы, и став мунысьяслы. Ильинична жӧ, пиыс пельпом вылӧ неуна пыксьыштӧмӧн, ӧтарӧ аддзис и аддзис, кыдзи и коркӧ, мирнӧй олӧм дырйи, аддзаліс олӧмсьыс сылы колана кывъяс.

— Тэ эн шогсьы сэн, менам дона пи,

Аслад мам вӧсна, ас колхоз вӧсна.

Уджыд радейтӧ не работник лыд, —

Сійӧ радейтӧ йӧзлысь зільлунсӧ.

Мӧдам петны ми ставӧн удж вылӧ

Шонді петан кад, асъя лысваӧн;

Мӧдам пырны ми ставӧн удж вылысь

Шонді лэччан кад, рытъя лысваӧн;

Медым пӧт лоис Краснӧй Армия

Сёян-юанӧн да колхознӧйӧн,

Медым пасьтасис рӧднӧй войсканым

Шоныд куясысь кӧмӧн-паськӧмӧн.

Да ӧд сы мында миян кӧр лыдыс,

Мыйта волывлӧ тувсов пӧткаыс;

Да ӧд сы мында миян чериыс,

Мыйта усьлывлӧ тӧлын лым чирыс.

Ыстам кӧр яй ми медся госасӧ,

Медся госасӧ, медся небыдсӧ;

Ыстам чери ми медся сыласӧ,

Медся сыласӧ, медся донасӧ.

Вурам кышанъяс бӧрйӧм неблюйысь,

Биа руч куӧн сійӧс баситам;

Вурам тӧбӧкъяс бӧрйӧм кысъясысь,

Еджыд кынь куӧн сійӧс стелитам.

Пристаньӧ сувтлӧм вылӧ кад мӧдіс кольны. Тутӧстіс пароход. Дрӧгнитіс йӧз чукӧр.

Ильинична быттьӧ садьмыштіс. Топыдджыка кутіс писӧ да, кодыр тутӧстӧмыс орис, ассьыс бӧрдӧмсӧ помаліс кывъясӧн:

— Ещӧ шуа ме тэныд бӧръя кыв:

Лок тэ сэтчаньсянь аслад мам дінӧ,

Аслад мам дінӧ, ас колхозад тэ —

Ыджыд вермӧмӧн да победаӧн!

Кылыштісны ошкӧмъяс, аплодисментъяс. А сійӧ, паськыд сарапана прӧстӧй мам, кодӧс ӧтарсяньыс и мӧдарсяньыс кутісны пиыс да учитель, ньӧжйӧ лэччис трап кузя.

Регыд мысти Ӧндрей вӧлі пароход вылын нин, сулаліс батьыскӧд орччӧн да, кыдзи и Вӧркута вомысь мӧдӧдчигӧн, ӧвтіс ыламмысь рӧднӧй сиктыслы еджыд чышъянӧн.

ІV

Парторгӧн критикуйтӧм бӧрын Ахмиров некымын лун чӧж нин эз тӧд, кытчӧ воштысьны: эз эскыссьы, мый сылӧн кывъясыс, кодъясӧс лои шуалӧма скӧр йывсьыс, збыльысь некытчӧ шогмытӧмӧсь. Талы прӧтивитчис ставнас вежӧрыс, том сӧветскӧй мортлӧн олӧм йылысь дзоньнас гӧгӧрвоӧмыс.

...Пионерӧн Мишалы эз удайтчы вӧвны — зонпосни кадас сиктас эз на вӧв пионерскӧй организацияыс. Комсомолӧ пырис первойя йӧз лыдын, кыдз сӧмын котыртчис ячейка. Политграмота велӧдӧм кыпӧдіс том йӧзӧс, на пӧвстын и Ахмиров Мишаӧс, ёна вылӧджык асланыс батьяс дорысь. Мунӧ мудзлытӧм тыш сиктын выль, социалистическӧй культура вӧсна, том йӧз костын выль нога волысьӧмъяс вӧсна. Налы заводитӧ лоны матыссаджыкӧн рабочӧй класс да сылӧн водзӧджык видзӧдӧмыс. Государственнӧй могъяс заводитӧны лоны и налӧн могъясӧн. Миша бура помнитӧ, кутшӧм ыджыд кӧсйӧмӧн да зільлунӧн сійӧ пӧртліс олӧмӧ комсомоллысь заданиесӧ первой государственнӧй заём реализуйтӧм кузя да скӧраліс на вылӧ, кодъяс эз кӧсйыны гӧгӧрвоны, мый тайӧ сьӧмсӧ лоӧ рӧскодуйтӧма странаӧс индустриализируйтӧм вылӧ — первойя тракторнӧй завод стрӧитӧм вылӧ, первойя гырысь электростанцияяс, металлургическӧй гигантъяс стрӧитӧм вылӧ, выль кӧрт туй магистральяс нюжӧдӧм вылӧ.

Краснӧй Армияын служитігас Ахмиров вынсяліс, сӧвмис. Сылы лоис окота видлыны ассьыс том вынсӧ да сямлунсӧ выль мир стрӧитӧмын медся сьӧкыд участокъяс вылын. Сійӧ локтіс некодӧн вӧрзьӧдлытӧм ылі крайӧ — Вӧркутаӧ. Тані сійӧс, кыдзи стахановецӧс, примитісны партияӧ. Сійӧ сетіс коммунистлысь кыв уджавны бурджыка да пӧртны олӧмӧ ассьыс кӧсйӧмсӧ. Из шом перйӧмын гырысь показательясысь Ахмировлы присвоитлісны из шом мастерлысь высокӧй звание. Сійӧс ставӧн пуктісны пыдди, сетісны медся бур бытӧвӧй условиеяс. Миша вӧлі думайтӧ нин лӧсьӧдны семья. И друг татшӧмтор!..

Ичӧтик пызан вылын ӧти ногӧн да чёткӧя тічкис будильник, лыддис драгоценнӧй кадлысь котӧртӧмсӧ. Муртса кылыштіс шахтёрскӧй посёлоклӧн шумыс, коді гожӧмъяснад тані оз ланьтлы сутки чӧжъясӧн. Миша куйліс аслас крӧвать вылын прамӧя пӧрччысьтӧг да видзӧдіс кытчӧкӧ ылӧ, югъявмӧн штукатуритӧм да белитӧм пӧтӧлӧк вомӧн. Сійӧ сідзи и эз вермы унмовсьыны. А ӧні сёр нин узьны — квайт часын мӧдасны передайтны Совинформбюролысь сводка. Тайӧ сводкасӧ лов шы пӧдтӧмӧн виччысьӧ став мирыс...

Репродуктор сулаліс комната веськыд пельӧсас еджыд салфеткаӧн вевттьӧм тумбочка вылын. Миша бергӧдчис сылань да пыр жӧ аддзис ассьыс тасмасӧ, кодӧс вӧлі шыбитӧма письменнӧй пызан вылӧ, восьтӧм книгакӧд орччӧн. Тайӧ тӧрыт рыт смена вывсьыс воӧм бӧрын сійӧ заводитліс лыддьыны Ленинлысь книгасӧ, мед аддзыны воча кыв сійӧс мучитысь вопрос вылӧ, но регыд мысти пӧрӧдчис койка вылас да сідзи и эз чеччы. Тӧдӧмысь, зэв шогмытӧм — куйлыны вольпась вылын прамӧя пӧрччысьтӧг...

Кылыштісны позывнӧйяс. Ахмиров дасьтысис кывзыны да гӧгӧрвоны дикторлысь весиг интонациясӧ... И бара сьӧлӧмтӧ вундалысь фразаяс: «Миян войска упорнӧй бойяс бӧрын эновтісны...»

— Дыр-ӧ нӧ тадзисӧ?..

Вӧлі терпитны позьтӧм ӧбиднӧ весиг ӧти думыштӧмысь, мый сводкалӧн тайӧ косіник да видзчысьӧмӧн шуӧм кывъясас йӧртӧма страшнӧй збыльлун: враг водзӧ пырӧ миян страналӧн эрдъясӧ, киссьӧ некутшӧм мыжтӧм вокъяслӧн да чойяслӧн вир; ыпъялӧны военнӧй пӧжар биӧн каръяс да сиктъяс; бырӧдсьӧ ставыс сійӧ, кодӧс создайтӧма, кыпӧдӧма, вынсьӧдӧма Россиялӧн уна национальностя йӧзӧн став аслас важъя история кадӧн, Сӧветскӧй власть дырйи, пятилетка воясӧ; пӧжаръясбӧрса пӧим вывті восьлалӧны звермӧм фашистлӧн кӧртӧн дорӧм сапӧгъяс.

Ахмиров ӧдйӧ сувтіс крӧвать вывсьыс, матыстчис стенын ӧшалысь карта дінӧ, мед видзӧдлыны Краснӧй Армияӧн выльӧн кольӧм каръяс вылӧ. Сійӧ эз пасъяв найӧс ни карандашӧн, ни флажокъясӧн, — татшӧм пасъялӧмыс сійӧ вежӧрын гӧгӧрвосис тайӧ каръяссьыс пыр кежлӧ ӧткажитчӧм. Выль вынӧн ӧзйыштӧ кӧсйӧм ӧдйӧджык мӧдӧдчыны фронт вылӧ. Но друг ӧмӧй тасянь чеччыштан сэтчӧ, фронт вылас? Кутшӧм ылын, эскыны позьтӧм ылі тылын лоис Ахмиров! Али нӧ мый? Мыйла нӧ «эскыны позьтӧм ылын»? Коді тайӧс шуӧ? Оз-ӧ нин ачыс Миша Ахмиров? Синъяс мерайтӧны стенын ӧшалысь карта. Рытыв Европалӧн странаяс кажитчӧны Сӧветскӧй Союз дінын карлик кодьясӧн. Весиг Урал гӧраяс ёна ылынджыкӧсь Ла-Манш дорысь, артавны кӧ СССР-лӧн рытыввыв границасянь ӧтарас и мӧдарас. А Чукоткаӧдз кӧ?..

Миша мыйлакӧ ӧнӧдз на эз пуктыв пыдди, мый Вӧркута — сійӧ абу збыльысь ылын Чукотка, весиг абу Якутия. Сійӧ пукалӧ миян страналӧн европаса юкӧнын, кодарӧ ӧні зэв ӧдйӧ стрӧитсьӧ кӧрт туй магистраль. Гашкӧ, век жӧ, Квитко прав?..

Юр вежӧр уджаліс ӧдйӧ. Событиеяслӧн хаосысь Ахмиров корсис мыйкӧ сэтшӧмӧс, коді эськӧ сійӧс дорйыштіс Квитко кабинетын шуалӧм кывъясысь да асьсӧ неногӧн кутӧмысь. Но татшӧм доръянаторйыс эз сюр.

Радио кузя висьталісны нин фронт вылын героическӧй тыш да тылса труженикъяслӧн патриотическӧй уджлӧн эпизодъяс йылысь. Миша кывзіс мыйкӧ вӧчны зілигмоз: сійӧ лӧсьӧдіс нин крӧватьсӧ, лючки пасьтасис, киськаліс прихожӧйсьыс цветъяс, кодъяс йылысь дзикӧдз вунӧдліс кольӧм лунъясӧ.

— А ӧні, ёртъяс, кывзӧй, — водзӧ висьталіс местнӧй вещаниелӧн диктор, — шахта-гигантлӧн мӧд участокса начальник Парамон Демидыч Перминовлысь выступление. Сійӧ тіянлы висьталас аслас участокын котыртӧм фронтӧвӧй бригадаяслӧн удж опыт йылысь.

— Фронтӧвӧй бригадаяс?.. — аслыс виччысьтӧг гораа шуис Ахмиров. — Тылын... фронтӧвӧй бригадаяс?..

Тайӧ «фронтӧвӧй бригадаяс» кывъясас вӧлі мыйкӧ сэтшӧм вына да мобилизуйтысь, мый Ахмиров пыр жӧ эновтіс уберитчыны да уськӧдчис репродуктор дінӧ.

Спокойнӧй да мургана гӧлӧсыс Перминовлӧн быттьӧ содтіс шахтёръяслӧн выль патриотическӧй движениелысь тӧдчанлунсӧ. Демидыч висьталіс сы йылысь, кыдзи сійӧ участокын смена помасьӧм бӧрас ӧти бригада эз кай на-гора, кольччис уджавны забойын да сетіс ещӧ ӧти норма. Та дырйи Перминов, дерт, эз висьтав фронтӧвӧй бригадаяс котыртӧмын ассьыс рольсӧ, кӧть эськӧ тайӧ делӧыс вӧлі сылӧн.

Участокса начальникӧн Демидычӧс индылісны война заводитчӧм бӧрын нин. Десятникӧн уджалан опытыс да быд удж дінӧ сьӧлӧмсянь кутчысьӧмыс сылы отсалісны участоксӧ ӧдйӧ петкӧдны водзын мунысьяс радӧ. Шахтёръяс сійӧс радейтісны не сӧмын уджсӧ бура пуктӧмысь, но и сы вӧсна, мый Перминов эз пов дӧверяйтны рядӧвӧй йӧзлы. Сылӧн кыв пуктыссис пыдди кыдзи мортлӧн, коді оз радейт сійӧн шыбласьны прӧста. Тайӧ качествоыс сылы отсаліс лоны участокас и бур агитаторӧн.

Сы бӧрын, кор вӧлі пӧлучитӧма оборона Комитетлысь приказ тӧдчымӧнъя содтыны из шом перйӧм да паськӧдны выль шахтаяс стрӧитӧм, горнякъяслӧн ёна кыптіс настроениеыс. Налӧн уджыс, сідзкӧ, бура донъявсьӧ, Вӧркутаса из шом мӧдас на нӧйтны врагӧс! Та йылысь беседуйтӧм бӧрын участокса начальник ышӧдіс ӧти бригадаӧс кольччыны смена бӧрын ещӧ некымын час кежлӧ да ачыс мӧдіс уджавны накӧд тшӧтш. Сійӧ жӧ луннас лои тӧдса шахта кодьын фронтӧвӧй бригада котыртӧм йылысь.

— Второй участокын татшӧм бригадаыс ӧні вит, — водзӧ висьталіс радио кузя Демидыч. Сійӧ подробнӧя висьталіс радио кывзысьяслы бригадаясас йӧзсӧ выль ног сувтӧдӧм йылысь, код дырйи налӧн эз вош весь ни ӧти здук. — Фронтӧвӧй бригада — тайӧ лоӧ тылса армиялӧн боевӧй подразделение! — помаліс ассьыс выступлениесӧ Парамон Демидыч. — Татшӧм бригадаяссӧ позьӧ и колӧ котыртавны не сӧмын быд шахтаын, но и строительствоын, мастерскӧйясын, транспорт вылын, быдлаын, кӧні трудитчӧны йӧз. Оз ков вунӧдны сідз жӧ, мый тайӧ делӧын миянлы вермасны мешайтны торъя йӧз — быдсяма паникёръяс, дезорганизаторъяс. Сетам налы колана отпор!

Ахмировӧс быттьӧ сотыштіс: бдительность йылысь Перминовлӧн кывъясыс инмисны веськыда сылы. Но оз ло тайӧ. Миша Ахмиров регыдджык кулас, паникёрӧн сійӧс ыдждӧдлӧм дорысь! Шахтаӧ, регыдджык шахтаӧ!

Войнаӧдзся тӧлысьясас, кор Миша сетавліс удж кузяыс рекордъяс, сылы торйӧдлісны шахтаын медся бур забойсӧ. Шахтаса начальство, мед ошйысьыштны управление водзын «аслас» рекордъясӧн, эз этшаысь мунлы незаконнӧйторъяс вылӧ, кодъясӧс Ахмиров гӧгӧрволіс, кыдзи сылысь збыльысь бур уджсӧ ошкӧм. Тайӧ забояс на сійӧ уджаліс и ӧні, бригада дінӧ ӧтувтчытӧг.

Миша аслыс чорыда шуис не кайны на-гора куим — нёль норма сеттӧг, кӧсйис петкӧдлыны тайӧн ставлы, мый оз лякӧсьт ассьыс нимсӧ и тылын, эз кӧ нин удайтчы мунны фронт вылӧ. Дерт, мӧдас уджавны важ моз ӧтнас, тӧд вылас кутӧмӧн, мый бригада кӧ боевӧй подразделение, то и ӧтка шахтёр — тожӧ боец.

Смена вежсьытӧдз колис некымын час на. Шахталӧн ствол эз вӧв тыртӧм, сы кузя качайтісны из шом, ветлыны ӧні эз позь. Но Миша надейтчис прӧйдитны сэті гусьӧн моз да пӧшти котӧрӧн мӧдӧдчис увлань. Но шахтнӧй дворын паныдасис десятник Важницкийкӧд.

— Мыйла нарушайтан безопасность кузя техническӧй правилӧяс? — киасьтӧг, весиг фамилиясӧ шутӧг, Ахмиров дінӧ скӧрпырысь шыасис десятник.

— Прӧститӧй, Сергей Сергеевич, зэв ёна тэрмася.

— Нарушение йылысь лоас юӧртӧма кытчӧ колӧ.

— Да мый ті, Сергей Сергеевич?..

— Правилӧяссӧ гижӧма не сӧмын рядӧвӧй шахтёръяслы, но и рекордистъяслы, уважаемӧй из шом мастер!

— Ещӧ ӧтчыд извиняйтча. Но...

— Некутшӧм «но» оз вермы лоны. Меным ставӧн ӧткодьӧсь.

Десятниклӧн гӧлӧс кажитчис вӧвлытӧм кос да чорыд. Ставнас ичӧтик фигураыс Важницкийлӧн лоис некор на таӧдз вӧвлытӧмкодьӧн — вышитчысьӧн, некодысь повтӧмӧн. Татшӧмнас Миша сійӧс некор на эз аддзыв. Таӧдз сійӧ вӧвліс дзикӧдз мӧд ногаӧн: знатнӧй шахтёр водзын Сергей Сергеевич пыр сулавліс юрсӧ боквыв кутыштӧмӧн, извиняйтчывліс кор колӧ и оз ков, вӧлі век дась пӧртны олӧмӧ любӧйтор, мед сӧмын тайӧс висьталӧма из шом мастерӧн.

— И вообщӧ, — Ахмировӧс водзӧ тӧчитіс десятник, — быд предприятиеын, быд шахтаын эм регламент — кор локны, кор мунны. И нинӧм сэні овны ас ногыд. Кадыс военнӧй.

— Но ӧд ме сы вӧсна и тэрмася, — ассьыс скӧрмӧмсӧ муртса кутӧмӧн шуис Миша, — мый кадыс сэтшӧм...

Важницкий тешкодя нюммуніс.

— Кӧсъян небзьӧдны ассьыд мыжтӧ?

— Мыж?.. — Миша сӧмын ӧні гӧгӧрвоис, мыйла Важницкий тадзи тешитчӧ сы вылын, да юаліс: — Тӧд вылад кутанныд Квитколысь критикасӧ?

— А тайӧ ӧмӧй этша?

— Весиг вывті уна. Но пола, мый ті, Сергей Сергеевич, ӧдвакӧ верманныд гӧгӧрвоны Ахмировлысь душасӧ.

— Да кысь нин ми воклы гӧгӧрвоны сэтшӧм сложнӧйторъяс, кыдзи Ахмировлысь душа! — водзӧ любуйтчис аснас Важницкий. — Дай некор меным, колӧ мӧдӧдчыны... Пӧлинӧ, вунӧді висьтавны: талунсянь тэнад рабочӧй местаын мӧдас уджавны бригада. Фронтлы колӧ из шом, а оз тэнад рекордъяс.

Юӧртӧмыс вӧлі сэтшӧм виччысьтӧмӧн, мый Миша шӧйӧвошліс, эз удит петкӧдлыны тайӧ недокунь мортыслы, кодкӧд сійӧ тадзисӧ сёрнитӧ.

Но кутшӧмтор, век жӧ, ышӧдіс Важницкийӧс татшӧм ногӧн тешитчыны Ахмиров вылын? Мыйла сійӧ радлӧ мӧд мортлӧн беда вылӧ? Кӧні талы помкаыс?

Ӧбидаыд рокӧс кодь жӧ, кор сійӧс пуктан нянь шомӧ, — олӧ, паськалӧ ортсӧ киссьымӧн. Важъя уджалан местаас штрекъяс кузя мунігчӧж Ахмиров удитіс лӧсьӧдлыны аслас вежӧрын некымын вариант, кодъяс эськӧ вермисны отсавны сылы тӧдмавны десятниклӧн асьсӧ тадзи кутӧмлысь помкасӧ.

Медбӧрын сійӧ сувтіс сы вылын, мый Важницкий — сэтшӧм сяма морт, код пытшкын петкӧдсьӧ авторитетъяс водзын нарошнӧ вӧчӧм преклонение, а ас дорсьыс улынджыкъяс водзын — вышитчӧ. Но, кӧть и тадзи шуис, Мишалы эз во сьӧлӧм вылас аслас жӧ татшӧм вочавидзӧмыс. Сійӧ чувствуйтіс, мый Важницкий характерын дзебсясис мыйкӧ ёнджыка сложнӧйтор мелкӧй душонкалӧн прӧстӧй петкӧдчӧм дорысь. Коді нӧ, сідзкӧ, тайӧ Важницкийыс, мыйсяма морт?

Ахмировлӧн уджаланінас, вӧлӧм, збыльысь перйӧ из шом дзонь бригада.

— Но и мед уджалӧны, — кинас ӧвтыштіс Миша. — Уджаланінтӧ ме мӧдлаысь на аддза. Ме петкӧдла пеж кучиклы, — десятник йылысь думыштіс сійӧ, — кыдзи колӧ вуштыштны из шом мастерлысь нимсӧ.

Шахтасӧ дзоньнас Ахмиров тӧдіс бура да регыдъя кадӧ аддзис запаснӧй лава Важницкий участокысь жӧ. Сійӧ сувтіс подрубка вылӧ. Удж кутіс мунны ӧдйӧ первойя минутаяссянь. Колис нин час дай мӧд.

Кайлоӧн быд керыштӧм серти позис донъявны подрубка уджын мастерлысь вылын класс, тренируйтӧм мускулъяслӧн быд движение петкӧдліс уджавны кужӧм. Вӧлі мобилизуйтӧма ставсӧ сы могысь, мед лоны «тылса армиялӧн» примернӧй боецӧн да ӧти сайысь тайӧн чорыдджыка кучкыны налы, кодъяс ЦК-са парторглӧн правильнӧй критикаысь сэтшӧм ӧдйӧ вӧчисны Ахмиров йылысь шогмытӧм выводъяс.

Шахтаысь кайӧм водзвылас лаваӧ воліс Важницкий. Сійӧс, тыдалӧ, шензьӧдіс из шом мастерлӧн зіль уджыс да та вӧсна эз мӧд пинясьны юасьтӧг татчӧ сувтӧмысь. Ахмиров вӧчис сідзи, быттьӧ эз аддзыв десятниклысь сы дінӧ волӧмсӧ, и Важницкий муніс бӧр кыв ни джын шутӧг.

Кадыс котӧртіс шензьымӧн ӧдйӧ. Шахтаӧ важӧн нин лэччис сійӧ сменаыс, кодкӧд пыр ветлывліс Миша. Тайӧ сменакӧд тшӧтш сійӧ каяс на-гора.

Лоис выполнитӧма нин куим норма. Оз вермы лоны, мед некодӧс эз мӧд интересуйтны сылӧн, Ахмировлӧн, талунся выработкаыс. Ӧд кыдзи вӧвліс водзынджык? Корреспондентъяс волывлісны уджаланінӧдзыс, шахтаысь кайӧм мысти встречайтлісны музыкаӧн, эз ӧтчыд овлы заполярьеса шахтёръяслӧн геройӧн.

Эштіс нин нёльӧд норма. Но гӧгӧр вӧлі сэтшӧм лӧнь, мый весиг кыліс сьӧлӧмыслӧн тіпкӧмыс. Кровля улын ӧшалысь ӧтка лампочка чусыда югдӧдіс крепление, вӧрзьӧдтӧм из шом пласт, кодӧс дасьтӧма нин буритӧм да палитӧм вылӧ. Миша юрын чужис план: аддзыны аслыс напарникӧс, шыасьны шахтаса начальство дінӧ, мед сетасны тайӧ лавасӧ сылы, из шом мастерлы. Вот сэки эськӧ лоас петкӧдлӧма, кыдзи колӧ отсасьны фронтлы!

«Но мыйла сэтшӧм дыр сменнӧй начальство пӧвстысь некод оз лок татчӧ? Али Важницкий нарошнӧ эз висьтав налы, мый ме уджала тані?»

Чужӧм вылас кыза пуксьӧм из шом бус визьнитӧма некымын местаті — тайӧ ньылӧм войтъяслӧн туйыс. Став туша кузяыс паськалӧма мудзӧм, да эз вӧв окота чеччыны шойччанінысь. Смена, тыдалӧ, муніс нин, мыйкӧ колӧ вӧчны. Ахмиров аслыс виччысьтӧг ёна кучкис кулакнас рудстойкаӧ, синкымъясыс топавлісны.

— А ми видзӧдлам на, коді лоас прав и коді мыжа! Ог кай на-гора сэтчӧдз, кытчӧдз мӧда вермыны уджавны. — Да чорыда босьтіс киясас кайло.

Сёр рытын нин, кор июльскӧй шонділӧн криваяыс мӧдіс нюжавны чуть ли не тундравывса горизонткӧд параллельнӧ, Миша Ахмиров кайис шахтаысь. Душ примитӧм бӧрын лоис кокниджык. Пӧпуттьӧ кежавліс показательяс дӧска дінӧ. Кыдзи и кольӧм лунъясӧ, сылӧн нимыс эз вӧв гижӧма дӧска вылӧ.

Гортас пыригӧн нин паныдасис посёлокса комендант Блиновкӧд. Тихон Блинов окотапырысь киасис Ахмировкӧд да висьталіс сылы, мый локтіс татчӧ коймӧдысь нин.

— Веськыда пикӧ вои, гӧгӧрвоанныд кӧ, — висьталіс сійӧ. — Кӧть джагӧдчы, а колӧ некымын семейнӧй квартира. Вопросыс сувтӧдӧма сідзи: либӧ аддзыны тайӧ квартираяссӧ, либӧ не лоны комендантӧн. Локтіс дзонь баржа тыр йӧз. На пӧвстын эмӧсь эвакуированнӧйяс. Веськыда шензя: татчӧсъяс мырдысьӧн вӧзйысьӧны фронт вылӧ, а сэтчӧсъяс пырӧны пыдӧджык тылӧ. Мый тэ шуан татчӧ?

Блиновлӧн видзӧдласыс ёсь, испытайтана. Но Ахмировлы тайӧ ӧні веськодь — сылы тырмымӧн и сійӧ, мый кӧсйӧны весиг квартирасӧ мырддьыны.

— Ог ставнас квартиратӧ, — тэрмасьыштіс стӧчмӧдны Блинов. — Ӧти комната, кодӧс тэ ачыд кӧсъян, колям тэныд. Чайта, он дӧзмы. Гӧтыртӧмъяс пӧвстысь унаӧн олӧны общежитиеын... Мый нӧ керан, другӧй, мый керан: кадыс лои сэтшӧм. Ставӧн ми могаӧсь жертвуйтны победа ради.

— Вӧчӧй кыдзи кужанныд, — квартираас пырны мӧдӧдчигӧн шуис Ахмиров. — Меным дзик веськодь.

Сійӧс сувтӧдіс Блинов.

— Тадзи оз артмы. Тайӧс колӧ вӧчны сознательнӧя, кыдзи лӧсялӧ коммунистлы. Аски асывсяньыс ме мӧдӧдча управлениеӧ доложитны, кымын мортӧс да кытчӧ верма инавны. Квартираяс аддзыны прикажитӧма добровольнӧй принцип серти. Со, пӧжалуйста, гижсьӧй татчӧ, мый кӧсъянныд сдайтны кык комната эвакуированнӧйясӧс сэтчӧ лэдзӧм вылӧ. Но вот, спасибӧ! А то мӧд ногӧн эськӧ вермисны шуны: кутшӧм сэтшӧм право серти дзескӧдін квартираӧн миянлысь медся бур из шом мастерӧс... Гӧгӧрвоа, вывті ёна гӧгӧрвоа тіянлысь душевнӧй состояниетӧ, весиг жалита тіянӧс... Веськыда кӧ шуны, ті правӧсь: фронтъяс вылын положение тырвыйӧ вынсьӧдӧ тіянлысь чайтӧмтӧ.

— Мый висьталанныд ещӧ? — Блиновӧс торкис Ахмиров.

— Ставыс, кажитчӧ, — быттьӧ тшӧкмуніс комендант. — Да, да, ставыс.

Сійӧ лапкӧдыштіс шахтёрлы пельпомас да муніс татысь нинӧм содтытӧг.

Мишалы зэв вӧлі окота ӧдйӧджык пӧрӧдчыны крӧвать вылас да унмовсьны чорыд унмӧн. Но татшӧм здукъясад тайӧ вӧлі эськӧ позьтӧмторйӧн. Сійӧ заводитіс ветлӧдлыны комнатаясӧд, кодъясын регыд мысти овмӧдчасны сылы тӧдтӧм йӧз. Дай збыльысь, мыйла сылы ӧтнаслы татшӧм ыджыд квартираыс? Ӧд сійӧ ӧні оз и думайт семья лӧсьӧдӧм йылысь. Абу ӧмӧй сылы тырмымӧн ӧти комната, шуам, ӧнія спальняыс. Ёна кӧ ковмас, позяс вӧчны выль ӧдзӧс веськыда коридорӧ. А кӧлуй, мебель, цветъяс? Кытчӧ воштан найӧс?

Син улас усис маслӧӧн гижӧм картина.

Тундраын тӧвся лун. Воддза планас визувтӧны лым лентаяс. Ылынджыкас тайӧ лентаясыс вочасӧн сорласьӧны рулӧн матӧвӧй фонкӧд, коді аснас тыртӧ тундра да енэж кост эжтассӧ. А тайӧ кулӧм-блед гудыр пырыс нин тыдалыштӧ выльӧн кыптысь новостройка.

Тыдалӧ, зэв кӧдзыд, да луныс актируйтӧма: тайӧс позьӧ чайтны сы серти, кыдзи рабочӧйяс — ӧткӧн-ӧткӧн и чукӧръясӧн — локтӧны бӧр, ассьыныс чужӧмъяссӧ кынмӧмысь вевттьыны зілиг.

Картинаыс стенын ӧшаліс некымын тӧлысь чӧж нин. Сійӧ бура передайтіс чизыр кӧдзыдъяса тӧвся тундраӧс, кор пӧшти абу позяна уджавны ывлаын. Но Ахмировлӧн талун вӧлі аслыссикас настроение: то сійӧ лолас зэв бурнӧйӧн, то лӧньлас став дінас веськодьлунӧдз. И ӧні сылы друг мӧдіс кажитчыны, мый художник рисуйтӧма абу типичнӧй, а частнӧй случай. Ӧд заполярнӧй кочегарка стрӧитысьяслы ёнджыка лӧсялӧ суровӧй природа вылӧ наступайтӧм, а оз сыысь пышйӧм. А тані артмӧ, быттьӧкӧ найӧ повзьӧмаӧсь кӧдзыдысь, отступайтӧны сы водзын.

Сійӧ ещӧ видзӧдліс юлӧн шуйга берегӧ, коді бура тыдаліс тасянь ӧшинь пыр. Неыджыд кар кодьӧдз нин паськалӧм шахтёрскӧй посёлок, шахта-гигант, кӧні Перминов участокын котыртсялӧны фронтӧвӧй бригадаяс, морт киӧн вӧчӧм выль нога став пейзажыс — ставыс вынсьӧдіс картиналӧн нетипичность йылысь Ахмировлысь чайтӧмсӧ. Вӧлі эськӧ мӧд делӧ, строительясыс кӧ, кӧдзыд вылӧ видзӧдтӧг, восьлалісны стрӧитчысь объектланьыс. Тайӧ эськӧ вӧлі типичнӧ!

Татшӧм ногӧн ас кежсьыс арталігӧн, Миша Ахмиров эз и тӧдлы, кыдзи мӧдіс донъявны и ассьыс поступокъяссӧ. Сылы ӧмӧй коркӧ лӧсявліс бӧрыньтчыны! Ставыс ӧмӧй Важницкий сайын, коді татшӧм лёка вӧчис Ахмировкӧд? Ӧд ставыс тайӧ поснитор, а абу главнӧй. Главнӧйыс сыын, мед кыдз позьӧ бурджыка отсавны фронтлы!

— Блинов?.. Энлы жӧ, кыдзи нин шуис сійӧ? Ах, да! Сійӧ шуис, мый жалитӧ менӧ, лыддьӧ менӧ правӧн менам пораженческӧй сёрни кузя. Дак со кыдзи артмӧ! — повзьӧмӧн горӧдіс Ахмиров. — Менам ӧшыбка вӧчӧ ассьыс сьӧд удж. Таысь менӧ не сӧмын критикуйтны — нӧйтны колӧ ньӧти жалиттӧг. — Сійӧ ӧдйӧ матыстчис гардероб дінӧ, босьтіс сэтысь костюмсӧ. — Ӧні жӧ мӧдӧдча парторг дінӧ. Ог кӧ су управлениеысь, пыравла гортас. Первой делӧ извинитча аслам мыжысь. Оз вермы лоны, мед Владимир Васильевич эз гӧгӧрво менӧ!

Некымын здук мысти Миша Ахмиров котӧрӧн моз мӧдӧдчис шуйга берегса посёлокӧ.

V

Сёр кад вылӧ видзӧдтӧг управлениеын вӧлі йӧза. Улі судтаас коридорыс тырӧма чемоданъясӧн да тубрасъясӧн, на дінын рӧмыдас ноксисны либӧ узисны да вугралісны нывбабаяс, старикъяс да челядь. Вӧлі гӧгӧрвоана, мый тайӧ и эм эвакуированнӧйясыс, кодъяс удитӧмаӧсь нин воны пристаньсянь узкоколейка кузя. Быттьӧ мыйӧнкӧ дойдыштіс сьӧлӧмсӧ Ахмировлысь. Таӧдз кӧ войнасӧ сійӧ чувствуйтіс, донъяліс сійӧс, реагируйтіс сы вылӧ медся водз аслас вежӧрӧн, то ӧні, мудзӧм да мучитчӧм йӧз вылӧ видзӧдігӧн, кыдзкӧ став вир-яйнас кылыштіс шызьӧдӧм Россиялысь трагедиясӧ.

Вестибюльын чукӧрмӧмаӧсь мужичӧйяс да нывбабаяс. Лӧз берета том ныв мыйкӧ висьталіс джын гӧлӧснас. Сійӧ аддзис Мишалысь матыстчӧмсӧ, но тайӧс эз пыдди пукты да висьталіс водзӧ:

— Ми, значит, перйим розь, пырим комнатаас да аддзим татшӧм серпас: ӧти пельӧсын, код весьтын пӧтӧлӧкыс югвидзис бомба взрывысь, пукаліс томиник мам. Ӧти кинас сійӧ топӧдӧма морӧс бердас кагасӧ, а мӧд кисӧ лэптыштӧма вывлань, тыдалӧ, сійӧн кӧсйӧма сайӧдыштны ассьыс юрсӧ. Но миянӧс шензьӧдіс мӧдтор: и мамыс, и кагаыс вӧліны дзикӧдз-дзикӧдз ловъя кодьӧсь. Мамыслӧн синъясыс восьсаӧсь, югыдӧсь. Найӧ быттьӧ вопросительнӧя видзӧдісны кытчӧкӧ вывлань, и тайӧ немӧй, том мамлӧн пыр кежлӧ кынмӧм видзӧдӧмыс повзьӧдмӧн стӧча петкӧдліс сылысь сэкся главнӧй думсӧ: «Мыйысь тадзисӧ? Кутшӧм лёктор ме и менам кага тіянлы вӧчим?»

Кывзысьяс пӧвстысь унджыкӧныс вӧліны татчӧс олысьяс, на лыдын и Зинаида Павловна. Норджык сьӧлӧмаяс эз вермыны кутны синвасӧ. Петрова бӧрдіс жӧ. Сійӧ бура тӧдіс Ленинград, сылысь достопримечательностьяссӧ, районъяссӧ. Тайӧ карас война суис сылысь пӧрысь мамсӧ, нывсӧ. Мыйла некод эз гӧгӧрво эвакуируйтны найӧс татчӧ, тайӧ партиякӧд? Позяс-ӧ вӧчны тайӧс ӧні? А гашкӧ, абу нин ловъяӧсь?..

— Миянӧс эвакуируйтісны первойя бомбёжкаяс бӧрын регыд мысти, — водзӧ висьталіс ныв. — Вокзалын вӧлі сэтшӧм суматока... Туяс нин миянлысь эшелонӧс бомбитісны.

Нывлӧн неуна беринӧсь чужӧм, еджгов синъяс да пӧшти тӧдчытӧм син лысъяс. Сылы и аслыс вӧлі сьӧкыд кутчысьны бӧрддзӧмысь.

— Висьтав, донаӧй, — сылысь юаліс Петрова, — тэ кутшӧм районын олін, кутшӧм номера школаын велӧдчин?

— Ме уджалі нин лаборанткаӧн. Миянлысь институтӧс бомбитісны жӧ. Войнас. Пӧгибнитісны дежурнӧй да уборщица. Найӧс вӧлі оз позь тӧдны... Сӧмын паськӧмныс серти. Лабораторияыс, кӧні ме уджалі, — ставнас жӧ... Да ме ӧмӧй эськӧ эновті Ленинградӧс, не кӧ тайӧ вражескӧй бомбаыс.

Бӧръя кывъясыс Ахмировлы кажитчисны тешкодьӧн, и сійӧ, мед кыпӧдыштны шогӧ усьӧмаяслысь настроениесӧ, чӧвтыштіс шутка, коді аслыс жӧ бергӧдчис гугнас.

— Эн тӧждысь, нылӧй: помасяс война, восстановитасны тэнсьыд лабораториятӧ, и тэ бӧр локтан аслад Ленинградӧ.

— Тіян отсӧгӧн, папаша, — виччысьтӧг ӧдйӧ да Мишаӧс дивитана ногӧн вочавидзис ныв. Но сэк жӧ ставнас гӧрдӧдіс. Тӧдчис, кутшӧм ёна Ахмировлӧн кывъясыс янӧдыштісны асьсӧ нывсӧ. Ӧтарсянь кӧ, сійӧ эз вермы не колльӧдны висьысь мамсӧ; мӧдарсянь кӧ босьтны, кымын сы кодь арлыда ныв гижсисны санитаркаясӧ, кымын тысяча морт мунісны народнӧй ополчениеӧ да оборонительнӧй рубежъяс стрӧитӧм вылӧ. Рӧдина-мамыс ӧмӧй эз вӧв донаджык?

Но том нывлӧн вӧлі збой характер, сійӧ эз кӧсйы пӧтакайтны «папашалы», явӧ лӧгпырысь сувтӧдіс Ахмиров вылӧ еджгов, но лэчыд синъяссӧ да ещӧ нин дивитана ногӧн сӧдзӧдыштіс:

— Сӧмын пола ме: винтовкатӧгыд да та ылнасяньыд тіянлы сьӧкыд лоас дорйыны менӧ да восстановитны миянлысь лабораториянымӧс.

Кодкӧ пыльс-серӧктыштіс. И тайӧ серӧктӧмыс Ахмировӧс сотыштіс пӧсь сир моз: вывті нин свежӧй вӧлі ранитчӧм душаыслӧн дойыс.

— Вот мый, нывка... — кӧсйис мыйкӧ шуны Ахмиров, но ачыс жӧ асьсӧ быттьӧ кутыштіс мыйкӧ лёктор вӧчӧмысь да ӧдйӧ мӧдӧдчис коридор кузя Квитко кабинетланьӧ.

Приёмнӧйын пукалысь дежурнӧй — ар комын вита мужичӧй — вӧлі буретш сійӧ жӧ, кодӧс ӧтчыд Миша Ахмиров эз кывзысьлы нин. Дежурнӧйсӧ шуисны Василий Карелинӧн.

Важ моз жӧ пузьӧм Ахмировӧс аддзӧм мысти Карелин сувтіс сылы паныд:

— Ті Владимир Васильевич дінӧ?

— Извинитӧй, — гӧгӧрвоис Ахмиров, мый пырис татчӧ вывтіджык ӧдйӧ. — Ме виччысьышта, сійӧ кӧ оз эшты.

— Пуксьӧй. Владимир Васильевич сӧмын на локтіс шахтасянь. Сійӧс тані виччысисны выльӧн татчӧ воысьяс. Аддзылінныд, мый вӧчсьӧ?

— Аддзылі. Весиг сёрнитыштны удайтчис ӧти мича нывкӧд, — шмонькыв вылӧ вуджис шахтёр, мед пӧдтыны ас пытшсьыс лӧгалӧмсӧ и ас вылас, и лӧз берета ныв вылӧ. — Сэтшӧм деликатнӧй вӧлӧма, тӧданныд кӧ...

Дежурнӧй нинӧм эз шу та вылӧ, тыдалӧ, гӧгӧрвоис, мый шмонитӧмыс ньӧти эз лӧсяв шмонитысьлӧн настроениекӧд. Сійӧ босьтіс пресс-папье да, увлань юрӧн сувтӧдӧм бӧрын, мӧдіс сійӧс бергӧдлыны пызанвывса паськыд стеклӧ вылын, код улын куйлісны адресъясӧн да телефон номеръясӧн бумага листъяс. Миша приметитіс, мый Карелинлӧн шуйга киыс омӧльджыка уджалӧ да неуна чуклякодь.

Тринькерыштіс ӧдзӧс юрвывса звӧнок. Дежурнӧй военнӧй ногӧн ӧдйӧ лӧсьӧдыштіс сьӧд сукноысь гимнастёркасӧ да, чёткӧя восьлаліг, пырис кабинетӧ.

«Вӧвлӧм салдат, — аслыс шуис Ахмиров. — Ранитчылӧма. Финскӧй кампания дырйи, тыдалӧ».

Карелин ӧдйӧ бӧр петіс.

— Ӧти сайысь доложиті тіян йылысь, Ахмиров ёрт. Владимир Васильевич шуис: «Зэв бур. Мед виччысьыштас».

Сійӧ мӧдіс корсьны телефон кузя комендант Блиновӧс.

— Ме сійӧс сӧмын на аддзылі, — чӧвтыштіс Ахмиров. — Квартираяс йылысь тӧждысьӧ.

— Тайӧ Блинов ёрт?.. Вот мый: тіянӧс ӧні жӧ корӧ ас дінас Владимир Васильевич. Гӧгӧрвоинныд? — да Ахмировлань бергӧдчӧмӧн содтіс: — И кыдзи сылӧн артмӧ?

— Оз лёка, буракӧ. Ме дінӧ шыӧдчыліс жӧ. Ме кӧсйыси сетны кык комната.

— Бурсьыс-бур!

Ахмиров весиг синъяссӧ сувтӧдыштліс. Сійӧ чайтіс, мый Карелин, кор тӧдлас, кыдзи посёлокса комендант пайкис из шом мастерлысь квартирасӧ, ёна шензьыштас. Но артмис мӧдарӧ.

— Ми могаӧсь мукӧдлы петкӧдлыны пример, — содтіс дежурнӧй. — Ме кӧсйыси жӧ лэдзны ас ордӧ ӧти мортӧс. Дерт, миян квартира дзескыдкодь, да мый нӧ керан. Фронт бердын олысьяс серти, кодъяслы лоӧ терпитны быдсяма нуждасӧ, ми тані блаженствуйтам.

— Шогӧдӧ татшӧм блаженствосьыд, — чӧвтыштіс Миша. — Бурджык эськӧ воштыны ассьыд юртӧ народ вӧсна тышкасигӧн кутшӧмкӧ нывка водзын яналӧм дорысь.

— Н-да-а, — довкйӧдлыштіс юрнас Карелин. — Ме тайӧс бура гӧгӧрвоа. — Да бара кутчысис пресс-папье дінӧ.

А Миша синъяс водзын, кажитчӧ, сӧмын ӧні кыдзкӧ торъя нин ясыда сувтіс бомбаӧн виӧм челядя нывбабалӧн серпасыс да тайӧ мамлӧн нэм кежлӧ кынмӧм взглядыслӧн вопросыс: «Мыйысь тадзисӧ?»

Ахмиров эськӧ эз сяммы пыр жӧ висьтавны кывъясӧн, мыйла сылысь татшӧм ёна вӧрзьӧдіс сьӧлӧмсӧ не сымын мамлӧн да кагаыслӧн пӧгибнитӧмыс, — ӧд тайӧ вӧлі войналӧн уна тысяча жертваяс лыдын сӧмын ӧти факт, — мыйта вопрослӧн существоыс, коді колис синъяслӧн повзьӧмӧн юалана выражениеас. Миша чувствуйтіс став аслас мывкыдӧн, мый вопрослӧн тайӧ существоас, быттьӧ ӧти ва войтӧ йӧртчӧм дзонь шонді, петкӧдчис и виӧм нывбаба дінас, и ставнас сӧветскӧй йӧз дінӧ ыджыдсьыс-ыджыд несправедливость.

Сӧветскӧй морт первойӧн мир кодяс эз повзьы мӧдӧдчыны некодӧн на видлытӧм туйӧд — практика вылын пӧртны олӧмӧ человечестволӧн медся бур, вежӧра йӧзлысь светлӧй мечта. Та ради сійӧ эз жалит нинӧм, весиг ачыс асьсӧ, унаысь эз узьлы пӧттӧдзыс, ӧд коліс вӧчны ӧти и сійӧ жӧ кадӧ дасъясӧн великӧй удж: кыпӧдны «чертовски бӧрӧ кольӧм страналысь» культура, экономика, транспорт, ставнас олӧмсӧ; суӧдны да панйыны дзонь государствояс; ӧти минута кежлӧ вунӧдлытӧг лоны пыр дасьӧн дорйыны асьсӧ пытшкӧсса и ортсыса вӧрӧгъясысь. Овліс, эз пӧттӧдз сёйлы, эз пасьтасьлы, кыдзи эськӧ вӧлі окота: ӧд озыра олӧмыд кисьмывлӧ бӧрасджык. Эз пыр аддзыв кад шойччыны: колӧ вӧлі уджавны тэрмасьӧмӧн, уджалігмозыс велӧдчыны. Но сійӧ выдюжитіс, ещӧ на вылӧджык лэптіс трудлысь «серпастӧй да молоткастӧй» знамясӧ; ёнджыка яръюгыда мӧдісны ломавны Кремль весьтын рубинӧвӧй звездаяс, ловзьӧдана югӧрыс кодлӧн йиджис му шар вылын олысь уна миллион йӧз сьӧлӧмъясӧ, эскӧдіс найӧс водзӧ лоана бурджык олӧм вылӧ. Сӧветскӧй народ, ассьыс выль олӧм стрӧитігмоз, весаліс туйсӧ не сӧмын аслыс водзӧ мунӧм вылӧ, но и тэчис мукӧд народъяслӧн будущӧйлы подув. Несправедливостьыс вӧлі сыын, мый сӧветскӧй мортӧн вӧчӧм буртор вылӧ лои вочавидзӧма разрушениеӧн да злодействоӧн.

Здук кежлӧ чӧв усьӧмсӧ торкис Карелин:

— Со и меным зэв яндзим пукавны тані. Фронт вылӧ ог туй белофинскӧй дырйи ранитчӧм вӧсна, а шахтаӧ оз лэдзны. Тыдалӧ, думайтӧны — меным сьӧкыд лоӧ сэні.

— Кымынысь вӧзйысин?

— Делӧыс абу сыын. Мыжаӧсь врачьяс — шуйга килысь шуисны сӧмын кызь вит процент годность.

— А веськыдыд?

— Дзикӧдз дзоньвидза.

— Кывзы, другӧй, — Ахмиров тайкӧ оз чеччышт места вывсьыс. — Тэ кӧсъян лоны меным напарникӧн?

Но тайӧ кадӧ воссис ӧдзӧс, кабинетысь мӧдісны петны Квитко дінын вӧлысьяс.

— Петрович, — на пӧвстысь ӧтиӧс сувтӧдіс Карелин. — Кольччыштлӧй.

Пызан дінӧ матыстчис ар ветымына кузь тушаа мужичӧй. Сійӧ вӧлі пасьтасьӧма туйвывса морт моз — фуфайкаа, сапӧгъяса.

— Верма висьтавны, Карелин ёрт, мый менам первойя кӧсйӧм могмӧ: сёрнитчи уджавны шахтаын.

— А квартирасьыд кыдзи?

— Тіян Владимир Васильевичыд зэв любезнӧй морт, и ме пӧшти эска нин, мый квартира лоас медся матысса кадӧ.

Василий Карелин тӧдмасьліс Петровичкӧд сэки, кор сійӧ виччысис Квитколысь воӧмсӧ, да ӧні найӧ кажитчисны важӧн нин тӧдса кодьӧсь.

— Тӧдмасьӧй, — Ахмиров вылӧ индіс сійӧ. — Миян знатнӧй из шом мастер.

— Зэв приятнӧ, — вежливӧя копыртчыштліс Петрович. — Ме, тӧданныд кӧ, ни ӧтиысь на эг вӧвлы шахтаын. Нэм чӧж пукалі бухгалтерӧн.

— Сідзкӧ, тіянлы вель сьӧкыд лоас перйыны из шомтӧ, — нюммуныштіс Ахмиров.

— Тайӧ збыль — лоас сьӧкыд. Но Владимир Васильевичныд висьталіс, мый воркутаса из шом вермас вывті ёна згӧдитчыны Ленинградлы. Ме радейта ассьым карӧс.

Ӧдзӧсын петкӧдчис Квитко.

— Ми ставӧн радейтам Ленинлысь кар, — шуис сійӧ да воськовтіс Ахмировлань. — Ме кӧсйи тэнӧ аддзывны шахтаысь, но тэ удитӧмыд мунны. Эм тэкӧд сёрни.

— Мекӧд?.. — кыдзкӧ виччысьтӧг юавсис Ахмировлӧн. Сійӧ тӧдчымӧнъя гӧрдӧдіс, но сэк жӧ вежӧртіс, мый извиняйтчыны парторг водзын неважӧнся аслас мыжысь ӧні вӧлі дзикӧдз лишнӧй нин, и сійӧ чӧв оліс.

Квитко висьталіс водзӧ:

— Тэнсьыд талунъя уджтӧ аддзылі. Зэв ошкана. Аски та йылысь мӧдасны тӧдны ставӧн... Да, ті тӧдсаӧсь? — сійӧ индіс Петрович вылӧ. — Ленинградысь. Денис Петрович Иванов.

— Ми тӧдсаӧсь нин.

— Беспокойнӧй йӧз, ме эськӧ шуи... Оз кӧсйыны дарӧм сёйны нянь. Кыдзи тэ думайтан, Ахмиров, сяммам ми отсавны налы лоны отличнӧй шахтёръясӧн? Дзонь бригада чукӧрмас.

— Сяммам отсавны, Владимир Васильевич.

Ахмиров ӧтвечайтіс дженьыда, мед не петкӧдлыны ассьыс лишнӧй радлӧмсӧ, да, кыдз шуасны, вӧлі дась мунны биӧ кӧть ваӧ, мед сӧмын тшӧктӧмыс петіс Квиткосянь. Парторг, дерт, гӧгӧрвоис жӧ штрапитчылӧм из шом мастерӧс. Таысь кындзи, сылы вӧлі тӧдса Ахмиров йылысь, мыйӧн сійӧ оліс тайӧ лунъяссӧ...

— Сідзкӧ, ми тэкӧд артмӧдчим? — быттьӧ кыв кӧрталіс Квитко. — Сёрнитчам тіян шахтаса начальниккӧд, мед закрепитас тэныд сійӧ запаснӧй лавасӧ, кӧні уджалін талун. Сетам тэныд новичокъясӧс. Велӧд найӧс.

Шыасис Карелин:

— Ахмиров ёрткӧд миян сӧмын на вӧлі сёрни: сійӧ менӧ окотитӧ босьтны ас дінас. Ме ещӧ ӧтчыд шыася тіян дінӧ, Владимир Васильевич, лэдзны менӧ шахтаӧ.

— Ладнӧ. Мӧдам кутны тӧд вылын. — И сэк жӧ юаліс Карелинлысь, виччысьны абу Блиновӧс.

— Комендант регыд лоас тані, — висьталіс дежурнӧй. — Кутшӧмсюрӧ жилплощадь, тыдалӧ, аддзӧма. Со и Миша Ахмиров уступитӧма квартираыслысь юкӧн.

Квитко юалана видзӧдліс Ахмиров вылӧ.

— Уступиті кык комната. Талун жӧ верма лэдзны кык-куим мортӧс.

— Дак, мыйын нӧ делӧыс! — гажаа шыасис парторг. — Сёрнитчӧй Петровичкӧд. Найӧ буретш куимӧнӧсь. Рекомендуйта, Денис Петрович, зэв рекомендуйта.

— Ыджыд аттьӧ! — радлыштіс Иванов. — Ахмировлысь приглашениесӧ окотапырысь принимайта.

Некымын здук мысти Петрович да Ахмиров, чемоданъясӧн да тубрасъясӧн киясас, петісны управлениеысь. На бӧрысь восьлаліс олӧма нин нывбаба, кодӧс сойбордӧдыс кутіс лӧз берета ныв. Та дырйи нылыс мыйӧнкӧ ёна эз вӧв дӧвӧлен.

— Ті кӧть мый, мама, а ме ог мӧд овны сійӧ квартираын, нинӧмысь ог мӧд.

— Мый тэ, йӧюк, — нылыслы шуис мамыс. — Миянлы ӧні оз лӧсяв тадзи бӧрйысьны. Дай кытысь тэныд тӧдса, мый сійӧ лёк морт?

— Тэ, мама, эн аддзыв, кутшӧм кедзовтӧмӧн сійӧ видзӧдліс ме вылӧ, кор тӧдмаліс, мый ме тіян ныв. Ме сійӧс синмӧн ог кӧсйы аддзыны.

— Ланьт, Рита. Тэ мыйкӧ век ас ногыд лӧсьӧдлан. Тэнад некытчӧ шогмытӧм характер.

Миша ӧдйӧ восьлаліс водзӧ бӧрвылас бергӧдчывтӧг. Сылӧн вӧлі сэтшӧм чувство, быттьӧ сійӧ вӧчис кутшӧмкӧ лӧсьыдтӧмтор сійӧн, мый лэдзис аслас квартираӧ эвакуированнӧйлысь семья, кӧні вӧлӧма буретш тайӧ петшӧр кодь характера лӧз берета нывкаыс.

Джуджыд кыр кузя лэччыны заводиттӧдз сувтісны виччысьыштны нывбабаӧс.

— Кыдзи тіянӧс ыдждӧдлӧны вичнад, Ахмиров ёрт? — юаліс Петрович.

— Зэв тешкодя... Ме башкирлӧн пи. Шуӧй прӧстӧ Мишаӧн.

Татшӧм коспырысь воча кывъясыс да Ахмиров настроениеын виччысьтӧма вежсьӧмыс шензьӧдісны Ивановӧс. Но старик шуис аслыс кутчысьны «благодетельыс» водзын сідзи, кыдзи и лӧсялӧ ленинградецлы.

— Ті, пӧжалуйста, извинитӧй менсьым старукаӧс. Сійӧ неуна абу здоров да ӧдйӧтӧ ветлыны сылы сьӧкыдкодь.

— Мыйла эн висьталӧй? — сьӧлӧмсяньыс шуис Ахмиров. — Сылы лоас сьӧкыд лэччыны таті. Колӧ отсавны. — И пыр жӧ решитіс: — Ті сулавлӧй тані. Ме лэччӧда кӧлуйтӧ ю дорас да бергӧдчыла бӧр.

Петрович заводитліс ӧлӧдны, но Миша том кӧр моз котӧртіс нин увлань трӧпаяс кузя, кодъяс артмӧмаӧсь крутӧй кыр складкаясын чукыльӧн-чукыльӧн. Сійӧ ӧтарӧ ичӧтмис, здук кежлӧ саявліс синъяслы да сэсся петкӧдчис ю дорын нин.

— Кытчӧ сійӧ пышйӧдіс миянлысь чемоданъясӧс? — повзьӧмӧн юаліс ныв, кор мамыскӧд локтіс батьыс дінӧ.

— Рита шуӧ, тайӧ мортыс пӧ абу шань, — сьӧкыда лолалігмоз татчӧ содтіс сылӧн мамыс.

Петрович, мед не каитчыны аслас кывъясысь бӧрынджык, шуис чӧв овны. Куимнанныс найӧ заводитісны лэччыны.

Миша паныдасис кыр шӧрас нин.

— Разрешитӧй отсавны тіянлы.

— Оз ков отсавны, — быттьӧ вундыштіс Ахмировлысь кывъяссӧ Рита. — Ми кыдзкӧ-мыйкӧ асьным нин...

— Таті колӧ видзчысьӧмӧн лэччыны, — сідз жӧ резкӧя чӧвтыштіс шахтёр да матыстчис старука дінӧ, кодлы нылыс отсаліс лэччыны.

— Папа, ме сэсся ог вермы тадзитӧ... Вай меным чемоданъястӧ.

Ахмиров босьтіс висьӧдчысь нывбабаӧс сойбордӧдыс. Старукалы, тыдалӧ, вӧлі зэв сьӧкыд: сійӧ ставнас рудзмунӧма, дрӧжжитіс, но крепитчис на кок йылас.

— Ёнджыка кутчысьӧй ме дінӧ, мамаша, ме ён. Кӧсъянныд кӧ, ки вылын лэччӧда.

— Да мый ті, пиӧй, мый ті... Меным тырмымӧн и кутыштӧмыс.

Нывбабаыс вӧлӧма шензьымӧн кокни, да Ахмировлы нинӧм эз сулав кутны сійӧс ставнас.

— Миянын лоас лӧсьыд тіянлы, мамаша: лӧнь, некод оз мӧд дӧзмӧдчыны, — неуна лэччыштӧм бӧрын шыасис Миша. — Квартираӧй лунлань банӧн. Тонӧсь сійӧ, тыдалӧ нин. Видзӧдӧй шахта вомӧн вылӧджык да неуна веськыдланьыс. Сулалӧ кык судта выль керка. Весиг ӧшиньяссӧ позьӧ тӧдны... Ньӧжйӧджык таті... Вильыд...

— Гашкӧ, ог усьӧ... Висьталӧй, муса пиӧй, тіян эм мам?

— Кувліс нин. Сійӧ миян вӧлі сэтшӧм шань, сэтшӧм ласков, мирас медся справедливӧй мам.

Нывбаба нимкодя серӧктіс.

— Ой, пиян, ті, пиян... Мамъясыд налы бурӧсь сӧмын сійӧ кадӧдз, кытчӧдз оз на сяммыны чышкыны ныр увсьыс.

— Тайӧ абу тадзи, — заводитліс вензьыны Миша, но пӧрысь мам торкис сійӧс:

— Ті кывзӧй, мый ме висьтала. Стариккӧд ми куим пи быдтім. Ставныс пӧлучитісны образование. Ӧти на пӧвстысь инженер, мӧдыс врач, коймӧдыс батьыс туйӧд мӧдӧдчис — высшӧй бухгалтерскӧй школаын велӧдчис. Овны эськӧ да сьывны миянлы, бать-мамлы. Да кысь нин! Медся ыджыд пилы гӧтырыс сюрис лишнӧй тӧлка, шӧркодьыс ачыс бӧбоват, а медся ичӧтыс шӧрӧвыйӧ на вошӧма: и мамтӧг ӧти воськов оз тувччы, и мамыстӧг нин окота олыштны. — Мам пыдӧ ышловзис. — Коньӧр детинаӧй менам... Кодыр сійӧ муніс ополчениеӧ, карын вӧлі сэтшӧм страшнӧ. Ӧта-мӧд вежмӧн горзісны сиренаяс, потласисны бомбаяс, биӧн ыпъялісны керкаяс.

— Мама!.. — кылыштіс Риталӧн ӧлӧдана гӧлӧс. — Тэ лишнӧй уна больган.

Сійӧ сулаліс Ахмировӧн лэччӧдӧм чемоданъяс дінын нин.

— Нинӧм лишнӧйсӧ ме ог больгы. Висьтала сӧмын сійӧ, мый эм.

Та вылӧ Рита бара жӧ ӧлӧдана ногӧн пуктыштліс вом дорас водз чуньсӧ: тупкы пӧ вомтӧ, кадыс военнӧй.

Татшӧм жестсӧ Миша неважӧн на аддзыліс плакат вылысь. Сійӧ зэв бура гӧгӧрвоис Ритаӧс, но эз скӧрмы, а сӧмын шуис:

— Тіян, донаӧй, бдительностьыд уна, а вӧдитчыны сійӧн он на кужӧй.

Сэсся босьтіс чемоданъяс да мӧдӧдчис подӧн ветлан векньыдик пос кузя, кодӧс нюжӧдӧма ю вомӧн. Рита сулаліс да видзӧдіс сылы мышкас сэтшӧм ногӧн, быттьӧ сы водзын муніс миритчыны позьтӧм враг.

Кадыс вӧлі вой шӧр гӧгӧр. Джуджыд кырйыс сайӧдіс войся шондісӧ, ю дорын вуджрасис рӧмыд.

VІ

Тӧвся кӧдзыдъяс заводитчисны водз. Лесотундра кузя шӧйтысь тӧв частӧ гӧняйтіс кос пӧим кодь лымъяс. Мукӧд дырйи кажитчис, мый мирас сэсся абу мӧдтор полярнӧй войысь да турӧбысь кындзи. Но тайӧ сӧмын кажитчис...

Лиза Кынева ветліс сиктса партийно-комсомольскӧй собрание вылӧ зэв регыд.

— Али нӧ эз чукӧрмыны? — юаліс Ильинична, кор нылыс порог дорын на пыркӧдіс малича вывсьыс лымсӧ.

— Вӧлі сӧмын ӧти вопрос. Тайӧс жӧ кӧсъям сувтӧдны колхозникъяслӧн общӧй собрание вылын. Час мысти ми тэкӧд мӧдӧдчам клубӧ.

Лиза локтіс зеркалӧ водзӧ, сы пыр видзӧдліс мамыс вылӧ, коді лампа югӧрын вурис кӧр ку кепысьяс, да шыасис:

— Тэ коркӧ меным петкӧдлін шкатулка. Позяс сійӧс видзӧдлыны?

Ильинична шензьыштіс:

— Мый сідз друг лоис окота видзӧдлыны сы вылӧ?

— Да ӧд ме верстьӧ морт нин. Окота пуктывны ас вылӧ сэні куйлысь мичаторъяссӧ.

— Мудритан мыйкӧ, нылук.

Лиза чӧв кутыштліс мамсӧ да сыысь водзджык мӧдӧдчис пытшкӧс жыръяс, кӧні сулаліс сундук.

— Сідз кӧ нин тэныд окота найӧс видлыны, пасьтавлы шӧлкӧвӧй сарапантӧ, пуктыв юрад менсьым венчальнӧй чепец. Видзӧдла ме тэ вылӧ лючкиджык.

Шкатулкаыс эз вӧв ыджыд, но мича — инкрустируйтӧма эзысьӧн да перламутрӧн. Зэв важӧн нин вӧчӧм вылӧ видзӧдтӧг мичӧдан рисунокъясыс сохранитчӧмаӧсь бура. Ӧтар бокас выгравируйтӧма ёсь йыла теремъяса древнерусскӧй кар.

— Покойнича мамӧ висьтавліс меным, сылӧн пӧчыс пӧ вӧвлӧма рӧбӧтничаын кутшӧмкӧ баяр ордын, да тайӧ баярыс, кор мӧдас кувны нин, сетас сылы шкатулкасӧ.

— Абу «баяр», мамӧ, а боярин... Урокъяс вылын Ефим Иванович миянлы висьтавліс, мый дас сизимӧд нэмын миян улыс Печора вылӧ ыстывлӧмаӧсь опальнӧй бояраӧс став асланыс слугаяскӧд. Насянь и босьтчӧны улыс печораса дона сарапанъясыд, чепчикъясыд, кокошникъясыд да став боярскӧй нога паськӧмыс. Дай овъясыд пӧ — Филипповъяс, Терентьевъяс, Князевъяс, Артеевъяс, Бугаевъяс — насянь жӧ петӧмаӧсь.

— Ог вензьы, нылук, ог вензьы. Мед, колӧкӧ, и сідзи... Бурджык лоас, видзӧдлам кӧ доз пытшкас.

— Ой, мамушко! — кияснас шеныштліс Лиза. — Тані дзонь клад! Ыджыд озырлун!

Сійӧ ӧдйӧ пасьталіс чим гӧрд рӧма уна ота шӧлкӧвӧй сарапансӧ, кӧрталіс сьыліас ӧшкамӧшкаӧн ворсысь ожерелье, ӧшӧдіс пель мочкаясас зарни исергаяс, сюйис чуняс лӧз биӧн югъялысь изтора чунькытш, пуктіс юр вылас бисерӧн кыӧм чепчик.

Ильинична ставнас лэптыштіс керосинӧвӧй лампалысь фитильсӧ да вель дыр видзӧдіс нылыс вылӧ.

Лиза нюммуніс:

— Мича ӧд аканьыс, мамӧ?

Но мамыс, поэтическӧй душаыс кодлӧн кужис донъявны мичатортӧ, шуис мыйкӧ йылысь думайтігмоз:

— Кор ме вӧлі кывза царевнаяс йылысь мойдъяс либӧ ачым висьтавла на йылысь, пыр найӧс вежӧрта татшӧм жӧ мичаӧн, кутшӧм ӧні тэ, — и быттьӧ виччысьтӧг нин содтіс: — Став олысьыс и быдмысьыс радейтӧ мичтӧ. Весиг ичӧтик лэбачтор, дай сійӧ зільӧ лоны ас кодьяс водзын шаньджыкӧн.

— Тэ ногӧн, мамӧ, меным ёна лӧсялӧ тайӧ? — паніс шкатулка йылысь сёрни Лиза, а ачыс аслыс думайтіс: «Мед жӧ эськӧ сӧгласитчас мекӧд, оз мӧд пыксьыны».

— Да ӧд ті, ӧнія том йӧз, он ёна усьласьӧ важ паськӧм вылад. Весиг меным, пӧрысь выжывлы, и то бурджыкӧн кажитчӧ тэнад выль костюмыд.

Лизалы юрас воис мӧвп: собрание вылӧ мунны тайӧ паськӧмӧн, став йӧз син водзын босьтавны ас вывсьыс драгоценностьяссӧ, висьтавны кыв, ышӧдны йӧзӧс... Ок, и дельнӧ лоӧ!

«Но сӧгласитчас-ӧ менам ласков мамӧ?»

Кадыс ӧдйӧ котӧртіс. Стенын ӧшалысь часі петкӧдліс сизим час да джын нин. Кӧкъямыснас заводитчӧ общӧй собрание.

— Ме, буракӧ, эг на висьтавлы тэныд, мамӧ, мыйла чукӧртчам талун?.. Ефим Иванович пӧлучитӧма ӧти частьса командирсянь письмӧ, кӧні сійӧ, боецъяс да командиръяс нимсянь, аттьӧалӧма миянлысь колхозницаясӧс налӧн подарокъясысь.

Марья Ильинична сідзи и горӧдіс ныв вылас:

— Кикимера! Мый нӧ тэ, сідзкӧ, спектакъяссӧ тані лӧсьӧдлан. Колӧ мӧдӧдчыны, кывзыштны, мый йылысь гижӧ командирыс, дыр-ӧ нин оз заводитны бӧр вӧтлыны супостатӧс миян му вылысь. Ті ӧд со ставӧн учёнӧйяс, а радиоыд чӧв олӧ. Дзонь вежон чӧж нин быттьӧ дзурс пемыдын олам.

— Талун Вӧркутаысь пӧлучитім выль питание. Ми кывзімӧ нин сводка.

— Но и кыдзи сэні, фронт вылас?

— Омӧль, мамӧ...

Лиза бергӧдыштіс чужӧмсӧ мӧдарӧ, мед не петкӧдлыны мамыслы, кыдзи сылӧн тіралыштісны паръясыс, а син гуранъясас мӧдіс чукӧрмыны синва. Но Ильинична гӧгӧрвоис нин, мый кӧнкӧ-мыйкӧ неладнӧ, да сувтіс пасьтасьны.

— Вежсьы ӧдйӧджык. Тадзитӧ дзикӧдз вермам сёрмыны.

— Ме мӧдӧдча тайӧ паськӧмӧн.

— Мый тэ, нылук! Дивитасны ӧд.

Кор Лиза бергӧдчис мамыслань, Ильинична аддзис ныв чужӧм кузя визувтысь синва войтъяс.

— Да висьтав нин ӧдйӧджык. Эн мучит менӧ.

— Миян Москва весьтӧ ӧшйис ыджыд грӧз. Сылы колӧ отсӧг. — Лиза эз вермы висьтавны водзӧ, уськӧдчис мамыслы морӧс бердас да мырдысьӧнмоз нин муртса вермис шуны: — Ой, мамукӧй, мый бара лоас-а?..

— ...Дона ёртъяс — колхозникъяс да колхозницаяс! Миян народлы, миян государстволы пуксисны сьӧкыд лунъяс: враг матыстчис радейтана столицаным дорӧ. Сійӧ сідз жӧ лыйлӧ орудиеясысь да бомбитӧ самолётъяссянь миянлысь Ленинград, дур пон моз пырӧдчӧ водзӧ страналӧн лунвывса районъясӧ.

Клубын вӧлі лӧнь, да Филиппов сёрнитіс джын гӧлӧсӧн. Сцена весьтын ӧшалысь десятилинейнӧй лампалӧн югӧрыс югдӧдіс сылысь косіник бритӧм чужӧмсӧ. Гӧрд матерьеӧн вевттьӧм пызан вылын сулаліс ва тыра графин. Сценалӧн пытшкӧсса перегородка сайын, кылӧ, таркӧдчыштіс турӧб ӧдӧбъясысь ӧшинь стеклӧ.

Москва муртавны позьтӧм ылын, но рӧднӧй Москва! Оз ӧмӧй тэнад нимкӧд, олӧмкӧд йитчы став бурыс, кодӧс вайис увтыртӧм народъяслы югыд Октябрь? Эн ӧмӧй тэ, Москва-матушка, ӧтувт ас гӧгӧрыд ӧти семьяӧ Россиялысь став народъяссӧ да племенаяссӧ, творческӧй содружествоыс кодъяслӧн шензьӧдӧ став мирсӧ? Тэ — том йӧзлӧн мечта, верстьӧяслӧн — вын да вежӧр, пӧрысьяслӧн — мыджӧд.

Но лёк вӧрӧг Москва воротаяс дорын.

— Немецко-фашистскӧй оккупантъяс наянмӧмаӧсь сэтчӧдз, мый лоны позьтӧмторсӧ лыддьӧны лоӧмторйӧн нин. Найӧ яндысьтӧг сӧрӧны, быттьӧкӧ сӧветскӧй столица найӧ киын нин, быттьӧкӧ видзӧдӧны нин бинокль пыр миянлысь Кремль, а ноябрь сизимӧд лунӧ кӧсйӧны нуӧдны Краснӧй площадь вылын асланыс полчищеяслысь парад.

Медбӧръя скамьяяс вылын кодкӧ рикмунӧмӧн бӧрддзыштіс. Пукалысь радъяс тӧдчымӧнъя вӧрзьыштісны, кылыштіс видзчысьӧмӧн шӧпкӧдчӧм, кытысь позис кывны и сьӧлӧмлысь дой, и яндысьыштӧм не лоны мукӧдъясысь омӧльджыка выдержаннӧйӧн.

Овлӧны уна сикас шогъяс. Матысса мортлӧн кулӧм вермас едждӧдны юрсисӧ том мортлысь, кыдзи кадтӧг усьӧм пуж едждӧдӧ тувсов цветъяс. Стихийнӧй бедствиелӧн мисьтӧм вуджӧр мукӧд дырйи гажтӧмтӧ континентъяслысь паськыд районъяс. Но дзоньнас народъяс олӧмлӧн водзӧ мунӧмыс паськыд ю моз визувтӧ сувтлытӧг, и торъя событиеяс кажитчӧны тайӧ юас шыбитӧм чагторъясӧн, кодъяс вынтӧмӧсь сувтӧдны визувтӧмсӧ. Москва жӧ олӧ став передӧвӧй человечество вежӧрын будущӧй шудлӧн символӧн, да сылысь падениесӧ, гашкӧ, ковмис эськӧ жалитны уна дас вояс, кыдзи ми ӧнӧдз на жалитам Парижскӧй Коммуналысь падение.

— Оз, оз пӧртсьы олӧмӧ фашистъяслӧн пеж кӧсйӧмыс. Москва вӧлі да лоас водзӧ сӧветскӧйӧн! — Филипповлӧн гӧлӧсыс вынсяліс, синъясас югнитісны ас вынлы эскӧмлӧн би киньяс. — Сійӧс дорйӧны медся бур мамъяслӧн медся вернӧй пияныс. Оз позь овны Москватӧг — мирын первой социалистическӧй республикаяслӧн столицатӧг!

Докладчик эз мӧд лыддьӧдлыны, мыйла оз позь овны сӧветскӧй Москватӧг. Тайӧ вӧлі гӧгӧрвоана ставлы, кӧть эськӧ быд морт сылысь тӧдчанлунсӧ донъяліс ас ногыс. Коммунист Филипповлы тайӧ кывъяс гӧгӧрвосис понятиеяслӧн дзонь комплекс, кытчӧ пырисны историческӧй, культурно-экономическӧй да социальнӧй факторъяс не сӧмын внутренньӧй, но и внешньӧй мир тӧд вылын кутӧмӧн. Павел Ламбейлы, кодлӧн тшӧтшкӧдӧм юрсиа юрыс тыдаліс витӧд радын пукалысьяс пӧвстын, Москваыд лоис батракалӧмысь сійӧс мездысьӧн, пиыслы выль туйяс восьтысьӧн. Еджыд юра детинкалы, коді сулаліс голландскӧй пач пельӧсын да горша видзӧдіс докладчик вылӧ, Москва вӧлі водзӧ олӧмыслӧн мечтаӧн, да та вӧсна некутшӧм ногӧн эз позь лэдзны сэтчӧ фашистъясӧс.

Столица весьтӧ ӧшйӧм грӧз вӧчис Москваӧс ёна матыссаджыкӧн, донаджыкӧн, радейтанаджыкӧн, быттьӧ сы костын да Уса ю дорӧ вошӧм сикт костын эз вӧвны ни турӧбалысь эрдъяс, ни помтӧм войвывса вӧръяс, ни паськыд полеяс да уна лыда юяс. Москваӧс йӧзлӧн радейтӧмыс вӧлӧма сэтшӧм вына, мый кодыр, фронтӧвӧй командирлысь письмӧсӧ йӧзӧдӧм бӧрын, Филиппов шыасис сійӧс кывзысьяс дінӧ заводитны чукӧртны Москваӧс дорйӧм вылӧ фонд, ставӧн тайӧс ошкыштісны.

Лиза Кынева пукаліс мамыскӧд орччӧн. Сылысь праздничнӧй паськӧмсӧ да драгоценностьяссӧ вевттис чышъяналӧм руд шаль. Тыртӧм шкатулкасӧ кутіс киас тайӧ жӧ шальнас вевттьӧмӧн.

Первойсӧ сылы кажитчис, мый пӧдароксӧ вӧчны думыштіс дельнӧя, да докладсӧ кывзігас на лӧсьӧдіс ас думсьыс, кыдзиджык мӧдас выступайтны, мед ёнджыка ышӧдны йӧзӧс. Ставыс вӧлі зэв гӧгӧрвоана. Заводитас Россиялӧн историясянь, кыдзи коркӧ Минин да Пожарский шыӧдчылісны народ дінӧ, мед дорйыны Москваӧс иноземнӧй захватчикъясысь. Сэсся поддержитас Филипповлысь предложениесӧ, висьталас драгоценностьясӧн тыр шкатулка йылысь, кодӧс сетӧ оборона фондӧ, да сӧмын та бӧрын сэзяс ас вывсьыс шальсӧ. Но кодыр докладчик чукӧстчӧм вылӧ йӧзыс вочавидзисны нин, Лиза гӧгӧрвоис, мый татшӧм ногӧн сылысь петкӧдчӧмсӧ вермасны гӧгӧрвоны не сідзи, кыдзи думайтіс ачыс. Юрас ставыс гудыртчис. Гӧгӧрвоанаыс лоис гӧгӧрвотӧм. Кутіс ёнджыка пессьыны сьӧлӧм.

Со кодкӧ кайис нин сцена вылӧ, мӧдіс сёрнитны, а Лиза вежӧрын бергаліс сӧмын ӧтитор: «Эз ков тадзи. Эз ков тадзи!»

Кыв сетісны мӧдлы нин. Тӧждысьны мӧдіс Ильинична, кор аддзис нылыслысь шӧйӧвошӧмсӧ, гырддзанас тувкыштіс сылы. Лиза лэптыштіс синъяссӧ и сэк жӧ аддзис Филипповлысь сы вылӧ видзӧдӧмсӧ — ӧд Лиза Кынева партийно-комсомольскӧй собрание вылын кӧсйысьліс выступитны тані первойяс лыдын. Но ни парторганизацияса секретарь Филиппов, ни мукӧд ёртъяс, дерт, эз тӧдны, кутшӧм ногӧн выступитас Лиза.

— Кыв сетсьӧ МТФ-ӧн заведуйтысь Кынева Лизалы.

Бӧрыньтчыны либӧ перестроитчыны вӧлі сёр нин. Век сідзи руд шальнас вевттьысьӧмӧн, уна отъяса шӧлкӧвӧй сарапана, Лиза кайис сцена вылӧ да сувтіс Филипповкӧд орччӧн моз, коді пукаліс пызан сайын.

— Дона ёртъяс! — заводитіс сійӧ колана кывъяс корсьны зілигмоз. Но куш ӧти фразаысь кындзи — «эз ков тадзи» — юрас нинӧм эз во. Секундаяс кажитчисны дзонь минутаясӧн.

Зал первойсӧ чӧла кывзіс, сэсся мӧдіс педзны, шӧпкӧдчыны, нюмъявны.

— Колхозникъяс да колхозница ёртъяс!..

— Пызйышт, Лизук, эн яндысь! Тані ставӧн ас йӧз, — кылыштіс залсянь шутка, код дінӧ ещӧ на некымынӧн содтыштісны:

— Шпаргалкасӧ, тыдалӧ, вунӧдӧма гортас.

— Позяс виччысьыштны. Мед ветлас.

— Ланьтӧй... ті.

Лиза ставсӧ аддзис и кыліс, но быттьӧ нинӧм эз гӧгӧрво, сулаліс жаялӧмкодьӧн.

Ильинична сувтіс места вывсьыс, дась уськӧдчыны нылыслы отсӧг вылӧ.

— Лиза, мый тэкӧд?

«Мекӧд?..» — кӧсйис горӧдны Лиза, но, мамыслысь повзьӧм чужӧмсӧ аддзӧм бӧрын, виччысьтӧг нюммуніс: ӧд драгоценностьяссӧ найӧ сетӧны мамыскӧд ӧтув!

— Ми мамӧкӧд шуим...

Сійӧ павтыртіс ас вывсьыс шальсӧ, шкатулкасӧ пуктіс пызан вылӧ да мӧдіс разьны сьылісьыс моль кӧлысъяс.

— Ми сыкӧд решитім тайӧ донаторъяссӧ сдайтны Москваӧс доръян фондӧ.

Лӧньӧм залын кыліс, кыдзи, самоцветъяс рӧмӧн дзирдалігсор, мольяс таркӧдісны фарфорӧвӧй тарелка вылӧ, кодӧс вӧлі босьтӧма графин улысь.

— Мед миян правительство, — исергаяс да чунькытш перйигмоз нин водзӧ шуаліс Лиза. — Мед миян оборона кузя Государственнӧй Комитет лӧсьӧдас тайӧ донаторъяс вылас оружье и сетас сійӧс столицанымӧс дорйысьяс киӧ. Ме, ёртъяс, чуксала ставнытӧ сетны отсӧг, коді мыйӧн вермас.

— Правильнӧ! — Лизаӧс ошкыштіс Филиппов.

Аплодисментъяс дыр эз ланьтны, кылісны горӧдӧмъяс:

— Молодеч, Лиза!

— Вот тайӧ нумер!

Выльӧн да виччысьтӧмӧн вӧлі не сӧмын пӧдароксӧ сетӧмыс, но и ачыс пӧдарокыс. Унаӧн окотитісны видзӧдлыны донаторъяс вылас матысяньджык, тӧдны, кытысь татшӧм дивӧыс Ильиничналӧн. Ӧти бӧрся мӧд кутісны кайны сцена вылӧ.

— О-о-о! Ті тӧданныд, мыйта сулалӧ тайӧ ставыс?

— Да-а-а. Коді гӧгӧрвоӧ тайӧ делӧын — беда уна!

— Эн кӧть уськӧдӧй...

— Марья Ильинична!

— Ме тані, Ефим Иванович.

— Первой кӧ, зэв ыджыд пасибӧ тіянлы, эня-нылалы, партийнӧй организация нимсянь.

— Мед висьталас на йылысь...

— Интересуйтчам.

— Пӧрадокыс абу, пӧрадокыс...

Кодыр ставӧн пуксялісны ас местаясас бӧр, Филиппов тшӧктіс Ильиничнаӧс висьтавны йӧзыслы шкатулка йылысь. Но Марья Ильинична ыстысис нылыс вылӧ, сійӧ пӧ бурджыка висьталас, весиг учёнӧя. Ачыс мӧдӧдчис сцена вылӧ.

— А мыйла шуим найӧс сетны оборона фондӧ, ачым висьтала. И сы йылысь ог соссьы, кутшӧм сьӧкыд меным, пӧрысь мортлы, торйӧдчыны накӧд. Миян рӧдын найӧ уна кӧлена нин олӧны. Наӧн мичӧдчылі венеч улӧ ветлігӧн. Кӧсйи аддзывны найӧс и аслам ныв вылысь. Оз ӧмӧй найӧ лӧсявны менам Лизуклы? Сӧмын тай мичаторйыд, бобӧяс, сэки долӧдӧ сьӧлӧмтӧ, кодыр белӧй светыс гажа песняясӧн тыр. Ой, да, оз тай кокав сизӧй гӧлуб весиг шобді тусьяс, сы весьтын кӧ кырныш лэбалӧ. Оз гажӧд том войтырӧс и дона вина, мынӧма кӧ чеп йылысь лютӧй вӧрӧг.

Сійӧ вӧчыштліс кинас драгоценностьяслань, кодъяс век сідзи ӧшкамӧшкаасисны лампа югӧрын, да мӧдіс шуавны сэтшӧм пӧся, кывъяслы сідз эскӧмӧн, мый кажитчис судьяӧн, кодлы народыс дӧверитіс йӧзӧдны и клятва, и приговор.

— Мед жӧ, сідзкӧ, миян пӧдарокным лоас пӧртӧма булатнӧй сабляӧ. Мед жӧ, инӧ, тайӧ сабляыс сюрас багатырскӧй вернӧй киясӧ. Да сиам жӧ ми тайӧ воин-багатырыслы шуд вылӧ шуд, здоровье вылӧ здоровье. Да тшӧктам жӧ ми сылы крепыда видзны миянлысь стольнӧй граднымӧс, а вӧрӧгъясӧс накажитны бурджыка...

Лиза эз аддзыв, кутшӧм радпырысь Филиппов кутліс сійӧ мамлысь кисӧ, кутшӧм пӧся ставӧн ошкисны пӧрысь колхозницалысь выступлениесӧ. Ас дінас стрӧг да требовательнӧй Лиза Кынева лыддис асьсӧ юр вывтіыс янӧдӧмаӧн да клубысь пышйис пыр жӧ, кыдз сӧмын лэччис сцена вылысь. Вӧлі ӧбиднӧ ещӧ и сы вӧсна, мый таӧдз сійӧ некор эз шӧйӧвошлыв, пыр выступайтлывліс повтӧг да кужӧмӧн — школаас, животноводъяслӧн курс вылын, комсомольскӧй собраниеяс вылын. Гортас воӧм бӧрын — ас вылас лӧг — кватитіс этажерка вылысь «СССР-лӧн история» учебник, аддзис история кузя ассьыс тетрадьяссӧ, ӧдйӧ видзӧдліс колана местаяс. Ставыс вӧлі буретш сідзи, кыдзи помнитіс, кыдзи кӧсйис висьтавны собрание вылын.

Яндысьӧмыд да ӧбидаыд, свет вылас уна мукӧдтор моз, гӧгӧрвосьӧ разнӧя. Позяс вӧчны лёктор, шуам, аслад недруглы, и яндысьӧм пыдди нимкодясьны. Позьӧ ӧбидитчыны ичӧтиктор вӧсна и не лӧгасьны сэк, кор збыльысь колӧ лӧгасьны. Том Кыневалӧн вӧлі веськыд мортлӧн характер: сійӧ эз пов висьтавны любӧй мортлы медся дерзкӧй замечаниеяс, выдержитны аслас адрес кузя любӧй критика, но Лиза эз вермы терпитны сійӧс сералӧм да омӧльтӧм. Сылы ӧні кажитчис, мый сыкӧд лоис мыйкӧ сэтшӧм бергӧдны позьтӧмтор, код бӧрын сійӧс быдӧн мӧдас лыддьыны коньӧр кодьӧн. И ставыс тайӧ артмис сэтшӧм кадӧ, кор сылы колӧ лоны Рӧдинаӧс, Москваӧс дорйӧм вылӧ массаӧс котыртысьӧн. Тадзи ӧмӧй эськӧ артмис Степан вокыслӧн, сійӧ кӧ вӧлі тані? Лиза тшӧкыда казьтывлӧ ас кежсьыс фронт вылӧ вокыслысь мунан лунсӧ, кутшӧм авъя, ас выныслы эскӧмӧн Степан кутіс сэки асьсӧ, кутшӧм тӧлкаа выступитіс. Оз вунӧдлы и Ӧндрейлысь шензьӧмӧн видзӧдлӧмсӧ, кор Лиза окыштіс сійӧс. Кытӧнӧсь ӧні найӧ? Военнӧй страдалысь кутшӧм сьӧкыдлунъяс тайӧ часъясӧ нуӧны асланыс пельпомъяс вылын? Мыйла сідз дыр оз гижны асланыс рӧдвужлы?

Ачыд аснад недовольствуйтчӧмсянь кык воськов гажтӧмлунӧдз да сӧмын ӧти воськов шогӧ усьӧмӧдз. Лиза уськӧдчис крӧвать вылас кымыньӧн да, мед бурӧдыштны ассьыс нормӧм ныв сьӧлӧмсӧ, бӧрддзис. Тадзи сійӧ куйліс сэтчӧдз, кытчӧдз эз кыв кильчӧ иганӧн таркнитӧм. Тайӧ локтіс собрание вывсянь мамыс.

— Лизук, — нылыс дінӧ шыасис Ильинична, кыдз сӧмын воськовтіс керка порогсӧ, — кытчӧ нӧ тэ воштӧдчин? Ми тэнӧ став собраниеӧн корсим.

Мам вӧлі делӧвӧй настроениеа да весиг эз казяв, мый нылыс бӧрдыштӧма.

— Шуисны заводитны чукӧртны оборона фондӧ аски асывсянь. А комиссияса председательнас бӧрйисны тэнӧ.

Лиза мыйлакӧ зэв ёна шензьыштіс председательӧн сійӧс бӧрйӧм вылӧ. Но мамыс шуис.

— Правильнӧ вӧчисны: тэ том, велӧдчӧм морт, активистка. Кодӧс нӧ сэсся колӧ?

— Сюрисны эськӧ бурджыкъяс...

Бӧръя кывъяссӧ Лиза шуис сідз-тадз нин, форма ради. Тадзи жӧ тайӧс гӧгӧрвоис и мамыс да пӧрччысигмоз кутіс велӧдны нывсӧ.

— Коді бурджык, коді лёкджык — кымӧс вылас некодлы абу гижӧма. Тайӧторйыд, кок туй моз, петкӧдчӧ бӧрвылас. Вот и тшӧкта ме тэныд: старайтчы ас нимсяньыд дай ме нимсянь. Надейтчыны сэсся меным некод вылӧ.

Лиза мӧдӧдчис паськӧмыс дінӧ.

— Ефим Ивановичыс клубын на? — юаліс сійӧ да кор мамыс висьталіс, мый сійӧ сэтчӧ на кольліс, котӧрӧн моз петіс керкаысь, мед сӧветуйтчыны Филипповкӧд, кыдзи бурджыка котыртны уджсӧ.

Оборона фондӧ жертвуйтӧмыс Кырйыв сиктын вӧвлі нин и таӧдз. Аслас рӧднӧй армиялы йӧз эз жалитны нинӧмтор, мукӧд дырйи весиг аслыныслы медся коланаторъяс. Но Москва кар весьтӧ ӧшйӧм грӧз кыпӧдіс колхозникъясӧс да сиктса интеллигенцияӧс кыдзи некор. Водз асывсянь приёмочнӧй пунктлань мӧдісны люзьгыны помся йӧз.

Пӧдарокъяс принимайтан комната регыд мысти мӧдіс кажитчыны уна сикас кӧлуя складӧн. Чукӧръясӧн куйлісны маличаяс, тӧбӧкъяс, пыжикӧвӧй шапкаяс, шоныд кепысьяс; ӧшалісны кынь куяс, руч куяс, сьӧдбӧж куяс; кодлӧн эз вӧвны татшӧмторъясыс, кооперативысь ньӧбисны трикотаж, фланель, шоныд бельё; Ильинична эня-ныла пример серти унаӧн сдайтісны донаторъяс, зарни да эзысь деньга. Выльысь петкӧдчис историяын буретш сійӧ событиеыс, код йылысь Лиза Кынева кӧсйис висьтавны тӧрыт, но петкӧдчис тысяча пӧв паськыдджыка Минин да Пожарский олан кадӧ дорысь.

Детинка вайис кӧр ку кысӧн эжӧм лызь гоз. Татшӧм лызьясыс бурӧсь сійӧн, мый оз повны ульдӧм лымйысь, на вылын позьӧ кайны веськыда любӧй гӧра паныд.

— Мам тшӧктіс висьтавны, мед тайӧясӧс тшӧтш пасъянныд списоканыд.

— Молодеч, Васёк, — детинкаӧс ошкыштіс Лиза. — Висьтав мамыдлы комиссия нимсянь ыджыд аттьӧ. Татшӧм лызьясыд торъя нин коланаӧсь гӧраа местаясын.

Тайӧ вӧлі буретш сійӧ еджыд юра детинкаыс, коді тӧрыт сулаліс пач пельӧсын.

Васёк пӧлучитіс нин квитанция, но мунны эз тэрмась.

— Тэ, тыдалӧ, отсасьны миянлы окотитан?

Детинкаӧс тайӧ шензьӧдіс: кутшӧм ногӧн Лиза тӧдӧ, мый Васёк збыльысь вермас аддзыны ещӧ на некымын лызь гоз да сдайтны найӧс оборона фондӧ.

— Лямпаяссӧ тшӧтш босьталанныд али сӧмын лызьяс?

— Давай тадзи сёрнитчам, Васёк. Котырт аслад ёртъясысь бригада. Ачыд лоан бригадирӧн. Могыс татшӧм: чукӧртны лызьяс, бурджык лямпаяс. Кӧзяевалысь юасьтӧг не босьтны. Гӧгӧрвоана? Некодлысь не босьтны. Разъясняйтӧй, мый татшӧм лызьясыс ёна колӧны миян фронтовик-разведчикъяслы. Гӧгӧрвоана, товарищ Василий?

— Гӧгӧрвоана, Кынева ёрт! — «под козырёк» сувтыштліс Васёк. — Позьӧ мунны? Эм — мунны!

Сійӧ военнӧй ногӧн бергӧдчыштіс коклябӧр вылас да военнӧйяслы жӧ подражайтӧмӧн петіс.

Дженьыд лун ӧдйӧ колис. Век на гудыр енэж суктіс пемыдсӧ. Йизьӧм ӧшиньясын муртса тӧдчыштісны би югӧръяс. Турӧбӧн тыртӧм туй кузя беддясигтыр ньӧжйӧ восьлаліс водзӧ вуджӧр кодь морт мыгӧр. Э-э-эз, пӧрысь пӧчӧ эз и думайт петны гортсьыс тайӧ кадӧ. Но кодыр вӧлі югыд, эз эштыкодь, а Москвалы отсавны колӧ — сэні сылӧн олӧ внучка. И кодыр тайӧ внучкаыс волывлӧ отпускӧ, век зэв унатор висьтавлӧ «аслас кар йылысь», пыр кӧсйӧ нуны сьӧрсьыс «ассьыс бабушкасӧ».

Пӧчӧлӧн киняулас неыджыд тубрастор. Сійӧ тожӧ кӧсйӧ, мед внучкаыслӧн оланіныс эз сюр враг киясӧ да воськов бӧрся воськов вуджӧртӧ клублань пӧртны олӧмӧ Рӧдина водзын ассьыс священнӧй долг.

Сӧвсем сёрӧн нин приёмнӧй пунктӧ мӧдысь локтіс Павел Калистратович. Сійӧ кутіс киас лызь гоз да позис чайтны, мый абу дӧверитӧма детинкаяслы, кодъяс удитісны нин вайны дас сайӧ лызь да лямпа гоз.

Первойсӧ Ламбей воліс асывнас, кодыр буретш сдайтісны оборона фондӧ медся унаӧн. Сэки сійӧ вайис шоныд паськӧмлысь дзонь комплект, та лыдын и сійӧ праздничнӧй маличасӧ, кодӧс вӧлі пасьталӧма писӧ фронт вылӧ колльӧдігӧн. Лиза и асывнас нин аддзыліс, кыдзи старик дыркодь эз мун гортас бӧр, некымынысь мыйкӧ йылысь юавны кӧсйӧмӧн видзӧдліс Лиза вылӧ. Но Лизалы сэки вӧлі некор тӧдмавны стариклысь думсӧ, а сэсся лунтыръя ноксьӧмнад дзик вуніс та йылысь.

— Висьталӧны, зэв коланаӧсь лызьясыд опаснӧй местаясын воюйтігӧн, — лызь гозсӧ Лизалы сетігӧн шыасис Павел Калистратович. — Менам татшӧмыд кык гоз. Тайӧ ветлывтӧм на — Ӧндрейлы лӧсьӧдлі, думайті — бать кок туй мӧдас талявны.

— Пуксьы, шойччы, Павел дядь, — квитанция гижны копыртчигмоз стариклы тшӧктіс Лиза, но пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый старик збыльысь кӧсйис мыйкӧ юавны либӧ висьтавны.

Сёр кад вӧсна выль йӧз эз нин воны, а комиссияса членъяс удитісны разӧдчыны. Ламбейлы некод эз мешайт Лизакӧд сёрнитны. И сійӧ эз кут нюжӧдны.

— Мыйла дугдінныд волыны ме ордӧ и тэ, и мамыд? — Лизаӧс кӧритыштіс старик. — Ме ӧмӧй мыжаыс? Али керкаыс менам лоис пеж? Абу лӧсьыд эновтны пӧрысь мортӧс ӧтнассӧ аслас жӧ думъяс кытшӧ.

Тайӧ вӧлі збыль: бӧръя тӧлысьяс чӧж Ильинична кокӧн эз тувччыв Ламбей керкаӧ, быд ногыс зілис ӧтдортчыны старикысь, а Лизалӧн эз вӧв некутшӧм мог пыравлыны сы ордӧ, кӧть эськӧ быд раз, кор ковмыліс прӧйдитны найӧ керка дінті, кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм вын кыскис сійӧс пыравлыны керка пытшкӧсас, тыдалӧ, сы вӧсна, мед тӧдмавны, воис эз Ӧндрейсянь выль письмӧ да мый йылысь сійӧ сэні гижӧ.

«Гашкӧ, сы вӧсна и пырис мӧдысь, мед меным тшӧктыны лыддьыны пиыслысь письмӧ либӧ гижны сылы?» — думыштіс Лиза да, старик вопросъяс вылӧ вочавидзтӧг, веськыда юаліс: — Ыстывлӧ письмӧяссӧ Ӧндрейыд?

Ламбей быттьӧ тайӧс и виччысьӧма. Нинӧм шутӧг сійӧ перйис питшӧгсьыс лӧз конверта письмӧ, бергӧдлыштіс киас.

— Кольӧм вежонӧ пӧлучитлі. Но шуӧны, зэв пӧ важъя нин. Ставӧн, тыдалӧ, весьӧпӧрӧмаӧсь... Ог эскы ме налы. Лыддьы тэ. Тэныд медся ёна эска.

Письмӧ вӧлі збыльысь важся нин: гижӧма сійӧс августын на, а ӧні заводитчис ноябрь тӧлысь нин. Но Лиза нарошнӧ эз мӧд тӧдчӧдны тайӧс, ӧд пӧрысь батьлы аслас ӧтка пилӧн письмӧ некор оз вермы лоны «важсяӧн».

Фронтӧвӧй олӧм йылысь Ӧндрей гижис сӧмын некымын кывйӧн, ёнджыкасӧ тӧждысис батьыс йылысь, юасис, удитіс эз нин сійӧ ветлыны Вӧркутаӧ аслас монь дінӧ да коді — нывка али детинка — нетшкис пӧльыслысь тошсӧ.

Письмӧсӧ Лиза лыддис гораа, быд кыв бурджыка гӧгӧрвоны зільӧмӧн, весиг вунӧдіс видзӧдлыны старик чужӧм вылӧ, кӧні ӧта-мӧд вежмӧн сідзи и ворсісны то пӧльлӧн бурлун, то стрӧг батьлӧн пиыс вылӧ век на лӧгалӧм, то гражданинлӧн тайӧ жӧ пи вӧсна, фронт вылын делӧяс вӧсна тӧждысьӧм.

Гортас воӧм бӧрын нин Лиза некыдз эз вермы вунӧдны тайӧ письмӧ йылысь. Сійӧ син водзын сідзи и сулаліс серпас, кыдзи кагалӧн пушыдик киторъясыс ворсӧны шуда пӧль тошкӧн. Коді нӧ, коді ачыс, тайӧ Надя Смоленскаяыс, кодлы удайтчӧма пӧкӧритны Ӧндрейлысь сьӧлӧмсӧ? Кутшӧмджык сійӧ эм? Эз-ӧ думышттӧг найӧ ӧтувтчыны? Лизалы вывті и вывті лои окота аддзывны Ӧндрейлысь гӧтырсӧ аслас синъясӧн, тӧдмавны сы йылысь ставсӧ, мый позяна.

«Ветла. Ачым нуа чукӧртӧм вещияс Вӧркутаӧдз. Павел Калистратовичкӧд. Сыкӧд жӧ и монь ордас удайтчас волыны».

VІІ

Мӧдӧдчисны кык кӧр дадюлӧн. Прӧйдитісны нин Вӧркута вом, коді ӧні кежлӧ тӧдчымӧнъя паськалӧма. Торъя нин шыбитчис синмад еджыд керкаяса больничнӧй посёлок. Ёнджыка шӧйтісны узкоколейка кузя составъяс — татчӧ вайисны из шом, тасянь нуисны горнякъяслы да паськыд колеяа кӧрт туй магистраль стрӧитысьяслы груз.

Ламбей пукаліс воддза дадюлас. Уна вочӧжся привычка серти — ветлыны юждытӧм туйяс кузя, сійӧ кузь карейнас веськӧдліс ассьыс кӧръяссӧ мыльк йывсянь мыльк йылӧ, мыйта вӧлі позяна талунъя лӧнь да тӧлыся войӧ, коді пуксис турӧбъяс бӧрын.

Вӧлі и мӧд помка не петны узкоколейка дорӧ: найӧ нуисны народнӧй добра да, мед не паныдасьны виччысьтӧмторъяскӧд, лыддисны лададжыкӧн мунны вӧрзьӧдлытӧм тундра кузя.

Сё пӧв ӧти ногӧн петкӧдчысь тӧвся тундралӧн пейзажыс, тӧлысьлӧн кулӧмблед югӧрыс, муртса дзирдалысь лым чиръяс да мунысь дадювлӧн ещӧ на чусыд вуджӧръяс — ставыс тайӧ чужтіс кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс, югыд да пемыд костын, олӧм да кӧдзыд пустынялӧн небытие костын, гӧгӧрвотӧм мир.

Терпитны позьтӧма личкис ун. Сьӧкыда сӧвтӧм кӧр дадьяслӧн качайтыштӧмъясыс, дадь сювъяслӧн ӧтпомся, но небыдика дзуртӧмыс сідзи и лӧньӧдіс юр вежӧр, слабмӧдіс мускулъяс, пӧдтіс быдсяма кӧсйӧм. И эз-ӧ буретш та вӧсна, мый тані овлӧны став ловъяторсӧ унмовськӧдысь татшӧм романтическӧй войяс, артмӧдны Заполярьелысь эрдъяссӧ овтӧм пустыняӧ, кӧть эськӧ ачыс природаыс абу скупитчӧма озыра козьнавны тайӧ местаяссӧ мупытшса богатствоӧн? Но пустыня-ӧ тайӧ ӧні?.. Йирмӧга сулалысь воздухын кутіс кывны кутшӧмкӧ шум. Первойсӧ сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны — мыйджык кыліс да кысянь сійӧ воис. Чуймыштісны и кӧръяс — ёсьтісны пельяссӧ, мӧдісны нырисавны воздухсӧ.

— Павел дядь, — чӧвсӧ дзугис бӧръя дадюв вылын мунысь Лиза, — ловъя на?

— Абу на кулӧма, висьталӧны, — быттьӧ садьмыштіс старик да сэн жӧ ӧдӧбтыштіс кӧръяссӧ. — Вугыртсьӧма, тыдалӧ, муртса кежлӧ.

— Павел дядь?

— Мый нӧ, Лизук?

— Тэ кылан — кӧнкӧ мыйкӧ мургӧ?

Старик вештыштіс юрбӧр вылас малича кокыльсӧ, вель дыр кывзыштіс, тӧдмаліс. Сэсся быттьӧ аслысмоз шуис:

— Некыдз ог вежӧрт, мый татшӧмыс: турӧб — абу турӧб, и море гы — абу море гы...

— Да ӧд тайӧ поезд, кылӧ, мунӧ!

— Поезд?.. Збыльысь тай, Лизук. Буретш сійӧ и эм. Ме дзикӧдз вунӧдчылі сы йылысь.

Мургӧм шы содіс быд здукӧн. Вӧлӧмакӧ, Ламбей вугралігкості кӧръяс чукыльтӧмаӧсь узкоколейка полотнолань да ӧні мунісны сылы пӧперег. Тыдыштісны нин телеграфнӧй столбъяс, кодъяс цепочкаӧн ыламмисны ӧшалысь джынъя тӧлысь увлань.

Вугралӧм да вир-яйлӧн сьӧктаммӧм быттьӧ абу и вӧвлӧмаӧсь. Пыр жӧ усис тӧд выланыс, мый колӧ тэрмасьны.

— Ко-о-о! — дадювсӧ ӧдӧбтыштіс Ламбей.

Сэк жӧ, ылынкодь на, тыдовтчис поезд. Сійӧ локтіс пристаньладорсянь, ас бӧрас колис ру да тшынысь артмӧм кузь кымӧртор.

— Ай, кутшӧм ӧдйӧ гӧгыльтчӧ! — чӧвтыштіс орччӧн лӧсялысь Лизалы старик.

— Ме тай сійӧ и шуа, — гажаа вочавидзис Лиза, — мися, тайӧ абу тэнад кӧрпияныд! Сы вылын мунігӧн он ёнатӧ вуграв!

Став выльыс, мый вӧчсис Сӧветскӧй властьӧн, Кынева Лизалы вӧлі матыссаӧн, пӧшти асласӧн, и сійӧ пыр дась тышкасьны та вӧсна, дорйыны да видзны сійӧс. Быд татшӧм выльторсӧ Лиза принимайтіс ӧтар-мӧдарасьтӧг, кыдзи быть коланатор, ӧд важыс сылы кажитчис тӧдтӧмджыкӧн нин, дай, пӧрысьяс висьталӧм серти, эз вӧв сэтшӧм, мед позис жалитны.

Мӧд делӧ старик Ламбей. Быд выльтор, быд преобразование, кодъяс лоисны да мунісны сійӧ син водзын, сыӧн принимайтсисны важыскӧд сравнение пыр, важъя понятиеяс да традицияяс тӧд вылын кутӧм пыр... И кыдз нӧ позьӧ тадз думышттӧг немӧстыны кӧръясӧс, кодъяс нэмъяс чӧж вернӧя служитӧны тундраын олысьяслы? Павел Калистратович гораа шлочкерис кывнас да Лизаӧс дивитыштӧмӧн шуис:

— Кит пӧ ыджыд жӧ дай ӧдйӧ ветлӧ ваӧд, а сюрас кӧ му вылӧ, дукмӧм гӧгӧраысь коньӧрджык, дзикӧдз пропадитас.

Мӧд ногӧн кӧ: паровозыд пӧ, эськӧ, ӧдйӧ ветлӧ, да сӧмын рельсъяс кузя, — тадзи гӧгӧрвоис тайӧторсӧ Ламбей.

— А ми, миян чож кока кӧръяс вылын, видзӧдлы, Лизук, мый вӧчыштам!

Тайӧс шуалігӧн старик жалиттӧг кучкис кӧръяслы карейнас да горӧдіс сэтшӧм чилӧга, мый витнан ай кӧрыс, кодъясӧс доддялӧма сійӧ дадюлӧ, быттьӧ ляпкысьыштлісны му бердас да босьтісны дадьсӧ бордъяс вылӧ моз.

Лиза эз на удит гӧгӧрвоны, мый сылы вӧчны, а старик гӧнитіс вель ылын нин. Сылӧн дадюлыс ичӧтик тӧв ныр моз турӧбаліс веськыда кӧрт туй линиялань. Пӧрысь кӧр видзысь ассьыс помавтӧм мӧвпсӧ, тыдалӧ, кӧсйис висьтавны петкӧдлӧмӧн, кыдзи сылӧн кӧръясыс вермӧны котӧртны не сӧмын челик вывті, но и кӧрт туй полотно насып кузя.

Йӧймӧма, буракӧ...

— Павел дядь! — старик бӧрся мӧдіс вӧтчыны Лиза. — Павел дядь! — А сійӧ вӧлі полотно вылын нин.

Ӧні ставыс мӧдӧдчис тэрмасяна ӧдӧн: гӧнитісны дадювъяс, гартчис лым бус, прыссис паровоз...

— Ко-о-о! Ко-о-о! — горзіс старик.

— Чики-чок-фу, чики-чок-фу!.. — быттьӧ шуаліс жӧ паровоз.

Поезд сӧвсем нин матын — Лиза сійӧс кылӧ став вир-яйнас, но видзӧдлыны бӧрвыв некор — колӧ суӧдны старикӧс да висьтавны сылы, мед лэччас насып вывсьыс. Да ӧд нырыштас сійӧс сэтчӧ, веськыда лязӧдас!..

Пельяс чунавмӧн горӧдіс свисток. Садьсӧ воштӧм кӧръяс ӧдӧбсисны ещӧ ёнджыка. Ламбейлӧн дадюлыс дугдіс пыдди пуктыны карейӧн веськӧдлӧм, уськӧдчис боквыв да мӧдіс гӧнитны полотно пӧлӧн.

Дзунӧбтіс мӧд свисток, коймӧд... Лиза ӧдйӧ видзӧдліс мышланьыс. Сійӧ дадювсянь паровоз вӧлі сё метр сайын нин.

— Эге-гей! — радлыштіс Лиза, кор Ламбей дадювлы эз нин вӧв ӧпаснӧ. — А нолтӧ видзӧдлам, панъян-ӧ!..

Паровозвывса машинист ӧні гӧгӧрвоис аслас соперникъяслысь думсӧ да содтіс мунан ӧдсӧ.

Ёнджыка мӧдісны мургыны рельсъяс, содіс кӧртлӧн лязгӧмыс, ӧддзӧдчис паровоз уджалӧмлӧн ритмыс: «Чики-чок-фу, чики-чок-фу, чику-чок-фу».

— Эн сетчы, Павел дядь, эн сетчы панйыны!

Ламбей, дерт, эз вермы кывны Лизалысь горзӧмсӧ. Сійӧ зілис ещӧ на ӧддзӧдны дзикӧдз нин пошиктысь кӧръяссӧ.

Свисток горӧдіс веськыда Лиза пельяс дінын. И сэк жӧ Лиза син бӧжъяслы тыдыштіс нин «кукушка» паровозлӧн воддза юкӧныс. Сэсся петкӧдчис машинист. Сійӧ коскӧдзыс петӧма ӧшиньӧд да мыйкӧ горзіс маличаа нывлы.

— Чолӧм машинистлы! — воча горзіс Лиза. — Али он кыв? Привет, мися, привет тундра садьмӧдысьлы! — И медым, век жӧ, машинист гӧгӧрвоис кывъясыслысь значениесӧ, сійӧ мӧдіс дружескӧя ӧвтны кинас. Машинист радпырысь вочавидзис сійӧн жӧ.

Ӧти бӧрся мӧд панйисны платформаяс, кодъяс вылӧ грузитӧма кутшӧмкӧ машинаяс, парӧвӧй котёлъяс, зэв кузь рельсъяс, шпал, рудстойка, стрӧевӧй вӧр штабельяс, быттьӧ кывтісны негырысь вагонъяс. Нывлы «воздушнӧй поцелуй» ыстӧм бӧрын машинист мӧдіс ӧвтны кинас Павел Калистратовичлы нин. Талы воча старик тешкодя лэптіс вывлань кыкнан кисӧ, кодъясӧн кутіс карейсӧ, да, тыдалӧ, горзіс жӧ. А поезд, ӧтарӧ ӧддзӧдчӧмӧн, гӧнитіс водзӧ, торкис полярнӧй войлысь романтическӧй лӧньсӧ.

Кодыр Лиза, медбӧрын, суӧдіс Ламбейӧс, старик век на вӧлі зэв ёна ышмӧма.

— Тэ аддзылін, Лизук, тэ аддзылін, мый вӧчсьӧ енма-муа костас? — тэрмасис висьтавны сійӧ. — Котӧртӧ — и став муыс тіралӧ! Мойдын моз.

— Оз котӧрт, а гӧгыльтчӧ, — стӧчмӧдыштіс Лиза. Но пӧрысь мортлӧн аслас гӧгӧрвоӧм: поездыс сылы казьтыштіс мойдын овлысь багатырскӧй вӧлӧс — ныр розьяссьыс кымӧр мында ру петӧ, кок увсьыс би киньяс резӧны, ачыс муыс дрӧжжитӧ.

— Татшӧмыд и из гӧра вомӧн вермас чеччыштны, — помаліс ассьыс кывъяссӧ кӧр пастух.

— Кыв шутӧг, чеччыштас, рельсъяс кӧ нюжӧдан, — содтыштіс Лиза. — И Обь ю вомӧн чеччыштас, и Енисей вомӧн — тожӧ.

— Аттӧ, вокӧ, неладнӧ: кутшӧм сійӧ вына, а ветлӧ сӧмын рельсъяс кузя.

Но медым ёнасӧ не ошкыны паровозсӧ да тайӧн не лёкӧдны ассьыс кӧръяссӧ, старик вуджис мӧдтор вылӧ:

— Висьталӧны, ыджыд кӧрт туй кузя, кодӧс вӧчӧны миян сиктсянь неылыті, мӧдас ветлыны уна пӧв ыджыд поезд да ещӧ на ӧдйӧджык. Кыдзи тэ думайтан, Лизук?

— Тані и думайтнысӧ нинӧм, — окотапырысь вочавидзис Кынева. — Ачыд аддзылан, кор мӧдӧдчан сы вылын.

— Ме? Поездӧн? — Лизаӧс быттьӧ дивитыштіс Ламбей. — Нэм чӧжӧн ни ӧтиысь эг ветлы седокӧн. Пыр ачым новлӧдлі мукӧдъясӧс. Абу велалӧма ветлыны йӧз доддьын.

Налӧн кӧръяс ӧні мунісны восьласӧн, кӧрт туй линия пӧлӧн.

«Серам петкӧдлысь тэ, пӧрысь мортӧй, — аслыс думыштіс Лиза. — Кутшӧм радпырысь, эськӧ, ме тэнӧ мӧді шуны батюшкоӧн».

Лиза вежӧрын — некутшӧм помкатӧг — век ёнджыка вынсяліс мӧвп сійӧтор йылысь, мый Надя вылӧ Ӧндрейлӧн гӧтрасьӧмнас вӧлі вӧчӧма кутшӧмкӧ ӧшыбка, да сёрӧн либӧ водзджык тайӧс лоӧ исправитӧма.

— Павел дядь, тэ, тыдалӧ, бара нин вугралан? — шыасис Лиза да ассьыс дадювсӧ вӧтлыштіс старик дадювкӧд орччӧн.

— Оз вугравсьы, мада, — шыасис Ламбей. — Думъяс оз сетны вугравнысӧ. Ой, мыйта дум!

Тайӧ думъяс йывсьыс сійӧ заводитіс висьтавны кысянькӧ шӧрсяньыс:

— Ставсӧ тайӧс вӧчис сотчысь из!

Но Лиза гӧгӧрвоис старикӧс да юаліс:

— Вермӧ ӧмӧй сотчысь изйыс мыйкӧ вӧчны ачыс?

— Вермӧ, — аслыс эскӧмӧн вочавидзис старик. — Став выныс сотчысь изйын. Та йылысь ме важӧн нин кывлі, но дыр эг эскы... Вот локта сэтчӧ, видзӧдла аслам синъясӧн, мый сэні вӧчсьӧ, да аддзӧдла Фёдор Игнатьевичӧс. Тэ эн на кывлы сы йылысь? Медся главнӧйыс на пиысь, кодъяс аддзӧны му пытшсьыс сквӧзь дай вермӧны висьтавны водзӧ олӧм йылысь. Менам сылы ыджыд вопрос дасьтӧма.

— Тӧда, мый йылысь кӧсъян юавны сылысь!

— Тӧдан-ӧ? Нолтӧ, висьтав пӧрысь мортлы?

— Сотчысь излысь выль места йылысь, кодӧс тэ сылы петкӧдлін, кӧсъян юавны?

— Чӧв-чӧв! — збыльысь шензьыштіс Павел дядь. — Тэысь, тыдалӧ, ичӧтик ем он дзеб.

— Ставсӧ водзвыв тӧда! — нарошнӧ ышнясьыштӧмӧн шуис маличаа ныв да тайӧн ышӧдыштіс и Ламбейӧс.

— Сідзкӧ, тэнӧ колӧ бурджыка юасьны — пӧтка тӧдмавсьӧ лэбигас. Висьтав пӧльлы: нывка али детинка сійӧс виччысьӧ Вӧркутаас?

Лизалы кажитчис, мый сійӧс заводитіс пӧдтыны. Вочавидзӧм пыдди ачыс юаліс:

— Тэ кӧть ӧтчыд аддзылін-ӧ ассьыд моньтӧ?

— Аддзылі, дерт. Ӧти би дорын уткаяс чишкавлім.

— Кодыр?

Ныв гӧлӧсысь старик кыліс ёна шензьыштӧм да сьӧлӧм дой. Сійӧ сюся видзӧдліс ныв вылӧ да уна, зэв унатор гӧгӧрвоис. Сылы лоис жаль Лизаӧс, но, тайӧ жалитӧмсьыс кындзи, вӧлі вынтӧм мыйкӧ вӧчны.

— Юалан, кодыр сійӧ вӧліс? Важӧнкодь нин. Тэ, Лизук, сэки сӧвсем на нывкаӧн вӧлін.

Сёрни орис кыдзкӧ ачыс. Лизалӧн дадюв кӧръясыс, кодъясӧс велӧдӧма ветлыны мӧд дадюв бӧрся, бӧр кольччыштісны. Ламбей стрӧгпырысь горӧдіс аслас кӧръяс вылӧ, да тӧлка пемӧсъяс мӧдӧдчисны рӧдтыны.

Ӧд зэв тешкодьтор олӧмыд. Кӧть тэ мый эн босьт, век нин мӧдторкӧд йитчӧма, кӧртасьӧма, крукыштчӧма, мӧдторйӧн йӧтлалӧ, тормозитӧ, чужтӧ нимкодь, шог, скӧрлун... Думайтліс ӧмӧй Павел Калистратович кольӧм воӧ на, мый бурасяс пиыскӧд, мый вот тадзи скӧравтӧг, весиг окотапырысь, мӧдӧдчас Вӧркутаӧ аслас монь ордӧ, кӧть эськӧ буретш тайӧ моньыс да сылӧн пиыс сійӧс вӧчисны пӧльӧн дзикӧдз юасьтӧг-висьтасьтӧг.

Надя йылысь старик заводитіс думайтны мӧд ногӧнджык пиыскӧд аддзысьлӧм бӧрын, кор сійӧс колльӧдіс фронт вылӧ. Эскыны кӧ Ӧндрей кывъяслы, сылӧн гӧтырыс не сӧмын шань да авъя нывбаба, но и медся бур сьӧлӧма морт. Дай абу куш Ӧндрейын делӧыс. Коркӧ важӧн нин, кор Павел Калистратович воліс геологъяс палатка дінӧ, сылы и сэки кажитчис тайӧ нылыс йӧз дінӧ сибалысьӧн. Колӧ чайтны, монь ёна нин виччысьӧ ассьыс «стрӧг» айкасӧ.

«Но ме ӧмӧй стрӧг? — водзӧ мӧвпаліс старик. — Медтыкӧ лючки да ладнӧ вӧлі. Медтыкӧ правдасӧ эз вӧв мешӧкӧ дзебӧма. Сьӧлӧмӧй менам сяммас гӧгӧрвоны».

Пи гозъяыскӧд бурасьӧмкӧд тшӧтш да медся нин сійӧторйыс, мый Ламбей лыддис асьсӧ пӧльӧн, сійӧ век частӧджык лэбыштліс аслас думӧн сэтчӧ, кӧні олӧны сылы рӧднӧй существояс. А тайӧ кыдзкӧ ачыс нин вӧчис матыссаджыкӧн и налысь оланінсӧ — Вӧркутасӧ. Действуйтіс ӧти и сійӧ жӧ всеобщӧй закон, коді синлы тыдавтӧм вужъяснас вермис топыда йитлыны ӧта-мӧдыскӧд и мирӧвӧй значениеа событиеяс, и торъя йӧзлӧн душаяслысь медся тӧдчытӧм петкӧдчӧмъяс.

Збыль-ӧ тадзи, позяс аддзыны фактысь, коді лоис Ламбейкӧд.

Тайӧ вӧлі гортысь петӧмсянь мӧд сутки помас, кор дадювъяс матыстчисны Вӧркута дінӧ нин.

Вель важӧн нин помасьліс суткилӧн сійӧ дженьыдик юкӧныс, кодӧс сӧмын привычка серти шуӧны лунӧн. Тӧлысь сёрмӧдчис. Урал гӧраясланьын кӧні колӧны лоны новостройкаяс да посёлокъяс, ӧшаліс кымӧр.

Ылісянь на кӧр пастух аддзис шоча овлана серпас — кымӧр улас тӧдчис быттьӧ кыа. Сыланьӧ матыстчӧмӧн сійӧ ӧтарӧ вынсяліс. Сэсся кутісны артмавны кутшӧмкӧ югйӧдлӧмъяс.

Лиза видзӧдіс жӧ та вылӧ синсӧ вештывтӧг. Сылы, кыдзи и стариклы, некор на эз удайтчыв аддзывны би югӧрлысь татшӧм нога ворсӧмсӧ. Сійӧ чеччыштіс дадь вывсьыс да, мича маличаыслысь бӧж дорсӧ кутыштӧмӧн, котӧртыштіс Ламбей дінӧ.

— Аддзан, мый керсьӧ?

— Аддза, — вочавидзис старик. — Но пола: казьтылӧ ӧти лӧсьыдтӧм вӧвлӧмтор...

Сійӧ эз мӧд висьтавны, мыйын вӧлі тайӧ лӧсьыдтӧмыс, но тӧд вылас кутіс пӧжар. Вӧлі татшӧм жӧ тӧвся вой, небесаын ӧшалісны татшӧм жӧ кымӧръяс, кодъясӧс пыкис сотчысь сиктлӧн ыпъялысь югӧр.

Лиза гӧгӧрвоискодь, мыйысь полӧ Павел дядьыс, да лыддис коланаӧн такӧдыштны сійӧс:

— Сэні, тыдалӧ, сы мында электросветыс, весиг небесаыслы жар.

— Ог тӧд, мада... Ме велавлі первой аслам киӧн малыштны, сэсся и висьтавны. Пуксьы даддяд, мӧдӧдчам ӧдйӧджык.

Мылькъя тундра мешайтіс аддзыны му веркӧслысь ылынджык эрдъяс, тыдаліс сӧмын кымӧр, коді ставнас гудрасис биӧн. Мисьтӧмӧн кажитчысь кыа век ёнджыка и ёнджыка югйӧдліс кӧр видзысьяслы аддзывтӧм на би югӧрӧн, быттьӧ зэв уна ӧтувтчӧм чардби юклӧдліс кымӧръяссӧ.

Кузь пӧкат паныд котӧртӧмысь кӧръяс заводитісны киргыны, а Ламбей быттьӧ оз кыв ни оз аддзы тайӧс, вӧтліс коньӧръясӧс ещӧ на ёнджыка, надейтчӧмӧн, мый мыльк йылас воӧдчӧм мысти ставыс воссяс син водзӧ. Но вежӧр эз терпит, сійӧ серпасаліс нин татшӧм картина: сотчӧны керкаяс, весьӧпӧрӧмаяс моз котралӧны йӧз; котралӧ и сылӧн моньыс — киас кагаа, чуксалӧ кодӧскӧ отсавны; но некодлы сы дінӧдз абу делӧ, быдӧн спасайтӧ биысь асьсӧ, ассьыс овмӧссӧ. Оз ӧмӧй нӧ сылы отсыштны ни Ордымов, ни Зинаида Павловна, ни сылӧн верӧсыс? Дерт, Петровкӧд Ламбей аддзысьліс сӧмын ӧтчыдысь дай зэв нин важӧн. Но колӧ чайтны, Зинаида Павловна сылы висьтавліс пӧрысь кӧр пастухлӧн бурлун йылысь. Сійӧ ӧд быд раз, кодыр Павел Калистратовичӧс корлывліс Вӧркутаӧ, шулывліс, мый менам Алексей Никитич пӧ лоас рад дона гӧстьлы... Мыйла нӧ, мыйла абу вермӧмаӧсь видзчысьыштны, кутшӧм ногӧн лэдзӧмаӧсь татшӧм омӧльсӧ? Кымын во стрӧитісны. Мыйта вын да добра пуктісны. Кутшӧм вӧлі сьӧкыд дӧвеч батьлы, кор сылӧн ӧтка пиыс мунліс сы дінысь стройка вылӧ.

Саяс ещӧ на вӧлӧмаӧсь мылькъяс. Кӧръяс дзикӧдз нин вынтӧммисны. Но йӧзыс донаджыкӧсь. Ах, мый сійӧ мӧдас гижны пиыслы. Кыдзи да кодлы найӧ, Лизакӧд, мӧдасны сдайтны татшӧм суматоканас добрасӧ, кодӧс нуӧны. Удайтчас-ӧ сійӧс ӧдйӧ ыстыны Москвалы... И ӧні кӧ юалісны Павел Калистратовичлысь, мыйджык сійӧ кӧсйӧ медся ёна, то вочавидзис эськӧ дыр думайттӧг: тысяча вояс овны Вӧркуталы!

Ылын-ылын, ыджыд кыасьыс шуйгаланьын, тыдыштіс электрическӧй бияслӧн неыджыд дітор.

Лиза нимкодьпырысь горӧдіс:

— Шулі эг тэныд, Павел дядь?

Старик чӧв оліс. Сійӧ век на тэрмасис воӧдчыны выль мыльк йылӧдз, кысянь, колӧ чайтны, мӧдас тыдавны Вӧркуталӧн главнӧй посёлокыс.

И быттьӧ нарошнӧ, мед ещӧ на ёнджыка шензьӧдны старикӧс, чардби рӧма югйӧдлӧмъяс друг вошины. Колис сӧмын кымӧръясӧ пыксьысь лӧнь кыа.

Кымын матын лои мыльклӧн медся вылынін, сымын унджык выль би чукӧръяс воссялісны. Сэсся петкӧдчис туй йӧзлы и ставнас вой кадся Вӧркута.

Тӧдӧмысь, карса олысьӧс, коді аддзывліс мичаджык серпасъяс, эз на эськӧ ёна шензьӧд. Шахтёрскӧй посёлок да сы гӧгӧр чужысь посньыдик посёлокъяс эз на кажитчыны вывті паськыдӧн. Но таӧдз татшӧмсӧ некор на аддзывтӧм кӧр пастухӧс веськыда шемӧсӧ вайӧдіс. Сійӧ эз эскы аслас синъяслы, эз тӧд местаяссӧ, кӧні лыда во сайын на вӧлі сӧмын геологъяслӧн ӧтка палатка, не кӧ лыддьыны ю мӧдарсьыс ещӧ некымын палатка да землянка.

Кӧръяссӧ сувтӧдӧм бӧрын куш юра Павел Калистратович азыма видзӧдіс да сэк жӧ нимкодясис, мый посёлокыс дзонь, мый тайӧ посёлокас виччысьӧны сійӧс, кыдзи пӧльӧс да бур тӧдсаӧс.

Некымын местаын ӧтпырйӧ выльысь ӧзйыштіс электросваркалӧн чардби лӧз югӧрыс, бурджыка югдӧдыштіс олан керкаяслысь кварталъяс, шахтаяслысь, мастерскӧйяслысь кузь трубаяс, кодъясысь путкыраліс-петіс тшын; ещӧ на мичаджыка мӧдісны ворсны кымӧръяс.

— Лизук! — ныв дінӧ шыӧдчис нимкодясьысь Павел Калистратович. — Видзӧд да эн вунӧд: тайӧ тундраса бияс!

— Зэв мича бияс! Ме эськӧ некор эг мудз на вылӧ видзӧдӧмысь.

— И ещӧ эн вунӧд, нылӧй: насянь ӧвтӧ кӧртӧн да сотчысь изйӧн. Тэ кылан он? — воздухсӧ нырас кыскышталігмоз водзӧ шуаліс старик. — Турӧб дырйи тайӧ запахыс вывті ёна вермас згӧдитчыны: кылан сійӧс — повтӧг мун сы вылӧ, оз ылӧд, петкӧдас любӧй сьӧкыдінысь.

Лизаӧс шензьӧдіс кӧр пастухлӧн практическӧй опытыс, тайӧ запахсӧ пыр жӧ пӧльза вылӧ аслыс босьтӧмыс. Но Лиза век жӧ кӧсйис стӧчмӧдыштны да шуис, мый мича бияслӧн ыпъялӧмыс некутшӧм запах оз сет, а сійӧс сетӧ ачыс промышленнӧй посёлокыс.

— Абу ӧмӧй ӧткодь, — скӧрмыштіс Ламбей. — Кӧть кыдз эн бергӧдлы, а татшӧм запахыс кылӧ тундраса биясысь. Тэ некор эн вензьы пӧрысьяскӧд. Найӧ тӧдӧны, мый сёрнитӧны.

— Ой, пӧльӧй, пӧлюшкоӧй, — мӧдіс нюмъявны Лиза. — Тэ ньӧти он радейт, кор не тэ ног кодкӧ мыйкӧ шуас.

Старик тӧдчымӧн яналыштіс. Но шуны, мый сійӧ збыльысь оз терпит, кодкӧ кӧ сійӧс велӧдӧ, вӧлі сьӧкыд. Сійӧ ӧдйӧджык пуксис даддьӧ.

— Миянлы колӧ тэрмасьны, — миритчӧмӧн нин чӧвтыштіс сійӧ, — колӧ суны бияссӧ... Нолтӧсь, чож кокаяс! Тэрмасьыштӧй!

Посёлок эз на и думайт кусӧдны бияс — кадыс вӧлі зэв на водз, учреждениеясын занимайтчисны на.

Югдӧдӧм уличаяс, промышленнӧй посёлоклӧн уна пӧлӧс шум, шӧйтысь йӧз — ставыс тайӧ вӧлі велавтӧм Павел Калистратовичлы. Татшӧминад Лиза вӧлӧма сюсьджыкӧн старикысь. Сійӧ ӧдйӧ вайӧдіс дадювъяссӧ стройкалӧн управление дінӧ, коді ӧні шусис Комбинатлӧн управлениеӧн нин.

Управлениелӧн мича здание ӧшинь увсяньыс югдӧдсис матӧвӧй рӧма люстраясын ӧзйысь гырысь лампочкаясӧн. Паськыда талялӧм лым юж кузя, коді вайӧдіс вель паськыд жӧ параднӧй кильчӧ пос вылӧ, мунісны-воисны делӧвӧйӧн кажитчысь йӧз. Дадювъяссӧ бокланьӧ сувтӧдӧм бӧрын Лиза тшӧктіс стариклы кольччыны дадьяс дінӧ, а ачыс пырис управлениеӧ.

Тыр даддя кӧраяс дінӧ пыр жӧ мӧдісны чукӧрмыны йӧз, найӧ чайтісны, мый кӧр видзысьяс вайӧмаӧсь вузавны яй.

— Абу вузӧс, — коспырысь ӧтвечайтіс Ламбей. — Ог тӧргуйтӧ.

Сэк жӧ сійӧ сюся донъяліс йӧзӧс, зілис тӧдмавны налысь думъяссӧ.

Синмӧ шыбитчис йӧзлӧн ӧта-мӧд дінсьыс ёна торъялӧмыс. Рочьясысь кындзи, кодъяслысь чужӧм тэчассӧ Павел Ламбей важӧн тӧдӧ, вӧліны мугов чужӧмаяс, гӧрба ныраяс, полакодь син потасаяс, а сідз жӧ ненецъяс кодьӧсь, но абу налӧн нога сёрниаӧсь. Казьтыштчисны Ӧндрейлӧн кывъясыс, кодъясӧс сійӧ коркӧ висьтавліс батьыслы, ыштӧ миян тундраӧ воӧны страналӧн быд пельӧсысь уна сикас народъяслӧн пиян да нывъяс, мед сійӧс вӧчны мичаӧн да озырӧн. «Сідзкӧ, пиӧй менам абу ылӧдлӧма. Аддзанныд, кутшӧм чудесаяс нин татчӧ вӧчӧмаӧсь!»

Павел Калистратович век на ӧтвечайтіс юасьӧмъяс вылӧ дженьыда и коспырысь, но аслыс жалитіс нин, мый этша лои босьтӧма гӧснечсӧ моньыслы — сӧмын кӧр туша джын. Колӧма босьтны ставнас тушасӧ, сэки эськӧ мӧд джынсӧ позис юклыны тані сулалігкості — юклыны, а не вузавны.

«Ай-ай-ай! — карса паськӧма йӧз вылӧ видзӧдігӧн донъяліс ас кежсьыс Ламбей. — Некодлӧн ни тӧбӧкияс, ни малича абу. Тадзитӧ дзикӧдз позьӧ кынмыны, сюран кӧ тундра шӧрӧ турӧб дырйи».

Кынева бӧр локтіс тӧдтӧм мужичӧйкӧд да тэрмасигмоз юӧртіс:

— Кадӧ восьӧма тэкӧд, Павел Калистратович. Кӧлуйсӧ тані чукӧртӧмаӧсь жӧ оборона фондӧ да талун буретш мӧдӧдӧны. Миянлысь тшӧтш босьтӧны. Мунам, сдайтам. А ті, тӧварыш, пуксьӧй сы дінӧ да индӧй, кытчӧ мунны.

Старик радлыштіс татшӧм юӧрыдлы, но даддьӧ пуксигас нин юаліс:

— Тӧдмалін, кыдзиджык миян моньлысь керкасӧ аддзыны?

Лиза эз друг вочавидз, эз тӧд, кутшӧм ногӧн висьтавны виччысьтӧм юӧрсӧ.

— Вунӧдін али мый юавнысӧ?

— Эг вунӧд, Павел дядь... Тэнад невесткаыд, — муланьӧ видзӧдӧмӧн нин шуис Лиза, — фронт вылӧ мунӧма.

— Фронт вылӧ? — зэв ёна шензьыштіс старик. — А кытчӧ воштіс менсьым внуксӧ?

Сійӧ видзӧдліс Лиза вылӧ сэтшӧм ногӧн, быттьӧ мыжанас вӧлі Лиза.

— Грӧш сылы доныс, эновтіс кӧ ассьыс кагасӧ.

— Эз эновт, Павел дядь... Сійӧ сылӧн абу ловъяӧн чужӧма.

Ламбей, тыдалӧ, дзикӧдз шӧйӧвошис да нинӧм эз сяммы шуны татчӧ. И сӧмын здук мысти лёкысь горӧдіс кӧръяс вылас, кор найӧ дзугсисны салямкаас:

— Мутиыс али мый гартыштіс аслас тывйӧ!

Воддза дадюв бӧрся ассьыс кӧръяссӧ вӧтлігӧн нин Лиза Кынева мӧдіс кывны ас пытшсьыс кутшӧмкӧ выль чувство: сійӧ ӧні быттьӧ вӧлі мыйӧнкӧ мыжа Надя Смоленская водзын. Ӧндрей гӧтырлӧн фронт вылӧ добровольнӧ мунӧмыс Лизаӧн гӧгӧрвосис кыдзи, геройство, кодӧс вермӧ вӧчны сӧмын бур морт.

VІІІ

Блинов мӧдіс волывлыны Петров ордӧ зэв частӧ. Талун сійӧ петкӧдчис пыр жӧ, кыдз сӧмын инженер локтіс гортас да удитіс включитны электроплитка шонтыны ӧбед, кодӧс сылы вайлӧны гортас.

— Ӧбедайтам ӧтлаын, — сы дінӧ шыасис Петров. — Юны мӧдан?

— Кыдзи нӧ сытӧгыс? — Тихон Тихонович ӧдйӧ пӧрччис пасьсӧ да матыстчис пызан дінӧ. — Отсавны тэныд мыськавны стӧканъястӧ?.. Другӧй, тэ дзикӧдз лэдзчысьӧмыд!

— Чӧрту! Дышӧдіс.

— Овны гӧтыртӧг?

— И сійӧ, и уна мукӧдтор.

— Кӧсъян — лыддьӧдла тэ пыдди.

— Мыйсӧ лыддьӧдлан?

— Ставсӧ сійӧс, мыйджык тэныд дышӧдіс.

— Тэ талун бур настроениеа, — пасйыштіс Алексей Никитич.

— Ещӧ шензян!.. Пӧлинӧ, збыль ӧд: ставӧн тӧждысьӧны Рӧдиналӧн судьба вӧсна, а коммунист Блиновлы тайӧ веськодь. Тадз абу?

Вочавидзӧм пыдди Петров лэптыштліс пельпомъяссӧ: сійӧ эз гӧгӧрво, шмонитӧ али сёрнитӧ збыльысь сылӧн медматыс другыс.

Пызан сайӧ пуксьӧм бӧрын нин посёлокса комендант выльдіс помавтӧм сёрнисӧ.

— Значит, первой-кӧ, дышӧдіс гӧтыртӧм олӧм. Мӧд-кӧ, шогмӧдтӧдз дӧзмӧдіс Заполярье. Коймӧд-кӧ, кӧсъя овны бурджыка...

— Эновт вай пиньтӧ мыськыны, — сійӧс торкис Петров. — Меным талун абу таӧдз. Аски ковмас висьтавны начальстволы, сӧгласитча ог найӧ предложение вылӧ лоны выль горняцкӧй районын главнӧй инженерӧн.

Блинов быттьӧ шензьыштіс, кӧть эськӧ талун татчӧ та могысь и пырис, мед мыйсюрӧ сӧветуйтны Петровлы.

— И кыдзи кӧсъян висьтавны налы? — юаліс сійӧ.

— Ог на тӧд.

— Мда-а-а, абу кокнитор... — Комендант вештыштіс ас дінсьыс кизьӧртӧм спиртӧн мӧдысь тыртӧм стопка да заводитіс сёрнитны сы йылысь, мый Петров сэтшӧм сикас инженер-труженикъяс пӧвстысь ӧти, кодъяс киясӧн пӧкӧряйтсьӧны пустыняяс да тундраяс, пӧртсьӧны позянаӧ позьтӧмторъяс, мый Алексей Никитич Петров, коді пуктіс Заполярнӧй кочегарка стрӧитӧмӧ сы мында вын да кужӧмлун, дерт жӧ, имеитӧ право ёна ыджыдджыктор вылӧ. — Но, менам муса другӧй, колӧ кутны тӧд вылын талунъя обстановкасӧ да не тэрмасьны сетны ӧтветтӧ. — Сійӧ чинтіс гӧлӧссӧ шӧпкӧдӧмӧдз: — Фронтъяс вылын миян делӧяс веськыда пикын... Ми тэкӧд абу нин челядь, сяммам видзӧдлыны фактъяс вылас веськыда. Мӧд ногӧн кӧ шуны... но, кыдз тэныд висьтавны... Вот мутиыд! Кутшӧм сьӧкыд вӧлӧма шуны аслас нимӧн сійӧтор, мый абу на дзикӧдз оформитчӧма, да позяс ёна ӧшыбитчыны. — Блинов друг решитіс кытшовтны тайӧ шуны сьӧкыд кывъяссӧ. Сэк жӧ сылы вӧлі окота ещӧ ӧтиысь асьсӧ эскӧдны сыын, мый Петров сійӧс лыддьӧ бур другӧн. — Менам коркӧ вӧвліс зэв бур тӧдса нацмен, и сійӧ унаысь шулывліс: «Менам юр — тэнад юр!» Мӧд ногӧн кӧ: менам сӧвесть эскӧ тэнад сӧвестьлы. Сӧмын тэ, Алексей Никитич, эн думайт, мый ме мыйынкӧ ог эскы тэныд. Меным некор на эз удайтчыв тадзи став сьӧлӧмсянь эскыны ӧта-мӧд костын. Да, ме ӧмӧй куті эськӧ тадзи тӧждысьны, тэнсьыд судьбатӧ кӧ эг лыддьы ассьым кодьӧн.

Петров видзӧдіс комендант вылӧ сэтшӧм ногӧн, быттьӧ виччысис аммоналлӧн дзонь тонналысь взрыв. Сійӧ гӧгӧрвоис ассьыс другсӧ дзикӧдз ас ногыс: партийнӧй Блинов, тыдалӧ, тӧдӧ фронтъяс вылын событиеяс да Москва йылысь ёна унджык беспартийнӧй Петров дорысь. Но лӧсьыд-ӧ сылы, рядӧвӧй беспартийнӧй инженерлы, тӧдны партийнӧй тайнаяс, татшӧмъясыс кӧ збыльысь эмӧсь; оз-ӧ ло аслыс Блиновлы ыджыд мыж эрдӧдны тайӧ тайнаяссӧ весиг медся бур другыслы, код вылӧ сійӧ вермас пуктысьны тырвыйӧ. Тадзи думайтіс Петров да шуис:

— Оз ков ёна паськӧдчыны. Кызвыннас ме, буракӧ, гӧгӧрвои.

— Вот и бур, — радлыштіс Блинов. — Меным зэв ёна воӧ сьӧлӧм вылӧ кыв джынсянь менӧ гӧгӧрвоӧмыд.

Сійӧ пӧрӧдіс стопкасӧ чӧсмасьӧмӧн, ещӧ ӧтчыд думыштіс сы йылысь, мый Петров вылӧ сылӧн расчётъясыс медся вернӧйӧсь. А найӧ, тайӧ расчётъясыс, вӧліны татшӧмӧсь: кодыр «сійӧторйыс тырвыйӧ оформитчас», мӧд ногӧн кӧ шуны, кор Россияын лоасны мӧд сикас кӧзяева, кодъяс индасны Вӧркутаӧ выль начальство, кытӧні беспартийнӧй специалист Петров, тӧдӧмысь, лоӧ главнӧй воротилояс пӧвстысь ӧтиӧн, сэки Тихон Тихонович Блинов аслас влиятельнӧй друг отсӧгӧн не сӧмын оз сюр лӧсьыдтӧм местаясӧ, но и вермас кыпӧдчыны ёна вылӧджык ӧнія дорысь. Колӧ чайтны, сюрасны и сэтшӧм йӧз, кодъяс вынсьӧдасны сылысь кывъяссӧ, мый партийностьыд Блиновлы некор эз вӧвлы главнӧйӧн, мый Блинов весиг исключайтсьыліс партияысь, но вӧлі восстановитӧма бӧр не сійӧ кӧсйӧм серти. Тихон Блинов ӧні медсясӧ тӧждысис сы вӧсна, кыдзи эськӧ сӧветскӧй Россия муяс вылын мунысь трагедияысь петны дзоньвидзаӧн да вӧрзьӧдтӧмӧн, сэсся ӧдйӧджык выль пӧв краситны асьсӧ, вунӧдны аслас лексиконысь кывъяслысь юкӧн, усвоитны мӧд нога лексикаысь выражениеяслысь да понятиеяслысь юкӧн... О, тайӧ дальновиднӧй политика!

— Но меным век жӧ абу тырвыйӧ гӧгӧрвоана тэнад сӧветыд, Тихон Тихонович, — шуис Петров, чувствуйтӧмӧн, мый Блинов кывъяс да аслас догадка костын эм кутшӧмкӧ лӧсявтӧмтор. — Мыйла нӧ ме мӧда нюжӧдны начальстволы воча кыв сетӧм?

Блинов чуймыштіс.

— Абу ӧмӧй гӧгӧрвоана, мый кутшӧмкӧ кадӧдз тэныд бурджык лоны бокынджык.

— Сёрнитны кӧ сӧмын миян костын, — стӧчмӧдыштіс Петров, — ме вывтіджык нин дыр вӧлі «бокынджык», дерт, аслам мыж вӧсна. Некор ог вермы прӧститны аслым сыысь, мый эг сӧгласитчыв лоны миян медся ыджыд шахта стрӧитӧмын главнӧй инженерӧн. Менам ӧні на веж петӧ тайӧ красавица вылас.

— Профессиональнӧй висьӧм, — шомапырысь нюммуніс Блинов, а аслыс думыштіс: «Дзик нинӧм абу гӧгӧрвоӧма. Веськыда ӧмӧй ковмас висьтавны».

— Таысь на унджык, Тихон Тихонович, — водзӧ шуаліс инженер. — Вӧлі кад, кодыр ме зіли пышйыны татысь невӧляысь моз. А ӧні — ог тӧд, мый вӧчсьӧ мекӧд. Ог вермы мунны... Аддза, тэнад петӧ серамыд. Ме и ачым серавла ас вылын... — Алексей Никитич здук кежлӧ думыштчис, восьтыны абу ассьыс, замок сайӧ игналӧм душасӧ. — Да, ме коньӧр кодь. Но коньӧр абу сы вӧсна, мый ӧнӧдз ола сэні, кытчӧ коркӧ волі сӧмын унджык сьӧм ради. Да. Ме сӧгласен инженер-труженикъяс йылысь шуӧм тэнад кывъяскӧд. Но коді вермас не лыддьысьны и сэтшӧмторйӧн, мый позьтӧмторсӧ позянаӧ вӧчигӧн ми пуктам сэтчӧ асланым олӧмлысь юкӧнӧс. Медся бур творческӧй кадлысь дас во ме сеті «вечнӧй мерзлота» условиеясын стрӧитӧм шахтаяслы. Аслам сьӧлӧм вирӧн ме шонті налысь кӧдзыд штрекъяссӧ! Меӧн чужтӧм, меӧн быдтӧмтор лоис менамӧн. А тэ ӧмӧй, аслад киясӧн медся первой палаткалы первойя майӧг тувъялысь, он имеит право шуны тайӧс жӧ?

— Тайӧ збыль! — сӧгласитчис Блинов. — И ме верма шуны, мый ассьым медся бур кад лотайті тані жӧ. Дерт, первойсӧ эз вӧв сэтшӧм лёк. Ставыс вӧлі менам киясын. Сьылі да олі... Да мый сэн сёрнитны! Нинӧм абу вежсьытӧм. Ми тэкӧд аддзылам на шудсӧ. Делӧыс мунӧ сылань. Ме прӧстӧ шензя тэнад кывъяслы: «Сьӧлӧм вирӧн шонті вечнӧй мерзлотаын штрекъяс!» либӧ: «Аслам киясӧн тувъявлі строительяслӧн первой палаткалы первойя майӧг!» Тайӧ ӧд вывті топыда шуӧма! Локтан кадъяс кежлӧ тайӧ миян пароль! Тэ гӧгӧрвоан менӧ, мый йылысь доля?

— Гӧгӧрвотӧг ог ов, — век на ас ногыс арталіс Алексей Никитич. — Миянлы ӧмӧй лӧсялӧ ӧшӧдны юръяс!

«Мудеритӧ, сё морӧн лыйӧм, — бара думыштіс Блинов. — Сійӧ кӧсйӧ, мед «И» вылас став точкасӧ пукті буретш ме. Нинӧм он шу, вывті вежӧра и видзчысьысь деляга. Вылӧдз кыпӧдчас. Кутчысь сы дінӧ, Тихон Тихонович, пиньнад и гыжнад!»

О, кыдзи мукӧд дырйи ӧшыбайтчылӧны йӧз, кодыр аддзӧны мортлысь сӧмын веркӧссӧ — паськӧм, чин, общественнӧй положение либӧ партийность. Оз ӧд прӧста шусьы: кӧсъян кӧ тӧдны мортӧс, первой пӧрччӧд сы вылысь мундирсӧ.

Петров, тӧдӧмысь, некор эз лыддьывлы Блиновӧс аслыс примерӧн. Но Петров вежӧрын Тихон Блинов кажитчис мортӧнджык сы вӧсна, мый вӧлі партияса членӧн, эз яндысь волывны Петров дінӧ сійӧ личнӧй олӧмын медся сьӧкыд лунъясӧ да шусьыны другӧн сэки, кодыр унаӧн мукӧдыс сыкӧд волысисны сӧмын кыдзи инженеркӧд.

Морт дінӧ ыджыд дӧвериеыд тэчсьӧ быд лунъя олӧмын посниджыкторъясысь. Алексей Никитич мукӧд дырйи казявліс, мый тайӧ посниторъяссӧ сылӧн другыс используйтлывліс явӧ сы могысь, мед кажитчыны бурджыкӧн, но Блинов вӧлі партийнӧй, и Петров эз вермы чайтны другыслысь жульничайтӧм: сійӧ кӧть и зэв уна странностя морт, тырвыйӧ эскис Коммунистическӧй партиялӧн высокӧй моральлы. Инженер Петров гӧгӧрвоис Блиновӧс сідзи, кыдзи эськӧ быд сӧветскӧй морт донъяліс коммунистӧс. Мукӧд дырйи сылы вӧлі зэв ёна окота висьтавны мунысь событиеяс дінӧ ассьыс отношение буретш Блинов-партиец пыр, надейтчӧмӧн, мый сійӧ кутшӧмкӧ ногӧн сяммас тӧдмӧдны тайӧн Квиткоӧс, кӧть эськӧ Петров важ моз на лӧгаліс сы вылӧ. Петров ӧмӧй абу русскӧй народлӧн пи. Сійӧ ӧмӧй сы вылӧ стрӧитіс, мед ставыс тайӧ сюрис иноземнӧй захватчикъяслы? Но Алексей Никитич ӧнӧдз на эз эшты шуны тайӧс, лыддис татшӧм исповедьсӧ лишнӧйӧн. А сёрнитны кӧ аслас олӧмын нелючкияс йылысь, кодъяс сэтшӧма сійӧс дӧзмӧдӧны, мешайтӧны овны да уджавны, то на йылысь сэсся оз нин мӧд дзебны аслас другысь, висьталас ӧні жӧ, водзӧ нюжӧдтӧг.

Сійӧ сувтіс. Вӧсни да та вӧсна кузьӧн кажитчысь чуньясыс петкӧдлісны внутренньӧй волнение мортлысь, коді решитчис мыйкӧ не пыр овланатор вылӧ.

— Тэнӧ, колӧ чайтны, шензьӧдіс, кодыр ме шуи ачымӧс коньӧр кодьӧн, — быттьӧ яндысьыштӧмӧн заводитіс сійӧ. — Гашкӧ, тэ он эскы весиг... Он гӧгӧрво менӧ. Тэнад характерыд мӧд кодьджык...

— Сӧгласен тэкӧд, — Петров бӧрся сюся видзӧдігмоз, чӧвтыштіс Блинов. — Менам чувствояс грубӧйджыкӧсь тэнад чувствояс дорысь. Тайӧ менам наследственнӧй — батьӧй вӧвліс мясникӧн. Ачыс ньӧбавліс ӧшъясӧс, ачыс найӧс яйӧ вӧчліс, ачыс вузасьліс яйнас. Шензян? Ме мясниклӧн пи, кыдзи и тэ буржуазнӧй склада чиновниклӧн дрӧчка.

Блинов висьталіс стӧч: нэп воясӧ сылӧн батьыс промышляйтіс яйӧн, но либӧ рӧзӧритчылӧма, либӧ повзьӧма кулакалӧмысь да эновтчылӧма тайӧ делӧысь. Тихон Тихонович эз лыддьы коланаӧн дзебны тайӧ фактсӧ весиг аслас партийнӧй автобиографияас. А ӧні та йылысь висьталіс Петровлы нарошнӧ, мед тӧдчӧдыштны сы водзын социальнӧй происхождение боксянь сыкӧд ассьыс матыслун, ещӧ на ёнджыка кажитчыны сылы другӧн. И ставыс тайӧ бара жӧ будущӧй ради.

— Висьтав водзӧ, Алексей Никитич. Ме кужа гӧгӧрвоны.

— Дак вот, Тихон Тихонович, — тӧдчымӧнъя смелмӧдчис Петров. — Ме збыльысь коньӧр кодь сы боксянь, мый менам оз тырмы вын ӧткажитчыны семейнӧй вопросын сэтшӧм нога вежӧртӧмысь, кутшӧмӧс ме аслым лыддьылі медся бурӧн. Тайӧс, дерт, сьӧкыд гӧгӧрвоны мӧд мортлы, ӧд оз быдӧн пытшкын овны интеллигентщиналӧн элементъяс медся лёк ногӧн тайӧ кывсӧ гӧгӧрвоӧмӧн. — Сійӧ друг юаліс Блиновлысь: — Тэ радейтлін кодӧскӧ?

— Ме?.. — виччысьтӧм вопросысь комендант чуймыштіс. — Радейтлі-ӧ ме?.. А чӧртыс тӧдӧ! Первой гӧтыркӧд, буракӧ, эг омӧля овлӧй. Мӧдыскӧд — каня-понма моз. Коймӧдыскӧд — юрсиыд сувтӧ, кор казьтыштан. Нёльӧдысь эг на сирав ассьым юрӧс. Думайта, мед ачыс мутиыс олас гӧтрасьӧмнад. Ме ӧні вольнӧй «козак». Любӧй три с боку — масьт.

Блинов вӧчис ӧшыбка, мый та йылысь висьталіс другыслы. Петров эз вермы терпитны сэтшӧмъясӧс, кодъяс татшӧм кокниа видзӧдӧны семейнӧй вопрос вылӧ да тадзи яндысьтӧг ошйысьӧны асланыс распутствоӧн. Блиновлӧн кывъясыс, быттьӧ свежӧй рана вылӧ пуктӧм ки тыр сов, ставнас сотыштісны Алексей Никитичӧс.

— Сідзкӧ, ті лыддянныд, — пыр жӧ «ті» вылӧ вуджӧмӧн да чужӧм вылас бледӧдігмоз босьтчис сійӧ, — мый тіян донжуанствоыд тырвыйӧ лӧсялӧ тіян общественнӧй да партийнӧй положениекӧд?

Тихон Блиновӧс медся водз шензьӧдісны другыслы лӧсявтӧм выражениеясыс да скӧрпырысь, велӧдананогӧн найӧс шуалӧмыс. Блинов эз тӧд, мый тайӧ кывъясыс Петровлӧн вӧліны дасьӧсь — вежӧгтысь верӧс найӧс лӧсьӧдліс важӧн нин да кранитіс ас пытшкас кыдзи медся вына оружие, кодӧс кӧсйис чӧвтыштны коркӧся другыслы, а ӧні ЦК-са парторглы. И со тайӧ кывъясыс ладмисны мӧдлы, кӧть эськӧ Блинов весиг эз на и кывлы утонченнӧй развратниклӧн классическӧй литературнӧй тип Дон Жуан йывсьыд.

— Сідзкӧ, ті тайӧ вопросын медся лютӧй вӧрӧг меным.

— Алексей Никитич... ме шмонитышті.

— Тожӧ лёк. Ті вӧрзьӧдінныд менсьым медся дойманін, и ме ог вермы чӧв овны. Кывзӧй. Он кӧ кутӧй кывзыны... он кӧ кутӧй... ме тіянлы... вартышта!

Лун-мӧд нин бритлывтӧм да та вӧсна ещӧ на омӧльтчӧмӧнджык кажитчысь чужӧмыс, решимостьӧн ӧзйыштӧм карӧй синъясыс, век важ моз юр чашка дінас топалӧм, но скӧрлунӧн ломалысь пельясыс, — ставыс тайӧ вӧчисны инженер Петровӧс дзик мӧд морт кодьӧн.

— О, тэ збыльысь грӧз сяма! Ме некор эг думайтлы, мый тэ татшӧм принципиальнӧй. Меным тайӧ весиг воӧ сьӧлӧм вылӧ, — заводитліс мудеритны Блинов. Но Петровӧс эськӧ ӧні эз вермы сувтӧдны некутшӧм вын: кыдз шуласны шахтёръяс, бихфордов шнур ӧзтӧма — зарядлӧн взрыв оз вермы не лоны. А тайӧ зарядыс чукӧрмис кузь вояс чӧжӧн, сійӧ кадсянь, кодыр вӧлі пӧлучитӧма анонимнӧй письмӧ. И ставсӧ кӧ сійӧс, мый тайӧ воясӧ Петров удитіс думайтны ас кежсьыс семья мораль йылысь, вӧлі гижӧма бумага вылӧ, то эськӧ тайӧ вопрос кузя артмис законъяслӧн дзонь свод. Он, он вермы ставсӧ висьтавны ӧтпырйӧ. Ӧні сылы вӧлі важнӧ ӧтитор: янӧдны найӧс, кодъяс вайӧны мукӧдъяслы страдайтӧм, торкӧны налысь олӧмсӧ.

— Да, ме принципиальнӧй. Гашкӧ, весиг грӧз кодь сэтшӧм развратникъяслы, кыдзи ті.

— Тэ менӧ заводитан оскорбляйтны.

— Ладнӧ. Мӧда сёрнитны ас йылысь. Ме весиг ог юась тіянлысь, кымын шудтӧм сирӧтаӧс ті колинныд, кымын мамлӧн синва кисьтӧма ті вӧсна.

— Ме мӧдӧдча, — сувтіс Блинов.

— Прӧститӧй, пӧжалуйста, — медбӧрын гӧгӧрвоис Петров. — Ме мӧда висьтавны сӧмын ас йылысь. Тіянлы кындзи, меным сэсся некодлы висьтавны. Пуксьӧй.

Блинов пуксис бӧр. Сылы ӧні вӧлі окота кывзыны не сы мында кыдзи развратниклы, мыйта кыдзи суклясьысьлы. Ӧд тайӧ ачыс Тихон Блинов гижліс Петровлы анонимнӧй письмӧсӧ. Гижліс сы ради, мый Зинаида Павловна эз кӧсйы лоны мукӧд кодьӧн, кор Блинов вӧтлысис сы бӧрся, мый начхозӧн уджалігас сійӧс век ёнджыка мӧдісны критикуйтны омӧль уджысь, да, мед кӧть кутшӧмкӧ ногӧн кутчысьны важ местаас, заводитіс лякны бурджык йӧзӧс, на лыдын и сэкся парторганизацияын секретарь Квиткоӧс.

— Висьтав. Ме кывза.

Петров горша кыскысьыштіс да кодыр заводитіс бара сёрнитны, папирос тшыныс мӧдіс кыза петны вомсьыс да изящнӧй нырсьыс.

— Ті шуанныд, мый ме — буржуазнӧй склада чиновниклӧн быдтас. Мед лоас сідзи, кӧть эськӧ миян кадӧ бурджык вӧлі чужны не шӧлкӧвӧй трапйӧ пӧвстын. Менӧ интересуйтӧ мӧдтор: семейнӧй вопрос. Да. Ме радейті ассьым гӧтырӧс садь быртӧдз. Та вылӧ сійӧ вочавидзис тайӧн жӧ. Сэсся миян костын заводитіс петкӧдчыны олӧмлӧн цель кузя неӧткодь видзӧдлас. Ме сійӧс лыдди кыдзи ассьым собственность — сійӧ эз кут тайӧн миритчыны, кутіс корны ӧткодь право медсясӧ общественно-полезнӧй уджын, — тыдалӧ, яндысис аслас бать-мамысь, потомственнӧй пролетариатлӧн представительясысь. Ме лӧгалі сы вылӧ, но такӧд тшӧтш зіли гӧгӧрвоны сійӧс, ӧд и меным вӧлі ёна окота мездысьны... кыдзи нин сійӧ шусьӧ, мыйкӧд заводитім тышкасьны?

— Йӧз сознаниеын капитализмлӧн колясъяс.

— Аттьӧ. Тіян бур паметь. Тайӧ колясъясыс ме пытшкын, буракӧ, зэв уна. Но ме эськӧ сямми венны найӧс, сямми ладмӧдчыны и менам гӧтыркӧд, сылӧн кӧ аслас эз вӧвны тырмытӧмторъяс. Да, да! Гӧтырлӧн либӧ верӧслӧн распутство — ыджыд преступление, сійӧ жугӧдӧ, кисьтӧ семья — быд культурнӧй государстволысь подувсӧ, и унджык йӧзыс кӧ мӧдісны асьнысӧ кутны скӧт моз, мирын эськӧ вӧлі хаос.

Блинов юр вежӧрын мелькнитіс мӧвп: гӧгӧрвоӧ оз Петров, кодсянь пӧлучитліс анонимнӧй письмӧсӧ.

— Висьтав, муса друг, — юаліс сійӧ, — мыйла тэ чайтан, мый тэнад вӧвлӧм гӧтырыд збыльысь изменяйтліс тэныд?

— «Вӧвлӧм гӧтыр?..» Но да, дерт жӧ, вӧвлӧм... Босьтны кӧ сылысь мыжсӧ, ме тырвыйӧ эска талы.

— Колӧны фактъяс, Алексей Никитич. Шуласны тай: гусясьысьӧс кӧ абу кутӧма места вылас, сійӧ абу на гусясьысь.

Петров кыдзкӧ виччысьтӧг да нервнӧя серӧктіс лӧг серамӧн.

— Вежӧрта, кыдзи эськӧ ме айсӧ, суи кӧ места вылас, куті пельясӧдыс да петкӧді йӧз син водзӧ. Но мудер гусясьысьыд тӧдӧ ассьыс делӧ. Сійӧс эрдӧдны — колӧ кужны кыйӧдны. Эм менам и ёнджыка тӧдчана эрдӧдантор. — Петров ӧдйӧн матыстчис письменнӧй пызан дінӧ, ключӧн восьтіс ӧти ящик. — Лыддьӧй!

Блинов некутшӧма эз виччысь, мый сылӧн анонимкаыс ӧнӧдз на татшӧм ёна кранитсьӧ. Но сійӧс шензьӧдіс мӧдтор: шуйга киыс, кодӧн сійӧ нарошнӧ гижис письмӧсӧ, мед дзебны ассьыс почерксӧ, вӧлӧма предательскӧйӧн — почерксӧ позис тӧдны, бурджыка кӧ видзӧдлыны сы вылӧ. Став вирыс уськӧдчис юрас, шуйга син улас мӧдіс дрӧгйӧдлыны жилка. «Бырӧдны письмӧсӧ, дзик пыр жӧ бырӧдны», — думыштіс Блинов. А кывнас шуис:

— Зэв тешкодь, Алексей Никитич, вывті тешкодь!

Сійӧ зілис лоны спокойнӧйӧн, сэк жӧ мырдысьӧн корсис бумагасӧ бырӧдӧм вылӧ лӧсяланаджык помка. Подлецлӧн чутьёӧн Блинов вежӧртіс, кутшӧм лёк лоӧ сылы, эрдӧдсяс кӧ сылӧн суклясьӧмыс. Сійӧ повзис ещӧ и сы вӧсна, мый Петров характерысь талун казяліс выль качествояс — принципиальность да решительность.

— Видзӧдлӧй бурджыка, кутшӧм веськыда да подробнӧя сэні гижсьӧ, — кустӧм на чигарка помӧн выль папирос ӧзтігмоз тшӧктіс Петров. — Тадзи вермис стрӧчитны сӧмын ставсӧ тӧдысь да аддзылысь морт.

«Лоа тырвыйӧ мӧмӧтӧн, ог кӧ сяммы вештыны ас вылысь медся ичӧт подозрение», — бара думыштіс комендант. Сійӧ мӧдіс сёрнитны быттьӧ сэтшӧм сьӧлӧмсянь, мый эз позь не эскыны:

— Тӧдан, мый ме шуа тэныд: меным эз кажитчы буретш тайӧ подробностьыс. Вывті нин яндысьтӧма лякӧма. Абу чернилаӧн гижӧма письмӧсӧ, а курыд сӧптӧн. Оз вермы лоны, мед найӧ, кодъясӧс тані киськалӧма няйтӧн, вӧліны сэтшӧм челядь руаӧсь да видзчысьтӧмӧсь. Чепуха кутшӧмкӧ. Тэ лыддьы бурджыка, бокӧвӧй морт синъясӧн.

— Ыджыд аттьӧ. Ме сійӧс паметь серти нин тӧда, оз вешйыв син водзысь ни вӧтӧн, ни вемӧсӧн.

— Лёкӧсь, сідзкӧ, делӧясыс, — пыдісянь ышловзис Блинов. — Тайӧ нин шусьӧ висьӧмӧн, Алексей Никитич. Татшӧм случайясад врачьяс эськӧ тшӧктісны тэныд со мый...

— Энлӧй! — горӧдіс Петров, кор аддзис, кыдзи сылӧн другыс матыстіс анонимка улӧ ӧзтӧм истӧг тув. — Мый ті вӧчанныд?..

— Ме пола, мед эськӧ тайӧ лякӧсь бумагаторйыс эз весьӧпӧрт тэнӧ. Сійӧс колӧ бырӧдны.

Блиновлӧн ёна дрӧжжитісны киясыс, синувса жилкаыс ӧддзӧдчис нетшкысьны. Пызан вылысь пӧим пӧльыштӧм бӧрын Блинов лӧсьӧдчис мӧдӧдчыны.

— Извинит, друг... Ме сідзи волнуйтча тэ вӧсна — ачыд аддзан. Аддзысьлытӧдз!

Алексей Никитич колис сулавны места вывсьыс вӧрзьытӧг. Первойторйӧн сылы вӧлі окота выль пӧв лыддьыны письмӧсӧ. Но анонимка эз нин вӧв. Заводитліс шӧпкӧдны паметь сертиыс. Нинӧм эз артмы. Медся сьӧкыдыс вӧлі сыын, мый Блинов вермис лоны правӧн...

Петров мӧдіс восьлавны джодж кузя. Неыджыд кымӧрторйӧн ӧшалысь табак тшын кутіс тӧв нырасьны.

«Но сійӧ прав ӧтиторйын: письмӧ гижӧма сӧптӧн, вывті нин яндысьтӧма, подробнӧя...»

Эз, эз! Петров эз вермы ӧшыбитчыны. Сылӧн вӧліны аслас кыйӧдчӧмъяс, тӧдмалӧмъяс. Дерт, ыджыдтор найӧ эз сетны... Но ӧд и ачыс Блинов, кӧть эз веськыда, тожӧ унаысь сетіс тӧдны другыслы Зинаида Павловна да Квитко костын ворсӧдчӧмъяс йылысь.

Столӧвӧй комната вӧлӧма вывті дзескыдӧн. Алексей Никитич пырмунігмозыс тойыштіс спальня ӧдзӧс, но, пытшкас пыртӧг, бергӧдчис да локтіс прихожӧйӧдз. Сы юрын мелькайтіс сы мында мысль, сэтшӧм уна казьтылӧмъяс, мый найӧ торкалісны ӧта-мӧдсӧ. Бара лои окота видзӧдлыны анонимка вылӧ, мед ещӧ ӧтчыд прӧверитны другыслысь чайтӧмсӧ. Буракӧ, тайӧ письмӧсянь и заводитчис ставыс. Сысянь и пӧльтчис став бедаыс. Ах, эськӧ, эз кӧ вӧв тайӧ няйт бумагаторйыс!.. Тысяча пӧв вернӧйӧсь Шекспирлӧн кывъясыс: «богач, коді оз на тӧд, мый сійӧ рӧзӧритчӧма, абу на бедняк». Петров вӧлі радейтчӧмын богачӧн, сійӧ ӧні корысь. Мыйла нӧ, мыйла ковмис кутшӧмкӧ негодяйлы гижны сы йылысь, мый йылысь Петровлы эз ков тӧдны.

Аслас «вӧвлӧм» гӧтыр дінӧ вежӧгтӧмысь весьӧпӧрӧм Алексей Никитич эз сяммы пыр жӧ вӧчны правильнӧй выводъяс. Но сылӧн практическӧй вежӧр кутчысис мысль бердӧ: коді, мый ради паніс тайӧ скӧр шуткасӧ? Заводитчис ас кежсьыс казьтылӧм: кор, кодкӧд, мыйысь сылӧн вӧвлісны вензьӧмъяс, скӧралӧмъяс.

Вензьӧмъяс вӧвлісны унакӧд — производство вылын, собраниеяс дырйи, олӧмлӧн быд лунъя ноксьӧмын. Коді нӧ на пӧвстысь, коді письмӧас другӧн асьсӧ нимтысь подлӧй недругыс?

Петров пӧшти котраліс аслас комната кузя. Бӧръя кадас сійӧ лои уна пӧв нервнӧйджык, торъя нин пузьыліс лӧж да неправда паныд. Татшӧмӧн сійӧ некор эз вӧвлы. Видзӧдтӧ, весиг ассьыс муса другсӧ дӧзмӧдіс, нимтіс развратникӧн, шуис медся лёк вӧрӧгӧн...

Прихожӧйын кылыштіс ӧдзӧсӧ игӧдчӧм. Алексей Никитич кывзысьыштіс. Игӧдчыштісны бара.

— Да! Пырӧй!

Ӧдзӧссӧ, вӧлӧмкӧ, игналӧма французскӧй замокӧн. Тӧдтӧм бабйӧ гӧлӧс юаліс:

— Висьталӧй, тані олӧны Петровъяс?

— Ӧти здук. Ме пыр жӧ...

Петров включитіс свет, восьтіс ӧдзӧс. Коридорын сулалісны Лиза Кынева да Павел Ламбей.

— Ті ме дорӧ?

— Тэ дорӧ, тэ дорӧ, Алексей Никитич... Эн тӧд старикӧс? Важӧн нин тайӧ вӧлі. Вермис вунны.

Тырвыйӧ эскӧмӧн, мый Зинаида Павловна важ мозыс олӧ аслас верӧскӧд, Ламбей пырис прихожӧйӧ да мӧдіс тӧдмӧдны Петровӧс, мыйын делӧыс.

— Беда вӧлӧмакӧ, Алексей Никитич: кӧсйи гӧсть туйын лоны аслам монь ордын, видзӧдлыны внукӧй вылӧ, а прамӧй внукыс пӧ абу и вӧвлӧма, ачыс моньӧй фронт вылӧ мунӧма. Весиг воштысьны некытчӧ. Юала йӧзыслысь: кӧні олӧ Алексей Никитич Петров? Ставӧн тӧдӧны, пыр и индісны. Час, думайта, колӧ видлыны важъя тӧдсаясӧс. Зинаида Павловнаӧс важӧн нин эг аддзыв... Лизук, — друг шыасис Кынева дінӧ, коді пыртіс сьӧрсьыс кӧр ку сӧвикъяс, — тэ ёнасӧ эн ёгӧсьт джоджсӧ гӧннас. Тані ми абу асланым гортынӧсь. Эстчӧ кӧтшас пельӧсас найӧс пукты.

Петров чуймӧмӧн видзӧдіс виччысьтӧм гӧстьяс вылӧ да эз тӧд, мый колӧ татчӧ шуны. Дерт, тайӧ кӧ вӧлі тӧрыт, шуис эськӧ дженьыда и гӧгӧрвоана: «Некутшӧм Зинаида Павловна тані оз ов». А талун шуны тадзи вӧлі яндзим.

Старик мыйкӧ шӧпкӧдыштіс Лизалы, и сійӧ петіс керкаысь.

— Лэчыд коса кодь ныв! — Петровлы висьталіс старик. — Пыр жӧ и аддзис приёмщиктӧ. Москвалы отсӧг вайимӧ, кык дадюв тыр. Пыр жӧ кӧсйисны мӧдӧдны кытчӧ колӧ. Вывті бура артмис... А кыдзи миян кӧръясыс — нинӧм? Ми найӧс ӧшинь улад сувтӧдім.

— Кодъясӧс?.. Да, да. Кӧръястӧ? Мед сэтӧнӧсь.

— Петавла, сідзкӧ, бурджыка домала найӧс.

Ӧтнасӧн кольччӧм бӧрын Петров первой видзӧдліс часі вылас. Регыд сылы ковмас мунны рытъя занятие вылӧ — война требуйтіс кык мында, куим мында удж. Гӧстьяс йылысь думыштіс: «Мед узьӧны, колӧкӧ. А сы йылысь (тӧд вылас кутіс Зинаида Павловнаӧс) висьтала: уджалӧ войясын, зэв дыр оз лок».

Ӧдзӧсын петкӧдчигӧн на Ламбей гажаа юӧртіс:

— Алексей Никитич, тэныд везитӧ: моньлы вайи гӧснеч, ӧні воштыны тайӧс некытчӧ, пӧдарита тіянлы, сёйӧй на здоровью. Зинаида Павловна век ошкӧмӧн сёйлӧ кӧр яйтӧ.

Из кодь чорыдӧдз кынмӧм яй кусӧкъяс гораа грымӧдісны-киссисны веськыда джоджӧ. Петров заводитліс ӧткажитчыны яйысь, но сэсся сӧгласитчис босьтны, мед не эрдӧдны асьсӧ, мый сійӧ важӧн нин абу верӧс «аслас гӧтырлӧн».

— Тэ, Лизук, бӧрйы госаджык кусӧк да пукты пуны, а ми Алексей Никитичкӧд мӧдам сёйны ульнас. Свет вылас абу мӧд бурджык сёянтор кын кӧр яйысь ӧтдор!

«Збыльысь ӧд! — аслыс думыштіс Петров. — Найӧ ме дінӧ восьса сьӧлӧмӧн, а ме быттьӧ ёрӧм морт. Кутшӧм налы делӧ менам переживаниеясӧдз?»

— Кыв шутӧг, бур сёянтор! — яйсӧ ошкыштіс сійӧ да шыӧдчис Лиза дінӧ. — Тіянлы кутшӧм колӧ пусян дозйыс?

— Ыджыдджык чугун.

— Чугун? Мыйла? Ах, да: чугун! Но миян абу чугуныд. Ми пусьылам со татшӧм мискаын.

Вӧлӧмкӧ, чугуныд тані дзикӧдз ковтӧмтор — пачыс абу, керкаыс шонтыссьӧ кутшӧмкӧ кӧрт гудӧкъясӧн, кодъясӧс шуӧны батареяясӧн. А сёянсӧ пуӧны — кочӧгыд босьтас серам вӧсна! — ки пасьта дӧскатор вылын.

— Та вылын непӧштӧ пуны — весиг сывны оз удит кын яйыд, — вакъялӧмӧн серӧктіс Павел Калистратович. — Ковмас, тыдалӧ, уличын бипур вылын пусьыны.

— Водзджык на, Павел дядь, готсян, водзджык, — шуткаӧн жӧ шуаліс Лиза. — Тэ мӧдан на корны аслад колхозлысь, мед татшӧм жӧ электроплиткаӧн мӧдіс позьны пусьыны гортад. Вот чӧвлы, он кӧ мӧд корны.

Гӧстьяслӧн ас морт ордын моз асьнысӧ кутӧмыс, налӧн варовлуныс тӧдчымӧн ышӧдыштісны Петровӧс. Сійӧ ӧні вӧлі рад нин найӧ локтӧмлы. Медтыкӧ эз тӧдлыны «гӧтырыс» кузя сылӧн ылӧдчӧм йылысь, медтыкӧ не лоны на водзын серам туйын.

— Зинаида Павловналӧн тайӧ лунъясӧ сы мында удж, мый сылы лолыштнысӧ некор, весиг гортӧ шоча волывлӧ, да, аддзанныд, миян ставыс чышкытӧм-мыськытӧм, убериттӧм...

— Лизук, — командуйтіс Павел Ламбей, — пызансӧ уберитышт, джоджсӧ чышкышт. — А ачыс сэк кості ӧтарӧ видзӧдлывліс электроплитка вылӧ пуктӧм кастрюляӧ. — Ого! — шензьыштіс сійӧ. — Пуны нин мӧдіс. Татшӧм ӧдйӧ?.. Тайӧ штукаыс тай, вокӧ, сотчысь изйысь на бурджык вӧлӧма!

Регыд мысти найӧ пуксисны пызан сайӧ. Ставнас шоналӧм да гӧрдӧдӧм Павел Калистратович бритва кодь лэчыд пуртӧн, быттьӧ ворсігтыр, чӧлӧсаліс кӧр задйысь кын яй. Алексей Никитич ошкӧмӧн сёйис тайӧ стружкияссӧ да висьталіс кутшӧмкӧ витаминъяс йылысь.

— Найӧ, Павел дядь, лекарство пыдди мунӧны, — кадысь кадӧ содтышталіс Лиза, мед висьталанторйыс вӧлі гӧгӧрвоанаджык пӧрысь кӧр видзысьлы.

Петровлы тӧд вылас усис противоцинготнӧй средствояс йылысь врачлӧн неважӧнся публичнӧй выступление, кӧні сійӧ торйӧн тӧдчӧдіс свежӧй кӧр яйын «С» витаминлӧн ыджыд запас йылысь.

— Ме тіянлы петкӧдла ӧти табличка, — Лизалы шуис Петров да перйис пызан йӧрысь неыджыд фототабличка. — Тайӧс меным пӧдаритіс татчӧс больничаын уджалысь доктор, коді уна вояс чӧж нин тӧдмалӧ войвылын витаминъяс эмлун йылысь. Видзӧдлӧй. Гортса скӧтлӧн сё грамм яйын кӧ содержитчӧ аскорбиновӧй кислота сӧмын ноль целых да ӧкмыс десятых миллиграмм, то войвывса кӧрлӧн та мында жӧ яйын тайӧ витаминыс содержитчӧ кӧкъямыс целых да куим десятых миллиграмм. Ещӧ на озырджыкӧсь «С» витаминӧн сылӧн кывйыс, сьӧлӧмыс, почкаясыс, вемыс, вирыс. А сё грамм мускын, аддзанныд, — ӧкмысдас ӧкмыс целых да вит десятых миллиграмм! Та мында жӧ тыын — сё кызь ӧти миллиграмм. Ӧні тырвыйӧ лоис гӧгӧрвоана, мыйла кӧр видзысьяс, кодъяс некор оз сёйлыны град выв пуктасъяс ни фруктаяс, оз висьны цингаӧн. Войвывса кӧрыд «С» витаминлӧн дзонь кладӧвӧй!

Павел Калистратович татшӧм учёнӧй сёрнисьыд кӧть и эз унатор гӧгӧрво, но сы вӧсна, мый Петров ошкис стариклы дона пемӧсъясӧс, шыасис татшӧм кывъясӧн:

— Миян кӧръясыд, вокӧ, абу сӧмын кладӧвӧйяс — найӧ ставнас тундралы олӧм сетӧны.

Лиза дэльӧдыштіс старикӧс:

— Вывтіджык ошкан найӧс, Павел дядь. Татчӧ локтігӧн мӧд ногӧнджык сёрнитін.

Павел дядьлӧн пыр жӧ вежсис чужӧмыс.

— Уськӧд тӧд вылӧ, Лизук, уськӧд. Гашкӧ, выжывми нин, вунӧдчыны заводиті.

Ламбей гӧлӧсын кылыштіс и дӧзмыштӧм, и ас вылас надейтчысь мортлӧн мӧд мортӧс улӧджык пуктӧм. Но том ныв тожӧ вӧлі топыд характера.

— Абу ӧмӧй кывъясыс тэнад сотчысь из йывсьыд, мый сійӧ ставсӧ вермӧ вӧчны?

— Ме дзодзӧг йылысь, а сійӧ юсь йылысь, — ӧвтыштіс кинас Павел Калистратович, мед тайӧн висьтавны Петровлы: сулалӧ-ӧ пӧ кывзыны олӧмсӧ омӧля на тӧдысь мортлысь, да пыр жӧ вуджис мӧдтор вылӧ: — Тэ, Алексей Никитич, дерт, тӧдан, кӧнджык олӧ Фёдор Игнатьевич Ордымов. Окота аддзӧдлыны сійӧс.

— Бур, сідзкӧ, — чеччис пызан сайысь Петров. — Ӧні жӧ сылы звӧнитлам... Ордымовӧс меным, пӧжалуйста... Фёдор Игнатьевич? Алексей Никитич беспокоитӧ. Фёдор Игнатьевич, тіянкӧд кӧсйӧ сёрнитны тіян ӧти важся тӧдса. — Петров вӧчыштіс кинас Ламбейлы, мед локтас телефон дінӧ, но сійӧ сӧмын синъяссӧ паськӧдіс. Павел Калистратович таӧдз некор на эз босьтлы киас телефоннӧй трубкатӧ. Тайӧ трубкаыс, колӧ чайтны, зэв сложнӧй штука, ӧд со кутшӧм ӧдйӧ аддзӧ любӧй колана мортӧс. — Виччысьыштлӧй, Фёдор Игнатьевич, сійӧ дзик пыр матыстчас.

Старик мӧдіс пыксьыны киӧн и кокӧн. Колис дзонь здук, кытчӧдз эз удайтчы мырдысьӧн пуктыны сійӧ киӧ трубка.

— Эн сідзи, Павел дядь, эн сідзи. Тэ ӧд увлань юрӧн сійӧс кутан.

— Эновтчӧй. Менам нинӧм оз артмы.

— Мыйла нӧ оз артмы... Кут со тадзи. Ӧтарнас кывзы, мӧдар помас сёрнит.

Ордымов, тӧдӧмысь, кыліс став тайӧ ноксьӧмсӧ да удитіс нин тӧдмавны, кодӧс тадзи велӧдӧны. Сійӧс ӧдӧлитіс серам. Буретш тайӧ серамыс медся водз и воис Ламбей пельӧдз.

— Вокӧ, кодлыкӧ сэтшӧм гажа, — чуймыштіс сійӧ. — Вак-вакӧн сералӧ. — Старик вештіс пель дінсьыс трубкасӧ да юаліс: — Сэсся нӧ мый колӧ вӧчны?

— Кывзыны да сёрнитны.

— Ой, Павел дядь, тэ дзик жӧ нин кага кодь. Бара мӧдарӧн кутан. Со ӧд кыдзи колӧ.

— Кодкӧ менӧ чуксалӧ, — ловшысӧ пӧдтыштіс Ламбей. — Тайӧ метӧ? Но да. Ме и эм. Ачым... Тайӧ тэ, Фёдор Игнатьевич?.. Кыла, бура кыла, а ог аддзы. Коді? Митӧ? Талун на. Москвалы отсӧг вайим... Сы ордын, сы ордын. Со сійӧ мекӧд орччӧн и сулалӧ. Тэ ордӧ, шуан? Важӧн окота аддзысьлыны. Корошо, корошо. Локта. Аски жӧ и локта. Аддзысьлытӧдз, Фёдор Игнатьевич! — Сійӧ недыр чӧв олыштіс да ещӧ содтіс: — Лунтыр кежлӧ сёрни чукӧрмис. Став йылысь тӧлкуйтыштам... Хм, вошис, буракӧ, ли мый ли... Фёдор Игнатьевич, кӧні тэ?.. Чӧв олӧ. Тыдалӧ, бара неправильнӧ кутсьӧ менам.

Лиза эз вермы водзӧ кутчысьны, кутіс кисьтыны-серавны гажа ныв серамӧн.

— Пукты, Павел дядь, трубкасӧ. Сійӧ оз нин сёрнит.

— Но ме эг на ставсӧ висьтав...

Старик вӧлі зэв дӧвӧлен: кӧть и сьӧкыд вӧлі сёрнитны морткӧд, кодӧс синнад сӧвсем он аддзы, а сійӧ, видзӧдтӧ, сяммис висьтавны медся колана кывъяссӧ дай сёрнитчис аски асыв аддзысьӧм йылысь.

— Ме сійӧс пыр жӧ и тӧді гӧлӧс сертиыс, — ошйысьыштіс Ламбей. — Век на важкодьыс...

Петров частӧджык мӧдіс видзӧдлывны часіыс вылӧ, сэсся извинитчис, мый эновтӧ гӧстьясӧс, да, бура шойччыны вӧзйӧм бӧрын, муніс удж вылӧ.

Гӧсть да гӧстя эз на удитны водны — тринькерыштіс звӧнок.

— Тайӧ, тыдалӧ, миян кӧзяйканым локтӧ, — висьталіс Лиза, кор тӧд вылас уськӧдіс, кыдзи ӧти кинокартинаын гортас воысьяс тадзи жӧ звӧнитісны кнопкаӧ личкыштӧмӧн.

Зинаида Павловна час джын нин сулаліс ӧшинь улас, мед тӧдмавны, гортас-ӧ Алексей Никитич. Сійӧ локыліс татчӧ пыр жӧ, кыдз сӧмын тӧдмаліс Ламбейлысь да Лизалысь ӧшыбкаӧн Петров ордӧ сувтӧмсӧ, да кӧсйис найӧс нуӧдны гортас. Сэсся кодыр аддзис «вӧвлӧм» верӧсыслысь удж вылӧ мунӧмсӧ, уськӧдчис керкаӧ. Зинаида Павловна зэв ёна шензьыштіс, кор ӧдзӧс порогсӧ воськовтӧм мысти жӧ кыліс кывъяс:

— Ёна нин виччысям тэнӧ, Зинаида Павловна.

— Алексей Никитич висьталіс, мый тэнад зэв уна удж и тэ весиг гортад шоча удитлан волыны.

Лючки кыв шуӧм пыдди Петрова мӧдіс пӧся окавны Лизаӧс, сэсся и старикӧс.

Павел Калистратовичлӧн муртса синваыс эз пет татшӧм бура аддзысьӧмсьыд. Со найӧ кутшӧмӧсь — нывбабаясыд! Колӧ чайтны, и моньыскӧд тадзи жӧ эськӧ аддзысис. А вот абу сійӧ. И внукыс тожӧ абу...

— Кыдзи-мый нӧ артмис менам монькӧд? — Петровалысь пыр жӧ мӧдіс юасьны старик. — Мыйла эн велӧдӧй том нывбабаӧс, кыдзи колӧ видзчысьны сэтшӧм кадъясад?

Зинаида Павловна тӧдіс Надяӧс ассьыс нылӧс моз. Сійӧ висьталіс со мый:

— Миян Надюша ёна гажтӧмчис Ӧндрейсьыс да ещӧ на ёнджыка тӧждысис фронт вылын миян войскалӧн сьӧкыдлунъяс вӧсна. Кыдзкӧ ӧтчыд ме дежуриті аслам учреждениеын. Радио кузя висьталісны смоленскӧй направлениеын сьӧкыд бойяс йылысь сводка. Кылыштіс телефоннӧй звӧнок. Кыла Надялысь гӧлӧссӧ: «Тайӧ ӧд джын туй миян Москваӧдз. Ой, муса Зинаида Павловна, тайӧ ӧд вывті ӧпаснӧ». Некымын лун мысти меным юӧртісны больничасянь — сэні куйлӧ Надя да менӧ корӧ ас дінас... Ме сылысь нинӧм йылысь эг юась, сӧмын пукалі сійӧ койка дінын да бӧрді. А сійӧ менӧ бурӧдӧ: «Эн бӧрд, менам бур мамӧй (Надя менӧ частӧ тайӧ нимнас шулывліс), помасяс война и миян бара лоасны челядь, уна челядь». Вежон мысти, прамӧя бурдтӧгыс на, сійӧ мӧдіс вӧзйысьны фронт вылӧ. Сійӧс эз мӧдны кутны: татчӧ кольччӧм сылы эськӧ вӧлі ёна сьӧкыдджыкӧн.

Лизаӧс вӧвлытӧма шензьӧдіс Ӧндрей гӧтырлӧн поведениеыс. Сылӧн характерысь Кынева кыліс мыйкӧ зэв вынатор, коді мыйӧнкӧ ёна лӧсяліс Лиза характеркӧд, та вӧсна Надя ещӧ на ёнджыка мӧдіс воны сьӧлӧм вылас Лизалы. Да, Ӧндрей кужӧма бӧрйыны аслыс гӧтырсӧ!

Старик думайтіс монь йывсьыс быд ног. И сійӧ юаліс Петровалысь, абу-ӧ ачыс мамыс мыжа кага торксьӧмас.

— Мый ті, Павел Калистратович, — Ламбейӧс дивитыштіс Зинаида Павловна. — Ме весиг врачьяслысь юаси. Найӧ висьталӧны зэв стӧча: кагаыс чужӧма кулӧмӧн сійӧ мамлӧн психическӧй травма вӧсна.

Ламбей кӧть и эз гӧгӧрво медициналысь тайӧ мудрёнӧй кывъяссӧ, но найӧс сылы висьталіс сэтшӧм морт, кодлы сійӧ тырвыйӧ эскӧ. Сідзкӧ, аслыс кыв кӧрталіс старик, моньыслӧн грек та кузя абу.

Сӧмын вот, мыйла сэтшӧм дыр оз пӧрччы пальтосӧ кӧзяйка? Мыйла сідз тешкодя, быттьӧ йӧз морт, донъялӧ керка пытшкӧс аслас видзӧдӧмӧн. Мый вӧсна татшӧм сюся кывзысьышталӧ, коридорын кӧ кодкӧ шарӧдчыштас?

Павел Калистратович кыдзкӧ аслыс кӧсйытӧг дугдіс юасьны монь йывсьыс да мӧдіс пӧттшуйтны Зинаида Павловнаӧс кӧр яйӧн, кодӧс сы вӧсна и пуисны.

— Ыджыд аттьӧ, — пыр жӧ ӧткажитчис кӧзяйка. — Ме сӧмын на сёйи. Дай зэв ёна тэрмася. Локті ӧти здук кежлӧ, и со мый дыра пукалі.

А аслыс шогпырысь думыштіс: «Кутшӧм зывӧкӧн ме кажитча ачым аслым!»

Сійӧс ӧні повзьӧдліс ӧтитор: мед жӧ эськӧ эз удит воны Алексей Никитич да эз вӧч бур йӧз дырйиыс скандал, код дырйи, кыв шутӧг, эрдӧдчис эськӧ став тайӧ ылӧдчӧмыс.

Тэрмасьӧмӧн прӧщайтчӧм бӧрын Зинаида Павловна ӧдйӧ уськӧдчис ӧдзӧсӧ, мыйӧн ёна шензьӧдіс старикӧс да том нылӧс.

Петров бӧр локтіс вой шӧр бӧрын нин. Мудер старик нарошнӧ эз унмовсь, мед кӧть неуна тӧдмавны, кутшӧм сэтшӧм дивӧяс дзебсясьӧны тайӧ керка пытшкын. Узянінсьыс чеччытӧг сійӧ юӧртіс Алексей Никитичлы, мый сылӧн гӧтырыс век жӧ удитіс волыны недыр кежлӧ. Ламбейлы кажитчис, мый тайӧс кылӧм бӧрын Петров быттьӧ повзьыштіскодь, сэсся кӧсйис мыйкӧ юавны, но та пыдди ӧдйӧджык пырис аслас жырйӧ.

Тӧдӧмысь, Петровлӧн войбыд эз узьсьы.

Эз вермы узьны тайӧ войсӧ и комендант Блинов, кузь вой чӧж думайтіс Петров йылысь. А друг сійӧ сэтшӧм мудер? Быттьӧ нинӧм эз гӧгӧрво Блинов кывъясысь, а збыль вылас ставсӧ лючки вежӧртіс да, ковмас кӧ, эрдӧдас ассьыс «муса другсӧ» предательӧс моз.

Татшӧм полӧмыс Блиновлӧн вынсяліс некымын лун бӧрын, ноябрь сизимӧд лунӧ, кодыр сійӧ кыліс радио кузя, мый столицалӧн Краснӧй площадь вывті прӧйдитісны парадӧн эз фашистскӧй полчищеяс, кыдзи чайтіс Тихон Блинов, а Краснӧй Армиялӧн войска. Москва дорйысьяслӧн военнӧй парадлысь вына мургӧм шысӧ кылігӧн Блинов ставнас тірзис полӧмысла. Тӧлысь бӧрын тайӧ полӧмыс сылӧн уна пӧв содіс: вӧрӧгӧс вӧлі вӧтлӧма столица дінысь вель ылӧ. Ковмис прамӧякодь думыштчыны, мый жӧ сылы вӧчны инженер Петровкӧд.

ІХ

Декабрлӧн мӧд джынъяс лунлӧн югыд юкӧныс чиніс дзикӧдз. Збыль вылас эз вӧв некутшӧм лун, кыдзи ми сійӧс гӧгӧрвоам, вӧлі сӧмын асывлӧн югдӧм, коді сэн жӧ вуджис рытъя рӧмыдӧ. Карскӧй мореланьсянь пӧльтіс неыджыд, но ульыс да та вӧсна чужӧмтӧ ещӧ на ёнджыка сотысь тӧв. Поснисьыс-посни йи кристаллъясӧн сукмӧм воздухыс бырӧдіс енэжа-муа костын торъялӧмсӧ, пемыдыс вынсьӧдіс шуштӧм серпассӧ. А посёлокъяс да шахтаяс помся руасисны, быттьӧ сэні дыр ветлӧдлӧм бӧрын куйлісны да гораа пошиктісны кутшӧмкӧ гырысь ловъяторъяс.

Но став тайӧ сьӧкыдлунъяс вылӧ видзӧдтӧг йӧз олісны да уджалісны кыдзи и мукӧд дырйи.

Шахтаын ассьыс смена помалӧм бӧрын Миша Ахмиров удитіс нин ветлыны всевобуч занятиеяс вылӧ. Сійӧ взводса командир. Талун ставнас батальоныс нуӧдіс тактическӧй занятиеяс тундраын лыжияс вылын. Кодыр батальоныс бӧр локтіс посёлокӧ, и боецъяс мӧдісны разӧдчыны гортъясас, Миша вӧчис ӧшыбка: сійӧ разис пеля шапкаыслысь кӧртӧдсӧ да, шуйга берегсянь Рудникӧ тӧв паныд вуджигӧн, кынтіс чужӧмсӧ.

— Батюшки! — пайкучкысис Риталӧн мамыс, кор аддзис Ахмировлысь татшӧм чужӧмсӧ. — Видзӧдлы жӧ зеркалӧ вылас.

Ныр йылыс и кыкнан бандзибйыс быттьӧ мавтыштӧмаӧсь белилаӧн. Ковмис ӧдйӧджык котӧртны уличӧ да зыравны кынмӧм местаяссӧ кос лымйӧн сэтчӧдз, кытчӧдз сэтъяс эз гӧрдӧдны.

— А ӧні кыдзи, Степанида Михайловна? — аслас комнаталань прӧйдитігӧн юаліс Миша.

— Ладнӧ буди-а.

Рита пукаліс шӧр жырйын да конспектируйтіс кутшӧмкӧ книга, тыдалӧ, аслас специальность кузя. Сійӧ и тані, Вӧркутаын, уджаліс лаборанткаӧн, но уджыс вӧлі мӧд сикас, сылы ковмис паськӧдны ассьыс тӧдӧмлунъяссӧ.

Миша нарошнӧ эз видзӧдлы сы вылӧ, кӧть эськӧ син бӧжнас аддзыліс, кыдзи ныв сувтыштліс гижӧмсьыс. Найӧ важ моз ӧтдортчисны ӧта-мӧдсьыс, но ӧні кыдзкӧ мӧд ногӧнджык нин. Ахмиров лыддис Ритаӧс челядь нога принципиальнӧйӧн, кор ставыс на донъявсьӧ книжнӧя, кор мортлӧн олӧмас абу на аслас сямлуныс. Дай лоас-ӧ татшӧмторйыд Риталӧн? Ахмиров мыйлакӧ чайтіс, мый тайӧ сылӧн оз ло. Ас думсьыс сійӧ весиг нимтіс Ритаӧс «казеннӧй сукарӧн». А Рита Иванова ас думсьыс жӧ шуис Мишаӧс «том старикӧн».

Та пыдди Миша Ахмиров зэв бура лӧсяліс Рита бать-мамкӧд. Денис Петрович мортыс вӧлӧма йӧз дінӧ сибалысьӧн, удж радейтысьӧн. Аслас ыджыд арлыд вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ ӧдйӧ велаліс шахтёрскӧй удж дінӧ, бригадаас мӧдіс лыддьыссьыны водзын мунысьӧн. Сёрнитны кӧ сылӧн гӧтыр йылысь, то, Ахмиров кывъяс серти, Степанида Михайловна вӧлі олӧма нывбабаяс пӧвстын медся буръяссьыс ӧти, кодлӧн эм тырмымӧн олӧм опыт, ясыд вежӧр да бур сьӧлӧм. Ахмировлы сійӧ лӧсяліс не сӧмын кыдзи домохозяйка, но и кыдзи беседуйтны кужысь нывбаба, — тӧдчис ыджыд карын овлӧм мортлӧн культура.

— Мамаша! — кухняӧ бӧр локтіс мыссьыны Миша. — Кӧні миян кӧзяинным талун?

— Эн нин сёрнит сы йылысь, Мишенька... Сӧмын на тэ удитін мунны военнӧй занятиеяс вылад, сійӧ мыйкӧ мургыштіс аслыс ныр улас да друг мӧдіс пасьтасьны. Ме сылысь юала: «Кытчӧ тэ кӧсъян мунны вой шӧра-войӧ? Эн ӧмӧй мудз смена чӧжӧн?» А сійӧ меным: «Регыд воссяс кӧрт туй магистраль, а миян тані, сӧвсем матын, мыйкӧ абу на эштӧдӧма. Агитируйтӧны отсыштны. Ветла, отсышта». Ӧд сылы сэтшӧм окота ӧдйӧджык мӧдӧдны Ленинградскӧй фронт вылӧ «ассьыс» из шом! Да вот полакодь — вирыс абу нин томлӧн, вермас кынмыны татшӧм кӧдзыднад.

— Мыйджык юӧртісны фронтъяс вылысь? Вӧтлӧны на найӧс миян?

— Да ещӧ кыдзи вӧтлӧны!.. Кылан, мый вылӧ норасьӧны фашистъяс?

— Но-но?.. — пельпом вылас ки чышкӧда Миша локтіс мыссян доз дінӧ. — Окота тӧдны.

— Рочьяслы пӧ медсясӧ отсасьӧ генерал кӧдзыд! Мӧд ногӧн кӧ, эськӧ, эз вермыны миянӧс вӧтлыны бӧр. Серамыд быдӧн петӧ. Мыйла нӧ сійӧ налы оз отсась? Ми ӧд морозкоыдлы жалӧванньӧ ог жӧ мынтӧ.

— Не тайӧ на лоӧ, — ассьыс мускула морӧссӧ кӧдзыд ваӧн киськалігмоз, чӧвтыштіс Ахмиров. А мыссьыны помалігас нин содтіс не то событиеяс йылысь, не то ас йывсьыс: — Зэв бур тадзитӧ!

Шуны кӧ стӧча, Миша Ахмировлӧн личнӧй настроениеыс век вӧлі ӧтувъя общӧйыскӧд; мӧд ногӧн кӧ, кадыслӧн событиеясыс ӧдйӧ отзывайтчисны сійӧ душаын. Да сӧмын ӧмӧй сылӧн! Фронтъяс вылын неудачаяскӧд йитӧдын шахтёръяслӧн тӧдчымӧнъя усьлӧм настроениеыс пыр жӧ вежсис кыпыдлунӧн, кыдз сӧмын Краснӧй Армия мӧдіс наступайтны. Шахтаӧ уджавны лэччисны уна дас, сё выль йӧз — служащӧйяс, домохозяйкаяс, инженерно-техническӧй работникъяс, медым уджбӧрса кадас перйыны из шом. А кыдзи ышӧдісны бӧръя событиеясыс всевобуч батальонса боецъясӧс! Талун найӧ, полярнӧй войлӧн сьӧкыдлунъяс вылӧ видзӧдтӧг, асьнысӧ петкӧдлісны тактическӧй занятиеяс дырйи ыджыд вынӧн, Отечество дорйысьяслысь надежнӧй резервӧн. И тадзи быдлаын...

Шойччыштны нюжӧдчӧм бӧрын Ахмиров быттьӧ аддзӧ аслас вежӧрын великӧй страналысь великӧй движение. Тӧвзьӧны помасьлытӧм эшелонъяс тылсянь фронт вылӧ, фронтланьсянь тылӧ. Кӧнкӧ Урал предгорьеясын уджалӧны нин эвакуируйтӧм заводъяс, дорӧны оружие «местнӧй» заводъяскӧд тшӧтш. Волга дорын, Казахстан да Сибирь эрдъяс вылын, гражданскӧй война кадся партизанскӧй крайясын формируйтсьӧны выль батальонъяс, дивизияяс. Анжерка да Кузнецк шахтаясын, Бакулӧн промыселъяс вылын, Магниткалӧн мартеновскӧй пачьясын, войвывса вӧръясын, Киргизиялӧн пастбищеяс вылын, Ахмировлы рӧднӧй Башкирияас — быдлаын дорсьӧ победа оружие... Миша быттьӧ аддзӧ станокъяс весьтӧ копыртӧм, унджык вӧчны зільысь йӧзлысь чужӧмъяс, кылӧ стройкаяс вылын уджалысьяслысь сибдыштӧм гӧлӧсъяс, чувствуйтӧ, кыдзи уна войяс узьтӧмла клеитчӧны син лапъясыс налӧн, кодъяс ставсӧ тайӧс котыртӧны, направляйтӧны. Ах, кутшӧм лӧсьыдтӧм сыысь, мый Ахмиров дзик на неважӧн эз пукты пыдди тылын удж! Сійӧ эз и казяв, кыдзи сылӧн унмовсьысь юр вемыс вочасӧн эновтіс тайӧ общӧй обозрениесӧ да мӧдіс серпасавны конкретнӧйджык картина.

...Сылӧн бригадаыс из шом перъян лаваын. Но абу, тайӧ абу лава, дай сылӧн ёртъясыс абу шахтёръяс. Найӧ фронтлӧн передӧвӧй линия вылынӧсь. Горняцкӧй инструментъяс пыдди найӧ киясын боевӧй оружие. Подразделениеса командир Ахмиров пӧлучайтӧ приказ — наступайтны. Кылыштіс дженьыдик телефоннӧй звӧнок. Ахмиров восьтыштіс синъяссӧ. Сійӧ эз друг вежӧрт, мый куйлӧ аслас вольпась вылын. Мӧдысь звӧноклӧн тринькерӧм сійӧс садьмӧдіс дзикӧдз.

— Ахмиров кывзӧ тіянӧс.

— Взводса командир ёрт, — трубкаын кыліс мужскӧй гӧлӧс, — сёрнитӧ всевобуч штабса дежурнӧй. Прикажитӧма дзик пыр жӧ локны штабӧ.

— Эм «дзик пыр локны штабӧ».

— Кывзы водзӧ. Сьӧрсьыд босьт кӧрт зыр. Пасьтась вӧля вылын уджалӧм вылӧ. Мӧдам имеитны делӧ из шомкӧд.

— А мый сэтшӧмыс?

Дежурнӧй вочавидзис джын гӧлӧсӧн:

— Из шом складлы грӧзитӧ пӧжар.

— Пӧжар?.. Кутшӧмджык складлы?

Но дежурнӧй эз нин сыкӧд сёрнит.

— Кӧні пӧжар?

Восьса ӧдзӧсын сулаліс Рита. Сійӧ век на занимайтчис да бура кыліс, кутшӧм ёна тӧждысьӧмӧн Миша сетіс телефон кузя медбӧръя вопроссӧ.

— Ме улыс дӧрӧм-гач кежысь... Оз-ӧ позь пӧдлавны ӧдзӧссӧ?

— Кӧні-мый лоис? — ӧдзӧс пӧдлалӧм пыдди выльысь юаліс Рита. Сійӧ видзӧдліс Мишалы синъясас сэтшӧм ногӧн, быттьӧ кӧсйис уськӧдчыны сы вылӧ, сійӧ кӧ оз висьтав стӧча.

Кыдзкӧ нарошнӧ кӧсйытӧг Ахмиров тожӧ сюся видзӧдыштіс ныв вылӧ, быттьӧ кӧсйис сійӧс тӧдмавны выль пӧв, но нинӧм выльсӧ эз аддзы: важ мозыс беринӧсь чужӧм, петуклӧн кодь выражение, кор курӧгъяс дінӧ локтӧ мӧд петук.

— Некӧн нинӧм эз ло, Рита. Менӧ корӧны штабӧ. Вод да узь.

Жыр ӧдзӧс клопнитчис лишнӧйджык чорыда.

Кор Миша пасьтасис да петіс аслас жырйысь, Рита сійӧс виччысис нин.

— Мед мунӧ, Мишенька, мед, — ас вылас тэрмасьӧмӧн чӧвтыштӧм халатсӧ чабралігмоз, кевмысьыштіс Степанида Михайловна. — Сійӧ миян ичӧтысяньыс сэтшӧм — биӧ кӧть ваӧ первойӧн уськӧдчӧ. Оз кӧ ковмы, бӧр локтас.

Ахмиров эз мӧд пыксьыны, и найӧ мӧдӧдчисны ӧтлаын.

Важсяджык из шом складъяс тревожитлісны и водзджык. Вояс чӧж вӧрзьӧдлытӧм гырысь из шом чукӧръяс вочасӧн шонавлісны сэтчӧдз, мый вермисны асьныс ӧзйыны.

Бӧръя кадас торъя нин ёна тӧждысьӧдіс кӧть и абу на важся, но зэв ыджыд склад. Температураыс сылӧн содіс шензьымӧн ӧдйӧ. Первойсӧ вӧлі решитӧма, мый критическӧй температураӧдзыс век жӧ ылын на да позяс эновтны сійӧс вӧрзьӧдтӧг, но пыр жӧ отгрузитны, кыдз сӧмын лоас восьтӧма кӧрт туй магистраль кузя ветлӧм. Но бӧръя лунъясас температураыс кыпӧдчис сэтчӧдз, мый эновтчыны эз нин позь. Уна тысяча тонна из шом, коді сэтшӧма колӧ страналы, вермас кайны тшынйылӧ некымын часӧн. Ассьыныс делӧ тӧдысь йӧзысь котыртӧм специальнӧй комиссия, складсӧ быд боксянь изучитӧм бӧрын, вӧчис татшӧм вывод: первой-кӧ, медся ёна шоналаніныс склад шӧрас медся улын юкӧнас; мӧд-кӧ, вермас лоны, сэтчӧ кутшӧмкӧ ногӧн сюрӧма кӧрт предмет, коді векджык ӧддзӧдлӧ из шом шоналӧм; и, коймӧд-кӧ, колӧ пыр жӧ складсӧ вештыны мӧд площадка вылӧ, код кості из шомлӧн масса удитас кӧдзавны.

Вопроссӧ медбӧръяысь решитігӧн ЦК-лӧн парторг Квитко сетіс предложение нуӧдны тайӧ уджсӧ организованнӧйджыка, лыддьысьны военнӧй кадкӧд, кодыр чёткость да дисциплина торъя нин коланаӧсь.

— Талун миянлы колӧ не сӧмын фронтлы отсавны ыджыд кӧсйӧм, не сӧмын дзонь коллективъяслӧн да ӧткӧн быд тружениклӧн самоотверженнӧй удж, — гӧгӧрвоӧдіс Владимир Васильевич, — ӧні миянлы колӧ боевӧй дасьлун пӧртны олӧмӧ любӧй задача лунын кӧть войын.

Сыкӧд пыр жӧ сӧгласитчисны. Вӧлі лӧсьӧдӧма штаб Квитко юрнуӧдӧм улын. Штаб лӧсьӧдіс «операция» нуӧдӧм кузя подробнӧй план, кӧні торъя нин тӧдчӧдсис кыктор: йӧзӧс котыртӧмын чёткость, техника максимальнӧя используйтӧм. Всевобуч батальонлы индыссис ударнӧй бригадалӧн роль. Йӧз массаӧс кыпӧдасны агитаторъяс, кодъяслы тӧдса быд керка и быд олысь. Чукӧртӧмсӧ нуӧдны шумтӧг, суетатӧг. Войся сменаын уджалысьясӧс не вӧрзьӧдны.

Сьӧкыдджык вӧлі техническӧй средствояс вайӧмкӧд да сувтӧдӧмкӧд. Медся водз коліс вольсавны из шом склад дінӧ кежысь неыджыд кӧрт туй ветка, код кузя шуӧма вайны транспортёръяс да оборудование; колӧ вӧлі нуӧдны электролиния, кодтӧг эськӧ эз вермыны лоны ни освещение, ни силӧвӧй установкаяс.

Рытнас на индӧмтор нуӧдӧм йывсьыс тӧдісны сӧвсем этшаӧн. Посёлокъяс олісны быд лунъя олӧмӧн: уджалан лун помалӧм бӧрын йӧз шойччисны, чукӧртчалісны клубъясӧ, кинотеатрӧ. А шахта районын заводитчис нин тӧдчымӧнъя ноксьӧм: сэтчӧ локтісны электрикъяс, путеецъяс, горняк-инженеръяс.

Олан керкаясын мӧдісны нин кусавны югдӧдӧм ӧшиньяс, разӧдчалісны кино видзӧдысьяс медбӧръя сеанс вылысь. Буретш тайӧ кадӧ Миша Ахмиров и кыліс телефоннӧй звӧнок.

Кор сійӧ локтіс всевобуч штабӧ, сэні вӧліны нин подразделениеяслӧн командиръяс пӧвстысь унджыкӧныс. Комбат сёрнитіс военнӧй ногӧн дженьыда:

— Ноль час комын минут кежлӧ чукӧртны боецъясӧс комбинатлӧн управление ӧшинь улӧ, — чеканитіс быд кыв сійӧ. — Паськӧм вӧля вылын уджалӧм вылӧ. Кодлӧн эм кӧрт зыр, чер — босьтны сьӧрсьыс. Вопросъяс абуӧсь? Выполняйтӧй.

Рита лоис «лишнӧйӧн», Ахмиров сылы тшӧктіс: либӧ пыр жӧ мунны гортӧ бӧр, либӧ первой пыравлыны управлениеӧ, оз-ӧ сійӧ ковмы кутшӧмкӧтор вылӧ. Ныв котӧртіс управлениеӧ да пыр жӧ зурасис асланыс агитколлективӧн веськӧдлысь вылӧ.

— Тэ меным ёна колан, Иванова ёрт, — радлыштіс агитколлективӧн веськӧдлысь. — Мӧдӧдчам кыпӧдны йӧзӧс.

А сійӧ кадӧ, кодыр чукӧртісны основнӧй рабочӧй вын, из шом склад дінын водзӧ мунісны дасьтысяна уджъяс. Путеецъяс ёна тэрмасисны. Электрикъяслӧн мыйкӧ эз кут артмыны прожекторъяс установитӧм.

Инженер Петров ёна тӧждысис. Сылы шуӧма веськӧдлыны транспортёръяс монтируйтӧмӧн. Кадыс, кодӧс индӧма сылы, матысмӧ нин, а транспортёръяс, вӧр да мукӧд коланаторъяс эз на воны площадка вылӧ — тыра платформаяс кыскысь ичӧтик паровоз, коді ӧти сайысь югдӧдіс ветка вольсалысьяслысь уджалан местасӧ, пӧлясис ылынкодь на.

Кӧдзыд, кажитчӧ, ещӧ на вынсяліс. Синмӧн аддзытӧм йи кристаллъяс сукмисны, заводитіс лоны руа. Тайӧ кӧдзыд ру пырыс Петров аддзис, кыдзи шоссе кузя паровозланьӧ ӧдйӧ вешйис автомобиль фараяслӧн югӧр, тыдалӧ, локтіс начальство. Петровлы усины тӧд вылас Квитколӧн кывъясыс, кодъясӧс сійӧ шуис кольӧм лун рытӧ из шом спаситӧм кузя штаблӧн расширеннӧй сӧвет вылын: «Алексей Никитичлы право серти лӧсялӧ лоны веськӧдлысьӧн транспортёръяс монтируйтӧм кузя уджъясӧн». Инженер Петровлы тайӧ вӧлі зэв приятнӧ. Збыль ӧмӧй сійӧ ӧшыбайтчис Квитко йылысь аслас чайтӧмъясӧн, лыддис сійӧс семья жугӧдысьӧн? Пӧлинӧ, сылӧн другыс, Тихон Блинов, ӧні тожӧ эз эскы татшӧмторйыдлы, быд ногыс дорйис Квиткоӧс. Вермас лоны, сійӧ тырвыйӧ прав...

Индӧм кадысь дас минут водзджык локтісны Петровлӧн отсасьысьясыс, на пӧвстын Фёдор Ордымов да Перминов. Найӧс шензьӧдіс из шом складлӧн руалӧмыс. Шоналӧм склад руаліс сэтшӧм ёна, мый быттьӧ збыльысь сотчӧ нин, правда, биӧн ыпъявтӧг на.

— Мед кӧть збыльысь оз ыпнит, оз панйы миянӧс.

— Таӧдзтӧ ӧд эз на жӧ шонав!

— А миян Уралын татшӧм делӧяс дырйиыд первой би пестылӧны шонтысьны.

— Миян Эжва кузя тожӧ пестылӧны, — Перминовӧс ошкыштіс Ордымов. — Би дырйиыд — гортын кодь. Нолтӧ, ёртъяс, корсьӧй чагторъяс ломзьӧдны из шомсӧ...

Алексей Никитичӧс неуна шензьӧдіс татшӧмторйыд. Сійӧ виччысис мӧдтор — волнуйтчӧм, тэрмасьӧм, пӧсь вензьӧмъяс. Первойсӧ сійӧ эз вежӧрт, мый татшӧм кажитчана тӧждысьтӧмыс налӧн петӧ асланыс вын да кужӧмлунӧ тырвыйӧ эскӧмысь. Би дінын сулалігӧн нин сійӧ тӧждысьӧмӧн век частӧджык мӧдіс видзӧдлывны часіыс вылӧ.

— Кадыс котӧртӧ, а миян абу на ни оборудование, ни йӧз вын, — бӧрланьыс видзӧдлігмоз, кысянь кыліс юж вывті воысь выль мортлӧн кок шы, чӧвтыштіс Петров.

— Эн тӧждысьӧй, Алексей Никитич: ми «графикынӧсь» на. Чолӧм, ёртъяс!

— Чолӧм, Владимир Васильевич! Мый сэні лоӧма паровозыскӧд?

— Дзик пыр включитасны свет, и сійӧ матыстчас.

Ӧти и сійӧ жӧ здукӧ ӧзйыштісны прожекторъяс, пель чунавмӧн горӧдіс паровозик да грымӧдчигтырйи вӧрзис места вывсьыс. Сэк кості кылыштіс шосселаньын уна гӧлӧса песня. Чёткӧй военнӧй стройӧн локтіс всевобучлӧн колонна.

Вставай, страна огромная,

Вставай на смертный бой...

Суровӧй крайӧн ӧжигайтӧм йӧзлӧн сьылӧмыс лэбис набатӧ кучкалӧм вынӧн, кытысь позис кывны ыджыд тревога и подвигъяс вылӧ чуксалӧм.

Пусть ярость благородная

Вскипает, как волна.

Идет война народная,

Священная война!

— Ӧні кутчысьӧй, Алексей Никитич, заводитчӧ! И командуйтӧй аслад участокын боевӧй командир моз.

Тайӧ кывъяссӧ Петровлы шуис Ордымов да сэн жӧ, сылы синмалыштігмоз, нюжӧдіс сьывны песнялысь припевсӧ:

Пусть ярость благородная

Вскипает, как волна...

Воча кыв пыдди Алексей Никитич ошкыштӧмӧн нюммуніс Фёдор Игнатьевичлы, а аслыс думыштіс: «Лӧсьыд накӧд, честнӧй кыв!»

«Накӧд» — коммунистъяскӧд: Ордымовкӧд, Перминовкӧд, Квиткокӧд.

— Ба-таль-он, стой!

«А ме вӧлі нярга нин оборудование да рабочӧй вын кузяыд, — колонна вылӧ видзӧдігӧн бара думыштіс Петров. — Яндзим быдӧн».

Комбат локтіс Квитко дінӧ, кӧзырнитіс:

— Из шом спаситӧм кузя штабса начальник ёрт, батальон локтіс тіян распоряжение улӧ.

— Чолӧм, боец ёртъяс!

— Чолӧм!.. — муркнитіс ӧтувъя гӧлӧс.

— Сулавны вольнӧ!

Тайӧ вӧліны сійӧ жӧ горнякъяс — рядӧвӧй шахтёрсянь шахтаса начальникӧдз, сійӧ жӧ строительяс — плӧтниксянь инженерӧдз; татысь позис аддзыны став специальностя йӧзӧс.

Транспортёръяс установитӧм кузя чертёжъяс вӧлі дасьтӧма водзвыв. Ставсӧ быттьӧкӧн думыштӧма, сӧгласуйтӧма. Но Петровлы мыйлакӧ мӧдіс кажитчыны, мый сійӧ кутшӧмкӧтор эз тырвыйӧ думышт, мыйкӧ вунӧдіс, эз предложит. Али тайӧ прӧстӧ полӧм не лоны мортӧн, коді вермас не оправдайтны дӧверие?

Монтаж муніс ӧдйӧ да бура. Петровлы некор на эз удайтчыв аддзывны уджын татшӧм организованность да чёткость. И век жӧ сійӧс мыйкӧ тӧждысьӧдіс. Гашкӧ, чизыр кӧдзыдыс? Ӧд татшӧм кӧдзыд дырйи кӧртыд зэв крӧпӧк, он и тӧдлы жугалас транспортёръяслӧн кутшӧмкӧ часть. Дерт, транспортёрыс абу ӧти. Но и уджыс зэв уна — некымын час чӧжӧн колӧ мӧдлаӧ вуджӧдны эта мында из шом. Не сӧмын вуджӧдны, — такӧд тшӧтш петкӧдлыны ставнас комбинатса коллективлысь «боеспособность». Петров тайӧ коллективас — абу медбӧръя морт, — командир! — кыдзи сылы шуис Ордымов.

Алексей Никитич зілис лоны командирӧн. Сылӧн индӧдъясыс, кодъясӧс сійӧ сеталіс аслас подчинённӧйяслы, вӧліны дженьыдӧсь, точнӧйӧсь, приказ кодьӧсь. А кутшӧмкӧ решиттӧм вопрос йылысь тӧждысьӧм век вӧдитіс сійӧс.

— Видзчысьӧй, ёртъяс! — друг кыліс кодлӧнкӧ гӧлӧс, и тайӧ кадӧ Петров аддзис, кыдзи склад йывсянь быгыльтчисны увлань гырысь из шом ёкмыльяс.

Некод эз аддзыв, кыдзи инженер Петров здук мында видзӧдыштіс складлӧн вывлань юкӧнас, сэсся сэтчӧ, кытчӧ индӧма вештыны из шомсӧ.

— Ӧд тайӧ зэв прӧстӧ, — аслыс гораа шуис Петров да матыстчис Квитко дінӧ. — Колӧ шуны, Владимир Васильевич, мый транспортнӧй средствояс планируйтігӧн ме эг гӧгӧрво предложитны зэв прӧстӧйтор: татшӧм джуджыд складлысь выліса юкӧнсӧ позис эськӧ вуджӧдны мӧдлаӧ самоскатӧн.

Квитко пыр жӧ кутчысис ӧчки дінас, коді талун збыльысь ёна гыӧртіс, да сійӧс ковмис сылы тшӧкыда чышкыны-весавны.

— Первой-кӧ, ми ставӧн ӧтув эг гӧгӧрвоӧй тайӧ прӧстӧйторсӧ, кыдзи тэ шуан. А мӧд-кӧ, предложениеыс бур... Парамон Демидыч, Фёдор Игнатьевич, волӧй татчӧ здук кежлӧ...

Регыд мысти вӧлі сетӧма команда вайны татчӧ рештакъяс да рудстойка вӧр.

Виччысьтӧг ӧдйӧ мӧдісны локтавны йӧз чукӧръяс, кодъясӧс удитӧмаӧсь нин кыпӧдны агитаторъяс. Монтаж вылын зіля уджалӧм вылӧ видзӧдтӧг, Ахмиров пыр жӧ аддзис Риталысь воӧмсӧ, кыдзи сӧмын сійӧ сюрис прожекторъяслӧн би югӧрӧ. Петкӧдчис кӧрт зыръясӧн тыр вӧла-доддя. Еджыд кузь пася да шальӧн гартчӧм нывбаба вӧзйис выльӧн воысьяслы кӧрт зыръяс, киркаяс, лӧмъяс.

— Тіянлы кымын штука? Гижсьӧй, пӧжалуйста. Удж бӧрын сдайтанныд меным жӧ.

— Татшӧм паськӧмнад тіянӧс сьӧкыд тӧдны, Зинаида Павловна.

— Да ӧд ме тӧвйылӧм воробей...

— Ёртъяс, босьталӧй кӧрт зыръяс, — кылыштіс ставлы шуӧм. — Транспортёръяс лӧсьӧдігкості из шомсӧ мӧдам вештыны кипомысь.

Уджаланінын вӧлі тырмымӧн югыд, позис аддзыны ставсӧ, мый тані вӧчсис. Склад руасис важ моз повзьӧдлана. Руасис быд мортлӧн лов шы, йӧзлӧн быд чукӧр. Кыза пасьтасьӧмаяс вӧрисны тюленьяс моз сьӧкыда, кокниа пасьтасьӧмаяс частӧ котӧртлісны бипур дінӧ, йӧктышталісны, то сэні, то тані кылышталісны ӧта-мӧдсӧ ӧлӧдӧмъяс:

— Бандзибйыд, другӧ, комӧльтӧм лук кодьӧн заводитӧ лоны. Ниртыштам, буди!

— Давай, ниртышт.

— Интереснӧ век жӧ: пуляяс оз шутьлявны, а поражениеяс эмӧсь.

— Война, зонъяс, война... Ми ӧд тожӧ энскӧй оборонительнӧй рубеж вылынӧсь.

— Коді нӧ оз гӧгӧрво тайӧс!

Буретш тайӧ гӧгӧрвоӧмыс и кыпӧдіс йӧзӧс. Буретш сійӧ тэрмӧдліс найӧс. Ӧти транспортнӧй линия пӧшти дась нин. Мӧд дінын мыйкӧ мӧдісны котравны, тыдалӧ, кыткӧ-мыйкӧ неладнӧ. Важ моз пӧлясьӧмӧн да грымакылӧмӧн удитіс бӧр локны «кукушка» паровоз. Платформаяс вылысь йӧз чеччышталісны сувтігмозыс, пыр жӧ заводитісны ректыны рештакъяс да вӧр.

Локтысь выль бригада задорнӧя сьыліс:

С неба полуденного

Жара — не подступи...

— Эх-э! Тані миян ёна жарджык степъясын дорысь.

— Иван Егорович, тайӧ тэ али мый?

Терентьев, киас кӧрт зыръя нин, бергӧдчыштіс Петрова дінӧ.

— Озырманныд, Зинаида Павловна: эг тӧд тіянӧс!

Сійӧ вӧлі туй паськӧма — малича вывтіыс сӧвика.

— Важӧн нин эг аддзыв тіянӧс, Иван Егорович. Узкоколейка вылын на трудитчанныд?

— Узкоколейкакӧд менам помалӧма. Вуджа паськыд колея вылӧ. Локті оформитчыны. Видзӧда — тревога. Ӧдйӧджык татчӧ. — Сійӧ видзӧдліс ас гӧгӧрыс. — Кытчӧджык эськӧ меным пӧрччысьны?

— Оз-ӧ ло кӧдзыд, Иван Егорович?

— Нинӧм. Кӧдзыдыс ӧд миян, асланым!

— Тайӧ вернӧ! — ошкыштіс Петрова. — Кӧть и дӧза ёна чеплясьӧ, а век жӧ асланым кӧдзыд!

Иван Терентьев фуфайка кежсьыс мӧдӧдчис уджалысьяс дінӧ.

Удж шы ӧтарӧ содіс. Кӧрт листъясысь вӧчӧм рештакъяс транӧдчисны медся гораа. Сэсся включитісны электромотор, ловзис первойя транспортнӧй линия.

Зинаида Павловна приметитіс ӧти выльтор: Алексей Никитич да Квитко векджык вӧліны ӧтлаынӧсь — кытчӧ ӧтиыс, сэтчӧ и мӧдыс.

«Миритчӧмаӧсь ӧмӧй? Тайӧ эськӧ вӧлі ыджыд шуд!»

Петровалы лои окота лоны сэні... матынджык аслас верӧс дінын.

«И мыйла ме татшӧм кыза пасьтаси? Тадзитӧ ӧд зэв сьӧкыд кӧрт зырнад уджавны».

Сійӧ пась улын фуфайка жӧ, фуфайка улас — вурун ковта, кӧмалӧма ватнӧй гач, мужскӧй гырысь гын сапӧгъяс.

Петрова матыстчис би дінын шонтысьысьяс дінӧ.

— Кодлы колӧ шоныд пась? Сӧмын сета сылы, коді ме пыдди мӧдас сетавны кӧрт зыръяс.

Кынмысьяс пӧвстын вӧлӧма и Блинов. Сійӧ сюся видзӧдліс сыкӧд орччӧн сулалысьяс вылӧ, юаліс налысь:

— Некод ӧмӧй оз кӧсйы лоны кӧрт зыръяс сеталысьӧн?.. Тыдалӧ, некод оз... Аттӧ, кутшӧм неладнӧ: походӧ ветлігӧн талун став кокъяс гаддясисны, муртса верма сулавны.

— А ті пуксьӧмӧн, — радлыштіс Петрова, кор гӧгӧрвоис, мый Блинов дась сійӧс вежны. — Пасьыс зэв шоныд.

— Гашкӧ, абу лӧсьыд меным, Зинаида Павловна, — мӧдліс пыксьыны Тихон Блинов. Но Петрова удитіс нин пӧрччыны пасьсӧ.

— Пасьталӧй.

— Аттӧ, зонмӧ... Беда тіянкӧд, бабйӧкӧд, некутшӧма он вермы ӧткажитны.

— Со тіянлы тетрадь, карандаш. Мед гижсяласны инструмент босьтысьясыс.

Петрова матыстчис веськыда сэтчӧ, кӧні грузитісны уджалысь транспортнӧй лента вылӧ из шом.

Пыр жӧ сы дінӧ матыстчис Перминов.

— Разрешитӧй петкӧдлыны из шом грузитігӧн шахтёръяслысь приём. Вылісяньыс сійӧс сьӧкыд зырйыштны. Колӧ босьтны улісянь. Видзӧдӧй. Раз — и ӧтиысьӧн сюрӧ кӧрт зыр тыр.

Зинаида Павловна лоис йӧз кытшын. Сӧмын тайӧ здукӧ сійӧ усис синмас Алексей Никитичлы. Кодсюрӧ аддзылісны, кыдзи Петров сувтовкерыштліс да яндысьӧмӧн вешйис боклань, сэсся муніс склад мӧдар бокӧ, кӧні сувтӧдісны рештакъяслысь линия.

Йӧз век на воисны. Включайтсисны выль транспортнӧй линияяс. Моторъяслӧн да кӧртлӧн шы заводитіс вевттьыны став мукӧд шыяссӧ. Еджыд ру мӧдіс век ёнджыка сорласьны из шом бускӧд да кывтіс пемыдас кузь руд кымӧрӧн.

Петровлӧн эз терпитсьы волыны частӧджык сійӧ транспортёр дінӧ, кӧні уджаліс Зинаида Павловна. Ортсысяньыс кажитчис — инженер быттьӧкӧ прӧверяйтіс транспортёрлысь уджсӧ, но Петрова, сӧмын сылы ӧтнаслы тӧдса признакъяс серти, гӧгӧрвоис, мый сылӧн «вӧвлӧм» верӧсыс кӧсйӧ паныдасьны сійӧ синъяскӧд, а гашкӧ, и окотитӧ мыйкӧ шуны.

Тайӧ, дерт, тадзи и вӧлі. Бӧръя кадас Алексей Никитич корсис случай паныдасьны Зинаида Павловнакӧд, мед чӧвтыштны сылы кӧть кыв-мӧд. Сылы коліс тӧдны, эм-ӧ кӧть ичӧтик позянлун миритчӧм вылӧ. Петров эськӧ гӧгӧрвоис ассьыс «вӧвлӧм» гӧтырсӧ кыв джынсянь, сійӧ синъяслӧн выражение серти, интонацияыс серти. Именнӧ сюрны паныд, а не мунны сы ордӧ. Чӧвтыштны кыв-мӧд, а не объяснитчыны, не корны прӧща, не кевмысьны... И кодыр тані дзик виччысьтӧг Петров аддзис сійӧс татшӧм кӧдзыд дырйи куш фуфайка кежысь, муртса эз горӧд: «Тэ йӧймӧмыд, буракӧ?» Но тайӧ жӧ здукӧ сылы синмас шыбитчис ватнӧй гач, коді топыда зэвтӧма «гӧтырыслысь» кокъяссӧ, и сы вӧсна тӧждысьӧмыс пыр жӧ вежсис зывӧк чувствоӧн. Татшӧм паськӧмнас Зинаида Павловна кажитчис верӧс-интеллигентлы пӧшти ухарскӧйӧн, и тайӧторйыс вӧрзьӧдіс сылысь душевнӧй ранаяссӧ, казьтыштіс сылы сьӧкыд переживаниеяс йылысь. Эз татшӧмӧн Петров тӧдлы ассьыс гӧтырсӧ, эз татшӧмӧс радейтлы весьӧпӧрмӧныс. И век жӧ, Алексей Никитич вӧлі вынтӧм кутны асьсӧ лишнӧй раз татчӧ волӧмысь, мед видзӧдлыны фуфайкаа да ватнӧй гача нывбаба вылӧ, коді мужичӧй ногӧн кокниа, кӧрт зыр тырӧннас сӧвтіс транспортёр вылӧ из шом.

Зинаида Павловна талун збыльысь чувствуйтіс асьсӧ кыпыда, свободнӧя. Зіля уджалӧм вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ шмонитіс, сераліс, кутіс асьсӧ сідзи, быттьӧкӧн тайӧ чизыр кӧдзыд вылас, руд бус пиас, моторъяслӧн да кӧртлӧн шум улӧ позис сӧмын нимкодясьны.

Помасис нин рештачнӧй линия лӧсьӧдӧм. Зыръя йӧзлӧн юкӧн кайис склад йылӧ. Рештакъяс кузя мӧдӧдчис выль площадка вылӧ из шомлӧн поток. Первой делӧ поздравляйтісны Петровӧс. Но инженер Петров гӧгӧрвоис: сылӧн вӧлі сӧмын идеяыс.

— Ме весиг эг чайт, мый татшӧм удачнӧя вӧчанныд, — мукӧд вылӧ ыстысис сійӧ.

Да, Петров талун вӧлі збыльысь мӧд кодьӧн: тӧдчымӧн делӧвӧйӧн, йӧз дінӧ ёнджыка сибалысьӧн. Сылысь татшӧм вежсьӧмсӧ, тӧдӧмысь, медся водз казяліс Блинов, коді гусьӧн, но зіля видзӧдіс «другыслӧн» поведение бӧрся. Сійӧ бура гӧгӧрвоис Алексей Никитичӧс, кыдзи верӧсӧс и кыдзи инженерӧс. Первой случаяс Блинов ворсіс суклясьысьлысь и бур мортлысь роль. Мӧд случаяс ставыс артмис сытӧг, сылӧн зільӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг — вӧчны Петровӧс опаснӧй ворсӧмын чачаӧн. Алексей Никитич эз кывзы аслас «друглысь» — лоис выль горняцкӧй район стрӧитӧмын главнӧй инженерӧн, сылы сеталӧны кыв кутана уджъяс, сійӧ бӧр заводитӧ дружитны Квиткокӧд. Али нӧ ставыс тайӧ вӧчсьӧ сӧмын сы вӧсна, мед Петров пыр тӧдмавны сылысь, Блиновлысь, думъяссӧ?.. Збыльысь кӧ тадзи, вопросыс заводитӧ лоны ещӧ на сложнӧйджыкӧн... Колӧ лоны тырвыйӧ мӧмӧтӧн, медым шоныд пась пиӧ тубыртчӧмӧн пукавны додь вылын да видзӧдны, кыдзи тэ гӧгӧр тэчсьӧны мудер ловушкаяс. Чёрт побери, тадзитӧ, кок гадь вылад ыстысьӧмӧн, он и тӧдлы ворссян ассьыд юртӧ. Уджавны, быд ногыс петкӧдлыны асьсӧ зільӧн, патриотӧн, — со мый колӧ ӧні Тихон Блиновлы, медым тайӧн водзвыв небзьӧдны ударсӧ, Петров кӧ збыльысь гӧгӧрволіс сійӧс сідзи, кыдзи кӧсйыліс ачыс Блинов, да окотитас кӧ эрдӧдны «другсӧ».

Пасьсӧ ӧдйӧ пӧрччӧм мысти Тихон Тихонович, нарошнӧ ёнджыка чотігмоз, локтіс Петрова дінӧ.

— Ме, тыдалӧ, дзикӧдз яндысьтӧм морт, Зинаида Павловна: сӧгласитчи весь овны, медым этатшӧм ош-мишка пыдди уджалісны существояс, кодъясӧс природаыс козьналӧма лоны олӧмсӧ мичӧдысьясӧн.

Петровакӧд орччӧн уджалысь Риталы Блинов ӧні кажитчис сэтшӧм тешкодьӧн, мый сійӧ эз вермы кутчысьны пыльс серӧктӧмысь да тайӧн быттьӧ вундыштіс Блиновлысь кикимеритчӧмсӧ.

Зинаида Павловна тэрмасьыштіс небзьӧдыштны Риталысь серӧктӧмсӧ да шмонитӧмпырысь шуис Блиновлы:

— Но и отсасьысь тэ менам вӧлӧмыд! Тэ, сідзкӧ, менӧ тожӧ мӧдін лыддьыны весь олысьӧн, ме кӧ кольччи аслам пост вылын.

Блинов заводитіс дорйысьны:

— И дум вылын эз вӧв тайӧ, Зинаида Павловна. Ме прӧстӧ локті тіянӧс вежны.

— Вежны?.. Йӧзыс ӧмӧй дугдісны нин воны?

— Найӧ воӧны на. Аддзанныд, мыйтаӧн лоисны, кодзувкотъяс мында! Но менам нинӧм лои сетавны, ставсӧ нин разӧді.

— Сувтӧй орччӧн, — тшӧктіс Петрова.

— А мыйӧн мӧда сӧвтны?

— Босьтӧй менсьым кӧрт зырйӧс. Ме аслым выльӧс аддза.

Кодыр Петрова бӧр локтіс татчӧ, сійӧ аддзис Алексей Никитичӧс, коді мыйкӧ йылысь сёрнитіс Блиновкӧд.

— Чолӧм, Алексей Никитич!..

Петров эз виччысь татшӧм друг сійӧс чолӧмалӧмсӧ да вочавидзис та вылӧ кыдзкӧ не тырвыйӧ на аслас кывъяслы эскӧмӧн. Но сылӧн вӧлі водзвыв дасьтӧм ӧти сёрни сійӧ случай кежлӧ, ковмас кӧ сылы паныдасьны син на син «вӧвлӧм» гӧтырыскӧд. Тайӧ сёрнинас Петров кӧсйис тӧдмавны пӧшти ставсӧ сы боксянь, кутшӧмӧн сылы ковмас лоны водзӧ.

— Ме чайті тіянӧс смелджыкӧн, — чӧвтыштіс сійӧ. — Гӧстьяс дінӧ волӧмныд, а кӧзяинсӧ абу виччысьӧмныд.

Петрова, дерт, пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый йылысь мунӧ сёрниыс. Сылӧн ёнджыка мӧдіс пессьыны сьӧлӧмыс, и тайӧ, быттьӧ ӧдйӧ котӧртӧм бӧрын, мешайтіс вочавидзны спокойнӧя.

— Ме эг кӧсйы шогӧ уськӧдны... тіянлысь гӧстьястӧ, Алексей Никитич.

Петров видзӧдіс сы вылӧ азым, неуна повзьыштӧм синъясӧн. Сійӧ поліс эскыны, мый воча кывйыс вӧлі сэтшӧм ясыд, а шуӧма сійӧс сідзи, кытысь явӧ кыліс миритчӧмлӧн интонация.

— Ті правӧсь, Зинаида Павловна, — сідз жӧ миритчана гӧлӧсӧн шуис Петров. — Миян тӧдсаяс збыльысь вӧлӧмаӧсь шань да кыв-вора йӧзӧн. Торйӧн нин старикыс...

«А сійӧ, век жӧ, зэв ёна вежсьӧма», — та дырйи думыштіс Алексей Никитич. Но мыйын вӧлі тайӧ вежсьӧмыс, Петров эськӧ эз вермы висьтавны кывъясӧн.

Зинаида Павловна лӧсяліс чужӧмбанӧн прожекторъяслань — яснӧй да авъя.

— Ме зэв рад, мый найӧ воӧмаӧсь тіянлы сьӧлӧм вылад, — став вынсьыс кутчысьӧмӧн нин, мед не петкӧдлыны горш гӧрддзасьӧмсӧ, шуис сійӧ.

А Петров век видзӧдіс то кузь син лысъясыс вылӧ, кодъяс гыӧртӧмаӧсь жӧ, то сьӧд зӧртусьыс вылӧ, коді тыдовтчис кӧдзыдӧн ӧгыралысь чужӧмбан боксьыс, и кӧть вӧлі зэв тешкодьӧн, а бара думыштіс: «Кымын сё раз да кутшӧм окотапырысь ме окавлі тайӧ зӧртусьсӧ!»

Петрова тӧдіс, мый ӧні унаӧн видзӧдӧны на вылӧ да зілис не петкӧдлыны ассьыс волнениесӧ. Но тайӧ волнуйтчӧмыс вӧлі, сійӧ тӧдлытӧма вуджис и Алексей Никитич вылӧ. Петровлӧн дрӧгнитісны паръясыс, кор аддзис, кыдзи гӧтырыслӧн чужӧм кузяыс визувтыштіс синва войт, тюрис шаль вылас да пыр жӧ кынмыштіс йи молльӧ.

Вӧлі ёна сьӧкыд кутчысьны гӧтырсӧ кутлӧмысь, медся бурӧдана кывъяс шуалӧмысь. Но инженер сяммис асьсӧ кутны киясын. Сӧмын вӧсни да чувствительнӧй паръясыс водзӧ эрдӧдісны нормӧм душалысь состояниесӧ.

— Оз ков тадзи, Зина...

— «Зина»... — аслыс кывмӧн шӧпкӧдыштіс Петрова, гӧгӧрвоӧмӧн, мый тадзи сулавны тані, став йӧз син водзын, сэсся эз нин позь. — Эк, Лёша, Лёша... — содтіс сійӧ места вывсьыс сӧрвитчигмоз.

Пась дінас ӧдйӧ восьлалігӧн Петрова гӧгӧрвоис, мый бергӧдчыны бӧр аслас уджалан местаӧ сылы некутшӧма оз позь да, пасьсӧ босьтӧм бӧрын, бӧрвылас видзӧдлытӧг веськӧдчис водзӧ, шосселань, воши пемыдас.

Шемӧсмӧм Петров сулаліс места вылас сэтчӧдз, кытчӧдз эз кыв асьсӧ чукӧстӧм.

— Кад нин помавны шырӧн да каньӧн ворсӧмтӧ, главнӧй инженер ёрт, — Петров вылӧ стрӧгпырысь видзӧдлігмоз шуис Квитко. — Босьт менсьым машина и гӧнит гӧтырыд бӧрся.

Алексей Никитичӧс весиг эз шензьӧдны татшӧм кывъясыс. Тайӧ здукӧ буретш татшӧм кывъяс и колісны сылы.

— Ыджыд аттьӧ, — копыртыштліс юрсӧ Петров. — Ме сійӧс кыв шутӧг суӧда... Ме сійӧс сэсся некытчӧ нин ог лэдз ас дінысь. — И детинка моз кутіс котӧртны машиналань. Квитко весиг эз удит висьтавны сылы, мый сійӧ вермас и не воны бӧр татчӧ, справитчасны сытӧг.

Но инженер кӧть и помланьыс нин, а воис — шуда да гажа. Сылысь некод нинӧм эз юась, быдӧнлы вӧлі тыдалана, мый гозъя миритчӧмаӧсь.

Ортсысяньыс кажитчис ставыс важ моз: живгисны электромоторъяс, таркакылісны транспортёръяс, руасьысь из шомлӧн масса вочасӧн вуджис выль площадка вылӧ. Но бурджыка видзӧдлӧм бӧрын Петров казяліс, мый йӧзлӧн чужӧмъясыс, налӧн паськӧмыс, паськӧм вылас гыӧр да йи сӧсульяс лоӧмаӧсь тӧдчымӧнъя рудӧсь; мый ӧні ломаліс куим бипур нин, кодъяс гӧгӧрын вежласьӧмӧн шонтысисны уна дас морт; и, кыдзи тӧдмаліс сійӧ, кыкысь нин воліс скорӧй помощлӧн машина, мед нуны татысь кынтысьӧмъясӧс да висьмӧмаясӧс. Вӧлі кутшӧмкӧ муртса тӧдчана тӧждысьӧм Квитко чужӧм вылын, Перминов вӧрасын, Ордымов сёрниын, — найӧ быттьӧ виччысисны кутшӧмкӧ лӧсьыдтӧмтор, код йылысь Петров некыдз эз вермы гӧгӧрвоны. Сійӧ кыкысь нин кытшовтіс транспортёрнӧй установкаяс, эз ӧтиысь донъяв аслас видзӧдлӧмъясӧн, ладнӧ-ӧ ставыс вӧчсьӧ, выль пӧв кайліс важ складлӧн коляс вылӧ, кӧні сійӧ бура кыліс чаклейтысь из шомлысь дук.

— Татчӧ волӧй, Алексей Никитич, — инженерӧс ас дінас корис Квитко. — Комиссиялӧн заключениеыс, тыдалӧ, збыльмас. Аддзанныд, мый керсьӧ тані. Кӧрта кӧлуйтӧг либӧ мукӧд сикас шонтанатортӧг эськӧ эз вермы тадзи ломавны... Регыд ми тӧдмалам тайӧс.

Важ склад шӧрысь руыс кайис сэтшӧм сук, мый сэні уджалысьяс вуджрасисны тшын пиын моз.

Мыйкӧ не пыр овланатор аддзӧм вӧсна татчӧ мӧдісны чукӧрмыны и мукӧдъяс, юасьны ӧта-мӧдныслысь.

— Мый сэні сэтшӧмыс?

— Папирос сеталӧны.

— Шмонитан, буракӧ.

— Делӧяс абу шмонитанаӧсь.

— Аддзисны?.. Ме тіянлы шулі эг?

— Кежыштлӧй, зонъяс.

— Кыланныд, сетӧй туйсӧ.

Ахмиров петкӧдіс ру пиысь рельс тшытш.

— Со коді шонтӧма, — йӧз син водзӧ зывӧка шыбитіс кӧртсӧ. — Татшӧм кӧрта кӧлуйыс сэні дзонь чукӧр. Эн сотчӧй, пӧсь. — И бара шыбитчис ру да бус кымӧр пӧвстӧ.

Регыд мысти сэтысь вӧлі перйӧма став кӧртсӧ. Позис чайтны, мый тайӧс кодкӧ пуктывлӧма склад местаӧ нарошнӧ. Гашкӧ, и ачыс мортыс ӧні тані жӧ — мукӧд йӧз дінысь нинӧмӧн торъявтӧм, некутшӧм пасӧн пасйытӧм сьӧд сьӧлӧма морт. Он тӧд, сійӧ сулалӧ тэкӧд орччӧн, куритӧ ӧти табак кӧшельысь, мукӧдъяс моз жӧ быттьӧкӧ тӧждысьӧ, а збыль вылас кыйӧдчӧ зургыны мышсяньыд предательскӧй пуртӧн.

Йӧз пӧвстын пыр жӧ лоис аслыспӧлӧс волысьӧм, кодыр оз на позь сёрнитны гораа сы йылысь, мый лоис, но эм нин тырмымӧн помка думайтны, чайтны, фантазируйтны. И дерт жӧ, шуам, Рита Иванова тайӧ лоӧмторкӧд йитӧдын уськӧдіс тӧд вылас не сӧмын вражескӧй ракетчикъяс йылысь, кодъяс отсасисны фашистъяслы бомбитны Ленинград, но и казьтыштіс, кыдзи Вӧркутаӧ воӧм мысти, кор став кӧлуйнас кыссисны Ахмиров квартираӧ, сійӧ вӧчыштліс мамыслы условнӧй знак — «унатор не больгыны», мыйысь сэки нем жалиттӧг сійӧс янӧдіс Ахмиров.

Рита эз вермы кутчысьны, мед не казьтыштны Ахмировлы сэкся ӧбида йылысь. Сійӧ кыйӧдіс здук, кодыр Миша лоис торйӧнджык йӧз дінысь, да матыстчис сы дінӧ.

— Мый шуан татчӧ? — кӧртъяслань юрнас довкнитӧмӧн юаліс Рита.

— Враглӧн удж, — пинь пырыс сӧдзӧдыштіс Ахмиров.

— Но ӧд тэ вӧлі он эскы сэки, мый тані найӧ тожӧ опаснӧйӧсь.

— Тадзи ме некор эг думайтлы.

— Вунӧдӧмыд, Миша...

Ахмиров сюся видзӧдліс ныв вылӧ.

— Висьтав стӧчджыка.

— Лоас, тыдалӧ, висьтавны... — Рита быттьӧ тшӧкмуныштіс, синъяссӧ лэдзис мулань. — Ме, гашкӧ, збыльысь кажитча челядь руаӧн, ог на куж ассьым думӧс висьтавны сідзи да сійӧ кадӧ, кыдзи да кодыр сійӧс колӧ шуны...

— Смелджыка, смелджыка, — сійӧс тэрмӧдліс Ахмиров. — Татшӧм вопросъясад быд буква колӧ лоны ясыдӧн.

Рита Иванова, дерт, висьталіс. Сылӧн тайӧ артмис дӧза тӧлкаа, личнӧй ӧбидатӧг, делӧвӧйногӧн, мый Ахмиров весиг думыштіс Рита йылысь: «Чёрт побери, сійӧ дзик абу сэтшӧм, кутшӧмӧн ме чайті ӧнӧдз!» да шуис:

— Ас ногыд тэ вӧлін прав: ӧд сэки омӧля на тӧдін менӧ... Бдительностьыд миянлы колӧ тамыш мортлы ӧчки моз, мед пыр вӧлі сьӧрсьыд.

— Зэв нин аслыснога сравнениеыс!

— Кыдзи кужа, Рита.

— А ме эськӧ некутшӧм ногӧн эг сяммы тайӧс думыштны.

Ахмиров нюммуніс:

— Тэнад кывйӧн, ме чайта, абу сьӧкыд висьтавны ёнджыка интереснӧй торъяс.

Риталӧн чужӧмыс друг вежсис, синъясыс жугыльмыштісны, пар дорас артмыліс сэтшӧм выражение, кутшӧм овлӧ асьсӧ верстьӧӧн лыддьысь мортлӧн, кор сійӧс янӧдӧны челядьдырся ӧшыбкаясысь. Эз ӧмӧй Рита ас думсьыс сё пӧв нин каитчыв Ахмировӧс первойсӧ лёк мортӧн лыддьӧмысь. Этша ӧмӧй гуся ышлов петліс бӧръя кадас Риталӧн. Сьӧлӧмтӧм зон! Нинӧм казявны кужтӧм муса зон! Али нӧ сійӧ нарошнӧ оз кӧсйы казявны?.. Но и мед. Кевмысьӧмъяс оз лоны — некор оз лоны, некор!

Нывлӧн синъяс, паръясыс топавлісны, ставнас тушаыс бара на казьтыштіс тышкасьысь петуклысь сямлун.

— Ми, буракӧ, лишнӧй дыр мӧдім беседуйтны, — быттьӧ веськодьпырысь чӧвтыштіс Рита да мӧдӧдчис йӧз чукӧрлань.

Блинов фантазируйтіс жӧ. Ӧти-кӧ, сылы вӧлі окота, мед кӧрта кӧлуйлӧн склад местаӧ сюрӧмас дзебсясис мыйкӧ ыджыдтор, и, мӧд-кӧ, мед тайӧ фактыскӧд кыдзкӧ-мыйкӧ вӧлі йитчӧма Петровлӧн нимыс. Ӧтиыс и мӧдыс петісны аморальнӧй морт психикаысь. Блинов эськӧ ньӧти эз шензьышт, тӧдліс кӧ, мый стройка вылын збыльысь дзебсясьӧны уджлы вредитысь торъя йӧз либӧ весиг дзонь организация. Логикаыс зэв прӧстӧй: урӧд морт век нин кӧсйӧ, мед урӧдъяс вӧліны кыдз позьӧ унджыкӧн — на пӧвстын сійӧ чувствуйтӧ асьсӧ бурджыка. А удайтчас кӧ гусьӧн тӧдмавны инженер Петров йылысь кутшӧмкӧ лёктор, то Блинов сэки вӧлисти кокниа лолыштас. Сэкитӧ Петров лоӧ сійӧ киясын уль сёй комӧк кодьӧн, кутшӧмӧн кӧсъяс сійӧс вӧчны Блинов, сэтшӧмӧн и вӧчас. Дерт, ставсӧ тайӧс коліс на тӧдмавны, туясьны, аддзыны.

Синмӧ торъя шыбитчытӧг Блинов заводитіс тӧдмавны да туясьны пыр жӧ. Но регыд казяліс, мый тайӧ делӧ — абу ӧти лунся удж. Весиг руководство некодарӧ на нинӧм эз шу, тыдалӧ, тожӧ кӧсйӧ тӧдмавны гусьӧн.

Збыльысь кӧ шуны, из шом спаситысь котыртысьяслӧн вӧлі зэв бур настроение. Найӧ вӧліны дӧвӧленӧсь вӧчӧм уджнас.

Кодыр небесалӧн лунвыв юкӧныс заводитіс лӧзавны, коді висьталіс предприятиеясын, учреждениеясын да шахтаясын асъя сменалӧн удж регыд заводитчӧм йылысь, всевобучса боецъяслӧн колоннаяс да рабочӧйяслӧн бригадаяс стройнӧй воськолӧн мӧдӧдчисны шосселань. Полярнӧй войлӧн пемыдсянь кылыштіс запевалалӧн ышӧдана тенор.

Х

Торъя событиеясысь да датаясысь, строительнӧй изйысь да цементысь моз, тэчсьӧ народъяс да странаяс историялӧн топыд здание. Тайӧ событиеяс пӧвстысь ӧтияс лэптысьӧны ыджыдысь-ыджыд «глыбаясӧн» нэмъяслӧн медся пыдісянь, мӧдъяс чусмӧны чужигкостіыс, коймӧдъяс заводитӧны лоны величественнӧйӧн сӧмын будущӧй поколениеяслы.

Вӧркутаӧ первой поезд локтӧм тожӧ вӧлі событиеӧн, дерт, эз сэтшӧм ыджыдӧн, босьтны кӧ всеобщӧй история видзӧдлас боксянь, но событиеӧн, тырмымӧн сы вылӧ, медым сійӧс пасйыны бытиелӧн летописьӧ кыдзи дата, коді пуктӧ ылі Войвылӧс освоитӧмын кольӧм этаплы черта да восьтӧ водзӧ лоана дерзаниеяс йылысь гижӧм вылӧ выль лист бок.

Посёлокъясын, шахтаясын, матысса геолого-разведочнӧй партияясын став олысьыс мӧдіс организованнӧя чукӧрмыны встречайтны поезд асъя рӧмыдын на, мӧд ногӧн кӧ, дас ӧти час гӧгӧр луннас. Местаыс, кытчӧ лӧсьӧдӧма сувтны поездлы да кодӧс шуисны «станцияӧн» нин, вӧлі куш тундра, посёлоксянь кык-куим километр рытыв-лунвылын. Тані, лым улӧ дзебсигмоз, куткырвидзисны гоз-мӧд полуземлянка, сулалісны некымын вагон-вертушка, кодъясын олісны рабочӧйяс, лэптысис талун кежлӧ лӧсьӧдӧм арка да трибуна.

Кӧдзыд вылӧ талун некод эз норась, зілисны терпитны, ылӧдлыны асьнысӧ шуткаясӧн, перйыны шоныд коді кыдзи сяммис.

— Зонъяс, котӧртламӧй, буди, вокзалас, пукалыштам ресторанын, кӧть кружка сур юыштам.

— Нда-а... мечтаыс лӧсьыдкодь.

— Фантазия дай сӧмын!

— Фантазия, шуанныд?

Кыдзкӧ век на эз эскыссьы, мый вот-вот петкӧдчас збыльнӧй пассажирскӧй поезд, код вылын локтасны пассажиръяс Москваысь, Ленинградысь, страналӧн мукӧд каръясысь, мый абу ылын и сійӧ лунӧдз, кор тані лоас стрӧитӧма вокзал, мӧдас уджавны ресторан, позяс пукалыштны буриник сур кружка сайын.

— Другъяс! Миян лыдын лӧсяліс старожил. Сійӧ миянлы висьталас, мый сэтшӧм реальнӧй мечтаыс да смел фантазияыс. Прокопий Тимофеевич, эн ӧткажит, висьтав, другӧ. Да, кӧні нӧ сійӧ?

— Т-тані ме! — йӧз чукӧрсянь шыасис мугов чужӧма драпӧвӧй пальтоа том зон.

Ызнитіс серам: Прокопийлы сӧмын на кызь ӧти арӧс — кутшӧм нӧ сійӧ старожил! Тайӧ буретш сійӧ ненец Прошкаыс, коді локтіс татчӧ первойя йӧз пӧвстын, а ӧні лыддьыссис водзын мунысь шахтёр-комсомолецӧн.

— З-значит, висьтавны тіянлы ф-фантазия йывсьыс?

— Тшӧктам висьтавны, другӧй, тшӧктам, — ышӧдісны сійӧс быдладорсянь. Быдӧн тӧдісны, мый шмонькывйыд Прокопийлӧн зеп тырыс.

— Сідзкӧ, к-кывзӧ инӧсь, том улов, — пӧрысь йӧзлы подражайтӧмӧн заводитіс Прокопий. — Ф-фантазия кывтӧ ме к-кывлі первойысь дас арӧсӧн на. Менам кӧ-кӧзяинлӧн — озыр кӧр видзысьлӧн — вӧлі зэв мича пыж. Меным окота лоис вӧчны сыысь п-парӧкод. К-кыдзи сӧмын ме заводиті розьӧдлыны тайӧ пыжыдлысь б-бокъяссӧ, кыла, к-котӧртӧ кӧзяин. «Фантазёр! — горзӧ сійӧ ме вылӧ. — Мый тэ к-керан?» — И вартӧ юрӧ пескӧн. К-кодыр ме бӧр вои садьӧ да вӧлі кӧсъя сійӧс т-тӧдмӧдны аслам к-кӧсйӧмӧн — вӧчны пыжсьыс парӧкод, то пыр жӧ гӧгӧрвои: к-кывйӧй менам ч-чукыльтчӧма!..

— Ха-ха-ха! — бара ызнитіс серам. — Нолтӧ петкӧдлы сійӧс, збыль-ӧ чукля.

— Ог лысьт. К-кӧдзыдыс курччас... Бурджык лоас, висьтала кӧ мӧд случай... М-мӧдӧдчи ме экспедициякӧд. Первойысь на. Заводиті дружитны профессор К-кембрийцевкӧд. Вот сійӧ менсьым юалӧ: «Тэ тӧдан, мый лоӧ фантазияыс?» Ме шуа: «Т-тӧда. Сійӧ пыж модаа, к-кодысь позьӧ вӧчны п-парӧкод».

— Ок и сӧран, Проня! Ми тэнӧ серьёзнӧйтор йылысь юасям.

— Хм, — Прокопий вӧчыштліс тӧлка чужӧм, неуна рӧскосӧй синъясыс векняммыштісны. — Меным тӧд вылӧ усисны ӧти писательлӧн кывъяс: «Мечтаыд — радейтана нывка, к-кодӧс аддзан вежӧрнад, а фантазияыд — бордъяс, к-кодъяс вылын лэбан тайӧ ныв д-дінӧ!» Мечтаӧн олім. Фантазияӧн бурӧдлім асьнымӧс, к-кор лоліс сьӧкыдджык. — Сійӧ шеныштіс кинас гӧгӧрпӧв да содтіс: — Со, аддзанныд, коркӧся мечтаыс заводитӧ лоны з-збыльторйӧн!

Старожилъяс да шмонькыла йӧз вӧліны быд чукӧрын, быд колоннаын. Ӧтиясыс и мӧдъясыс чукӧртісны ас гӧгӧрныс йӧзысь артмӧм топыд кытшъяс, казьтылісны важсӧ, готсісны быд нинӧм абу вылас, нокисны ӧта-мӧдсӧ, шонтысисны.

Квитко векджык вӧлі селектор дінын, мед следитны поезд локтӧм бӧрся. Туйвывса работникъяскӧд сёрнитігӧн сійӧ быд раз тӧдмаліс мыйкӧ выльтор да ӧні стӧча тӧдіс составлӧн ыджда йылысь, гӧстьяслӧн лыд йылысь, кодъяс локтісны кӧрт туй магистраль восьтігкежлӧ, а сідз жӧ пассажиръяс да груз йылысь. Но Владимир Васильевич и думыштны эз сяммы, мый тайӧ жӧ поездӧн локтӧ фронт вылысь Яков Петрович Семёнов.

Сӧмын медбӧръя часъясас нин Квитко друг кыліс селектор кузя шензьымӧн тӧдса гӧлӧс.

— Кӧсйи локны гусьӧн, Владимир Васильевич, — шмонитіс Семёнов, — да, аддзан, эг вермы терпитны.

— А кыдзи Лидия Фёдоровнаыд? Тӧдӧ-ӧ?

— Сылытӧ ме, дерт, юӧртлі. Ми тані дзонь табор. И вообщӧ, — гажаа содтіс Семёнов, — тэ унатор на тӧдмалан, кор ми локтам сэтчӧ.

Тӧдӧмысь, ЦК-са парторг эз мӧд селектор кузя юасьны тайӧ «унаторсӧ». Тырмымӧн вӧлі сійӧ, мый регыд аддзысяс морткӧд, кодӧс ёна уважайтіс. Сійӧ лунсянь, кор Яков Петрович муніс фронт вылӧ да ас пыддиыс колис заместительӧн ичӧт опыта мортӧс, Квитко эз ӧтчыд казьтыштлы вӧвлӧм начальниксӧ бур кывйӧн. И вот сійӧ локтӧ — ӧткодь, кӧть кыдзи: ранитчӧмӧн, командировкаӧ либӧ пыр кежлӧ уджавны — ӧткодь нимкодь! Босьтны кӧ кутшӧмкӧ «дзонь табор» йылысь казьтыштӧмсӧ, то Квитко оз мӧд водзвыв гадайтны. Регыд ставыс лоас син водзын.

«А Ксения кӧ?.. Да, оз вермы лоны. Тайӧ эськӧ вӧлі вывті уна нимкодь ӧти лун чӧжӧн».

И век жӧ Квитко аслыс виччысьтӧг кутіс тэрмасьны, кӧть бура тӧдіс поездлысь локтан кадсӧ да вермис эськӧ мӧдӧдчыны «станцияӧ» сёрӧнджык.

Та мында йӧз тані ӧтилаӧ некор на эз чукӧрмыв. Шпорӧдчисны гӧрд знамяяс, флагъяс, полотнищеяс. Тысяча лов шыысь кыпӧдчис колоннаяс весьтӧ кӧдзыд ру. Включитісны свет, кӧть эськӧ сӧмын на помасис асъя югдӧм, но заводитчис нин рӧмдыны. Выль ногӧн кутісны ворсны рӧмъясыс мичаа баситӧм аркалӧн. Трибуна вылӧ кайисны комбинатса руководительяс, знатнӧй шахтёръяс, строительяс, общественностьлӧн представительяс. Ёнджыка мӧдісны гыавны колоннаяслӧн радъяс — быдӧн кӧсйис первойӧн аддзыны поезд петкӧдчӧм. Бӧрынджык лӧсялысьяс кӧсйисны тӧдны событиеяс заводитчӧм йылысь трибуна вылын сулалысьяс поведение серти. Сэні, трибуна вылас, дерт, кӧдзыдджык. Багатыр Перминов быд ногыс сайӧдіс кӧдзыдысь пионеркаӧс. Сэсся сійӧ восьтіс пальто пӧласӧ да дзебис сэтчӧ нывкаӧс, мый вӧсна демонстрантъяс радъясын кылыштіс ошкыштӧм да дружескӧй серам. Ахмиров кыкнан кинас кутчысьӧма перилӧ дінӧ да горша видзӧдіс рудов эрдъяслань. Петров тшӧкыда вайӧдліс ныр дінас носӧвӧй чышъян, и трибуна дінын матын лӧсялысь Петрова бура аддзис, кыдзи сылӧн верӧсыс волнуйтчис. Тайӧ волнуйтчӧмыс ёна тӧдчис и Квитколӧн. Ордымов, мӧдарӧ, кажитчис спокойнӧйӧн, сӧмын тшӧкыдджыка нюмъяліс.

Ахмиров ӧдйӧ чепӧсйыштіс перилӧ дінысь, мыйкӧ шуис ёртъясыслы, и тайӧ вӧлі гӧгӧрвоана ставлы, уна дас гӧлӧс ӧттшӧтш быттьӧ лолыштісны:

— Локтӧ! Ло-о-октӧ!

Кодкӧ мый вынсьыс горӧдіс «ура». Кадысь водзджык шыасис оркестр. Вывланьӧ лэбисны пеля шапкаяс. То ӧтилаын, то мӧдлаын кутчысьлісны, окасисны, эз яндысьны асланыс нимкодь синваысь... Колӧ вӧлі лоны сійӧ энтузиаст-геологъяс местаын, кодъяс, партиялысь да народлысь кӧсйӧмсӧ олӧмӧ пӧртӧм ради, воысь воӧ не сӧмын фанатичнӧя писькӧдчисны помасьлытӧм вӧръяслӧн сук чащаяс пыр, пыдӧстӧм нюръяс вомӧн, нэм кежлӧ эновтӧмӧн кажитчысь дзонь районъяс пыр, но и повтӧг отметайтісны скептикъяслысь жалкӧй доводъяссӧ да побеждайтісны. Колӧ вӧлі кӧть неуна гӧгӧрвоны психикасӧ строительяслысь, кодъяс коркӧ волісны татчӧ овтӧм ді вылӧ моз, но ёна лёкджык сэтшӧм діысь, код вылӧ коркӧ сюрліс Робинзон Крузо: ӧд тані эз быдмыны ни дикӧй картупель, ни пӧтӧс виноград, эз котравны кӧзапиян, а весиг тундравывса пеструшка-шыр и сійӧ дзебсьыліс уна тӧлысьяс кежлӧ «белӧй молчаниелӧн» джуджыда куйлысь лым эшкын улӧ, но век жӧ найӧ, строительясыс, лоисны победительясӧн. Колӧ вӧлі, медбӧрын, лыддьысьны геологъяслӧн, строительяслӧн, шахтёръяслӧн ыджыд кӧсйӧмкӧд, кыдз позьӧ ӧдйӧджык сетны отсӧг фронтлы, — сӧмын ставсӧ тайӧс тӧд вылын кутӧмӧн позис гӧгӧрвоны татшӧм радлунсӧ, ликуйтӧмсӧ. Ӧнісянь сэсся тайӧ местаыс абу нин «малӧй земля», абу нин робинзоновскӧй ді. И тайӧ поездыс сідз жӧ абу «корабль спаситель», кодлысь петкӧдчӧмсӧ дівывса йӧз лыддьывлісны шуда провидениеӧн. Тысяча километраа кӧрт туй магистраль кузя движение восьтӧм, коді йитас великӧй страналӧн действуйтысь магистральяскӧд, вӧлі унатор водзӧ вӧзйысьӧн.

— Грымӧдӧ-локтӧ мусаыд, ло-о-октӧ!

Включитӧм фараяслӧн точкаяс первойсӧ муртса тыдыштісны, вочасӧн ыдждаммиг, заводитісны пыкны синъясӧ, сэсся найӧ лоисны ёрана югыдӧсь, и тайӧ югыд пырыс позис нин аддзыны поездлысь «плешсӧ», пуркйысь тшынлысь кузь «бурысьсӧ», отработаннӧй рулысь ӧтарас и мӧдарас ритмичнӧя, быттьӧ мойдын кодь ыджыд чери ӧвтчис плавник гозйӧн, пӧлясьӧмсӧ.

— Ура! Ура-а-а-а!

Ӧні некод и некодӧс эз кывзы, некод нинӧм йылысь эз думайт, ставыс ӧтувтчис гӧлӧсъяслӧн да меднӧй труба звукъяслӧн хаосӧ, локтысь поездлӧн паметяд кольысь серпасӧ. Горӧдіс свисток — кузь, пельтӧ чунӧдысь, властнӧй. И тайӧ шыасигкостіыс поезд, вочасӧн ньӧжмӧдчиг, удитіс матыстчыны дзикӧдз.

— Ур-р-ра-аа!

— Кӧрт туй стрӧитысьяслы слава!

— Ура-а-а!

Талы воча быттьӧ «горзісны» жӧ паровоз пӧлӧн нюжӧдӧм гыӧра полотнищеяс, кодъяс вылӧ гижӧма:

«Заполярьеса труженикъяслы чолӧм!»

«Миян делӧ правӧй. Ми победитам!»

«Смерть фашизмлы!»

Вагонъясланьӧ уськӧдчисны йӧз чукӧръяс. Кодкӧ кодӧскӧ удитӧма нин аддзыны. Кодкӧ чеччыштіс нин вагон подножкаяс вывсянь веськыда йӧз чукӧрӧ. Кутлысьӧмъяс, горӧдлӧмъяс, топыда киасьӧмъяс; чемоданъяс, тубрасъяс, пакуйтӧм мешӧкъяс...

Южмытӧм на лым вывті, топыда сулалысь йӧз пӧвстӧд Петрова тэрмасис прӧйдитны вагонъяс пӧлӧн, мед бурджыка видзӧдлыны, эз-ӧ во сылӧн ӧтка нылыс либӧ оз-ӧ аддзы кутшӧмкӧ тӧдса ленинградецӧс, коді эськӧ вермис висьтавны Тамара йылысь. Но, тыдалӧ, прӧста татшӧма виччыссьӧма, прӧста тӧждыссьӧма. И сэк кості, кор сійӧ прӧйдитіс состав пӧлӧн, удитіс аддзывны уна серпас, кывны фразаяслысь медся разнӧй обрывокъяс:

— Чайтім, ог нин и волӧй местаӧдз.

— Пӧгибнитіс. Семьясӧ колис...

— Тіян тані дӧза кӧдзыд...

— Эх, Донбасс, Донбасс...

Зинаида Павловна ӧдйӧ видзӧдліс джуджыд тушаа мужичӧй вылӧ, коді шуис «Донбасс» кывсӧ. Сыкӧд орччӧн сулаліс Дубинцев. Вӧлі гӧгӧрвоана, мый вӧвлӧм донбассовец Дубинцев вочаалӧма земляксӧ. Кокньыдика пасьтасьӧм нывбаба терпеливӧя сулаліс аслас кӧлуй дінын, кодӧскӧ виччысис. Кодлыкӧ ыстӧмаӧсь вӧла-додь. Гудитіс автомашина. Шумнӧя встречайтісны том мортӧс том йӧз чукӧр.

— Со тай кӧні аддзысим!

— Дыр-ӧ кежлӧ?

— Кытчӧдз он вӧтлӧй. Комсомол ыстіс.

— Бур, сідзкӧ. Сӧмын вот кепканад тані пытшӧсь.

Век на петалісны вагонъясысь. Военнӧй формаа олӧма морт отсасис лэдзавны му вылӧ чемоданъяс.

Петрова сідзи и акнитіс, кор аддзис Семёновӧс.

— Яков Петрович, тайӧ збыльысь ті?

— Эн виччысьӧй, Зинаида Павловна?.. Дзонь поездӧн явитчим! Замечательнӧй йӧзӧс вайим сьӧрысь.

Орчча вагонысь петісны кӧрт туй магистраль стрӧитысь начальство, партиялӧн областнӧй комитетса да республиканскӧй учреждениеясса представительяс.

Квитко матыстчис Семёнов дінӧ гӧстьяскӧд аддзысьӧм бӧрын нин.

Найӧ топыда кутчысьлісны.

— Но, а ӧні, раз кӧсйыси, мед сідзи и лоас: тӧдмасьӧй менам спутникъяскӧд да спутницаяскӧд.

Ксения Афанасьевна — ур ку дохаа да мерлушкӧвӧй шапкаа, кодӧс вылісяньыс кӧрталӧма еджыд вурунысь кыӧм шарфӧн, — сулаліс воысьяс чукӧрын на да видзӧдіс Квитко вылӧ сэтшӧма меліа нюмъялігмоз, кутшӧма сяммӧны сӧмын ыджыд арлыда нывъяс, кор найӧ асьнысӧ лыддьӧны лӧсьыдикӧн да тырвыйӧ асшӧр олысьясӧн.

— Мыйла эн юӧртӧй ас йывсьыныд, Ксения Афанасьевна? — киасигмозыс Ксенияӧс кӧритыштіс Квитко.

Ныв довкнитіс юрнас Семёновлань.

— Та йылысь ті юалӧй комбинат управлениеса начальниклысь. Сійӧ тіянлы ставсӧ гӧгӧрвоӧдас.

— Ак, со кыдзи, вӧлӧмкӧ! — Квитко гӧгӧрвоис, мый Яков Петрович локтӧ пыр кежлӧ кыдзи начальник, да эз вермы дзебны ассьыс нимкодьсӧ. — Важся друг вылӧ тырвыйӧ пуктыся.

Гоз-мӧдысь нин гудитыштіс автомашина. Тайӧ Лидия Фёдоровна тэрмӧдліс гӧстяӧс.

— Тіянӧс виччысьӧны, Ксения Афанасьевна.

— Котӧрта, Яков Петрович, котӧрта...

Семёнов колльӧдыштіс синъяснас Ксенияӧс да нарошнӧ юаліс Квитколысь:

— Дӧвӧлен абу?

— Авъя нывбаба... — Унджыксӧ висьтавны Владимир Васильевич лыддис водзджык на, сёрнисӧ бергӧдіс мӧдтор вылӧ: — Чайта, выступитан, Яков Петрович? Фронтовикъяслӧн кыв миянлы ёна колана.

— Думыштла, Владимир Васильевич.

Демонстрантъяслӧн колоннаяс, кодъяс дзугсьылісны поезд воӧмкӧд йитӧдын, ӧдйӧ бӧр вайӧдсисны порядокӧ — окота вӧлі петкӧдлыны гӧстьяс водзын ассьыныс организованность.

Ёна кӧдзыд вӧсна ораторъяс выступайтісны дженьыда. Партиялӧн обкомса представитель, кӧрт туй магистраль воссьӧмлысь тӧдчанлунсӧ пасйӧм бӧрын, кӧсйысис коми народ нимсянь снабжайтны стройкаӧс тырмымӧн лесоматериалъясӧн, сёян прӧдуктаясӧн, рабочӧй вынӧн, став коланаторйӧн, мый сійӧ вермас сетны.

Кӧрт туй стрӧитӧм кузя начальниклӧн выступлениеыс вӧлі рапорт кодь. Перйӧм грунтлӧн, уложитӧм бетонлӧн, шпаллӧн, быд сикас строительнӧй материалъяслӧн кубометръяс; стрӧитӧм зданиеяс, сооружениеяс, объектъяс; уна сё километр кузьта прӧйдитӧм тайга, зыбуч нюръяс, нэмсӧ кын му; торъя йӧзлӧн, бригадаяслӧн, дзонь участокъяслӧн героизм; военнӧй кадся дженьыд срокъяс — ставыс тайӧ вӧчис дженьыдика выступитӧмсӧ торъя нин содержательнӧйӧн.

— Колясны тӧлысьяс, вояс, — помаліс ассьыс сёрнисӧ оратор. — Йӧз вежӧрын вунасны уна сідз шусяна посниторъяс. Но медся главнӧйыс — Северо-Печорскӧй кӧрт туй магистраль — вдохновеннӧй трудлӧн памятник моз мӧдас овны да действуйтны.

Выступайтісны кыпыда, йӧзӧс ышӧдана. Нимкодьлунӧн коддзӧм масса вочавидзис тайӧ выступлениеяс вылӧ пӧся да гораа.

— Кыв сетсьӧ Донецкӧй угольнӧй бассейнса посланец Георгий Ильич Маркелов ёртлы.

«Тайӧ — Дубинцевлӧн землякыс», — пыр жӧ Маркеловӧс тӧдіс Петрова, кыдз сӧмын донбассовец петыштіс трибуна водзлань.

— Дона вокъяс — заполярьеса шахтёръяс! — Маркелов босьтіс юрсьыс шапкасӧ, быттьӧ вӧлі шоныд Донбассас. — Пӧрысь шахтёрлӧн менам доля вылӧ усис вӧвлытӧм сьӧкыдтор — юӧртны тіянлы миян ӧтувъя шог йылысь: Донецкӧй угольнӧй бассейн мыйкӧ дыра кежлӧ сюрис фашистскӧй оккупантъяс киясӧ. — Сылӧн гӧлӧсыс муртса дрӧгнитыштіс, и тайӧ огорчение чувствоыс пыр жӧ вуджис колоннаясӧ. — Временнӧй успехъясӧн ышмӧм вӧрӧг тешитіс асьсӧ думӧн миянлысь прославленнӧй кочегарка босьтӧмӧн содтыны ассьыс пӧшти бырӧм нин ломтаслысь запасъяс, ылӧдліс асьсӧ думӧн вӧчны миянӧс рабъясӧн, мед ми мӧдім перйыны сылы драгоценнӧй антрацит. Но вӧрӧг эз тӧд, кодкӧд сылы ковмас имеитны делӧ. Сійӧ эз пӧлучит ни ӧти действуйтысь шахта, ни ӧти тонна перйӧм из шом. — Маркелов друг быттьӧ тшӧкмуніс, вӧчыштіс кывйӧн висьтавтӧм жест, коді регыдджык петкӧдліс сьӧлӧм дой разумлӧн гнев дорысь. — Да. Вӧлі вывті сьӧкыд со тайӧ киясӧн, асланым гаддяссьӧм киясӧн бырӧдны ассьыным олӧмлысь юкӧн: ӧд шахтаяс — миян творение, миян вир-яй да мывкыд, кодъясӧс дзонь поколениеясӧн сідз радейтӧмӧн сетлім та вылӧ.

Тӧдӧмысь, воркутасаяслы и таӧдз вӧлі тӧдса Донбассын оккупантъяслӧн кӧзяитӧмыс. Найӧ тӧдісны и сы йылысь, мый донбасса шахтёръяс вӧчисны сідзи, кыдзи налы тшӧктісны. Но кодыр найӧ син водзын выступайтіс всесоюзнӧй кочегаркаӧс суӧм трагическӧй судьбалӧн ловъя свидетель, кодыр тайӧ висьтавсис волнуйтчысь душа кывйӧн, митингвывса став участникыс переживайтіс кык пӧв ёна.

Зинаида Павловна синсӧ эз вештыв оратор вылысь да зілис правильнӧя гӧгӧрвоны сылысь висьталӧмсӧ. Та дырйи сійӧ тӧдлытӧг видзӧдіс сылӧн восьса юр бӧрся да аддзис, кыдзи юрсиыс, коді первойсӧ вӧлі сьӧдӧн, вочасӧн гыӧртіс, да Петровалы сідзи и кажитчис, мый оратор быттьӧ збыльысь дзормӧ.

— Вӧлі терпитны позьтӧм сьӧкыд миритчыны войналӧн суровӧй логикакӧд, — водзӧ висьталіс донбассовец, — кор лёк вӧрӧгӧс венӧм ради ковмис примитны нем жалиттӧм мераяс весиг асланым кузя. Миян эз вӧв мыйысь бӧрйыны. Но миян вӧлі яснӧй цель: вӧчны враглӧн расчётъяс кузя кыдз позьӧ ыджыдджык удар, а Донбасс тшӧт весьтӧ котыртны из шом перйӧм миян паськыд страналӧн мукӧд бассейнъясын. Меным, ёртъяс, поручитӧма донбасса горнякъяс нимсянь, кодъяс ӧні сувтісны народнӧй мстительяслӧн радъясӧ, висьтавны тіянлы шахтёрскӧй биа пӧсь чолӧм!

— Ыджыд аттьӧ! — быттьӧ бӧр ловзьыштісны колоннаяс. — Сиам налы ӧдйӧджык мездыны оккупантъясысь Донбасс!

— Меным сідз жӧ поручитӧма передайтны Заполярьеса из шом бассейнын уджалысь горнякъяслы первокласснӧй горнӧй оборудованиелысь ыджыд юкӧн, кодӧс босьтӧма Донецкӧй бассейнса шахтаясысь. Тайӧ лыдысь мыйтакӧ лоис вайӧма талун — «ыджыд му» вывсянь воысь первой поездӧн!

— Ура-а-а! — бара ышмисны йӧз.

— Мед олас миян ленинскӧй Коммунистическӧй партия да сылӧн Центральнӧй Комитет!

— Мӧдам нӧйтны врагӧс бурджык уджӧн, миян из шомлӧн тоннаясӧн!

Эз на удитны дзикӧдз лӧньыштны колоннаяс, эз на ставӧн трибунавывсаяс сяммыны кутлыны Маркеловлысь кисӧ, кыдзи сетісны кыв фронтовик-командирлы, коді ӧні бӧр лоис «Воркутуголь» комбинатса начальникӧн.

Мортӧс уважайтӧмыд овлӧ уна нога. Ӧти случайын сійӧ петкӧдчӧ душалӧн, идеалъяслӧн ӧткодьлунын; мӧд случайын — сійӧ либӧ тайӧ субъектӧн обществолы пӧльза вӧчӧм серти да сідз водзӧ.

Яков Петрович натураын, дерт, эз вӧв уважайтӧм вылӧ став атрибутыс. Мукӧд дырйи Семёнов вӧлі, гашкӧ, лишнӧйджык стрӧг аслас подчинённӧйяс дінӧ, требуйтіс насянь удж сійӧ жӧ степеньын, кутшӧмын эськӧ выполнитіс ачыс — вынаджык волевӧй качествояса морт. Эз пыр сяммы уступайтны, кӧть эськӧ мукӧд дырйи тайӧс не сӧмын позис, но и коліс вӧчны. Но мый вӧлі сійӧ характерын бурыс, то сійӧ — справедливость. Таысь Семёновӧс торъя нин радейтісны рядӧвӧй йӧз — рабочӧйяс, шахтёръяс, ставыс найӧ, кодъяс частӧджык нуждайтчывлісны найӧс дорйӧмын. Кӧсйысис кӧ отсавны Семёнов — лоас вӧчӧма.

И ӧні, фронт вылӧ мунӧмсянь во джын бӧрын, сылӧн татчӧ бӧр воӧмыс ёна воис сьӧлӧм вылас унджык йӧзыслы. Найӧ тайӧс мӧдісны петкӧдлыны дыр нюжалана аплодисментъясӧн, кор Яков Петрович петыштіс трибуна перилӧ дорӧ. Сійӧ лэптыштліс кисӧ, мед лӧньӧдны йӧзӧс, да, выступлениесӧ заводиттӧдз, шутка пырысь шуис:

— Встречайтанныд менӧ — бурджыка оз позь. Но он-ӧ кутӧ каитчыны бӧрыннас: требуйтны мӧда фронт вылын моз!

— Таысь ог повзьӧй, Яков Петрович! — горӧдісны сылы воча. — Дисциплина миян абу лёк.

— Дай могъястӧ бура гӧгӧрвоам.

— Зэв нимкодь кывны татшӧм кывъяс! — нюммуныштіс Семёнов. — Весиг вывті нимкодь!

Кодкӧ мыйкӧ ещӧ на шуис, но Семёнов эз нин пукты тайӧс пыдди, лӧсьӧдчис висьтавны ачыс. Сійӧ заводитіс фронтвывса эпизодсянь.

— Частьлӧн боевӧй подразделение водзӧ вӧлі пуктӧма мог — кӧть кутшӧм ногӧн, а кутны ас киясын кызь нёль час чӧж ӧти высота. Боецъяс займитісны оборона. Кор ми мӧд сутки вылас матыстчим миян ёртъяс дінӧ, аддзим татшӧм серпас: высотаыс дзоньнас вӧлі кодйӧма снарядъясӧн да бомбаясӧн, высота дінӧ подступъясыс кажитчисны вражескӧй танкъяслӧн, самоходнӧй орудиеяслӧн да салдатъяслӧн кладбищеӧн. Миян кольӧмаӧсь ловйӧн сӧмын некымын морт. Ставныс найӧ ранитчӧмаӧсь. Подразделениеса командирсӧ налысь ми аддзим противотанкӧвӧй пушка дінысь. Некоднан кокыс сылӧн эз уджав.

«Майор ёрт, разрешитӧй рапортуйтны, — медбӧръя вынъяссьыс нин шуис сійӧ меным. — Боевӧй задание пӧртӧма олӧмӧ: высота вылӧ противникӧс эг лэдзӧй».

— Вот тадзи, славнӧй геройяс моз, колӧ гӧгӧрвоны дисциплина да Рӧдина водзын священнӧй долг!

Колоннаяслӧн радъяс кузя прӧйдитыштіс шӧпкӧдчыштӧм, коді петкӧдліс и фронтвывса патриотъяслысь стойкостьсӧ ошкӧм, и татчӧс ёртъяслысь асланыс дисциплинаӧн ошйысьӧмсӧ дивитӧм, кӧть эськӧ найӧ кывъясын правдаыс вӧлі — война лунъясӧ народ збыльысь лоис ёна организованнӧйджыкӧн.

— Первой поезд ми тіянкӧд встречайтам сьӧкыд лунъясӧ, — водзӧ сёрнитіс Яков Петрович. — Миян вылӧ, горнякъяс да кӧрт туйвывса уджалысьяс вылӧ, пуктӧма сійӧ жӧ боевӧй мог — сетны фронтлы, военнӧй промышленностьлы да транспортлы тырмымӧн ломтас. И ми кыв шутӧг тайӧс пӧртам олӧмӧ. Но талун, кӧрт туй воссян лунӧ, меным окота висьтавны и мӧдтор йылысь — Заполярьелӧн аскиа лун йылысь. Ми, сӧветскӧй йӧз, кӧдзам шобді ог война ради, стрӧитам каръяс, заводъяс, шахтаяс ог разрушайтӧм вылӧ, осваивайтам выль районъяс ог сы могысь, медым вӧчны наысь военнӧй плацдармъяс кодкӧ вылӧ уськӧдчыны. Выльӧн воссьӧм Северо-Печорскӧй кӧрт туй магистраль, ваӧн гӧль чернозём муяслы великӧй воднӧй каналъяс моз, сетас олӧм, лолыштас лунвывса шоныдӧн ыджыдсьыс-ыджыд, природнӧй ресурсъясӧн озырсьыс озыр край вылӧ. Ми талун сулалам Войвылӧс пӧкӧритӧмын сійӧ исходнӧй позицияяс вылын, кор, сёрнитны кӧ военнӧй кадся кывйӧн, тыл да коммуникация вайӧдӧма порядокӧ. Тайӧ абу воинствующӧй гангстеръяслӧн сійӧ тылъяс ни коммуникацияяс, кодъясӧс найӧ дасьтылӧны вир кисьтана войнаяс нуӧдӧм вылӧ, мед вӧчны рабъясӧн мукӧд народъясӧс, кӧдзны му шар вылӧ смерть да ковтӧм разрушениеяс. Тайӧ созиданиелӧн, нимкодьысь вӧчан уджлӧн, прекраснӧй будущӧйӧ туйлӧн тыл да коммуникация. И мед ми миян митинг вылын ог вермӧ не сёрнитны война йылысь, фронт йылысь — тайӧторйӧ миянӧс вайӧдісны фашистскӧй варваръяс — ми тӧдам, мый весиг ӧні, сьӧкыд испытаниеяс воын, ог дугдӧй трудитчыны человечестволӧн благо вылӧ. Ми стрӧитам будущӧйсӧ ярмӧм лёк зверлы паныд тышкасиг. И сы могысь, медым ӧдйӧджык венны тайӧ зверсӧ, миянлы талун колӧ трудитчыны став вынысь, фронтӧвӧй ногӧн. Ми ӧти здук кежлӧ ог сомневайтчӧ враг вылын миян победаын. Ми тіянкӧд тырвыйӧ эскам, мый медся матысса воясӧ, десятилетиеясӧ тайӧ, важӧн вӧвлӧм безмолвие крайыс, лоас тундравывса оазисъяса дзоридзалысь крайӧн, сылӧн мича каръясӧн, промышленностьӧн, культураӧн да светӧн.

Аслас выступление помын Семёнов поздравитіс гӧстьясӧс да кӧрт туй стрӧитысьяслысь ыджыд коллективӧс славнӧй победаӧн.

Митинг, кодӧс вӧлі сиӧма первой поезд воӧмлы, помасис народ дінӧ шыӧдчӧмӧн: талун жӧ мӧдӧдны фронтлы воркутаса из шомлысь первой эшелон.

Некымын час мысти тайӧ эшелоныс петіс туйӧ. Тайӧ вӧлі 1941 вося декабрь 28-ӧд лунӧ.

ХІ

Фронт вылӧ мунігӧн Надя Смоленская думайтіс сюрӧдчыны чужан местаясас, кӧні сійӧ кадӧ мунісны чорыд бойяс. Сійӧ лыддис, мый медся коланаӧн лоас буретш сэні, кыті бура тӧдіс, да, ковмас кӧ, вермис эськӧ лоны не сӧмын медсестраӧн, но и боецӧн, разведчицаӧн, партизанкаӧн. Такӧд тшӧтш сылы вӧлі тӧдса, мый верӧсыс кӧнкӧ сыланьын жӧ, бӧръя письмӧас Ӧндрей кӧть и эз стӧча гиж, а гӧгӧрвоны позис — тышкасьӧ Минск гӧгӧрын, мӧд ногӧн кӧ, тайӧ жӧ смоленскӧй направлениеын, да вермас лоны, найӧ паныдасясны. Но кыдзи Надя гӧгӧрвоис сёрӧнджык, войналӧн вӧліны аслас нем миритчытӧм законъяс, найӧ эз пыр лыддьысьны торъя мортлӧн кӧсйӧмъяскӧд. Смоленскаяӧс мӧдӧдісны частьӧ, коді лӧсяліс ёна войвылынджык. Тані сійӧ служитіс арсӧ да тӧвсӧ медсестраӧн полевӧй госпитальын, ни ӧтиысь эз удайтчыв участвуйтны бойясын. Водз тулыснас госпитальыскӧд ӧтлаын тшӧкыда вежлалісны местаяс, а 1942-ӧд вося гожӧм кежлӧ налысь частьсӧ сувтӧдісны сук пемыд вӧрӧ. Бӧрынджыкнас сійӧ, дерт, гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс, но первойсӧ ёна зэв шензис тайӧ ош оланінӧ сюрӧмысь. Гӧгӧрыс матын эз вӧв ни ӧти сикт ни кар. Сулаліс войвывса вӧрлӧн чӧв-лӧнь, кодӧс сӧмын торклісны пӧтка шы да вражескӧй самолётъяслӧн кадысь кадӧ лэбалӧм. Фронтъяс вылын мунысь сражениеяс да тылын трудӧвӧй подвигъяс йылысь частьса боецъяс тӧдісны сӧмын Совинформбюро юӧръясысь да политрукъяслӧн беседаяс серти. Надя эз вӧв дӧвӧлен аслас татшӧм «лӧнь» олӧмӧн. Таысь кындзи, сійӧс ёна тӧждысьӧдіс Ӧндрейыс. Кольӧм арсянь нин гӧтыр эз тӧд, кӧні сылӧн верӧсыс, ловъя-ӧ сійӧ. Сылысь адрес унаысь нин тӧдмавны заводитлӧм нинӧм эз сет. Но сійӧ эз лэдзчысь адрес корсьӧмысь и водзӧ, эз эновтчы ыставны письмӧяс и аслыс Ӧндрейлы важъя полевӧй почта номер вылӧ.

Со и ӧні, кор сюрис прӧст кад, сійӧ лэччис вель паськыд шор дорӧ, коді визувтіс лагерыскӧд орччӧн, пуксис джуджыда быдмысь турун пӧвстӧ, пидзӧс вылас пуктіс книга да мӧдіс гижны.

Сылы некод эз мешайт, не кӧ лыддьыны номъясӧс, шорлысь дзольгӧм шы да дзоляник лэбачӧс, коді чеччаліс юр весьтын моз льӧм пу увъяс вылын да тӧждысьтӧга дзивӧдчис.

Эз вӧв некутшӧм надея сы вылӧ, мед и тайӧ письмӧыс сюрас Ӧндрей киясӧ. Но «сёрнитыштны» муса морткӧд вӧлі сэтшӧм окота, мый Надя, кыдзкӧ ассьыс юасьтӧг, дӧверяйтіс линованнӧй почтӧвӧй бумагалы став чувствосӧ, мый вӧлі чукӧрмӧма гажтӧмчӧм душа вылас.

Гижӧма нин нёльнан лист боксӧ, заводитіс гижны выль лист вылӧ:

«Эн дивит менӧ, Андрюша, сыысь, мый ме гижа татшӧм кузя да посниторъяс йылысь. Тэ куж найӧс гӧгӧрвоны. Том кадӧ ми тэкӧд котравлім разнӧй школаӧ разнӧй местаясын, но радейтлім лыддьыны ӧти и сійӧ жӧ произведениеяс Пушкинлысь, Горькийлысь, Жюль Вернлысь; ӧткодя преклоняйтчылім Николай Островский водзын сылӧн «Кыдзи калитчис сталь» вӧсна, коді лоис том йӧзлӧн настольнӧй книгаӧн; лолалім ӧти и сійӧ жӧ тувсовъя воздухӧн, кор му вылас ставыс ловзьӧ, кыссьӧ шонділань. Да колӧ-ӧ сёрнитны татшӧм мича кывъясӧн, колӧ-ӧ велӧдны ӧта-мӧдӧс сэтшӧмторъяс йылысь, мыйяс важӧн нин да пыр кежлӧ йиджтысьӧмаӧсь миян вир-яйӧ! И ме кӧ эськӧ босьтчи велӧдны тэнӧ, кыдзи, кутшӧм ногӧн кутны асьтӧ сьӧкыд испытаниеяс воӧ, то ме эськӧ тэнӧ, менам сьӧлӧмшӧр, увтырті тайӧн. Ме эска тэныд ёнджыка аслым дорысь, ӧд тэ менам ёна вынаджык меысь быдторйын и быдлаын!»

Надялӧн пилоткаыс куйліс орччӧн, сапӧг гӧлень кузяыс весьтасис турунвиж рӧма гусеница-гаг, ваын кодкӧ сёлькӧдчыштіс..

— Ау! — кылыштіс пӧдругаыслӧн не ёна гораа чукӧстӧм. — Кӧні тэ, Надя?

— Тані ме, Нюра.

— Тэнӧ корӧны. Мӧдӧдчим.

Смоленская пӧдлалыштіс книгасӧ, кытӧн лои помавтӧм письмӧыс, да мӧдӧдчис Нюра бӧрся.

Полевӧй госпиталь палатка дінын сійӧс виччысис тӧдтӧм лейтенант — стройнӧй да подтянутӧй том морт. Тані жӧ сулаліс госпитальса начальник.

— Лоам тӧдсаӧсь, старшӧй медсестра ёрт! — кӧзырнитіс лейтенант. — Тіянӧс выделитісны менам распоряжение улӧ. Мӧдӧдчыны мекӧд ӧні жӧ. Сьӧрысь нинӧм не босьтны.

Надя видзӧдліс начальникыс вылӧ, коді тэрмасьыштіс шуны:

— Распоряжениеыс штабсянь. Личнӧ тіянӧс.

— Разрешитӧй, лейтенант ёрт, мыйсюрӧ передайтны пӧдругаяслы.

— Разрешайта.

Регыд мысти лагерь территория вылысь торйӧдчис боецъяслӧн да командиръяслӧн группа. На пӧвстын вӧлі и Надя Смоленская. Тайӧ группаыс сэсся ӧтувтчис мӧд группакӧд да ӧтлаын составитісны рота мында отряд, код водзӧ вӧлі сувтӧдӧма важнӧй боевӧй мог: пырны противник тылӧ, дзугны сылысь коммуникацияяс, взорвитны тӧдчана военнӧй объектъяс.

Тайӧ вӧлі бура котыртӧм смел рейд, кодъясӧн веськӧдлісны опытнӧй командиръяс.

Сьӧкыд помнитны ставсӧ. Вражескӧй тылын вежонъяс чӧж маневрируйтігӧн десантникъяс вӧчалісны противник кузя удар бӧрся удар. Вӧлі примитӧма уна лыда пӧсь бойяс. Сӧветскӧй йӧзлӧн шемӧсмӧдана дерзостьыс врагӧс петкӧдіс ку пытшсьыс. Нинӧм керны вермытӧм вӧсна сійӧ помся твердитіс аслас карательнӧй отрядъяслы: «Кытшавны — бырӧдны! Кытшавны — бырӧдны!»

Мукӧд дырйи налы удайтчыліс «кытшавны», но десантникъяс петавлісны сэтысь кытшалысьяссӧ жӧ нӧйтӧмӧн. Тадзи вӧлі и сійӧ высота вылын, кӧні отряд виччысис прӧдуктаяс да боеприпасъяс, кодъясӧс вӧлі шуӧма шыбитны миян самолётъяс вывсянь стӧч индӧм кадӧ.

Луныс пуксис зэв жар. Быд боец гӧгӧр лунтыр лэбаліс сы мында лӧдз, мый налӧн дӧзмӧдчана дзизгӧмыс эз дугдыв кывны пельясын рытӧдзыс, кор шонділӧн лучьясыс югдӧдісны сӧмын нин пожӧмъяслысь туганъяссӧ.

Отряд, кодӧс охраняйтісны дозорнӧйяс, шойччис. Эз узьсьы. Быдӧнлы вӧлі окота первойӧн кывны самолётъяслысь шы: десантникъяс ӧд некымын лун нин эз аддзывны нянь крӧшки, сёйисны кӧр нитш, турун да кисьмытӧм на ягӧд; быран выйын вӧліны боеприпасъяс.

Торъя нин тӧждысисны раненӧйяс. Найӧ куйлісны лыскысь вӧчӧм шалашын, коді дзебсясис пашкыр йыла пожӧмъяс улын. Надя дежуритіс шалашӧ пыранінын да сюся кывзіс, оз-ӧ кодлыкӧ ков отсавны, шуны мелі кыв.

Кусісны нин вӧр-пулӧн медся джуджыд йывъясыс, важӧн бледмис вир гӧрд кыа, заводитчис югыд войлӧн муртса рӧмдыштӧм.

Шалашысь петіс бинтуйтӧм юра командир. Тайӧ вӧлі буретш сійӧ лейтенантыс, коді воліс полевӧй госпитальӧ бӧрйыны отрядлы колана йӧзӧс.

— Мыйла он узьӧй? — сылысь негораа юаліс Надя.

— Сэні зэв сьӧкыд дукыс, сестра, — вашкӧдӧмӧн вочавидзис лейтенант. — Разрешитӧй куйлыштны тані. Меным талун тӧдчымӧнъя кокниджык лоис.

— Дисциплина абу, командир ёрт, — не то збыльысь, не то шуткаысь моз шуис Надя аслыс радуйтчиг, мый взводса командир заводитӧ бурдны. Сылӧн ранаыс вӧлі зэв ӧпаснӧй.

— Эн видӧй менӧ, Надежда Степановна, мешайтны тіянлы ог мӧд.

— А номъясыс?

— Ӧбидитны ачымӧс ог сет... Ах, кутшӧм чудеснӧя лӧсьӧдӧма мирсӧ! — шинель вылас нюжӧдчигас тыр морӧсӧн лолыштіс лейтенант. — Кутшӧм небыд да сӧстӧм пожӧма ягын воздухыс. Ме кӧ вӧлі поэтӧн...

— Тс-с-с...

— Ланьта, ланьта.

Мыйкӧ йылысь думайтӧмӧн, лейтенант мӧдіс видзӧдны сӧдз, вылі слӧйясас муртса гӧрдов рӧма небеса вылӧ, коді тасянь тыдаліс увъяс да вӧр-пу йывъяс костті. Сійӧ весиг эз аддзыв Надялысь шалашӧ пыравлӧмсӧ, и Надя, важ местаас бӧр пуксьӧм бӧрын, кутіс видзӧдны сы вылӧ син бӧжнас да казьтывны, кутшӧм радейтӧмӧн сёрнитісны боецъяс асланыс боевӧй командир йылысь, кор сійӧ ранитчӧм бӧрас пессис ыпъялысь жар пытшкын. Садьсӧ воштылан кадъясӧ лейтенант частӧ чуксаліс «Галяӧс», «Галюшаӧс», «Галенькаӧс», и сылӧн медматысса боец-другыс эз вермы кутчысьны, мед не висьтавны тайӧ кывъяслысь тайнасӧ. Ӧти сайын сійӧ висьталіс и лейтенант йылысь, коді сійӧ ачыс.

Галина велӧдчис Ленинградскӧй университетын медбӧръя вояс. Николай помаліс тайӧ жӧ университетсӧ кык во сайын да кольччыліс сэтчӧ уджавны ассистентӧн паськыда тӧдса учёнӧй-астроном дінын. Найӧ, зон да ныв, воисны сьӧлӧм вылас ӧта-мӧдыслы, налы нинӧм эз мешайт лоны шудаӧн. Весиг ополчениеӧ мунісны ӧтлаын — ки на ки кутчысьӧмӧн.

Галяӧс виисны. Сійӧ куліс вражескӧй автомат очередьысь. Николай ачыс дзебис ассьыс мусасӧ. О, кутшӧм сьӧкыд вӧлі тайӧ! Кутшӧм донтӧмӧн кажитчис синваыс налӧн, кодъяс мукӧд дырйи сійӧс кисьтлӧны театральнӧй сцена вылысь мичаа кулӧм видзӧдігӧн. Надя аддзыліс кызь квайт арӧса мортлысь дзор юрси пратьяс да гусьӧн окаліс найӧс, кор тӧдліс, мый вӧсна найӧ татшӧм водз едждӧмаӧсь. Вӧлі тырвыйӧ гӧгӧрвоана и сійӧторйыс, мыйла тайӧ авъя том мортыс сюрис татчӧ, тайӧ вӧръясас, мыйла сійӧ киын ӧні вӧлі автомат, а эз астрономлӧн подзорнӧй трубка. Но сылӧн вежӧрыс век жӧ оліс аслас радейтана профессия йылысь мечтаӧн, кыдзи олӧмыслӧн высшӧй цель, кодӧс бӧрйыліс аслыс.

— Надежда Степановна, — Надя вылӧ видзӧдтӧг, дзик виччысьтӧма шыасис лейтенант, — ті некор эн заводитлӧй видзӧдны небеса пыдӧсланьӧ вот тадзи, ме ног — вӧр-пу йывъяс костті, дыр кад чӧж вӧрзьӧдчытӧг?

— Эг, Николай, некор эг видзӧдлы. А мый?

— Тешкодь ощущение артмӧ! Тэ быттьӧ он куйлы му вылас, а ӧшалан бездна весьтын. Сэсся вочасӧн дугдан кывны ассьыд вир-яйтӧ, заводитан лоны ассьыд сьӧктатӧ чувствуйттӧм существоӧн да лэбалан вселеннаяті дум моз кокниа да свободнӧя. Но и тайӧ абу на ставыс. Тэнӧ шымыртӧ... кыдз тіянлы висьтавны... Тэ быттьӧ лоан... Бара абу тадзи. Тайӧс зэв сьӧкыд висьтавны мӧд мортлы, колӧ чувствуйтны аслыд. И, тыдалӧ, позяс сійӧс гӧгӧрвоны сӧмын сравнение пыр. — Николай ӧдйӧ кыпӧдчыштіс куйланінсьыс да лоис пидзӧсъяс вылас. — Видзӧдӧй эстчӧ, неыджыд кушинас. Тайӧ быттьӧ абу пожӧма яг, а вселенная, но вывті ёна ичӧтмӧдӧма. Бергалӧны лыдтӧм кодзувъяс, планетаяс, дзонь галактикаяс. А тэ сулалан и видзӧдан на вылӧ, кыдзи ачыс ен аслас владениеяс вылӧ, да шензян небеснӧй телӧяс движениелӧн стрӧг законъяс вылӧ. Сэсся, тӧдӧмысь, корсян на пӧвстысь да аддзан сійӧ кодзувсӧ, кодӧс ми шуам шондіӧн, аддзан сылысь спутникъяссӧ, кодъяс мукӧд гигантъяс пӧвстын кажитчӧны сӧмын ичӧтик ӧрешки кодьӧн. И сэки Му планета вылын олысьлӧн чужӧ ӧта-мӧдыскӧд лӧсявтӧм чувство: кутшӧм ичӧт миян планетаным, ӧткодявны кӧ сійӧс мукӧд небеснӧй телӧяскӧд, и кымын пӧв сійӧ донаджык наысь сы вӧсна, мый чужтіс да быдтіс ас вылас Мортӧс, кодлӧн вежӧрыс вермӧ шымыртны ставнас вселеннаясӧ.

Надя кӧсйис нин ӧлӧдыштны Николайӧс, мед сійӧ сёрнитіс ньӧжйӧджык, но кодыр видзӧдліс шалаш вылӧ, кӧні сэтчӧ пыранінын юръяссӧ мыччӧмаӧсь раненӧйяс, сӧмын миритчана ногӧн ышловзис.

А Николай, быттьӧ нинӧм мукӧдторсӧ казявтӧг, висьталіс водзӧ:

— Вот ми бӧр лоим миян планета вылын. Но зэв тешкодьтор! Став тайӧ млечнӧй путьяс, созвездиеяс, галактикаяс кузя ветлӧм-мытаритӧм бӧрын миян Муным заводитӧ кажитчыны веськыд райӧн, кӧні позьӧ не сӧмын существуйтны, но и блаженствуйтны. — Сійӧ сувтыштліс висьталӧмысь. — Да. Ми омӧля на донъялам ассьыным планетаӧс. Ог на сяммӧ тырвыйӧ вежӧртны, кутшӧм гигантскӧй разумӧн обладайтӧ ачыс мортыс, кодлы водзӧ кежлӧ шуӧма лоны ставнас вселеннаялӧн кӧзяинӧн!.. Дерт, тайӧс зэв сьӧкыд тырвыйӧ гӧгӧрвоны: ӧд быд поколение аслас мышлениенас кольӧм поколениеяс серти — пӧрысь старик, а будущӧй поколениелӧн мышление серти — пузчужӧм кага. Мӧд ногӧн кӧ шуны, сьӧкыд на висьтавны, кутшӧм конкретнӧй формаын да средствоясӧн мувывса Морт коркӧ пӧкӧритас мирӧвӧй пространствосӧ, но ассьыс планетасӧ ӧні нин вермас вӧчны ёна мичаджыкӧн. Та вылӧ эмӧсь став средствояс да позянлунъяс. Сӧмын вот тайӧ средствояснас да позянлунъяснас колӧ кужны пӧльзуйтчыны. А ми... — Сійӧ друг катовтчыштіс, кыкнан кинас кутчысис юрас.

Надя уськӧдчис сы дінӧ.

— Ни ӧти кыв сэсся ог лэдз шуны... Ӧні жӧ пырӧй шалашӧ. Тіянлы оз позь волнуйтчыны.

— Энлӧй, энлӧй, — кияссӧ бӧр босьтіс юр дінсьыс лейтенант. — Мекӧд ӧні нинӧм нин оз ло... Ме сӧмын кӧсйи шуны, мися, ми, Му планета вылын олысьяс, видзам ассьыным вынъяс, мывкыд, став сійӧ тӧдӧмлунъяс, наука да техника, кодъясӧс уна поколениеяс чӧж шедӧдлісны человечестволӧн медся бур представительяс, — ставсӧ тайӧс ми видзам ӧта-мӧднымӧс нӧйтӧм да рӧзӧритӧм вылӧ. Прогресс да разрушение костын артмӧ сэтшӧм ёсь противоречие, коді заводитӧ лоны мирӧвӧй проблемаӧн, и кымын ӧдйӧ став мувывса учёнӧйяс мӧдасны вӧчны выль гениальнӧй открытиеяс, сымын ёна ёсьмас тайӧ проблемасӧ разрешитны колӧм.

— Тайӧ зэв сложнӧй вопрос бурдтӧм на юрлы, — торкис сійӧс Надя. — Пырамӧй шалашӧ.

— Эх, дона сестричка, эськӧ вермис кӧ тайӧ шалашыс сайӧдны миянӧс татшӧм вопросъяссьыс! Да ӧд ми ог и кӧсйӧ дзебсьыны наысь. Ми кыв шутӧг венам став сьӧкыдлунсӧ, лӧсьӧдам Му планета вылын образцӧвӧй порядок, кӧні йӧзлӧн став энергияыс, сылӧн чудеснӧй генийыс лоас веськӧдӧма сӧмын созидание вылӧ, а асьсӧ планетасӧ пӧртам вселеннаяӧс освоитӧм кузя штабӧ... Но чӧвлӧй, — асьсӧ сувтӧдыштіс бдительнӧйӧн лоны велалӧм партизанскӧй командир. — Мый сэтшӧмыс эсыланьын? Ме кыла тэрыба мунысь йӧзлысь воськовъяс.

— Навернӧ, миян самолётъяс матыстчӧны.

— Налы неуна водзджык на.

— Спокойнӧ, ёртъяс. Петны шалашысь команда эз вӧв.

Татчӧ локтіс связнӧй, Надяӧс корисны штабӧ.

Кӧнкӧ не ёна ылын кылыштіс ӧтка лыйӧм шы. Мӧдарынджык стрӧчитыштіс автомат. Ставыс гӧгӧрвоана и абу выльтор.

Штабын, коді сулаліс сук вӧраинын, буретш сетавсисны подразделениеясса командиръяслы заданиеяс — займитны круговӧй оборона, кутчысьны транспортнӧй самолёт вотӧдз да, сыӧн шыбитӧм груз чукӧртӧм бӧрын, эновтны высота. Прорыв кузя подробностьяс лоас висьталӧма бӧрынджык.

Ӧтарсянь и мӧдарсянь лыйсьӧмъяс лоины век частӧджыкӧсь. Карательяс торъя нин зілисны шумитны высоталӧн лунвыв бокас. Мудеритӧны, кӧсйӧны ылӧдны десантникъясӧс: противниклысь главнӧй вынъяссӧ эрдӧдӧма рытыв-войвыв секторысь, вӧр-пуа нюр районысь. Тайӧ направлениеӧ и ыстісны Смоленскаяӧс.

Кор сійӧ локтіс обороналӧн передньӧй крайӧ, боецъяс зіля окопайтчисны нин. Медсестра шензьыштіс, кор Николайӧс аддзис татысь нин. Лейтенант кодйис жӧ окоп.

— Коді разрешитіс? — сылысь стрӧга юаліс Надя.

— Ме тырвыйӧ боеспособнӧй.

— Ӧтвечайтӧй вопрос вылӧ.

— Мыжа, сестра. Но эн тшӧктӧй, ог мун татысь.

Шутьлялӧмӧн лэбыштіс вражескӧй мина, потіс кӧнкӧ высота шӧрланьын. Сэсся найӧ мӧдісны шутьлявны дзонь чукӧръясӧн, куштісны посни вӧрлысь корсӧ.

— Нащупывайтӧны...

— Вайӧ меным кӧрт зыртӧ. Ті вывті на слабӧсь...

— Вот тайӧ мӧд делӧ! Кутам кодйысьны ӧтув.

Надя ӧдйӧ босьтіс ас вывсьыс медикаментъяс новлӧдлан сумка да мӧдіс кодйыны окоп. Николай пӧсялӧма нин, сувтіс орчча пожӧм дінӧ да видзӧдліс сестра вылӧ зэв нимкодьпырысь. И кытысь талӧн, этатшӧм пелькиник нывбабаыслӧн, та мында выныс! Лейтенант тӧдіс, сійӧ спаситіс сылысь олӧмсӧ — муртса ловъяӧс кыскис ас вылас вражескӧй обстрел улысь, дӧзьӧритіс синсӧ вештывтӧг медся сьӧкыд условиеясын да бурдӧдіс, сувтӧдіс кок йылӧ. «Эх, Наденька, Надюша, — аслыс ӧні думайтіс Николай. — Окыштны эськӧ тэнӧ, татшӧмсӧ, тысяча пӧв! Но ӧд тэ лӧгасян. Тэ ӧд олан сӧмын аслад Ӧндрейӧн — шуда мортӧн, коді имеитӧ татшӧм гӧтырӧс. И кутшӧм ёна тэ меным казьтылан менсьым Галинаӧс!»

Окопайтчысьяс дінті прӧйдитіс командир. Быд окоп дінын повторяйтіс:

— Кодйысьны пыдӧджык. Тэрмасьӧй.

Минаяслӧн потласьӧм шыяс костын кылыштіс локтысь самолётъяслӧн жургӧм.

— Лэбӧны! Миян сӧкӧлъяс лэбӧны!

— Оз кӧ сьӧд кырнышъяс...

Чӧв усис обороналӧн передньӧй край, кутісны кывзыны.

— Вот гадинаяс. Тыдалӧ, тӧдмалӧмаӧсь, мый ради ми татчӧ сувтім.

— Эн воштӧй кадсӧ весь. Кодйысьӧй пыдӧджык.

— Эм кодйысьны пыдӧджык!

Вражескӧй самолётъяслӧн шы содіс быд секундаын. Но партизанскӧй штабын тӧдісны нин: мӧдар боксянь матыстчӧ миян транспортнӧй самолёт, кодӧс колльӧдіс истребительяслӧн звено. Кык истребитель уськӧдчисны водзлань, мед весавны бомбардировщикъясысь партизанъясвесьтса небеса.

Сук вӧр да дзикӧдз разавтӧм на «еджыд войлӧн» рӧмыд пыр боецъяслы да рядӧвӧй командиръяслы сьӧкыд вӧлі аддзыны, мый вӧчсьӧ небесаас, но первойя жӧ шыбитӧм бомбаяс бӧрын выліас друг мыйкӧ вежсис. А сэсся кылыштіс и «ястребокъяслӧн» воздухсӧ быттьӧ писькӧдысь шыыс.

— Миян «якъяс»! Ура! Миян, миян...

— Молодцы, лётчикъяс! Сідзкӧ, абу на вунӧдӧмаӧсь, локтісны!

Событиеяслӧн темп ӧдйӧ содіс. Вынсяліс миномётъясысь лыйсьӧм. Петкӧдчисны противниклӧн истребительяс. Кӧнкӧ бокынджык, кылӧ, усис бомбардировщик. Миян транспортнӧй самолётлы сетісны нин сигнал, кытчӧджык шыбитны груз. Со и ачыс сійӧ лэбыштіс высота весьтті, вӧчис заход, мӧдіс шыблавны парашютъяс вылын тюкъяс, пакетъяс, тубрасъяс... Истребительяслӧн омлялӧм, бомбаяслӧн гыпкӧм, минаяслӧн зывӧка ивзӧм, би да лыа сора би сюръяяс, весьӧпӧрӧм вӧрлӧн йӧктӧм...

Надя котӧртыштіс ранитчӧм партизан дінӧ.

— Коді тшӧктіс кадтӧгыс петкӧдчыны окопысь? — ранасӧ кӧрталіг кӧритіс сестра. — Пукалін эськӧ пыдӧсас...

— Честнӧй кыв, эг петкӧдчы. Тайӧ жӧ осколок. А сійӧ тӧдан кыдзи чукльӧдлӧ.

— Нуны тэнӧ медпунктӧ?

— Мый ті, сестра, татшӧм пустяк вӧсна!

— Ладнӧ, локтан сэтчӧ бой помасьӧм бӧрын...

Карательяслӧн миномётнӧй би вуджис штаб районӧ, кытчӧ миян самолётъяс шыблалісны груз. Окопысь окопӧ лэбыштісны тревожнӧй кывъяс:

— Мина инмӧма команднӧй пунктӧ.

— Штабӧ?..

Смоленская уськӧдчис сэтчӧ. Сійӧс нем жалиттӧг швачӧдісны увъяс, сарпаліс жугӧдӧм вӧр, а сійӧ котӧртіс, котӧртіс...

Штабын прӧйдитӧма нин шӧйӧвошӧмлӧн здукыс. Вӧліны ранитчӧмаяс, на пӧвстын ачыс отрядса начальник — шуйга кисӧ дойдӧма осколок.

— Мый висьталанныд, сестричка? — Надя дінӧ шыасис сійӧ. — Аддза — повзьӧдӧмаӧсь тіянӧс... — Сійӧ видзчысьӧмӧн пуктіс аслас пидзӧс вылӧ бинтуйтӧм кисӧ да, век пукалігмозыс, мӧдіс тӧдмӧдны йӧзӧс обстановкаӧн. — Противник став вынсьыс мӧдас мешайтны миянлы чукӧртны груз, мед ми ог удитӧй содтыны ассьыным боеприпасъяс. Регыд сійӧ дугдас лыйлыны миномётъясысь да уськӧдчас атакаӧ. Но найӧ сёрмисны. Боеприпасъяслысь да прӧдукталысь юкӧн чукӧртім нин. Верманныд пӧлучитны ӧні жӧ. Кольӧм юкӧнсӧ корсьӧны. Высота эновтны ог мӧдӧй тэрмасьны. Колӧ и тайӧ разӧ чинтыштны карательяслысь наянлунсӧ, а сэсся торйӧдчыны на дінысь некымын лун кежлӧ да вайӧдны асьнымӧс порядокӧ. Сибӧдӧй канальяясӧс ас дінад матӧджык да нӧйтӧй прамӧйджыка... Таысь ми тіянлы, — шутка пырысь да гажаа содтіс отрядса командир, — юкламӧй шоколад. Да, да. Настӧящӧй шоколад, кык плиткаӧн боец вылӧ. Сеталӧй ӧні жӧ, боеприпасъяскӧд ӧти сайын. Тайӧ налы зэв колана. А Надежда Степановналы, кыдзи нывбабалы, разрешита сетны куим плитка.

— О, тайӧ дзонь награда!

— Аттьӧ татшӧм тӧждысьӧмсьыд, майор ёрт, но ме ичӧтысянь эг велавлы юмовторъяс дінад да босьта сӧмын кыксӧ.

— Сідзкӧ, ковмас прикажитны...

Неылӧ усьысь мина казьтыштіс ставлы, мый шуткаяс да любезностьяс вылӧ кадыс тані зэв этша, и подразделениеса командиръяс мунісны пыр жӧ, кыдз сӧмын пӧлучитісны коланаторъяс.

Миномётысь лыйлӧм друг ланьтіс, быттьӧ кодкӧ выключитіс адскӧй машиналысь рубильник. Пуксис сэтшӧм шуштӧм чӧв-лӧнь, кор сідзи и окота лювзыны кӧин моз. Но асылыд век жӧ асыв: став ловъяторйыс, страшнӧй вой вылӧ видзӧдтӧг, ловзис. Кутісны жбыръявны сёян корсьысь лэбачьяс, котравны зверпиян, заводитіс лыддьӧдлыны кӧк аслас нор гӧлӧсӧн.

Тадзи вӧлі регыдик. Высота подступъяслӧн некымын местаын пансис яра мунысь перестрелка. Враг кӧсйис кӧть мый, а ылӧдны десантникъясӧс ударлӧн главнӧй направлениесьыс. Но налысь мудеритӧмсӧ важӧн нин вӧлі тӧдмалӧма, кодкӧ удитіс нин аддзыны, кыдзи нюрвывса вӧр костын мӧдісны жӧдзны.

Приказ вӧлі стрӧг: командатӧг не лыйлыны!

Надя аслыс бӧрйис сэтшӧм места, кысянь сылы бура тыдаліс обороналӧн передньӧй крайыс.

Сайласигтыр, карательяс гусьӧн кыссисны тшӧкыда быдмысь багульник пӧвстӧд. Найӧ вӧліны унаӧн, да кажитчис, быттьӧ чорыд запаха тайӧ багульникыс ачыс лоис ловъяӧн, мӧдіс кыссьыны яглань.

Николай, кодлысь вӧлі еджыд кӧртӧда юрсӧ маскируйтӧма, неуна петыштіс окопсьыс да сюся видзӧдіс увъяс пыр. Сійӧ дзонь здук нин кутіс прицел улын карательяс пиысь ӧтиӧс, коді кыссис медся водзын.

— Виччысьышт тӧкӧтьӧ, виччысьышт. Тэ меысь ӧні он нин пышйы, — шӧпкӧдіс сійӧ и сэк жӧ чувствуйтіс, кыдзи сьӧлӧмыслӧн быд стукнитӧмысь ёнтыштіс юрыс. — Сӧмын эськӧ бурдтӧм ранаӧй мед эз торк.

Обороналӧн линия вӧлі сэтшӧм бура маскируйтӧма, мый вражескӧй воякаяс сибӧдчисны сы дінӧ сӧвсем нин матӧ, кор найӧс позис «печикавны» промах вӧчтӧг.

Кылыштіс команда:

— Враг кузя — огонь!

Свинечлӧн шерыс, кодӧс вынсьӧдісны гранатаяслӧн потласьӧмъяс, вӧлі сэтшӧм виччысьтӧм да сідз поражайтысь, мый противник, нӧйтӧм пон моз бӧжсӧ сюркнялӧмӧн, ӧдйӧ мӧдіс кыссьыны бӧрвыв, а сэсся вель ылісянь бара заводитіс миномётнӧй обстрел, ӧні окопъяс кузя нин.

Обстановкаыс тэрмӧдліс врагӧс, сылӧн командование нервничайтіс да, тыдалӧ, вӧчис аслас войскаӧн веськӧдлӧмын кутшӧмкӧ ошыбка. Выльысь наступайтігӧн петкӧдчисны налӧн бомбардировщикъяс. Десантникъяс жӧ удитісны нин чукӧртны шыбитӧм груз да шуисны эновтны высота, но сідзи, мед противник найӧс преследуйтігӧн ачыс кайис высота вылӧ да сюрис асланыс жӧ самолётъяслӧн бомбитӧм улӧ.

Штабса связнӧй котӧртіс оборона линия дінӧ сэки, кор сэні муніс чорыд тыш.

Надя аслас окопсянь аддзыліс, кыдзи матігӧгӧрса боецъяс, приказ пӧлучитӧм бӧрын, пыр жӧ заводитісны эновтавны окопъяссӧ да лыйсигмоз кайисны пӧкатӧд. Со и Николай пу дінсянь пу дінӧ тэрыба котӧртышталӧ, локтӧ веськыда Надялань.

— Эн кольччы, сестра.

— Кыдзи чувствуйтан асьтӧ?

— Ставсьыс бура...

Десантникъяслысь манёврсӧ гӧгӧрвотӧг, противник зіля «преследуйтіс» найӧс.

Мургис воздухын. Самолётъяс ӧти бӧрся мӧд вӧчалісны заходъяс да бомбитісны высоталысь шӧрсӧ, кытӧні ӧні некод нин эз вӧв. Эз кайны сэтчӧ и найӧ, кодъяс бӧрся вӧтчисны карательяслӧн основнӧй вынъяс, а кужӧмӧн кежыштісны водзвыв индӧм направлениеӧ.

И колӧ жӧ лоны сэтшӧмторлы: буретш тайӧ кадӧ Смоленская казяліс, кыдзи налӧн ӧти ёрт кутчысьыштіс кынӧмас, кисьыс уськӧдіс автоматсӧ.

«Ранитчис, — гӧгӧрвоис Надя. — Вермас кольны. Колӧ отсавны сылы».

Эз позь эновтчыны ни ӧти секунда вылӧ. Пӧшти маскируйтчытӧг Надя мӧдіс котӧртны, и пыр жӧ кылыштіс, кыдзи пель дінтіыс шутьӧктіс пуля. Му кузя кыссигӧн нин шӧпкӧдыштіс аслыс:

— Виччысьышт, донаӧй, виччысьышт... Ме регыд нин матыстча.

Ранитчӧм боец кыссис сестралы паныд. Друг быттьӧ сійӧ унмовсис.

«Шойччӧ, тыдалӧ, — думыштіс Надя. — Дзик пыр отсышта, дзик пыр».

Самолётъяслӧн шум, бомбаяслӧн потласьӧм да лыйсьӧм шы ставнас матігӧгӧрсӧ вӧчисны быттьӧ калитӧмаӧн, сьӧкыдӧн да быд ловъятор личкисны му бердӧ.

Ранитчӧм боец вӧлі дзик нин орччӧн, куйліс чужӧмнас турун пӧвстӧ сатшкысьӧмӧн.

Надялӧн вӧлі ӧти кӧсйӧм — мырддьыны смерть киысь ёртӧс. Секундаяслӧн быд юкӧн вӧлі индӧма та вылӧ: шутёвтас пуля — юртӧ кут улынджык; эм гӧптор — кыссьы сэті... Сійӧ весиг эз пукты пыдди, кыдзи шуйга сояс кодкӧ быттьӧ кучкыштіс. Гӧгӧрвоис бӧрынджык, кор заводитіс кыскыны раненӧйӧс: шуйга киыс эз действуйт. И тайӧ жӧ кадӧ страшнӧй вынӧн кутіс содны моторъяслӧн шы. Надя удитіс чӧвтыштны синъяссӧ вывлань, код кості ӧтпырйӧ аддзыліс паськӧдӧм бордъяслысь мелькнитӧм, кыліс усьысь бомбалысь ивӧстӧм... Медся бӧръя здукас нин, бомба поттӧдз, Надя Смоленскаялы кажитчис, мый сійӧ синъяс водзын быттьӧкӧ петкӧдчыштліс Николайлӧн бинтуйтӧм юрыс. Сэсся взрыв, и ставыс лоис гуын кодь лӧнь.

Вежон мысти Нюра — Надялӧн пӧдругаыс — ыстіс Петровалы письмӧ, кӧні гижис Смоленскаялӧн геройскӧя пӧгибнитӧм йылысь. Тайӧ жӧ конвертӧ вӧлі пуктӧма Надялысь помавтӧм письмӧсӧ.

ХІІ

Фронт вылӧ воӧм бӧрын Ӧндрей пыр жӧ сюрис сэтшӧм сьӧкыд участокӧ, кытысь петавлӧны ловйӧн да дзоньвидзаӧн сӧмын медся шудаясыс. Сэсся август тӧлысьын налӧн частьыс сюрис вражескӧй кытшӧ. Эз отсавны медся отчаяннӧй зільӧмъяс петны тайӧ кытшсьыс, не кӧ лыддьыны красноармеецъяслысь торъя посньыдик группаяс, кодъяслы век жӧ удайтчис писькӧдчыны тайӧ кытшсьыс. Но окружениеысь петӧмыд эз на вӧв противникысь дзикӧдз мездысьӧм. Уна лун-вой ковмис дзебсясьны. Ӧндрей кыкысь вӧйліс и кыкнансьыс петліс ловйӧн. Сюрліс ыпъялысь би пытшкӧ и эз сотчы. Но медся ыджыд пытканас сылы вӧлі враглӧн чудовищнӧй сӧрӧмыс, и тайӧ сӧрӧмыс мукӧд дырйи кажитчыліс правдаӧн. «Москваӧс босьтӧма, — твердитісны гитлеровецъяс. — Сопротивляйтчыны нинӧмла. Сдавайтчӧй».

Бӧрынджык боец Ламбей веськаліс партизанъяс дінӧ. Накӧд ӧтув воюйтіс тӧвсӧ да тулыссӧ. Сэсся сьӧкыда ранитчис да, неуна бурдыштӧм бӧрын, сійӧс вӧлі вуджӧдӧма «Ыджыд му» вылӧ. Госпитальсянь нин Ӧндрейӧс лэдзисны гортас дзикӧдз бурдӧдчӧм вылӧ.

Ковмис прӧйдитны Москва пыр. Поезд, кодӧн муніс Ӧндрей, столицаӧ воис водз асылын. Тайӧ вӧліны лӧсьыдик ыркыдлӧн, лысваӧсь дзоридзьяса бульваръяслӧн, петысь шондіӧн ӧшкамӧшкаасьысь карлӧн часъяс. Татшӧм Москва йылысь абу этша гижӧма мича стих да сьыланкыв. Ог дивитӧй раненӧй боецӧс, сійӧ кӧ, кӧстыльяс вылас пыксьӧмӧн, петіс вокзалбердса паськыд площадь вылӧ да, застольнӧй песняяс сьылӧм пыдди, бӧрддзис. Душалӧн да сьӧлӧмлӧн гӧлӧс ӧти и сійӧ жӧ кадӧ петкӧдліс и бӧрӧ кольӧм страданиеяслысь курыдлунсӧ, и гӧгӧрвоӧм, мый абу прӧста страдайтсьӧма, и помся нимкодясьӧм сы вӧсна, мый Москва важ моз олӧ-вылӧ, Ӧндрей сійӧс аддзӧ аслас синъясӧн, кылӧ аслас пельясӧн, донъялӧ аслас вежӧрӧн. И тайӧ нимкодьыс, мыйкӧ ыджыдджыктор гӧгӧрвоӧмлань вочасӧн вуджигмоз, сійӧс эз эновтлы столицаын часъяс олігчӧж.

Вокзалсянь вокзалӧдз позис мунны метроӧд. Но Ӧндрей мӧдӧдчис троллейбусӧн, мед видзӧдлыны карсӧ. Тайӧ вӧлі война кадся Москва — величественнӧй да стрӧг. Пӧпутнӧй и паныдасьысь машинаяс визулын мунісны уна военнӧй грузӧвик, мотоциклъяс, моторизованнӧй частьлӧн колоннаяс; олан керкаяслысь, учреждениеяслысь, магазинъяслысь ӧшиньяссӧ клеитӧма бумага лентаясӧн, медым, лоас кӧ бомбёжка, стеклӧясыс эз киссьыны воздушнӧй волнаысь; стенаяс да заборъяс вылын тшӧкыда тыдалісны сук сьӧд краскаӧн мавтӧм стрелаяс — матысса газобомбоубежищеясӧ пырны индысь указкаяс; быдлаын клеиталӧма «горзысь» плакатъяс да «Окна ТАСС», кодъясӧс веськӧдӧма быд сӧветскӧй мортлӧн гражданскӧй сӧвесть дінӧ — петкӧдлыны йӧзлысь Отчизна вӧсна мужество, бдительность, патриотизм. Со куйлӧ скверик вылын светло-серебристӧй рӧма ыджыдсьыс-ыджыд дыня, код дінын ПВХО-лӧн дежурнӧй кажитчӧ сӧмын акань кодьӧн. Тайӧ «шойччӧ» аэростат — кусӧдӧм московскӧй небесалӧн страж. Татшӧм воздушнӧй «дыняяссӧ» рытсянь ӧшлӧны кар весьтӧ лыдтӧм мында. Фронтовиклӧн сюсь синъяс аддзӧны и мӧдтор — противовоздушнӧй обороналӧн постъяс установитӧмаӧсь медся джуджыд зданиеяс вылӧ. Кӧнкӧ тыдавтӧм выліас жургӧ патрульнӧй ястребок, пыр дась уськӧдчыны кортӧм стервятникъяс вылӧ, найӧ кӧ лысьтасны петкӧдчыны. Колӧ чайтны, мый столицалӧн подступъясыс враглы вообщӧ неприступнӧйӧсь. Ставсӧ тайӧс Ӧндрей лыддьӧ тадзи и быть коланаӧн да сӧмын ӧні заводитӧ гӧгӧрвоны, мыйла Москва сулалӧ важ моз дзонь.

Москваӧс сылӧн радейтӧмыс вужъяссьыліс дзоля дырйиыс на. Первойсӧ Москва оліс сы вежӧрын кыдзи «белокаменнӧй стольнӧй град», код йылысь сьывлывліс аслас причетъясын Ильинична. Пионерскӧй арлыдын вочасӧн вошисны Москва йылысь сказочнӧй элементъясыс да вочасӧн жӧ тӧдмавсисны сылӧн торъя юкӧнъяс картинкаяс серти: Кремль, Ленинлӧн Мавзолей, набережнӧй... Комсомольскӧй воясӧ столица йылысь вежӧртӧмыс паськаліс, джудждаммис. И ӧні, кор Ӧндрей Ламбей, небыд пуклӧса троллейбусын пукалігмоз, коді мунӧ асфальтируйтӧм проспект кузя да сылы казьтылӧ рӧднӧй Уса юыслысь шыльквидзӧмсӧ, сылысь отсӧ, кодыр аддзӧ уна судта керкаяслысь Урал гӧраяслысь моз вывлань кыпӧдчӧмсӧ, сылы кажитчӧ, мый ставыс тайӧ важӧн нин тӧдса, кӧть эськӧ Москваас Ӧндрей первойысь на. Но буретш ӧні сылы кыдзкӧ ёнджыка лои гӧгӧрвоана и сійӧ героизмыс, кодӧс вӧлі петкӧдлӧма Москваӧс дорйигӧн. Насмерть сулалысь панфиловецъяс, бессмертие шедӧдысь Талалихинъяс, Матросовъяс, Зояяс — тайӧ ёнджыкасӧ став сӧветскӧй йӧзлӧн мужество да патриотизмлӧн драгоценнӧй «слитокъяс». Ӧндрей кыліс ас пытшсьыс, мый уна помкаяс вӧсна сійӧ дзик тырмытӧма на вермис петкӧдлыны асьсӧ кыдзи боец, да сылы вӧлі зэв окота ӧдйӧджык бурдӧдчыны, регыдджык бӧр сюрны фронт вылӧ.

Севернӧй вокзалын фронтовик Ламбейӧс виччысис ещӧ ӧти ыджыд нимкодь: сылы вӧзйисны Москвасянь веськыда Вӧркутаӧ ветлысь вагон! Эх, кутшӧм ласкӧвӧн кажитчис медицинскӧй сестра, коді обслуживайтіс туйвывса раненӧйясӧс, кутшӧм мелі вӧлі сылӧн гӧлӧсыс, кутшӧм вежливӧя сійӧ сетіс Ӧндрей киясӧ билет!

— Ті кыланныд, ёртъяс, — аслас кодь жӧ руд шынеляяслы горӧдіс Ӧндрей, — тайӧ лоӧ из шомлӧн да нефтьлӧн выль кӧрт туй магистраль, тундра пыдӧслань, уна сё километр кузьта. Со ми кыдзи: и воюйтам, и стрӧитам. Позяс ӧмӧй пӧкӧритны татшӧм народӧс!

Вагонын лӧсялісны унджыкыс войвыв стройкаяс вылӧ мунысьяс — угольщикъяс, нефтяникъяс, научнӧй работникъяс.

Прӧйдитісны нин Горький, сэсся Киров, Котлас...

Ӧндрей унджыксӧ куйліс, мед сетны спокой ранитчӧм кокыслы, да аддзис, кыдзи пассажиръяс ветлісны найӧ купе весьтті тамбурӧ либӧ петавлісны станцияясын. И друг сійӧ син водзті прӧйдитіс кытыськӧ аддзывлӧм нин ныв — стройнӧй статя, стрӧгкодь чужӧма да кыдзкӧ аслысног мича да кокни походкаа. Тыдалӧ, пуксьӧма Котласын.

«Но коді тайӧ сэтшӧмыс, и кытысь ме сійӧс аддзылі? Гашкӧ, кодкӧ миянланьысь?»

Дыр ещӧ виччысис Ӧндрей нывлысь выльысь прӧйдитӧм, но ныв быттьӧ нарошнӧ эз петкӧдчыв. Некыдз эз терпитсьы. Сувтіс. Ачыс мӧдӧдчис вагон кузя — и аддзис: ныв лыддьӧ книга.

— Позьӧ шойччыштны тіян купеын? — веськыда юаліс Ӧндрей.

— Да. Пӧжалуйста, шойччӧй, — шуис тӧдсаӧн кажитчысь ныв да выльысь заводитіс лыддьысьны, но сэк жӧ аддзис, мый кӧстыля красноармеец видзӧдӧ сы вылӧ, да ачыс видзӧдліс Ӧндрейлы чужӧмӧ.

— Кутшӧм фронт вылын?.. — Ӧндрейлысь юаліс сійӧ, ранитчӧмсӧ тӧд вылас кутіг.

— Враг тылын. А ті кысянь?

— Ленинградскӧйсянь.

— Сідз, сідз... фронт вывсянь жӧ сідзкӧ.

— А-а! — бара книгаӧ видзӧдіг нин вочавидзис ныв. Но Ӧндрей эз мӧд пукавны водзӧ, бӧр муніс аслас купеӧ. Сылы кажитчис тешкодьӧн, мый фронт вывсянь воысь вӧлі гражданскӧй паськӧма. «Сӧрӧ, навернӧ», — думыштіс сійӧ да сідзи и эз вермы тӧдны нылӧс, кытысь сійӧс аддзыліс. А, гашкӧ, и некытысь эз аддзыв? «Ӧд вӧлім кӧ тӧдсаӧсь, и сійӧ вермис тӧдны менӧ».

Ӧндрей кунис синъяссӧ да мӧдіс думайтны, мый сійӧ тӧвзьӧ поездӧн аслас рӧднӧй крайӧд нин, мый Вӧркутаӧ воас некодӧн тӧдтӧг да виччысьтӧг. Такӧд тшӧтш сійӧ эз вунӧд и сэтшӧмтор, кыдзи партизанскӧй отрядын уна тӧлысь чӧж воюйтӧм, код дырйи дзикӧдз орліс гортсаяскӧд письмӧасьӧм, и «Ыджыд му» вылӧ петӧм бӧрын ыстылӧм письмӧяс кӧ эз на воны гортас, дерт, оз тӧдны Ӧндрей йылысь нинӧм. А сійӧ, видзӧдтӧ, ачыс явитчас, пырас аслас квартираӧ и аддзас: Надя буретш копыртчӧма дзоляник крӧвать весьтӧ да ньӧжйӧникӧн сьылӧ-унмовськӧдӧ писӧ.

«Ой, Ӧндрей! Андрюша!..» — уськӧдчас сэк Надя, но Ӧндрей первой окотитас видзӧдлыны ичӧтик крӧватьын куйлысь вылӧ да сӧмын сы бӧрын кутлас гӧтырсӧ и дыр, зэв дыр мӧдас окавны.

Сылы сэсся тӧд вылас уси гортсянь мунігӧн батьыслы наказ, мед сійӧ ветлас Вӧркутаӧ да видзӧдлас ассьыс моньсӧ.

«И сійӧ, дерт, ветліс, видзӧдліс ставсӧ, а аслас внук йылысь шуис: «Вокӧ, миян пӧрӧда. Скӧнь менам пи кодь».

Поезд, кылӧ, тӧвзис-муніс водзӧ, кӧлесаяс помся котшйӧдлісны рельсъяслӧн стыкъясын, а Ӧндрей вежӧрын артмалісны век выль и выль серпасъяс. Вот найӧ мунасны батьыс ордӧ гӧститны, аддзӧдласны сиктсаясӧс, Ильинична эня-нылаӧс, кодъяс, дерт жӧ, гӧгӧрвоасны, мый Надя сылы, Ӧндрейлы, кыв шутӧг, — пара. А тайӧ кадӧ кокыс удитас бурдны дзикӧдз, и Ӧндрей бара мунас фронт вылӧ...

Купеын, кылӧ, мӧдісны кодкӧдкӧ сёрнитны, кодлыкӧ мӧдісны тшӧктыны пуксьыны. Ӧндрей восьтіс синъяссӧ и аддзис мышсӧ сійӧ нывлысь, код дінӧ ветліс ачыс Ӧндрей.

— Мӧдысь нин воліс, — висьталіс орччӧн мунысь ёртыс. — А тэ век узян.

— И юасис мыйкӧ?

— Нинӧм эз. Сӧмын сюся видзӧдіс чужӧм вылад.

— Тешкодь, — быттьӧ аслыс шуис Ӧндрей да содтіс: — Тӧдса, навернӧ, кодкӧ. — Но эз чеччы ни эз думайт мунны выльысь ныв купеӧ.

Виччысьны дыр эз ковмы. Ныв воис бара, нюммуніс Ӧндрейлы. Ӧндрей вештыштіс кокъяссӧ, асланьыс уберитіс кӧстыльяссӧ да шыасис:

— Пуксьӧй, пӧжалуйста, шойччӧй... водзӧстӧ.

— Аттьӧ, Андрей Павлович! — Ӧндрейӧс друг шуис ним-вичнас ныв. — Но ті эн шензьӧй, мый он тӧдӧй менӧ.

— Как раз тӧда. Но ог помнит, кытысь аддзылі... Энлӧ, энлӧ. Ме ачым уськӧда тӧд вылӧ.

Ныв гажаа серӧктіс. Сійӧ вӧлі зэв рад тӧдсалы.

— Некутшӧм ногӧн он вермӧй тӧдны.

— Верма тӧдны! Тіян весиг серамныд тӧдса меным, тӧдсаӧсь синъясыд...

— Весиг серам и синъяс?.. — ещӧ нин гажаа лоис ныв да, тыдалӧ, сэсся эз вӧв окота лоны тӧдтӧмӧн водзӧ, висьталіс, мый сійӧ лоӧ Петрова гозъялӧн ныв, Тамараыс. А тӧдӧ Ӧндрейӧс сылӧн фотокарточка серти, кодӧс ыстывліс коркӧ Тамаралӧн батьыс, а мамыс эз ӧтчыд висьтавлы разнӧй историяяс, кор воліс Ленинградӧ.

— Ті правӧсь, — та бӧрын серӧктіс и Ӧндрей. — Тіянлысь серам кывлыны ме некыдз эг вермы. Но ті пӧшти мамыд кодьӧсь. И синъясыд Зинаида Павловналӧн кодьӧсь... Сідзкӧ ещӧ ӧтчыд чолӧм, Тамара Алексеевна!

Тамара здоровайтчис Ӧндрейкӧд сэтшӧм окотапырысь да сьӧлӧмсяньыс, мый купеын мунысьяс чайтісны — салдатӧс кутлас вокӧс моз.

А сэсся воис тайӧ купеӧ, вежсис бокиса полка вылын мунысь нывбабакӧд.

— Ой, кутшӧм бур тайӧ, мый ме аддзи ас мортӧс!

И заводитчис сёрни — помтӧг, быдтор йылысь. Тамара лоис Ӧндрейлы не сӧмын тӧдсаӧн, но и кӧзяйка пыдди и сестра пыдди.

— Некутшӧм сестра на татшӧм ӧдйӧ да кужӧмӧн эз кӧртавлы менсьым ранаӧс, — не то шутитіс, не то збыльысь шуаліс Ӧндрей. — Сійӧ ӧні мӧдас бурдны менам не лунъясӧн, а часъясӧн.

— А Надяыд, колӧ чайтны, ещӧ на лӧсьыдджыка мӧдас кӧртавны.

— Сійӧс ме особӧй учёт вылын кута. Сійӧ — мӧд делӧ.

И мӧдісны гадайтны, кыдзи найӧ воӧм йылысь тӧдласны Петров гозъя, Надя Смоленская, кыдзи тэрмасьӧмӧн воасны станцияӧ... А поезд тайӧ кадӧ тювис водзӧ, быттьӧ ловъя торпеда веж гыяс пӧвстті, — тадзи кажитчис помасьлытӧм вӧр пӧвстті поезд мунӧм вылӧ ылісянь видзӧдігӧн.

Бӧрӧ колисны нин Эжва, Емва. Бӧрӧ колис Княжпогост, прӧйдитіс Ухта, колисны мукӧд станцияяс, разъездъяс, посёлокъяс, кодъяс местаын неважӧн на эз вӧвны весиг кыйсьысьяслӧн чомъясыс.

Вочасӧн чеччалісны Москваын пуксьысь пассажиръяс. Купе кузя Ӧндрейлӧн важся соседъяс пиысь вӧлі сӧмын нин сійӧ, коді шусис мунысьӧн «отсасьны войвывса горнякъяслы». Но чеччӧмаяс пыдди вочасӧн жӧ пуксялісны выльяс. Тайӧ выльяс пӧвстас вӧлі и Кембрийцев.

Профессор пуксис кутшӧмкӧ полустанокын буретш Ӧндрей купеӧ. Сыкӧд муніс мӧд морт, став сертиыс — геолог жӧ.

Ӧндрей, дерт, тӧдіс Кембрийцевӧс, но сыкӧд некор эз удайтчыв ни уджавны, ни тӧдмасьны бурджыка, да ӧні эз вӧв лӧсьыд шыасьны сы дінӧ, кыдзи тӧдса морт дінӧ. Сэтчӧ жӧ, найӧ, тыдалӧ, вӧліны зэв мудзӧсь, тэрмасисны водны шойччыны, весиг сёйны эз мӧдны. Налӧн унмовсьӧм бӧрын Ӧндрей висьталіс Тамаралы профессор йылысь, мый тӧдіс.

А поезд век тӧвзис водзӧ. Сюравлісны дзоляникӧн кажитчысь станцияяс, будкаяс, кӧрт туй стрӧитысьяслӧн оланінъяс, кодъясӧс ӧні либӧ косявлісны бӧр либӧ сэтчӧ овмӧдчаліс «кӧреннӧйӧн» лоны заводитысь население. Кыдзи и быд кӧрт туй вылын, тайӧ станцияясас кыліс паровозъяслӧн частӧ тутсӧм, орчча колеяяс вылын сувтысь-мӧдӧдчысь составъяслӧн буферъясӧн клёнӧдчӧм, кыліс йӧз шы, отправка вылӧ сигналъяс.

И кымын войвылӧ муніс поезд, сымын югыдджыкӧсь лоисны войяс, сымын быттьӧ паськалісны эрдъяс. Тамаралы весиг мӧдіс кажитчыны, мый поезд, тыдалӧ, сідзи и оз вермы волыны медбӧръя станцияӧдз, да, ӧшиньӧд видзӧдіг, ӧні шуис:

— Кӧть нин вӧрыс мед вӧлі бурджык.

— И татшӧмыс регыд оз ло, — та вылӧ вочавидзис Ӧндрей. — Но кодыр некутшӧм вӧр оз ло, сэки и Вӧркута мӧдам виччысьны ёнджыка.

Геологъяс узисны сы дыра, мыйта узьлӧны йӧз, кодъяслы таӧдз дыр кад чӧж эз шедлы прамӧйджыка шойччыштны. Кембрийцев вӧлі дӧвӧлен аслас шойччӧмӧн. Дӧвӧлен вӧлі и сылӧн ёртыс.

— Прӧстӧ бурджыкыс оз тӧр: веськӧдім ун, и сэк жӧ прӧйдитім этатшӧм расстояние.

— Добра кӧрт туйыд!

И та бӧрын кыдзкӧ ачыс нин пансис сёрни, кутшӧм сьӧкыд вӧлі тайӧ пельӧсын геологическӧй экспедицияяслӧн первойя партияяслы.

— Ветлан гожӧмбыд и он аддзыв ни ӧти ловъя мортӧс, весиг сылысь оланінсӧ он аддзыв, быттьӧ овтӧм царствоӧ сюран.

Профессор тайӧс висьталіс закуситны заводитігмоз. И кодыр вӧлі перйӧма ичӧтик пызан вылӧ ставсӧ, мый сылӧн кольӧма на вещмешӧкас, шыасис выль соседъяс дінӧ:

— Ну-с, том йӧз! Мӧдам сёйны миянкӧд!

Ӧндрей видзӧдліс профессорлӧн гожъялӧм да та вӧсна томджыкӧн кажитчысь чужӧм вылас.

— Ыджыд аттьӧ, Анатолий Степанович, — шуис сійӧс сылӧн ним-вичнас, мед тайӧн петкӧдлыны пӧрысь геологӧс пыдди пуктӧм да сійӧс бура тӧдӧм. — Ми закуситім нин.

Но кыдзи и овлӧ сэтшӧм личностьяскӧд, кодъясӧс заводитӧ тӧдны ним-вичнас паськыд масса, Анатолий Степанович ньӧти эз шензьышт тӧдтӧм мортлӧн сійӧс тӧдӧмысь, а лоис сӧмын ещӧ на вежливӧйӧн, заводитіс юасьны фронт йылысь и кытчӧ ӧні мунӧ Ӧндрей. А кодыр тӧдмаліс, мый раненӧй салдат чужлӧма Кырйыв сиктын, лоис ещӧ на варовӧн.

— Некымын во чӧж тайӧ сиктыс менам коркӧ вӧлі база кодьӧн. Замечательнӧй йӧз сэні олӧны — гостеприимнӧйӧсь, уджавны радейтысьӧсь... И эм ещӧ сэні ӧти старик, Павел Ламбейӧн шуӧны.

Профессор мӧдіс висьтавны аслас ёртлы, кыдзи тайӧ Ламбейыс ӧтчыд пӧдаритіс налы дзодзӧгъяс.

— Но главнӧйыс не таын. Главнӧйыс сылӧн мотивировкаас. Сійӧ миянӧс первой кӧсйис вердны дзодзӧга шыдӧн. Ми виччысьны эг мӧдӧ, тэрмасим. И сійӧ, видзӧдам, вайӧ миян пыжъяс дінӧ дзодзӧг пара. «Гӧстьяс кӧ мунӧны шыд пуигкості — найӧ тэрмасьӧны ыджыд делӧ вылӧ», — шуис сэк сійӧ да сетіс миянлы дзодзӧгъяссӧ.

Ӧндрей нюммуніс аслыс да шуис:

— Тайӧ вӧлі ӧкмыс во сайын нин, буракӧ, Вӧркута кузя вӧлі ті каянныд. Рабочӧйяс пӧвстад Терентьев Иван тшӧтш вӧлі.

— Збыльысь! — горӧдіс Кембрийцев. — Тӧдінныд. Кутшӧм ногӧн?

— Павел Ламбейыслӧн ме пи.

— Вот кыдзи! А барышняыс?

Петров гозъяӧс Кембрийцев, вӧлӧм, тӧдӧ бура, и Тамара лои сідз жӧ варовджыкӧн.

Бӧрынджык найӧ заводитісны ворсны доминоӧн. Нёльнанныс вӧліны кыпыд настроениеаӧсь, ӧтарӧ шутитісны да эз и казявны, кыдзи кадыс нёрис вой шӧрлань.

Матыстчис и сійӧ станцияыс, кытчӧ вӧлі колӧ чеччыны геологъяслы. Налӧн маршрутыс — волыны выль геологическӧй партия уджалан местаӧ, прӧверитны партиялысь уджсӧ.

— Висьталӧй месянь привет Алексей Никитичлы, Зинаида Павловналы, — вагонысь петігӧн нин корис Кембрийцев. — Иван Терентьевлы тожӧ привет. Ме кывлі — сійӧ уджалӧ Вӧркута станцияын, и ті, навернӧ, сійӧс аддзыланныд.

— Висьталам, обязательнӧ висьталам! Бур туй тіянлы, Анатолий Степанович, — вагон посъяс вывсянь ӧвтіс кинас Тамара.

Сійӧ дыр на видзӧдіс восьса тамбурӧд ӧти керкаа станция вылӧ, кыдзи сійӧ вочасӧн колис бӧрӧ да вошис дзикӧдз вӧртӧмӧн нин лоысь тундра вылӧ.

Шонді сідзи и эз мӧд дзебсьыны горизонт сайӧ. Тамара видзӧдліс ручнӧй часіыс вылӧ, кодлӧн стрелкаясыс петкӧдлісны вой шӧр кад, да войся шонді югӧрын заводитіс лыддьыны книга, но, тыдалӧ, юрас нинӧм эз пыр.

Ӧндрейлӧн эз жӧ узьсьы. Дай позис ӧмӧй лоны веськодьӧн. Ӧд сійӧ мунӧ аслас рӧднӧй местаясті поездӧн, московскӧй вагонын! Ӧд некымын час мысти Ӧндрей сывйын лоас сылӧн Надяыс!

— Тамара Алексеевна, — друг торкис Тамаралысь лыддьысьӧмсӧ Ӧндрей. — Ті лучшӧ видзӧдлӧй ывла вылас. Поэзияыс сэні.

— Поэзия?

— Да. Настӧящӧй поэзия!

И збыльысь. Татшӧм серпасыс вермис лоны сӧмын тані, волӧн толькӧ тайӧ кадӧ.

Кӧрт туй полотно бокъясӧд пӧшти оръясьтӧг мелькайтіс лежнӧг цвет рӧмӧн буйнӧя цветитысь войтурун да кажитчис мича кантӧн кӧрт туйыслы и тундраыслы, коді нюдзвиж веркӧснас шеныштчӧма став эрд вылас — ӧтар бокас самӧй шонді дінӧдзыс, а мӧдарас — Из гӧраяс подулӧдз.

Ӧндрей содтіс:

— Ме лыдди ӧти путешественниклысь книга и сэні эмӧсь примернӧ татшӧм кывъяс: «Природа некӧн и некор оз овлы ӧткодь. Сійӧ быдлаын стӧч ас кодьыс да сӧмын ас ногыс аслыссикас».

Ӧндрей кӧсйис висьтавны волӧн и мукӧд кадся татчӧс природа йылысь, но тайӧ ӧні вӧлі, кыдз шуласны, ма пытшкӧ дьӧгӧдь войтыштӧдӧм кодьӧн. Воласны, дерт, и арся шлякаяс, и тӧвся турӧбъяс, да абу сыын делӧыс.

Вӧркутаӧ найӧ воисны луннас. Поезд первой сувтіс сійӧ местаӧ, кӧні кольӧм тӧлӧ встречайтісны первойя поезд, сэсся муныштіс ещӧ на, самӧй посёлок бокӧдзыс. Та вӧсна Ӧндрей шуис Тамаралы:

— Татчӧ ми ог на чеччӧ, но ме петавла станцияӧ, телефон дінӧ, юӧрта, мед встречайтӧны миянӧс.

Кӧстыля мортлы вежливӧя сетісны петан туй, му вылӧ лэччигӧн кодкӧ кутыштіс сійӧс сойбордӧдыс; некод вылӧ видзӧдлытӧг Ӧндрей ӧдйӧ муніс вокзаллӧн помещениеӧдз, пырис станцияса начальник жырйӧ.

— Разрешитӧй, пӧжалуйста, сёрнитны телефон пыр!

— О, кодӧс ме аддза! — воча кыв пыдди горӧдіс пызан сайын пукалысь. — Андрей Павлович!

Тайӧ вӧлӧма Иван Терентьев. Ӧндрей тэрмасьӧмӧн здоровайтчис да заводитіс звӧнитны.

— Больнича меным. Занят? Сідзкӧ, инженер Петровӧс... Кутшӧм районысь? Али тані районъяс эмӧсь? Нинӧм ог гӧгӧрво... Алло, алло!.. Центральная... Вошис кытчӧкӧ. — И трубкасӧ пуктытӧг шыасис Терентьев дінӧ: — Кутшӧм районъяс, Иван Егорович? Гашкӧ, и Надялы звӧнитігӧн колӧ первой корны район?

Но Ӧндрей аддзис нин Терентьев чужӧм вылысь мӧд сикас выражение, и таысь быттьӧ ёсьторйӧн бытшкыштіс Ӧндрейлы сьӧлӧмас.

— Гашкӧ... мыйкӧ... лоис?

— Да, кыдз тэд висьтавны, Андрей Павлович...

— Сӧмын ылӧдчытӧг, веськыда, — тэрмӧдліс Ӧндрей, а аслас синъясыс гырсялісны, сійӧ виччысис страшнӧйтор.

— Извиняйтча, Андрей Павлович... Тэ, тыдалӧ, важӧн нин абу пӧлучитлӧмыд гортсяньыд письмӧяс. — И Иван Егорович висьталіс Ӧндрейлы Надялӧн кольӧм гожӧм нин фронт вылӧ мунӧм йылысь.

Ӧндрейлӧн, кылӧ, вӧвлытӧма мӧдіс ёнтыны кокыс. Раненӧй салдат сьӧкыда пуксис стул вылӧ.

ХІІІ

Кӧрт туй ёна кокньӧдіс строительяслысь удж. Но сійӧ положениеыс, код йылысь Семёнов тӧдчӧдліс рабочӧйяс водзын татчӧ локтан первойя воясӧ на, тырвыйӧ колис: тані некодкӧд вӧлі кооперируйтчыны, ставсӧ коліс вӧчны ас вынӧн, сосед отсӧгтӧг, пӧльзуйтчыны сӧмын сійӧн, мый лоис пӧлучитӧма государствосянь, изобретитӧма да аддзӧма места вылын, — ӧти кывйӧн, мый пыртӧма действиеӧ. Такӧд тшӧтш существуйтіс и мӧд, не кокниджык положение, кодлӧн нимыс — «быдмӧмлӧн трудностьяс». Тайӧ понятиеыс чужліс Сӧветскӧй Союзын войнаӧдзса пятилеткаяс воясӧ да ӧні, военнӧй кадӧ, лоис воркутасаяслы ещӧ на ёнджыка тӧдчанаӧн. Стройка вылын артмис сэтшӧм положение, кор, ӧтар боксянь, военнӧй обстановка, фронт требуйтіс ӧддзӧдны из шом перйӧм, форсируйтны выль шахтаяс, мастерскӧйяс, подсобнӧй предприятиеяс стрӧитӧм, обеспечитны содысь населениеӧс олан помещениеясӧн, паськӧдны культурно-бытӧвӧй да коммунальнӧй обслуживание, котыртны питание, и, мӧдарсянь, страна эз вермы сетны тырмымӧн ставсӧ, мый коліс стройкалы, сійӧ сетіс сӧмын самӧй коланасӧ, мыйтӧг эз позь паськӧдчыны водзӧ, — вӧлі строгӧй закономерность сыын, мый из шом нуысь железнодорожнӧй составъяс пӧвстысь нёль-витӧд юкӧныс воисны стройкалань тыртӧг. И сэк жӧ зумыш да скӧр Заполярье эз кӧсйы вӧчны строительяслы ни ӧти добровольнӧй уступка, ставсӧ коліс шедӧдны тыш пыр.

Торъя нин сьӧкыд положениеыс лоис электроэнергияӧн. Локомобильнӧй установкаяс содӧм вылӧ видзӧдтӧг, энергия ёна эз мӧд тырмыны. Вӧліны лунъяс, кор шахтаяслысь да предприятиеяслысь уджсӧ ковмыліс чередуйтны электроэнергия тырмытӧм вӧсна. Такӧд йитӧдын вӧліны лыдтӧм сёрнияс, неприятностьяс. И кодыр Яков Петрович пӧлучитіс центрсянь индӧдъяс стрӧитны теплоэлектроцентраль, мӧдіс тӧдны ТЭЦ-лы торйӧдӧм оборудование йылысь, лоис вӧвлытӧм нимкодь, быттьӧ тайӧ индӧдъясыс, проектъясыс вӧліны эз бумага вылын на, а сулаліс нин мощнӧй электростанциялӧн корпус, действуйтіс нин станциялӧн первойя очередь да сетіс ӧні кежлӧ тырмымӧн, весиг лишавмӧн, энергия.

Пыр жӧ вӧлі пырӧдчӧма организационнӧй уджӧ: назначитӧма стройкаӧн веськӧдлысьясӧс, установитӧма строительстволы график, разрешитӧма рабочӧй вын проблема сідзи, мед комбинатлӧн основнӧй уджъяс — из шом перйӧм, капитальнӧй строительство да мукӧдъяс — не сӧмын сохранитісны важся темпъяссӧ, но и тӧдчымӧнъя вевтыртісны найӧс.

Хозяйственникъяслӧн, шахтаса да предприятиеясса начальникъяслӧн совещание вылын, кодӧс вӧлі чукӧртӧма электростанция стрӧитӧм йылысь вопрос кузя, Семёнов сідзи и висьталіс:

— ТЭЦ стрӧитӧмлӧн аслас характер серти быть лоӧ всенароднӧй стройкаӧн. Тайӧ стройка вылын массалӧн инициатива, кыв шутӧг, мӧдас петкӧдлыны пример и миян шахтаясын да строительстволӧн объектъяс вылын уджалысьяслы. Ичӧт лоӧ доныс миян пӧвстын сэтшӧм руководительлы, коді аслас предприятиеын, аслас шахтаын оз мӧд сяммыны используйтны тайӧ стимулсӧ удж производительность содтӧмын. Такӧд тшӧтш тайӧ жӧ совещание вылын ковмас воны ӧти кывйӧ и мӧд вопрос кузя: план выполняйтӧмын не ыстысьны электроэнергия тырмытӧм вылӧ. Ми бура тӧдам, мый сійӧ миян збыльысь оз тырмы, лоас уджавны сійӧн, мый миян эм, уджъяссӧ котыртны сідзи, медым кыдз позьӧ этшаджык зависитны тайӧ тырмытӧм электроэнергияысь.

— Мӧд ногӧн кӧ, — шутка ради сетіс сылы вопрос Квитко, — будущӧй ТЭЦ-лӧн энергия вылӧ надейтчы, а талунъя положение йылысь эн вунӧдчы?

— Дзик вернӧ, Владимир Васильевич, — вочавидзис Семёнов да содтіс: — Промышленнӧй центръясын практикуйтсьӧ босьтны тырмытӧм электроэнергия общӧй кольцевӧй линияясысь, а видзӧм энергияысь мынтыны сьӧм — предъявитӧм счёт кузя. Тайӧ, кыдз ті аддзанныд, дӧза бур штука. Но ми вӧчам миянлы лӧсялананогӧн: из шом перйӧм вылӧ и ТЭЦ стрӧитӧм вылӧ содтӧд энергиясӧ мӧдам босьтны миян славнӧй коллективлысь! А сёрнитны кӧ счёт йылысь, — разберитчам фашистскӧй оккупантъяс вылын тыр победа шедӧдӧм бӧрын!

Зал та вылӧ вочавидзис гора аплодисментъясӧн. Став сертиыс тӧдчис, мый ТЭЦ стрӧитӧм вылӧ оз ло жалитӧма нинӧмтор. Тайӧс жӧ позис аддзыны и коллективъясын собраниеяс нуӧдігӧн, кӧні сетавсисны обязательствояс уджавны нерабочӧй кадӧ электростанция стрӧитӧм вылын.

Строительство заводитчис сійӧ лун-войӧ, кор тані бара суткияс чӧж оз лэччыв шонді. Вӧркута ю кыр йылӧ мӧдісны локтавны кӧрт зыръяса, лӧмъяса, тачкаяса йӧз. Воалісны ӧткаяс и группаясӧн, организованнӧй колоннаясӧн и дзонь семьяясӧн.

Ленинградысь Тамара воӧм бӧрын лун-мӧд мысти став аслас семьянас жӧ мӧдӧдчис стройка вылӧ и Алексей Никитич Петров.

Кадыс вӧлі ужын бӧрын нин; пӧльтіс кокньыдик тӧв; войся шонді дзебсясис кымӧръяс сайын; воздухыс кажитчис гудыркодьӧн, но мӧдлапӧвса Рудник, коді пукаліс стройкалань лэччысьяслы паныд, тыдаліс став аслас детальясӧн: луннас моз жӧ уджалісны выль керкаяс стрӧитысьяс, шахта дінсянь ю кывтыдлань кыскис из шом тыра состав гора «кукушка», мастерскӧйлӧн кузь трубасянь нюжаліс путкыртӧмӧн петысь сьӧд тшын.

Сёр кад вылӧ видзӧдтӧг, выль ТЭЦ площадка вылын йӧзыс тыдалісны вель унаӧн. Унджыкыс на пиысь вӧліны занятӧсь землянӧй уджӧн, кодйисны фундамент местаӧ траншеяяс, котельнӧй помещениеяслы котлованъяс. Лишнӧй мусӧ новлісны тачкаясӧн бокӧ.

Тамараӧс шензьӧдіс строительнӧй площадкалӧн ыджыд размерыс, но сійӧ висьталіс бать-мамыслы мӧдтор йылысь:

— Мем сідзи и кажитчӧ, мый бара локта оборонительнӧй линия стрӧитанінӧ. И местаыс сэтшӧм, ю кыр йылын, и йӧзыслӧн быд сикас паськӧмыс, и налӧн тэрмасяна вӧрасыс тӧдса.

Пельпомъяс вылас кӧлуйторъясаӧсь, найӧ восьлалісны орччӧн моз сӧмын на талявны заводитӧм трӧпаяс кузя, кодъяс чукльӧдлісны дженьыдик ляк бадь кустъяса да нитшка тундра вывті.

— Эска, нылӧй, — сӧгласитчис Алексей Никитич да сэк жӧ висьталіс аслас впечатление йылысь, мый сылы, дзикӧдз тылӧвӧй мортлы, татчӧ ӧні матыстчӧм кажитчӧ «ӧчереднӧй наступательнӧй линия» стрӧитанінӧ локтӧмӧн.

— И тайӧ вернӧ, — ошкыштіс Зинаида Павловна. А Тамара содтіс:

— Весиг стӧч!

Найӧс чукӧстісны площадка вылӧ воигкості:

— Татчӧ, Алексей Никитич, тані тыртӧмджык на.

Квитко сулаліс котельнӧй улӧ котлован перъянінын, тыдалӧ, сеталіс индӧдъяс, кодлы кытчӧ сувтны да мый вӧчны. Делӧыс сыын, мый комбинатса коммунистъяс босьтісны ас вылас обязательство отсавны энергетикъяслы не сӧмын йӧз вын котыртӧмын, но и стройканас веськӧдлӧмын. Сутки чӧж татысь позис аддзыны инженер-коммунистъясӧс, кодъяс шусисны дежурнӧй уполномоченнӧйясӧн. Владимир Васильевичлӧн дежуритны ӧчередьыс вӧлі тавой.

Сыкӧд киасьӧм бӧрын Петров пыр жӧ индіс Тамараыс вылӧ:

— А тайӧ миян Зинаида Павловнакӧд ӧтка нывным!

— О! — збыльысь шензьыштіс Квитко. — Татшӧмӧн лоӧма Тамара?.. Ті, гозъя, вель озырӧсь ӧні! Зэв рад. — Сійӧ видзӧдліс му перйысьяслӧн ӧти чукӧр вылӧ да горӧдіс: — Ксения Афанасьевна, волӧй татчӧ.

Ксения — кокньыдик рабочӧй паськӧма, удж вӧсна ещӧ нин ёна банйӧм чужӧма — кайыштіс котлованысь да мӧдіс аддзысьны Петров гозъякӧд, кодъяс сылы важӧн нин лоисны матысса тӧдсаясӧн.

— Помнитан, Ксения, ме тэныд висьтавлі дзоляник нывка йылысь, коді чудеснӧя кужис декламируйтны стихъяс... Со сійӧ, тэ водзын. А тайӧ, — Тамаралы рекомендуйтіс Квитко, — менам гӧтыр.

Выль тӧдсаяс топыда кутлісны ӧта-мӧдныслысь кияссӧ. Сэк жӧ Ксения удитіс аслыс пасйыштны, мый Тамаралӧн кабырыс мужичӧйлӧн кодь вына да кос гаддьӧсь.

— Надейтча, ми лоам другъясӧн!

Та вылӧ Тамара меліа нюммуніс, и Ксения думыштіс: «Ӧд колӧ жӧ этатшӧма лоны мамыс кодьӧн! Кульӧма и ляскӧма».

Вайисны уджалан инструментъяс. Тамара бӧрйис аслыс кирка.

— Тэ, нылӧй, кӧрт зырсӧ босьт, — велӧдыштіс Петров. — Сійӧ кокниджык.

— Сійӧс мамалы сетам, — эз сӧгласитчы Тамара. — Ме пырджык уджалі киркаӧн.

Алексей Никитич раз-мӧд нин гӧгӧрволіс, мый сылӧн нылыс вӧчӧ сідзи, кыдзи кӧсйӧ, и тайӧ сылы эз во сьӧлӧм вылас. Но Тамара вӧлі гӧстя туйын на да эз вӧв лӧсьыд тӧдчӧдыштны батьлысь кывзысьтӧмсӧ. Петров весиг ышӧдыштіс сійӧс:

— Нолтӧ, нолтӧ, видзӧдлам, кыдзи тіян сэні, ленинградскӧй оборонительнӧйяс вылад, вӧлі.

Тамара пӧрччис ас вывсьыс жакетсӧ, пуджис ковтаыслысь сосъяссӧ, пыркнитыштіс пашкыр юрсинас да зэв ыджыд ӧдӧбӧн кокыштіс киркаӧн. Сэсся мӧдысь, коймӧдысь. И друг сувтовкерыштіс.

— Тайӧ нӧ мый сэтшӧмыс: гожӧм шӧрын век на кын му?

Сылы некод эз вочавидз, кӧть эськӧ орччӧн на сулалісны батьыс и мамыс. Тайӧ чӧв олӧмас налӧн дзебсясис ставыс, мый радуйтлӧ да повзьӧдлывлӧ ай-мамӧс. Унджык кадсӧ Тамара быдмис натӧг, найӧ син сайын. Сійӧс воспитайтысьяснас збыль вылас вӧліны пионервожатӧйяс, комсомол, учительяс, а бӧръя кадас — военнӧй обстановкалӧн сьӧкыдлунъяс, событиеяс, а гашкӧ, и случайнӧй йӧз. Гозъяӧс радуйтіс нылыслӧн пытливӧй вежӧр, начитанность, йӧз дінӧ сибалысь характер, лӧсьыдик стать, приятнӧйӧн кажитчысь чужӧм да, кыв шутӧг, дзоридзалысь здоровье. Но найӧс жӧ повзьӧдлісны и тайӧ пуджӧм сосъяса сойясыс, и пашкыр юрнас детинкаяс моз тракнитӧмыс, и мужичӧйяс ногӧн кирканас кокасьӧмыс. А кодыр Тамара выль пӧв юалӧм пыдди аслысмоз шуис: «Ачым тӧда, тані ӧд вечнӧй кын му», сэсся ки пыдӧсас сьӧлыштӧмӧн дулляліс кисӧ да ещӧ на яра заводитіс кокасьны киркаӧн, сэки Алексей Никитич повзьӧмӧн видзӧдліс гӧтырыс вылӧ.

ТЭЦ стрӧитӧм муніс комплекснӧя: корпуслы фундамент лӧсьӧдӧмкӧд тшӧтш нуӧдсисны нин уджъяс лоана высоковольтнӧй линия вылын, мастерскӧйяс ас кадӧ дасьтісны станциялы оборудование, детальяс, кирпичнӧй завод вӧвлытӧма тэрмасис, — тӧв пуксьытӧдз электростанция стрӧитӧм быть колӧ эштӧдны.

Петровӧс Квитко сувтӧдіс трансформаторнӧй установка стрӧитан площадка вылӧ, и тӧждысьысь бать эз аддзыв, кыдзи сылӧн нылыс вӧчис ещӧ на ӧти «лӧсявтӧмтор»: сійӧ пыр жӧ муніс мамысъяс дінысь, кыдз сӧмын тӧдмаліс, мый землянӧй уджъяс вылын ӧти участок лыддьыссьӧ комсомольскӧйӧн.

Тамара тӧдмасис ас кодьясыскӧд виччысьтӧма ӧдйӧ. Здук мысти сійӧ тӧдіс нин, кымын ныв да зон волывлӧны быд сменаӧ; коді сэтшӧмыс этайӧ кузь тушаа Петя Самойловыс, кодлысь тшӧкыда юасьӧны комсомолецъяс; кытысь воӧма да кӧні уджалӧ нывъяслӧн бригадирыс — лӧз берета визув Рита Иванова.

— Сідзкӧ тай, комсомольскӧй учёт вылӧ сувтігӧн первой ковмас пыравны Самойлов ордӧ, — аслысмоз сэк жӧ шуаліс Тамара. — А землячкакӧд колӧ тӧдмасьны дзик пыр.

Рита вӧлі кык пӧв рад: Тамара не сӧмын землячка, но и «сэтчаньясысь» ӧні на воӧм морт.

— Ми тэнӧ тӧдан мый йылысь мӧдам корны висьтавны? — Тамаралы вашкӧдыштіс Рита. — Фронтбердса условиеяс йылысь. Миянлы тайӧ сэтшӧм ёна колӧ!

Тамара кӧсйысис коркӧ беседуйтны та йылысь.

Водзӧ ещӧ тыдовтчис, мый строительнӧй площадка вылын лэдзсьӧ ӧтувъя «Боевӧй листок» да мый бригадаяс ордйысьӧны ӧта-мӧдныскӧд.

— Миян молодёжнӧй участок талун вӧчис вызов шахтёръяслӧн бригадалы, — орччӧн уджалігӧн нин выль мортӧс водзӧ тӧдмӧдіс Рита. — И ме полакодь миянӧс панйӧмысь. Налӧн ӧд ӧтнас бригадирыс куим морт пыдди вермас уджавны.

Рита эз шу нимнас бригадирсӧ. Но сыӧн вӧлі ачыс Миша Ахмиров.

Знатнӧй шахтёр татчӧ вайӧдіс добычнӧй участокысь, кӧні сійӧ уджалӧ участокса начальникӧн нин, дзонь смена. Тані найӧ занимайтісны фундамент улӧ траншея перъянінын вель ыджыд пельӧс.

Ахмиров, тӧдӧмысь, думайтіс пуксьӧдны ассьыс соперникъяссӧ «колошӧ». Бригадасӧ ышӧдіс личнӧй примерӧн. Сійӧ вӧлі косоворотка дӧрӧм кежысь нин, кепкатӧм, быттьӧ тэрмасьтӧг аслас паськыд кӧрт зырйӧн ӧдӧбаліс вывлань кын мулысь дзонь глыбаяс.

— Содтыны тачка лыд. Не воштыны весь ни ӧти здук, — кадысь кадӧ Ахмиров сеталіс индӧдъяс аслас бригадаса йӧзлы.

Но коліс ӧмӧй торъя ышӧдӧм, шуам, Петровичлы, Карелинлы да уна мукӧдъяслы, кодъяс уджалісны тані асланыс сӧвесть тшӧктӧм серти.

Да и мукӧд бригадаясын уджыс муніс тэрмасяна ӧдӧн. Зяткисны кын муӧ киркаяс, лӧмъяс, ярскисны кӧрт зыръяс, гуръялісны вольсалӧм дӧскаяс кузя тачкаяс, кылышталісны йӧзлӧн ӧта-мӧдсӧ ышӧдана горӧдӧмъяс — тані, эстӧні, ставнас строительнӧй площадка вылын; массалӧн тайӧ сознательнӧй порывыс вӧлі быттьӧ кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс азартӧн, ворсӧмӧн, удаллун петкӧдлӧмӧн. И тайӧ энтузиазмӧн тыр серпас вылӧ видзӧдігӧн торъя нин ёна шыбитчис синмад йӧзлӧн не прӧстӧ уджалӧм, не прӧстӧ кӧсйӧм ӧдйӧджык стрӧитны ставыслы зэв колана электростанция, — тані тӧдчис мыйкӧ вынаджыктор, вӧлі буретш сійӧ, мый коркӧ чужліс коммунистическӧй субботникъяс вылын Ленин дырйи на да ӧні кежлӧ вӧвлытӧма паськаліс, сӧвмис.

Ыджыд перерыв дырйи, коді овлӧ быд смена уджалігӧн, вӧчсьыліс политинформация. Беседасӧ талун нуӧдіс дежурнӧй уполномоченнӧй, ачыс Квитко. Та вӧсна котлован перъянінӧ окотапырысь чукӧртчисны ставӧн.

ЦК-лӧн парторг тӧдмӧдіс кывзысьясӧс фронтъяс вылын вель сьӧкыд обстановкаӧн, коді лои противниклӧн гожся наступлениекӧд йитӧдын, висьталіс миян армиялӧн героическӧй тыш йылысь, став сӧветскӧй народлӧн усилиеяс йылысь, кодъясӧс колӧ ещӧ на ёнджыка содтыны.

Ахмиров ачыс вӧлі агитаторӧн, пӧшти тайӧс жӧ кольӧм рытӧ на кыліс инструктивнӧй докладысь да ӧні кывзіс омӧля. Сійӧ пукаліс котлован дорышӧ лэптӧм му вылын, унджык йӧзыслы паныдӧн, да гусьӧн моз видзӧдіс, коді кутшӧма кывзӧ, мый йылысь думайтӧ.

Политинформатор дінӧ медся матынӧсь вӧліны зонъяс да нывъяс. Найӧ быттьӧ ньылалісны ставсӧ, мый висьталіс Квитко. Рита Иванова, дерт жӧ, вӧлі аслас пӧдругаяс кытшын да, тӧдӧмысь, ёна переживайтіс миян территория вылӧ оккупантъяслысь водзӧ пырӧмсӧ. Такӧд тшӧтш Миша эз вермы не гӧгӧрвоны, мый Ритаӧс век ёнджыка заводитӧны пуктыны пыдди не сӧмын ас кодьясыс, но и найӧ, кӧні сійӧ уджалӧ, да весиг лыддьыссьӧ комбинатса комсомольскӧй актив лыдын. Мӧд ногӧн эськӧ сійӧс нывъяс эз бӧрйыны бригадирӧн. Ахмиров юрын весиг визьнитіс мӧвп, мый и чужӧм вылас Рита абу нин сэтшӧм дурк, кутшӧмӧн пыр на кажитчыліс.

Кывзысьяс пӧвстын вӧліны быдсямаыс. Ӧтияс ӧтарӧ куритісны, мӧдъяс быттьӧ кынмӧмаӧсь места вылас, коймӧдъяслӧн тешкодя лӧсталісны синъясыс.

Йӧз юръяс вомӧн тыдалісны Петров гозъя. Ас костас найӧ гусьӧникӧн сёрнитісны. Алексей Никитич мыйӧнкӧ эз вӧв дӧвӧлен.

Торйӧн моз пукалісны кӧрт туйвывса уджалысьяс. Буретш найӧ чукӧрсянь пыр жӧ кылыштіс Иван Терентьевлӧн мӧд фронт воссьӧм йылысь вопрос, кыдз сӧмын Квитко помаліс сёрнитны. И сы вылӧ видзӧдтӧг, мый воча кывйыс вӧлі сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн сылы коліс лоны, кывзысьяс эз друг лэдзчысьны та йылысь тӧлкуйтӧмысь.

— Да-а-а, зонъяс... Союзникъясыд збыльысь оз тэрмасьны мӧд фронттӧ восьтыны.

— Налы нӧ мый. Пукалӧны и лыддьӧны, кымын содтӧд дивизия — кадрӧвӧйӧс и «тотальнӧйӧс» — Гитлер снимитас Рытыввылысь да мӧдӧдас миянлы паныд.

— А гашкӧ, налӧн, миян союзникъясыдлӧн, тайӧ военнӧй хитрость, кыдз шуласны, аслыспӧлӧс тактика да стратегия? Петкӧдлыны противниклы, быттьӧкӧ оз и думайтны восьтыны мӧд фронт, противникыд талы эскас, ёна слабмӧдас Рытыввыв фронтсӧ да — ті гӧгӧрвоанныд? — дзик виччысьтӧг воссяс мӧд фронт.

Ызнитіс сёрнитысьӧс дивитана серам.

— «Стратегия», «тактика», «слабмӧдас»... сӧмын виччысь вомтӧ восьтӧмӧн.

Квитко тӧдчӧдыштіс, мый мӧд фронт восьтӧмсӧ нюжӧдӧмыс, дерт, тактика жӧ. Став вопросыс сыын, кодлы пӧльза вылӧ тайӧ тактикаыс да стратегияыс.

— Но ми шуам, — кыв кӧрталіс Владимир Васильевич, — оз позь вунӧдны сэтшӧм фактъяс, кыдзи Дюнкерк дінын английскӧй войскалысь катастрофа, кыдзи фашистскӧй бомбаяс да ракетнӧй снарядъяс, кодъяс тшӧкыдакодь усьлывлӧны Лондон кар вылӧ. Миян противник ӧткодь ӧпаснӧй и миян союзникъяслы. Тайӧс бура гӧгӧрвоӧны налӧн политическӧй деятельяс.

— Не сӧмын противник, не сӧмын бомбаяс, — та дінӧ содтыштіс Ахмиров. — Политическӧй деятельяс бӧж вылӧ тальччӧма налӧн жӧ народ, тальччӧмаӧсь миян другъяс став мирас. Сӧветскӧй Союзӧс найӧ лыддьӧны фашизмысь народъясӧс мездыны вермысьӧн. Заводитлы тайӧс не пуктыны пыдди — дьӧбйӧ колян.

Вопросыс быттьӧкӧ ставлы нин вӧлі гӧгӧрвоана. Но йӧз мышъяс сайсянь чургӧдчис ки, да кыліс та йылысь жӧ юалӧм:

— А век жӧ, лоас али оз мӧд фронт?

— Чолӧм-здорово! — сэн жӧ вочавидзисны тайӧ вопрос вылӧ. — Тэ, Тихон Тихонович, вугралӧмыд, буракӧ.

— Извинитӧй, — сувтіс Блинов. — Ме ставсӧ бура кывзі. Но ме некутшӧма ог эскы, мед капиталистъяс мӧдісны отсасьны миянлы, сӧветскӧй йӧзлы.

— Да коді тэныд шуис, мый союзникъяс тӧждысьӧны буретш миян вӧсна? Найӧ дорйӧны асьнысӧ.

— Мӧд фронт лоас, — вензьысьясӧс эскӧдыштіс Квитко. — Но кутшӧм кадӧ сійӧ воссяс, висьтавны сьӧкыд.

Ахмиров видзӧдіс Блинов вылӧ букышӧн. Сылӧн некыдз эз вунны кывъяс, кодъясӧс комендант шуліс сылы кольӧм во, выльӧн воысь йӧзлы квартираяс корсигӧн. Дай позьӧ ӧмӧй тайӧс вунӧдны коркӧ! Блинов сэки ошкис Ахмировлысь ӧшыбкасӧ, сочувствуйтіс шахтёрлы сэтшӧм вопрос кузя, код йылысь ӧні весиг ӧти казьтыштӧмысь Мишаӧс шыбитӧ пӧсьӧ.

Блинов вылӧ лӧг петӧмыс Ахмировлӧн ӧзйыштіс выль вынӧн, кор сійӧ аддзис, мый сыкӧд орччӧн пукалӧ Важницкий, коді кольӧм во сэтшӧм ёна тешитчис бедаӧ сюрӧм морт вылын.

Со, со!.. Найӧ мыйкӧ шуисны ӧта-мӧдныслы. Блинов вак-вакӧн серӧктіс, а Важницкий гусьӧн моз видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, быттьӧ поліс кодыськӧ. Кутшӧм зывӧк сылӧн ичӧтик чужӧмыс!..

Помасис нин политинформация. Петя Самойлов — комбинатын комсомол кузя кывкутысь да тані, ТЭЦ стрӧитанінын, «Боевӧй листоклӧн» редактор — паськӧдіс сӧмын на «пӧжалӧм» газетасӧ да мӧдіс лыддьыны ставлы. Вӧліны ордйысьӧмлӧн интереснӧй лыдпасъяс, ёся гижӧм статейкаяс, нюм петкӧдлысь юмор и кочӧгӧдз серам петкӧдлысь карикатураяс.

Миша Ахмиров быттьӧкӧн кывзіс жӧ, нюмъяліс, сераліс, но кыдзкӧ аслыс тӧдтӧг помся чӧвтышталіс синсӧ вывті нин гажаӧн кажитчысь Блинов вылӧ, быдтор дінӧ кӧдзыда видзӧдысь Сергей Сергеевич Важницкий чужӧм вылӧ. На дінӧ татшӧм зывӧктана чувствоыс сійӧс эз эновт тані уджалігӧн медбӧръя часъясӧдз, сійӧ кадӧдз, кодыр коліс нин вӧчны ордйысьӧмлы итог.

Вӧчӧм удж мерайтӧм бӧрын тыдовтчис, мый том йӧзлӧн участок панйӧма знатнӧй шахтёрлысь бригадасӧ.

Ахмировлы тайӧ некутшӧма эз эскыссьы. Сійӧ весиг шуис:

— Ӧшыбка артмӧма мерайтігас.

— Но ӧд тэ сэні жӧ вӧлін, — первойӧн шыасис Рита. Сійӧ, видзӧдтӧ, вывті ёна кӧсйис, мед Мишаӧн вайӧдӧм шахтёръяслӧн выработкаыс лои на дорысь ичӧтджык. «Он-ӧ кӧть неуна вежӧртышт, — Ахмиров йылысь думыштіс нывъяслӧн бригадир, — мый йӧзыс ньӧти абу омӧльджыкӧсь тэ дорысь...»

Участокъяссӧ нарошнӧ мерайтісны выль пӧв. Некутшӧм ӧшыбка абу вӧлӧма, и Петя Самойлов, коді ставсӧ тайӧс кыліс да аддзыліс, деликатнӧя висьталіс аслыс Ахмировлы, мед сійӧ гортас мунтӧдз оз вунӧд видзӧдлыны «Боевӧй листоклысь» выль выпуск.

И збыльысь, смена разӧдчигкежлӧ выль газета вӧлі дась нин. Ахмиров тэрмасьӧмӧн локтіс Гӧрд дӧска дінӧ, кодлӧн ӧтар бокас мелӧн гижӧма бригадаяслӧн войчӧжся уджлысь лыдпасъяс да коді кутшӧм местаын сулалӧ, а мӧдарас ӧшаліс «Боевӧй листок».

Первойя графаын, код весьтын рисуйтӧма самолёт, сулаліс дзоньнас комсомольско-молодёжнӧй участок. Сылӧн выполнение сё кӧкъямысдас процент. Мӧд местаын — паровоз весьтын — Блиновлӧн бригада, сё сизимдас вит процент.

«Блиновлӧн? — Ахмировлы быттьӧ кодкӧ кучкис юрас. — Вот тані нин збыльысь ӧшыбка».

Но некутшӧм ӧшыбка эз вӧв. Тихон Блинов — коммунальник бригадаын бригадир. Коммунальникъяс уджалісны ыджыд сьӧлӧмӧн, и ӧти процентӧн вӧліны вылынджыкӧсь Мишалӧн бригада дорысь.

«Сідзкӧ, со мый вӧсна сылӧн серамыс вӧлі сэтшӧм гажа», — ас вылас скӧрмӧмӧн нин бара думыштіс Ахмиров да ӧдйӧджык мӧдіс писькӧдчыны йӧз чукӧр пыр дӧска мӧдар боклань, кӧть эськӧ таладорас вӧлі на мый видзӧдны: бригадаяс сулалісны став графаас — «автомобиль», «мотоцикл», «катер», «вӧв», «пода морт», «черепаха», «улитка» графаясын. «Колошиын» пукалісны сборнӧй йӧзысь бригада — налӧн выполнитӧма сӧмын кӧкъямысдас квайт процент.

«Боевӧй листок» дінын сулалысьяс гӧрдлісны.

— Ок и рисуйтӧмаӧсь!

— А сой пӧкъясыс, зонъяс, сой пӧкъясыс!

— Муртса абу Илья Муромец!

Тайӧ вӧлі Миша Ахмиров вылӧ дружескӧй шарж: сулалӧ ыджыд кӧрт зыръя великан, сыкӧд орччӧн — ичӧтик морт, кӧрт зыръя жӧ, киас кутӧ перйӧм кубометръяслысь лыдпас да гырыся гижӧм цифраяс — 180%. Великан бокша видзӧдӧ цифраяс вылӧ да шуӧ: «Оз вермы лоны меысь унджык. Ӧшыбка артмӧма мерайтігас».

— Миша, тайӧ ӧд тэнӧ тадзисӧ.

— Аддза... Вот канальяясыд, — серӧктіс жӧ Ахмиров. — Кыв оз позь шуны газетчикъяс дырйиыд... — И мед оз чайтны, мый сійӧ скӧрмис, содтіс та дінӧ: — А сідзсӧ нинӧм, ён дядьӧӧс рисуйтӧмаӧсь. Уналӧн завидь петас.

Но кӧть и висьталіс тадзи, а сьӧлӧм вылас эз вӧв лӧсьыд, пыр жӧ петіс йӧз пиысь бӧр, весиг эз мӧд лыддьыны листокысь мукӧд материалъяссӧ.

Гортас мунігӧн нин аддзыліс ещӧ ӧти лӧсьыдтӧмтор: Рита Иванова восьлаліс сы водзын Петя Самойловкӧд кутчысьӧмӧн. Дай унджык на таысь: Рита, дерт нин, нарошнӧ, бергӧдчыштліс Мишалань, мед дэльӧдыштны сійӧс, со пӧ ми вок кутшӧмӧсь лоим, ті вокысь ёнатӧ ог и нуждайтчӧй.

Ахмировлӧн кыдзкӧ аслысног ёнтыштіс сьӧлӧмыс. Татшӧм сьӧлӧм кылӧмсӧ сійӧ, буракӧ, эз на тӧдлы таӧдз.

ХІV

Доймӧм челядь котӧртӧны мамыс дінӧ, медым пӧлучитны сысянь бурдӧдана кыв. Ӧтка морт, кор сійӧс вынтӧм пӧрысьлуныс суас не ас рӧднӧй местаас, казьтылӧ чужанінсӧ, кыдзи мелі мамӧс, кӧть эськӧ збыль вылас, гашкӧ, сійӧ вӧлі сылы скӧр энькаӧн.

Ӧндрей эз вӧв ни челядь местаын, ни ӧтка пӧрысь мортлӧн положениеын. Сійӧ вӧлі салдат, коммунист, кодӧн ӧні веськӧдліс куш ӧти кӧсйӧм — кыдз позьӧ ӧдйӧджык восстановитны ассьыс боеспособность да бӧр мунны фронт вылӧ. Но и сылы рӧднӧй сиктыс, ичӧтысянь тӧдса вӧр-ваыс ӧні кажитчис дзик ӧти местаӧн, кӧні сійӧ бурдас ӧдйӧджык, — та вӧсна Вӧркутаын оліс регыдик.

Батьыс эз вӧв гортас, медым встречайтны ассьыс писӧ. Пӧрысь кӧр пастух вӧлі колхознӧй кӧр стада дінын, кодӧс тайӧ кадӧ векджык видзлӧны море берег доръясын, ӧвадтӧмджык местаясын, колхозсянь уна сё километр сайын. Ӧндрейлы весиг аслас керкаӧ эз позь пырны: ӧшаліс томан. И век жӧ сійӧ вӧлі гортас. Ас сиктӧ пыригӧн на сійӧс кытшалісны челядь, рӧднӧй пи дінӧ моз уськӧдчисны пӧрысь мамъяс, котӧрӧн воалісны красноармеец гӧтыръяс, — Ӧндрей вӧлі фронт вывсянь татчӧ первой воысьӧн, а кадыс — страдаӧ петан водзвылын, йӧзыс лӧсялісны гортаныс. Колхоз правление ӧшинь улӧдз матыстчигӧн Ӧндрей муртса нин тыдаліс сійӧс встречайтысьяс пӧвстын.

Правлениеын буретш вӧлӧма активлӧн совещание — петісны: колхозса председатель — не важыс, дерт, сійӧ вӧлі фронт вылын, — председателяліс кудель кодь еджыд юрсиа Митрей дядь; правлениеса членъяс да бригадиръяс — ставныс нывбаба; и сельскӧй интеллигенциялӧн представительяс — Ефим Иванович Филипповысь ӧтдор — тожӧ нывбабаяс.

— Радӧсь примитны дона гӧстьӧс, Рӧдина дорйысьӧс!

— Привет тылса труженикъяслы!

Кутчысьлісны, окасисны и сэн жӧ мӧдісны решайтны Павел Калистратович йылысь: кыдзи ыстыны сылы юӧр, дыр-ӧ кежлӧ сійӧс корны пиыс дінӧ.

А сэн кодъяскӧ локталісны ещӧ; ставсӧ вунӧдӧма, весиг абу пӧрччӧма телятницалысь халатсӧ, тэрмасис Марья Ильинична, сувтлытӧг пырис кругӧ, шеныштіс кияснас:

— Батюшки да сьӧлӧмшӧръяс — миян дитяткояс! — И эз вермы кутчысьны, мед не топӧдлыны Ӧндрейӧс аслас морӧс бердӧ рӧднӧй пиӧс моз.

— Кыдзи Степаныд, Марья тьӧтка?

— Слава богу! Дзоньвидза и ловъя вӧлі ӧнӧдз. Ыстывлӧ письмӧяс, пӧлучитім фотокарточка.

— Зэв окота видзӧдлыны. Коркӧ пыравла.

Но сэк кості лои нин решитӧма вопрос, кыдзи юӧртны Ӧндрей батьлы: колхознӧй кӧр стадаяс дінӧ мунӧ могӧн сельсӧветса председатель, сійӧ и висьталас нимкодь юӧрсӧ Павел Ламбейлы.

— А кӧні сійӧ?

— Коді?

— Ачыс, сельсӧветса председательыс?

Ӧндрей вопросительнӧя видзӧдліс йӧз вылӧ.

— Кӧр стадаяс дінӧ ветлыны кӧсъя ме, — шыасис Кынева Лиза. — Гашкӧ, особӧйтор эм висьтавны батьыдлы? Верман висьтавны.

Лиза вылын топыда пукаліс сійӧ жӧ лӧз шерстянка костюмыс, юрас сійӧ жӧ турунвиж беретыс, кодъяс вӧліны сы вылын кольӧм во, Ӧндрейясӧс армияӧ колльӧдігӧн, но сэкся моднӧй туфлиясыс пыдди кӧмалӧма прӧстӧй мужскӧй сапӧгъяс, тыдалӧ, Степан вокыслысь. И ещӧ, мый удитіс казявны Ӧндрей, — сійӧ вӧлі ныв чужӧмлӧн упорнӧй выражение.

Ӧндрей лӧсьӧдыштіс кӧстыльяссӧ киняувъясас, воськовтіс Лизалань.

— Ми, буракӧ, эг на киасьӧй тэкӧд, сельсӧветса председатель ёрт. — И нюжӧдіс кисӧ.

— Киасим жӧ!.. — кисӧ воча сетіг серӧктіс Лиза.

— Неужели киасим нин?.. — шензьыштіс салдат. Сэки жӧ сійӧ казяліс, кыдзи том председательлӧн чужӧмыс гӧрдӧдыштіс, и сёрнисӧ бергӧдіс шуткалань: — Ме жӧ ӧтнам, а ті со мыйтаӧнӧсь.

— Вернӧ.

— Лёкыс абу.

— А вообщӧ тадзи, Андрей Павлович, — быттьӧ заключитіс колхозса председатель: — Батьыд вотӧдз, гашкӧ, тэд, раненӧйлы, сьӧкыд лоӧ гортад ӧтнадлы. Тэныд местаыд сюрас.

— Дерт жӧ.

— Быдӧн рад примитны ас ордас.

Ӧндрей аттьӧалӧмӧн видзӧдліс сійӧс кытшалысьяс вылӧ да меліа нюммуніс:

— Тадзи кӧ шуис правление, дерт, ме ог вермы мунны сылы паныд...

Друг сійӧ кыліс — кодкӧ мӧдіс босьтны мыш сайсьыс вещмешӧксӧ.

— Ме ордӧ мунам. Ме ордын тэд бурджык лоӧ...

Тайӧ вӧлі учитель.

— Ог дзескӧд ме тіянӧс, Ефим Иванович?

— Та йылысь бӧрыннас... Эн ӧткажит. А то аддза — мырддясны тэнӧ менсьым...

Тадзи встретитіс Ӧндрейӧс рӧднӧй колхозыс. А батьыс сылӧн тайӧ лун-войӧ эз этшаысь нин пуктыв кӧзырёкӧн ассьыс кисӧ синкым весьтас, мед ещӧ и ещӧ ӧтчыд видзӧдлыны сыланьӧ, кысянь должен петкӧдчыны кӧр дадюв: старшӧй пастух тӧдіс, мый кад нин кодлыкӧ воны сиктсянь видлыны найӧс, кӧр видзысьясӧс, вайны чай-сакар, табак, свежӧй газетаяс, письмӧяс. И лоласны-ӧ сэтшӧм шуда минутаясыс, кор эськӧ пӧрысь бать пӧлучитас аслас ӧтка писянь письмӧ? Кывлас-ӧ коркӧ сы йылысь кӧть кутшӧмкӧ юӧр?.. Воюйтіс, воюйтіс пиыс, частӧ гижлывліс письмӧяс и друг изъяліс-вошис быттьӧ этатшӧм жӧ паськыд море шӧрӧ, коді ӧні шумитіс старик син водзын.

Тӧлыс пӧльтіс морелӧн эрдъяс вывсянь, да, лун шӧр кад вылӧ видзӧдтӧг, воздухыс вӧлі ыркыд, быттьӧ тайӧ ыркыдсӧ сьӧрсьыс вайисны еджыд гыяс, кодъяс варччисны береглань синнад судзтӧм ылнасянь, а, гашкӧ, и самӧй Ледовитӧй океансянь. Керка судта гыяс быгыльтчисны берегӧ ыджыд вынӧн, дрӧбалісны гырысь изъясӧ инмӧмысь, летӧм еджыд вурунӧн кыпӧдчавлісны вывлань, и тайӧ здукъясас быд пӧрйӧ шонділӧн югӧръясыс удитлісны чужтывны сэтчӧ ичӧтик ӧшкамӧшкаяс. Пуысь-гыалысь ва дінсянь торъялӧм еджыд лестукъяс кодьӧсь лэбалісны горзысь каляяс.

Кӧръяс йирсисны берегпӧлӧнса кузь пӧката местаын, кӧні моресянь пӧльтысь тӧв вӧсна ӧні вӧлі пӧшти ӧвадтӧм, а яла нитшкыс важӧн нин травиттӧм. Найӧ мӧдасны йирсьыны тані сэтчӧдз, кытчӧдз ыджыд опыта старшӧй пастух Павел Ламбей оз сӧветуйт первой во на бригадиралысь том нывбабалы вежны кӧр видзан местасӧ. Бригадаыс вӧлі квайт мортысь — кык старик да нёль нывбаба. Кӧрыс тайӧ бригадаын лыддьыссис кык тысяча гӧгӧр. Пастухъяслы отсасисны дас пон.

Павел Калистратович — кокньыдик маличаа, кодлысь подолъяссӧ дженьдӧдӧма тасма-вӧнь костӧ лэптыштӧмӧн, да, кыдзи и пыр, куш юра. Сійӧ ещӧ ӧтчыд синъяснас тывйыштіс йирсьысь кӧр стадасӧ да аддзис, мый ставыс лючки-ладнӧ, матыстчис чум дінӧ, коді сулаліс мыльк вылын моз, грузӧвӧй кӧр дадьяс кытшын. Тайӧ дадьяс вылын бригада новлӧдлӧ ассьыс овмӧссӧ ӧтилаысь мӧдлаӧ вуджигъясӧн.

Старикӧс радпырысь встретитісны шойччысь понъяс. Чум пытшсянь кылыштіс бригадирлӧн гӧлӧс:

— Виччысям нин, Павел дядь! Чайыд пузис.

Бригадирысь кындзи, чум пытшкын вӧліны ещӧ кык пастух, пӧрысь старука — ӧти пастухлӧн мамыс — да школьнӧй арлыда нин кык детинка, кодъяс окотитісны гожӧмсӧ колльӧдны кӧраяс дінын.

Ламбей пуксис детинкаяскӧд орччӧн.

Тайӧ вӧлі кӧр куясысь вӧчӧм вель паськыд чум. Шӧрас сулаліс чугуннӧй пач, кодлӧн кӧрт трубаыс кайис веськыда чумлӧн конус помӧ да петіс ывлаӧ. Пач вылас пузис артельнӧй ыргӧн чайник, сыкӧд орччӧн — сэтшӧм жӧ ыджыд шыд пӧрт. А доръясас быдӧнлӧн аслас узьлан места — ӧкуратнӧя лӧсьӧдӧм вольпасьяс, пӧдушкаяс, мехӧвӧй да матерчатӧй паськӧм. Тӧдчис порядок быдлаын: некодлы мешайттӧг ӧшалісны кык централка, нывбаба узьлан местаяс весьтын вурышталӧма мехӧвӧй зепъяс, кытӧні видзсьӧны вурсян кӧлуй да рукоделье. Особӧй пельӧс выделитӧма детинкаяслы. Сэні ӧшалісны газетаясысь вырезкаяс — портретъяс, мичаджык фотоснимокъяс. Чукӧрын куйлісны книгаяс. Челядьлы жӧ дӧверитӧма патефон. И ӧні ӧти детинкаыс юаліс:

— Гашкӧ, ворсыштам, Павел дядь?

— Оз ков, пиӧ. Бӧрынджык мӧдам ворсны, — да бригадирлы нин содтіс: — Татшӧм поводдя дырйи, висьталӧны, кӧръяслы праздник.

— Медъя ыркӧдыштіс кӧ, — быттьӧ ошкыштіс бригадир. — Не пыр ном-геблы тшӧгны. А то яндзим лоас арнас:кӧръясыс старик Ламбей бригадаысь, а омӧльджыка тшӧгӧсь мукӧд бригадаяслӧн дорысь. Некод оз мӧд веритны.

— Оз жӧ, гашкӧ, тадзи ло. Кӧръясыд, мада, ме вылӧ некор эз ӧбижайтчывны, весиг сэки, кор найӧ не ми воклӧн вӧліны, кор найӧс бура дӧзьӧритӧмысь налӧн кӧзяинъясыс мынтывлісны ыджыд неправдаӧн.

Павел Калистратович босьтіс бригадир киысь чай чашка, сійӧс матыстліс вом дорас.

— Пыр окота норасьны кодлыкӧ важся олӧм вылас и век ог норась, мися, гашкӧ, абу интерес том йӧзлы.

— Кыдзи абу интерес, — ӧдйӧ шыасис старука. — Том йӧзлы и колӧ висьтавны тайӧс, мед ёнджыка мӧдісны донъявны ӧніясӧ.

Старукалысь кывъяссӧ ошкыштісны и мукӧдъяс.

— Сійӧ и эм, мадаяс, сійӧ и эм, — шлочкерис кывнас Ламбей да недыр кежлӧ чӧв усьліс, тыдалӧ, бӧрйис паметьсьыс, кутшӧмджык важся ӧбида йылысь висьтавны. — Скӧнь вӧлі беда, скӧнь неправда. Но на пиысь ӧти — гортйӧ водӧм бӧрын оз эновт менӧ. — Сійӧ бара юыштіс чай, сэсся пуктіс чай чашкасӧ ас дінас орччӧн, кияснас вӧчыштіс сэтшӧм движение, код серти позис гӧгӧрвоны мыйкӧ шоча овланатор йылысь висьтавны кӧсйӧм. — Вокӧ, самӧй тулыс вӧлі, кӧръяслӧн пиасян кад. Сӧніка ваӧн кизьӧртӧм тундра вылӧ петіс веж мороз. Яла нитш пыдди кӧр кок улын мӧдіс югвидзны йи да из кодь чарӧм, кӧні вӧлі на лым. Сёян корсигӧн коксьӧмысь кӧръяслӧн жугалісны гыжъясыс. Тшыгйысла кӧръяс заводитісны усьны, он тӧд — пиасьны водӧмаӧсь али вынтӧмысла куйлӧны. Сэк жӧ вынаджыкъяс ӧтарӧ зілисны мунны водзӧ, гожся пастбищеяслань. Мудзисны кӧр пастухъяс, слабмисны понъяс, а шойччыны некор. Став пыддиыс вӧлі шойччӧ кӧзяинлӧн дӧвереннӧй — аслас семьяӧн оз и чеччыв дадьяс вылысь. Вокӧ, он шу абу еджыд ош. Паркаыс еджыд, тӧбӧкъяс еджыдӧсь. Сӧмын чужӧмыс лёк гӧрд — сімӧм ыргӧн кодь, да гӧлӧсыс ошлӧн кодь гора. «Ті сы вылӧ и рӧбӧтникъяс!.. Тіянӧс сы вылӧ и вердӧны, мед не воштыны ни ӧти кӧзяйскӧй кӧр! Кымынӧс воштанныд, сы мындаӧс и лоӧ босьтӧма тіян личнӧй кӧръяс пиысь. А оз кӧ тырмыны найӧ, кучикъястӧ лоӧ кульӧма!» Видзӧдтӧ, тайӧ жӧ стадаас быд кӧр пастухлӧн вӧлі кӧр нёль-ӧ-витӧн аслас. Миян — вит кӧрӧн морт вылӧ, а кӧзяинлӧн — ӧтнаслӧн вит тысяча кӧр!.. Веськыд беда, но, вӧлӧм, абу на став бедаыс сэн, — кыпӧдчис турӧб.

«Сувтӧдны кӧръясӧс! Вӧчны меным чум!» — мӧдіс горзыны миян вылӧ дӧвереннӧй. Ми сувтӧдім кӧръясӧс. Вӧчим сылы чум.

«А ӧні кытшлалӧй кӧр стада пытшкын, мед кӧинъяс оз уськӧдчыны, мед кӧръяслӧн пиасьӧмыс муніс бура».

Ми разӧдчим кӧр стадаӧ. Он тӧд, кӧні пом, кӧні дор. Ставыс турӧб пиын. Турӧб бушуйтӧ, кокъясыд оз нин новлӧдлыны, усян — абу окота чеччыны. Тадзи колис первойя вой. Сэсся колис лун да бара лоис вой, вокӧ, самӧй страшнӧйыс...

Тайӧс шуӧм бӧрын Ламбей бурджыка лӧсьӧдыштіс кокъяссӧ ас улас, видзӧдліс сійӧс кывзысьяс вылӧ да мӧдіс висьтавны водзӧ:

— Киын ружье. Муна кималасӧн кӧръяс чукӧрӧд, кыті нёль кокӧн, кыті кыссьӧмӧн, — сувтӧмӧн оз позь, тӧв пӧрӧдӧ, — кывзыштала, оз-ӧ ков менам отсӧг пиасьысь кӧрлы. Турӧб горзӧ пельын, нӧйтӧ синъясӧс, пӧдтӧ ловгоршӧс. А ме зіля кывзыны, кӧть эськӧ некымын воськов сайысь нинӧм оз тыдав. И кыла шыяс — энь кӧр тӧждысьӧ аслас питор вӧсна, дзебӧ сійӧс турӧбысь; аддза кӧр сюръяс — дзонь чукӧр, а асьныс кӧръясыс куйлӧны, тырӧмаӧсь лымйӧн, — тадзи налы шоныдджык. Окота водлыны на костӧ — шонтысьыштны, шойччыштны. Но оз позь. Ме тӧда — менӧ виччысьӧны мам-кӧръяс, виччысьӧны турӧб пиӧ чӧвтӧм ва теляяс. Век кысся и век кывза. Кылыштісны пиасьысьлӧн тӧдса шыяс. Восьӧма веськыда вылас. Кӧр мучитчӧ и видзӧдӧ ме вылӧ отсӧг корана синъясӧн. Ме окышті сылысь синъяссӧ и заводиті отсавны. Сэсся сеті сылы нювны кӧрписӧ, а кор сылӧн сійӧ нювсис, пукті сійӧс мамыс нёньяс дінӧ да ачым регыдик сайӧдышті турӧбысь. Сэки мем вӧлі зэв окота ойбыртлыны, но ме эг вермы вунӧдны мукӧд мамъяс йылысь.

— Сьӧлӧмыд тэнад бур. Сійӧн и эн вермы ойбыртлыны, — бара шыасис старука, и сылысь тайӧ кывъяссӧ выльысь ошкыштісны ставӧн.

— Кодлы бур, а кодлы и лёк, — быттьӧ пырмунігмоз чӧвтіс старик. — Ме сэки вӧлі том и кӧрт кодь ён. Ме век кысси водзӧ и отсаси пиасьысь мамъяслы. Друг видзӧда — ме бокті повзьӧмӧн котӧртісны кӧръяс. Кыла, найӧ шызьӧдісны и мукӧдъясӧс. «Кӧинъяс! — думышті ме да уськӧдчи сылань, кысянь котӧртісны кӧръяс. — Кӧинъяс татшӧм поводдясӧ и виччысьӧны. Наысь ӧні бурӧн он мын».

Меӧн ворсіс турӧб: то ӧдӧбтылас мышсянь, то конйыштлас боксянь.

«Эй, татчӧ! — горза ме ёртъяслы, кодъяс кӧнкӧ танӧсь жӧ. — Стадаын кӧинъяс!» — Но горзӧмӧй весиг аслым оз кыв. Аддза, сӧвсем матын дзирдыштліс би кинь, быттьӧ кодлӧнкӧ ӧзйис чигарка. «Кыланныд, мися, кӧинъяс!» И сэк жӧ пемыдас бара дзирдыштіс би кинь. Мӧді видзӧдны — абу ӧти, и ставыс гозйӧн-гозйӧн. Мышкӧ койыштіс кӧдзыд ваӧн; юрси, кылӧ, сувтіс. «Лыйны. Лыйӧм шы вылӧ вермасны воны ёртъяс». Кӧинъяслӧн синъяс дзирдалӧм серти бӧрйи медматыссасӧ. Сійӧ некымын воськов сайын и эм. Лыйи. Ачым уськӧдчи лыян местаӧ — ни усьӧм кӧин, ни дзирдалысь синъяс. Сӧмын и руалӧ кӧинъясӧн косялӧм кӧр. Орччӧн куйлӧ мӧд кӧр, куйлӧ коймӧд... Ружье вӧлі берданка. Вежи патрон. Лыйи мӧдысь. Клопнитіс воча лыйӧм шы. «Сідзкӧ, кылісны!» Радла. Но радлыны водз на: дзик ме дінті вуджӧртіс кӧин, лӧг биӧн югнитліс пара син, биа ӧгыръясӧн ӧзйисны ещӧ параяс. Ӧти уськӧдчис ме вылӧ. Удиті лыйны. Ранитчис, мӧдіс гартчыны кок улын. И сэк жӧ мӧд кӧин уськӧдчис мышсянь, кутчысис сойӧ...

Друг висьтлӧн самӧй интереснӧй местаас Ламбей быттьӧ тшӧкмуніс: сійӧ аддзис чумӧ пыранінын сулалысь Лизаӧс.

— Висьтав, Павел дядь, водзӧ висьтав! — шыасис Лиза.

— Кынева Лиза! — старик пыдди горӧдіс бригадир. — Вот эг виччысьӧ. Пыр давай. Павел дядь аслас томдырся геройство йылысь висьталӧ.

Но Ламбей чеччис нин ас местасьыс. Сылы вӧлі окота регыдджык юавны Лизалысь, эз-ӧ вай письмӧ Ӧндрейсяньыс. Письмӧяс йылысь мӧдісны юасьны и мукӧдъяс.

— Вайи. Мый вӧлі, ставсӧ вайи! Ог таит. Сета.

Лиза вӧлі кокньыдик маличаа жӧ и зэв кыпыд настроениеа.

— Толькӧ ті первой лэдзӧ мем пӧрччысьны, коймӧд лун нин пӧрччысьлытӧм. Тэрмаси регыдджык тіян дінӧ воны. Василь-Васёк! — чум мышлань горӧдіс сійӧ. — Лэдзав кӧръяссӧ, мед йирсьӧны. Либӧ, час, ме ачым вола. — И маличатӧм нин, век сійӧ жӧ шерстянка костюма, кокни походкаӧн саяліс чум мышкӧ.

— А кыдзи кӧинъясыдкӧд, Павел дядь? Кӧть дженьыдика...

— Ёртъяс воисны, отсалісны, — некутшӧм интерестӧг нин вочавидзис Ламбей да, мед дзикӧдз помавны такӧд, содтіс: — Сійӧ войӧ вошис стадаысь кызь вит кӧр. Кызь витнансӧ бергӧдісны миянлысь, кӧр пастухъяслысь. Скӧнь ӧбиднӧ вӧлі.

— Павел дядь, тӧд мый вайи!

— Аддза — мешӧкын мыйкӧ вайӧмыд. Чай-сакар, табактор. А сэсся нинӧм на ог аддзы.

Чум водзӧ Лиза лэдзис пельпом вывсьыс тыра мешӧк. Разис помсӧ, перйис сэсь газетаяс да письмӧ чукӧр, сеталіс кӧр пастухъяслы, челядьлы, старукалы.

— А тэныд, Павел дядь, кывйӧн тшӧктісны висьтавны.

— Мый йылысь?.. Эн мучит пӧрысь мортӧс. Ме скӧрмыны верма.

— Тэ? Талун?.. Кӧть и скӧрмылан — бурасян... Васёк, волы татчӧ!

Детинка-подросток, буретш сійӧ, коді коркӧ отсасьліс Лизалы оборона фондӧ лыжияс чукӧртігӧн, сувтіс Лизалы паныд да военнӧйяс ногӧн сетіс честь, мый зэв ёна кажитчис татчӧс кык детинкалы.

— Петкӧдлы, мый тэнад эм.

Василёк лукйысьыштіс пинжак зептас, перйис сэсь уна пӧв гартыштӧм газетнӧй бумага, разис сійӧс.

— Разрешитӧй вручитны!

Но Павел Калистратович аддзис нин пиыслысь фотокарточкасӧ, босьтіс сійӧс дрӧжжитысь киясӧн. Ставныс аддзисны, кыдзи стариклӧн синъясыс вазисны, кыдзи сійӧ ӧтарӧ косӧдышталіс найӧс ки мышнас и помся видзӧдіс фото вылӧ.

— Андрей Павлович ещӧ висьталіс, мед сылӧн батьыс волас гортас видзӧдлыны ассьыс писӧ. А колхоз правление ыстіс бумага, мый разрешайтӧ Павел Ламбейлы волыны пиыс дінӧ.

— Менӧ, — содтіс татчӧ Василёк, — ыстісны сы местаӧ.

Водзӧ некод нинӧм эз юась. Ставныс виччысисны, мый шуас Павел дядь. Но сылы эз на сюрны кывъясыс. И сӧмын патефонӧн «заведуйтысь» детинка дзугис тайӧ чӧвсӧ.

— Василь, ружьесӧ миянлы вайин?

— Ружье?.. Мыйла тіянлы ружьесӧ?

— Вермас лоны турӧб. И кӧр стада вылӧ вермасны уськӧдчыны кӧинъяс. Ми кӧсъям тышкасьны кӧинъяскӧд Павел дядь моз.

— Кодъяс нӧ лоанныд тіыс?

— Тӧдӧмысь, асьным, со, этайӧ Ваньӧкӧд. Сідз ӧд, Ваньӧ?

— Дерт, сідз.

Ставныс ӧтпырйӧ серӧктісны. Накӧд тшӧтш серӧктіс и пӧрысь Ламбей — гораа, нимкодьпырысь; сэсся кватитіс ичӧтик Ваняӧс, лэптіс юр весьтас да горӧдіс:

— Вокӧ, со кодъяс быдмӧны геройясыс!..

ХV

Бать воӧм бӧрын Ӧндрей некымын лун на оліс гортас «нинӧм вӧчтӧг», кыдзи сійӧ шуис ачыс, кӧть эськӧ тайӧ эз вӧв тадзи, — мужичӧй ки эз тырмы быдлаын, а ассьыс кияссӧ фронтовик эз жалит: то ӧтилы коса тӧчитас, мӧдлы куран дзоньтыштас, то ветлас кузнечаӧ да, пӧрысь кузнечкӧд беседуйтігмоз, пӧльтыштас сылы кузнечнӧй мех, мед ӧдйӧджык помавны колхозлысь ытшкан машинаяс да коннӧй граблияс ремонтируйтӧм. Рытъяснас сы дінӧ чукӧрмылісны том и пӧрысь либӧ ачыс ветлывліс колхоз правлениеӧ, сельсӧветӧ, участвуйтіс заседаниеяс да собраниеяс вылын.

— Тэд, пиӧ, эськӧ шойччыны колӧ бурджыка, ӧдйӧджык бурдӧдчыны, — мукӧд дырйи сійӧс жалитіс батьыс.

А Ӧндрей тайӧс век бергӧдліс не то шмонитӧмӧ, не то батьсӧ велӧдӧмӧ.

— Висьӧмыд, батьӧ, морт кодь жӧ разнӧй овлӧ. Ӧти висьысьлы, шуам, вольпась вылын куйлӧм лӧсялӧ, мӧдлы — ӧшинь дорын пукалӧм, коймӧдлы — ещӧ аслысног. А менам, тэ ачыд аддзан, коклӧн лыыс сӧвсем дзонь, яйыс бурдӧма нин, оз тырмы сӧмын ӧтилаын ичӧтик нерв, коді, врачьяс висьталӧм серти, быдмас ачыс, колӧ сӧмын отсавны сылы быдмыны быд лунъя тренировкаӧн... не ёна сьӧкыд уджӧн.

— Гашкӧ, и сідзи, — сӧгласитчывліс сыкӧд батьыс. — Врачьяс ёнджыка тӧдӧны. — И гӧгӧрвоӧмӧн, мый не пиыслӧн характер серти овны уджтӧг, кыдзкӧ тӧдчӧдыштӧмӧн содтывліс: — Удж сійӧ уна пӧлӧс висьӧмысь бурдӧдлӧ. Уджыд весиг кӧртлысь сім бырӧдӧ...

Да, синтӧм ӧмӧй Павел Калистратович?! Оз аддзы ӧмӧй, кыдзи пиыскӧд сӧветуйтчӧны и колхозса председатель, и ачыс Филиппов?

«Вокӧ, ӧшинь дорын кад лотайтыськӧд тадзи оз сӧветуйтчывны, — аслыс нин шулывліс старик. — Сыкӧд сӧмын кань кургылӧ. Татшӧм писӧ мукӧдлы быдтыны на колӧ!»

А кодыр воис страдаӧ петан лун, ая-пиа лэччисны видз вылӧ кыкнанныс.

Дерт, Ӧндрейлы вӧлі сьӧкыд. Кокыс омӧля на кывзысис. Сійӧ быдлаӧ инмис, крукасис, ёна доймис. Косилка вылӧ Ӧндрей пуксьывліс сӧмын сы могысь, мед велӧдны зонпосниясӧс бурджыка ытшкыны, куртысьяслы петкӧдліс, кыдзи лададжык чукӧртны турун валъяс коннӧй граблиӧн. Ӧндрей весиг эз вӧв прикрепитӧма кутшӧмкӧ ӧти бригадаӧ, — сійӧ воліс то ӧтияс дінӧ, то мӧдъяс дінӧ. Тадзи вӧлі первойсӧ, горт дінсяньыс матысса видзьяс вылын уджалігӧн.

Сэсся бригадаяс чукӧртчисны медся главнӧй заливнӧй лугъяс вылӧ. Видзӧдлан — синмыд оз судз! Тыкола кӧджъяс вежласисны джодж кодь шыльыд бӧжъясӧн, кос верӧтяяс — васӧд сёнъясӧн. И быдлаын турун, турун. Ӧтилаын сійӧ вевттис мусӧ пырейӧн, быттьӧ лӧзоват бархатӧн, мӧдлаын гыасис эжӧр сора зӧридзӧн, коймӧдлаын гӧрдӧдіс клеверӧн, едждӧдіс катшасинӧн, — цветитіс лыдтӧм сикас дзоридзӧн. А тайӧ, сочнӧй турунлӧн массивъяс шӧрӧдыс, чукльӧдліс и ачыс юыс — век ӧткодь паськыд да век хрусталь кодь жӧ сӧдз югыд...

— Честнӧй кыв, некор на таӧдз меным эз кажитчывны татшӧм кыпыдӧн да мичаӧн татчӧс лугъяс, кыдзи ӧні! А ӧд кымынысь ме вӧвлі тані. Вӧркутаӧ мунтӧдз эг ӧти гожӧм страдуйтлы, уна дасысь кытшовтлі мӧсъяс видзигӧн, утка кыйигъясӧн — менам олӧмын самӧй сэтшӧм кадын, кор ставыс кажитчӧ мичаӧн да кыпыдӧн! Неужели мортлӧн эстетическӧй чувствоясыс заводитӧны лоны ёсьджыкӧсь сылӧн арлыд содӧмкӧд тшӧтш?

Филиппов видзӧдліс Ӧндрей вылӧ шуда синъясӧн: тайӧ кывъясысь и таӧдзса уна беседаясысь сійӧ кыліс вӧвлӧм аслас учениклысь мыйкӧ моральнӧ чистӧйӧс, стойкӧйӧс, дзоньвидзаӧс да возвышеннӧйӧс. И сылы, пӧрысь учительлы, вӧлі нимкодь сыысь, мый выль сӧветскӧй поколениелысь татшӧм характерсӧ формируйтӧмын эм и сылӧн пай.

— Мичыд, Андрюша, кыдзи и любовь, вечнӧ том. Но мортӧн сійӧ гӧгӧрвосьӧ быд случайын аслысног.

— Например?

— Например, тэнад жӧ видзӧдласыд тайӧ лугъяс дінӧ.

Найӧ кыкӧн сулалісны юлӧн самӧй кыр йылас. Учитель шеныштіс кинас ю мӧдлапӧвлань да муртса чӧв усьліс. Ӧндрей вӧлі шапкатӧм, разьӧм кизьяса гимнастёркаа, тасматӧм, кӧстыльяс пыдди куш беддя нин. Сылӧн чужӧмыс удитӧма гожъявны и ёнмыны, статяс тӧдчис чӧжсьысь вын.

— Ме кывза, Ефим Иванович.

— Хорошо, — школаас велӧдігмозыс жӧ шыасис учитель да сувтӧдіс вопрос: — Мыйла тэд, некымын во татчӧ волытӧм бӧрын, друг ӧні кажитчис, мый татчӧс видзьяс, налӧн общӧй панорамаыс вӧвлытӧм мичаӧсь? Объяснитны тайӧс абу сьӧкыд. Первой-кӧ, тэ ачыд лоин не сыӧн, мыйӧн вӧлін некымын во сайын; тэ быдмин, паськыдджык лоис кругозорыд, унатор нин аддзылін аслад синъясӧн, унатор пережитін; тэ ӧні ёнджыка верман пӧльзуйтчыны сравнение методӧн. Мӧд-кӧ, ачыд тӧдан, тайӧ лугъясыс коркӧ вӧвлісны кулак Петыр Максьӧлӧн. Ӧні найӧ тэнад рӧднӧй колхозлӧн, пӧльзуйтчӧны наӧн асьныс труженикъясыс, кодъяслӧн интересъясыс торйӧдны позьтӧма йитчӧмаӧсь социалистическӧй государство интересъяскӧд. И, коймӧд-кӧ, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый колхозлӧн медся бур выныс воюйтӧ фронтъяс вылын, уджъяс колхозлӧн мунӧны успешнӧя. — Та дырйи Филиппов бергӧдчыштіс артельнӧй чомъяслань, кӧні варовитісны ӧбедайтны воӧм бригадаяс. — Со найӧ — тылса миян геройясным!

И быттьӧ тайӧ ошкана кывъясыслы воча, чомъяс дінысь торъяліс зонпосни чукӧр.

— Ефим Иванович! Ӧндрей! Купайтчыны миянкӧд!

— Пасибӧ!.. Толькӧ ті ёна дыр эн олӧ ваас, — бать моз велӧдыштіс ассьыс ученикъяссӧ учитель. — Ваыс кӧдзыд.

— Ми крепыдӧсь, Ефим Иванович! Ог кынмӧ!

— Ме тӧда крепыдӧсь. Но ковтӧг кынмӧдчыны некыдз оз позь, — и Ӧндрейлы нин содтіс: — Вот и тэ коркӧ на кодь жӧ вӧлін. Помнитан варччӧм кузя школьнӧй ордйысьӧмъястӧ?

— Помнита. Ичӧтдырсяыд топыда пукалӧ юр вемад, — вочавидзис Ӧндрей да сэк жӧ сёрнисӧ бергӧдіс мӧдтор вылӧ: — Мем окота содтыны тіян куим пункт дінӧ.

— Ме кывза, Андрюша...

— Тайӧ видзьяслӧн мичыс, ме аддза, ещӧ сыын, мый найӧ ёна паськыдджыкӧсь сы дорысь, мыйта ӧні миянлы вӧлі колӧ. Татшӧм видзьяс дырйи миян колхознӧй фермаясын скӧт лыд позьӧ содтыны некымын пӧв. Скотоводство паськӧдӧм вылӧ миян эмӧсь гырысь позянлунъяс. И тайӧс колӧ используйтны.

Филиппов эз тэрмась вочавидзны та вылӧ: тайӧ кывъяссӧ сійӧ ӧні примитіс не кыдзи прӧстӧ учитель, а кыдзи сиктса территориальнӧй парторганизацияса секретарь да окота вӧлі кывзыны ставсӧ, мый висьталас фронтовик.

— Дерт, миян колхоз пыр на лыддьыссис ёнджыкасӧ оленеводческӧйӧн, — водзӧ нуӧдіс сёрни Ӧндрей. — Йӧла скӧт видзӧм босьтліс подсобнӧй места. Но ӧд и тундраным коркӧ лыддьыссьыліс сідз жӧ сӧмын кӧр видзан местаӧн. А мый сэні вӧчсьӧ ӧні?.. Миян колхоз заводитӧ лоны ыджыд промышленнӧй центрлӧн пригороднӧй колхозӧн! Мый мӧдасны думайтны миян йылысь горнякъяс, колхоз кӧ оз мӧд перестраивайтчыны выль обстановка серти? Тайӧ, ӧти-кӧ. — И Ӧндрей водзвыв нюммуніс, мый Ефим Иванович моз жӧ кӧсйӧ лыддьӧдлыны пунктъясӧн. — Мӧд-кӧ, делӧыс не сӧмын скӧт видзӧм паськӧдӧмын, сылысь товарнӧй продукция содтӧмын. Стройкалӧн подсобнӧй хозяйство паськӧдӧм петкӧдлӧ татчӧс колхозъяслы пример, кыдзи скӧт видзӧм лӧсьӧдӧ база занимайтчыны и овощеводствоӧн. Колхозъяслы лоӧ зэв яндзим видзӧдны горнякъяслӧн озыр подсобнӧй хозяйствояс вылӧ, оз кӧ ло асланыс сэтшӧм жӧ хозяйствоныс. — И Ӧндрей бара нюммуніс. Ӧні нюммуніс и сылӧн учительыс.

— Ме пыр думайтлі, мый тэ менам вӧвлін медся бур ученикӧн, — шуис сійӧ Ӧндрей пельпом вылӧ ассьыс кисӧ пуктіг. — И кыдзи аддза ӧні, абу ӧшыбитчыссьылӧма...

Ӧндрей, мед не кывзыны татшӧм ошкӧмсӧ, мӧдӧдчис чомъяслань да, ӧбед пуан дінті прӧйдитігӧн, гажаа юаліс пӧварлысь:

— Кыдзи делӧыс ӧбедӧн?

— Менам гӧтов, бобӧяс, — вочавидзис пӧвар. — Шыд позьӧ сёйны, рок сэк кості пӧжсьыштас, чай заводитӧ пуны. Машӧ... али коді сэні!.. Звӧнитны позьӧ.

Бадьяс да льӧм пу кустъяс пытшкын, кодъяс быдмисны чомъяс мышкын, кыліс ӧшалысь кӧртӧ кӧрт паличӧн кучкалӧмлӧн гора шы.

Колхознӧй стан друг лоис варовджык: йӧз, кызвыннас нывбабаяс, мӧдісны чукӧрмыны паськыд лабаз улӧ, кӧні вӧліны кузь плакаясысь вӧчӧм пызан да ӧтар-мӧдарас сідз жӧ кузя нюжалысь лабичьяс; заводитісны гольӧдчыны тасьті-паньӧн; сэк кості локтісны купайтчанінысь зонпоснияс; верзьӧма вӧвъяс вылын ӧдйӧ рӧдтісны колхозса председатель Митрей дядь да сиктсӧветса председатель. Ӧбедӧдзыс найӧ ытшкисны машинаясӧн. Ӧндрей юаліс учительлысь:

— Найӧ нӧ мый — тані жӧ кӧсйӧны узьны?

— Тані. Лиза дас лун кежлӧ отпускӧ петіс. Весиг делӧяссӧ меным сдайтіс.

— Э-э, да ті, зонъяс, удзӧдны миянӧс кӧсйӧмныд! — вӧв вывсьыс тэрыба чеччыштігмоз горӧдіс Лиза. — Ни колхознӧй, ни Сӧветскӧй властьӧс он кӧсйӧ уважайтны?..

— Нинӧм он кер: мый шуас масса! Тайӧ, ӧти-кӧ, — шуис Ӧндрей да видзӧдліс Филиппов вылӧ. — А мӧд-кӧ, омӧль сэтшӧм власть, кор сійӧ торъялӧма массаысь.

— Тайӧ нин тэнад чистӧй демагогия, тӧварищ фронтовик, — сідз жӧ шутитыштіс Лиза.

— Мый йылысь сёрниыс? — татчӧ матыстчиг юаліс колхозса председатель, но быттьӧ асьсӧ жӧ и панйис. — Верма доложитны тіянлы: Лизавета Модестовна ытшкис ӧбедӧдз кык гектар да джын видз.

Филиппов тайӧс ошкыштіс. А Ӧндрей видзӧдліс Лиза вылӧ сэтшӧм ногӧн, быттьӧ дзик выльысь аддзис сійӧс.

Еджыд ковта, лӧз фланельысь физкультурнӧй гач, кучик тяпияс, русӧй кӧса, тыр яя топыдик ныв чужӧм, негырысь и сэк жӧ сквӧзь мӧрччана синъяс, — татшӧмӧн ӧні сулаліс Лиза.

Сійӧ, тыдалӧ, эз кӧсйы ни соссьыны аслас уджысь, ни яндысьыштны Митрей дядьӧн сійӧс ошкыштӧмысь.

— Тайӧ ӧд заводитчӧмыс на!.. Ме тіянлы овны ог мӧд сетны. Ставнытӧ чукӧста ордйысьны!

— Повзьӧдін тай!.. — гажапырысь горӧдіс Ӧндрей. — Мудзтӧдіс кык пара вӧз, ныждіс куим пурт гоз, сёрмис ӧбедайтны и сійӧ жӧ повзьӧдлӧ миянӧс ордйысьӧмӧн! Да, тадзитӧ, асъя лысва дырйиыд, миян быд том машинист ытшкас не кык да джын, а куим гектар!

— Збыльысь сёрнитан?.. Ме мыйкӧ эг на кывлы, мед ӧбедӧдз ӧти машинист ытшкис куим гектар!

— Эн кӧ кывлы, кывлан!

— Мӧдам кутны тӧд вылын.

— Верман кутны...

И фронтовик бара аддзыліс Лиза чужӧм вылысь упорнӧй характерлысь сійӧ чёткӧй выражениесӧ, кодӧс приметитліс Кырйыв сиктӧ воан лунӧ.

Ӧбедайтігкості то кодкӧ мыйкӧ юасис, то шыбласисны кывъясӧн, — сёрни муніс талунъя удж йылысь. Но сэк жӧ тӧдчис Ефим Ивановичлӧн аслас визь — вочасӧн пыртны колхозникъяс сознаниеӧ сійӧ мӧвпсӧ, код йылысь вӧлі сёрни Ӧндрейкӧд таӧдз, кыр йылын. Кыдзи опытнӧй педагог да пӧрысь коммунист, Филиппов бура гӧгӧрвоис, мый колхозлысь животноводческӧй ферма некымын пӧв паськӧдӧмсӧ мӧдас решайтны не сӧмын кормӧвӧй база лӧсьӧдӧм, но и, медсясӧ, колхозникъясӧн сылысь коланлунсӧ да выгӧдасӧ гӧгӧрвоӧм.

Йӧзыс сёрнитісны, а Ӧндрей чӧв оліс, быттьӧ сэтшӧм зіля сёйис и, сёйӧм кындзи, сійӧс нинӧмтор эз интересуйт. Но тайӧ эз вӧв тадзи. Сійӧ ӧні кыліс ас пытшсьыс сэтшӧм чувство, кутшӧм овлӧ сложнӧй обстоятельствояс дырйи: ӧтитор радуйтӧ — мӧдтор лӧгӧдӧ, ӧтар бок окота ошкыны — мӧдарсӧ критикуйтны. Сійӧс радуйтіс со эсійӧ пӧрысь колхозникъяслӧн, фронтовик мамъяслӧн, гӧтыръяслӧн, посни чой-воклӧн самоотверженнӧй уджыс, Филипповлӧн на пӧвстын авторитетыс, государственнӧя сылӧн вежӧртӧмыс, радуйтіс Лизалӧн чудеснӧй быдмӧмыс, непринуждённӧя асьсӧ кутӧмыс, гажаа шутитны кужӧмыс; Ӧндрей гӧгӧрвоис и ассьыс тані олӧмлысь, бурдӧдчӧмлысь да уджлысь пӧльзасӧ. Но сэк жӧ сійӧ аддзис, мый тані справитчисны эськӧ и сытӧг, мый сылӧн местаыс фронт вылын, кӧні, сводкаяс серти, положениеыс водзӧ ёсьмӧ враглӧн Волга ю дорӧ петны зільӧмӧн, Кавказлань сылӧн наступлениеӧн. И сы вӧсна, мый эз позь мунны фронт вылӧ, Ӧндрей гусьӧн скӧраліс ас вылас, а Кынева Лиза йылысь друг мӧдіс думайтны сӧвсем лӧсьыдтӧма, быттьӧкӧн сійӧ кӧсйӧ лоны мичаджыкӧн, уджалӧ зіля, варовитӧ гажаа сӧмын сы вӧсна, Ӧндрей вӧсна, дай ордйысьны чукӧстчӧм йылысь кывъясыс быттьӧкӧ вӧліны шуӧмаӧсь буретш сійӧс, фронтовикӧс, дэльӧдыштӧм могысь, — вот пӧ ме кутшӧм нылыс, кодӧс тэ, кӧсйин кӧ, вермин эськӧ завоюйтны...

Помасис нин ӧбед. Митрей дядь тӧлкуйтіс бригадиръяскӧд, кодӧс кытчӧ ыстыны; пӧвар заводитіс мыськавны пӧртъяс да сёрнитіс Павел Ламбейкӧд; вель унаӧн чукӧрмӧмаӧсь Лиза да Ефим Иванович гӧгӧр — сеталісны разнӧй вопросъяс, например, эмӧсь-ӧ Францияын партизанъяс, мый думайтӧ Турция и, бара жӧ, дыр-ӧ нин оз ло восьтӧма союзникъясӧн мӧд фронт...

Ӧндрей дзик прӧста раз-мӧд нин кытшовтіс гӧгӧрпӧв и, кодыр чомъяс дінысь торъялісны курана колхозницаяс вӧрӧшитны косьмысь турун, ӧдйӧ мӧдӧдчис кустъяс сайӧ, кӧні сылӧн сулаліс косилка пурт тӧчитан станок. Сэні вӧліны нин том машинистъяс.

— Час, ме тӧчита, ме. Ті верманныд тшыкӧдны.

Подросток киысь сійӧ босьтіс пурт, пуксис станок дінӧ да дзоньвидза кокнас мӧдіс бергӧдлыны станок. Привычнӧй ки лӧсьыда инмӧдаліс пуртлӧн конуса пиньяслысь доръяссӧ тшӧтки моль формаа ичӧтик тӧчила дінӧ. Гораа дзижгис сталь, струяӧн торъялісны би киньяс, подростокъяс видзӧдісны ворсӧм кодьӧн кажитчысь тайӧ удж вылӧ, и аслыныс вӧлі зэв окота вӧчны тайӧс жӧ.

— Ӧндрей, тэ эськӧ шойччыштін. Ми ӧд кужам нин тӧчитны асьным.

— Збыльысь, Андрей Павлович... Тэ ӧд миянӧс бура нин велӧдін, кыдзи колӧ тӧчитчыны.

Би киньяслӧн струя кусі, Ӧндрей веськӧдіс мышсӧ, дыркодь видзӧдіс тӧчитӧм пурт пиньяс вылӧ, кӧсйис сравнитны ассьыс тӧчитӧмсӧ сійӧ вотӧдз тӧчитӧмкӧд и торйӧдны эз сяммы.

— Честнӧй кыв, бура тӧчитӧма, — нимкодьысь горӧдіс сійӧ. — Тэ, Коля, ӧтнад тадзисӧ кужан тӧчитны али кужӧны и мукӧдъяс?

Тушанас ставсьыс джуджыдджык подросток Коля видзӧдліс ёртъясыс вылӧ.

— Коді оз куж — велалас...

— Вообщӧсӧ правильнӧ, — сӧгласитчис Ӧндрей, а аслыс думыштіс: «Вот и тайӧ удж вылын эськӧ справитчисны метӧг». Сэсся шуис: — Таысь, кӧнешнӧ, ошка. Молодцы! Но, вот, панйыны тіянӧс, главнӧй машинистъясӧс, пондісны!

— Лиза?.. Ми тайӧс тӧдам нин.

— Сылы вӧлі сетӧма медбур вӧвъяссӧ.

— Лудыс сэні пызан выв кодь шыльыд, — ӧта-мӧд вежмӧн мӧдісны дорйысьны том машинистъяс.

Ӧндрей кинас вӧчис знак, мед найӧ топӧдчыштісны сылань.

— Сідзкӧ, ті лыддянныд, мый сылӧн кодь условие дырйи сы мында выработка абу на зэв ыджыд?

— Тӧдӧмысь, абу.

— Мед сӧмын вӧліны бура шойччӧм вӧвъяс да шыльыд луд.

— Сы мындатӧ вермам ытшкыны.

— Энлӧ, энлӧ, энӧ ставӧн, — кисӧ лэптыштіс Ӧндрей. — Тіян ног артмӧ, мый бура уджавны позьӧ сӧмын зэв шыльыд луд вылын да вӧвъясӧс частӧ вежлалӧмӧн? Но ӧд не став лудыс ӧткодь, дай кытысь сы мында вӧвсӧ, мед помся вежлавны найӧс?

— Ме тайӧс ог и шуӧ.

— Сёрнитны кӧ вӧвъяс йылысь, то колӧ тшӧктыны Митрей дядьлы вайӧдны татчӧ ещӧ пара-мӧд вӧв.

— Бур предложение, ёртъяс! Айда, председатель дінӧ! — гажаа горӧдіс Ӧндрей да ӧдйӧ чеччис пукаланінысь.

— Андрей Павлович! Тэ вунӧдін ассьыд бедьтӧ!

— Неужели?! Фу, тэ, чӧрт!.. — бергӧдчис беддьысла Ӧндрей, и сэк жӧ сійӧ чужӧм вылын артмис нимкодь выражение: — Да, ті, менам другъяс, гӧгӧрвоанныд-ӧ, мый тайӧ лоӧ?.. Вунӧді кӧ ассьым беддьӧс, сідзкӧ, кокӧй менам дзикӧдз бурдны заводитӧ! Вот кӧні шудыс!

Другъяс нимкодясисны тшӧтш, быттьӧкӧ тайӧ вӧлі и налӧн шуд. А Ӧндрей висьталіс водзӧ.

— Миян артмӧ выль обстановка: пурт тӧчитны ті кужанныд асьныд, менам кок пӧшти бурдӧ, и ме верма переключитчыны ытшкӧм вылӧ... Мӧдӧдчимӧй!

Ӧндрей, дерт, прамӧя на чотіс. Но тайӧс сійӧ ӧні эз кӧсйы пыдди пуктыны: главнӧйыс — бурдӧ кокыс. Таысь кындзи, сылӧн эм на кад петкӧдлыны фронтовиклысь сямлун ытшкигӧн.

— Вызов принимайтсьӧ, сельсӧветса председатель ёрт! — Лиза дінӧ матыстчигӧн шуис Ӧндрей. — Талунсянь ме тожӧ машинист! Верман кутны тӧд вылад.

Лиза дыркодь видзӧдіс Ӧндрей вылӧ, быттьӧ кӧсйис сетны кутшӧмкӧ вопрос.

— Бур. Мӧда кутны тӧд вылын.

— Артмӧдчим?

— Да, артмӧдчим.

Тайӧс позис лыддьыны налысь бумага вылӧ гижтӧм договорӧн — коді кодӧс вермас.

И заводитчис ордйысьӧм. Некымын лун мысти кос турунсӧ уберитӧмыс ӧдйӧ кутіс кольччыны ытшкӧмсьыс, кӧть эськӧ тӧдчымӧнъя ӧддзӧдісны уджсӧ куртысьяс да турун чӧвтысьяс.

Сэсся кодсюрӧ мӧдісны нин шуасьны ытшкӧмсӧ дугӧдӧм йылысь, мед став вынсӧ сувтӧдлыны кос турун чукӧртӧм вылӧ. А найӧ, машинаясӧн ытшкысьяс, быттьӧ эз и кывны тайӧ сёрнисӧ.

Вӧлі дзик лӧнь, и водз асывсянь пӧжис шонді. Юра кымӧръяс ньӧжйӧ лэптысисны Уса кывтыдсянь да, кор воисны турун пуктысьяс весьтӧдз, сідз жӧ ньӧжйӧ сылісны. Нырад сэтшӧма ӧвтіс кос и уль турунлӧн дук, мый кольмӧдыштіс юртӧ, гильӧдіс нырбордъястӧ. Став шыыс пеляд воис кыдзкӧ небыда, быттьӧ сійӧс небзьӧдіс сукмӧм воздухыс: лёкысь эз таркӧдчыны коннӧй граблилӧн кузь чуньясыс, йӧлӧгатӧмӧсь морт гӧлӧсъяс, кодъяс кылісны и зорӧд чӧвтанінын и турун юръяс кыскалысьяслӧн, а кӧнкӧ ю чукыльланьын, ляк баддя сёнъяс да кос верӧтяяс вомӧн, то ӧтилаын, то мӧдлаын, то гораджыка, то муртса-муртса кыліс ытшкан машинаяслӧн сяргӧмыс, быттьӧ мудзлытӧма сьылісны чиркъяс.

Ӧндрей ытшкис самӧй ю дорас, пӧстатьыс нюжаліс кырпӧлӧнса ласта ног, и пӧрӧдӧм турун куйліс кузя вольсалӧм веж грядкаясӧн. Орччӧн доддялӧм кык гнедӧй вӧв, тэрыба восьлаліг, помся ӧвтісны бӧжъяснас — мездысисны вӧвлытӧма кыпӧдчӧм ном-гебйысь, частӧ несйылісны ныръясас ӧвад пырӧмысь. Со найӧ мӧдісны вӧчны кытш. Ӧндрей тыдовтчис бокша. Со лэптысисны ставнас верӧтя гӧрб вылӧ, и вель ылынла кажитчис, быттьӧ машинист пукалӧ не машина пуклӧс вылын, а машина весьтас. Сэсся ставнас жӧ вӧйлісны лог кодьӧ да петкӧдчисны пӧстатьлӧн мӧдар бокас нин.

Пӧсялӧмаӧсь вӧвъяс, пӧсялӧма и ачыс ытшкысьыс. Машинист киын плеть, юрас накомарник, чужӧмыс тыдаліс сетка пыр, быгалыштӧм гимнастёркаыс сюялӧма гач пиас, — тадзи омӧльджыка пырӧны яй дінӧ наян гебъяс.

Ӧндрей талун ытшкӧ мӧдлаын нин. Асывнас помаліс важ участок да татчӧ вуджигӧн воштіс прӧста вель уна кад. Та вӧсна ӧні шочджыка сувтӧдліс вӧвъяссӧ ыркӧдчыны, та вӧсна шуис дырджык уджавны рытнас, мед помавны тайӧ пӧстатьсӧ. Пӧшти ӧти шыӧн сьыліс шатун, ӧти темпӧн водіс пурт улын сук турун, кодӧс машиналӧн бӧжыс вочасӧн топӧдіс веж грядкаӧ. И тайӧ, монотоннӧйӧн кажитчысь уджыс, быд секундаӧ вежсьысь пуртув турун, лоны вермана мытшӧдъяс, кодъясӧс колӧ аддзыны ас кадӧ, мед не ныждыны коса, не жугӧдны дзоньнас машинасӧ, — тайӧ прӧстӧй и ӧттшӧтш сложнӧй удж процессыс чужтіс Ӧндрей паметьын разнӧй казьтылӧмъяс. Шатунлӧн таргӧмысь сійӧ то друг кылыштас отбойнӧй молотоклысь шы, и вежӧрас артмылас шахтаын удж серпас, то киясас быттьӧ тіралыштас доналӧм пулемёт, и чёткӧя воссьывлас фронтӧвӧй эпизод, то бара и бара казьтыштчас Надяыс, код йылысь ӧнӧдз на эз вермы тӧдмавны, кӧні сійӧ и мый сыкӧд.

Татчӧ воис колхозса председатель; сы бӧрся аслас вӧвъясӧн и машинаӧн — Кынева Лиза.

— Шабаш кӧсъям вӧчлыны ытшкӧмлы, Андрей Павлович, — первойя кывъяссянь висьталіс председатель. — А то пӧрысь йӧз мӧдісны норасьны лы-сьӧмъяснас юкалӧм вылӧ, тыдалӧ, поводдя кӧсйӧ вежсьыны, дай ном-гебйыс кыптіс зэр водзын.

Ӧндрей видзӧдліс небеса вылӧ и, сэтысь торъя выльсӧ нинӧм аддзытӧг, юаліс:

— Мый петкӧдлӧ барометр?

— Абу барометрын делӧыс, — сідз жӧ делӧвӧя шыасис Лиза. — Курттӧм турун сійӧ абу на турун. Ковмас кӧ пӧрӧднытӧ сулалысьсӧ, позьӧ и лысва дырйи. Тайӧ пӧстатьсӧ помалам да колӧ дугдывны.

— Решитім, сідзкӧ, — кинас ӧвтыштіс председатель, кӧть эськӧ татшӧм решениесӧ найӧ примитісны татчӧ вотӧдз на. — Вӧвъястӧ шойччӧдыштанныд и кык машинанад помаланныд регыд... Значит, тадзи и вӧчам. А ме мӧдӧдчи.

Сійӧ бара ӧвтыштіс кинас и муніс.

Лиза талун вӧлі физкультурнӧй костюма, накомарниксӧ пуктӧма юрас шляпаӧс моз, сеткасӧ лэптӧмӧн.

— Дерт, ковмас би пестыны, тшынас вӧчыштны.

— Ковмас, тыдалӧ, вокӧ, — сӧмын ӧні чеччис машина вывсьыс Ӧндрей. — Весиг не ӧтиӧс.

Найӧ лэдзалісны вӧвъяссӧ, нуӧдісны найӧс берег кыр йылӧ да, тшынас вӧчӧм бӧрын, сёӧдісны. Вӧвъяс окотапырысь бергӧдісны ассьыныс бӧръяссӧ еджыд тшынӧн трундитысь бипуръяслань, пырсйӧдлӧмӧн жӧ мӧдісны зіля сёйны ытшкӧм турун.

— Ми, буди, первой мыссьыштны лэччылам?

— Мыссьыны и юны. Страсть горш косьмӧ. Кадсӧ жалиті лэччывны ва дорӧдз, — воча шуис Ӧндрей.

Лиза нюммунӧмӧн топӧдлыштіс паръяссӧ.

— Уджнад панйыны кӧсйин менӧ?

— Кок вӧсна эг лэччыв. Бӧрсӧ кайны меным Эльбрус вылӧ кыпӧдчӧм кодь жӧ.

Век вӧлі лӧнь, и век ӧткодя пӧжис. Юдорса бадьяс, кодъяс дінті коліс прӧйдитны ва дорӧ лэччигӧн, шыалісны посни лэбач дзользьӧмӧн. Шензьымӧн югыд ва кывтіс плавнӧя, гыястӧм веркӧсас бузӧдчисны черияс. Самӧй ва дорыс вӧлі негырысь изъя. Татшӧм жӧ изъяс тыдалісны ю пыдӧсын.

— Добра, век жӧ, ю ваыд, — ва юрнас пыркӧдыштіс Ӧндрей. — Не кӧ та мында ӧвад, купайтчыны эськӧ эз мешайт.

Лиза чышкис носӧвӧй чышъянӧн мыськӧм чужӧмсӧ и чӧв оліс. Бӧръя кадас сылы мӧдіс кажитчыны, мый Ӧндрейӧс радейтӧм, коді сылӧн чужліс быдмигас на, но кодӧс ковмыліс дзебны, ӧні ыпнитіс выль вынӧн. Мый колӧ вӧчны? Страдайтны-ӧ водзӧ, кутны ассьыд чувствоястӧ дом повод йылын, зільны лоны Ӧндрей водзын сӧмын «сельсӧветса делӧвӧй председательӧн», али восьтыны сылы ассьыд сьӧлӧмтӧ — дзик ӧні, водзӧ нюжӧдчытӧг?.. И сэк жӧ усис тӧд вылас — кымынӧдысь нин! — Ӧндрейлӧн фронт вывсянь батьыслы ыстӧм письмӧ, кодӧс Лиза лыддьывліс кольӧм ар, син водзас сувтіс Вӧркутаӧ посылкаяс нуӧм, кодыр Надя Смоленская йылысь кывліс самӧй бур сёрнияс.

Ва веркӧсын, кылӧ, быттьӧ чеччыштіс ыджыд чери, сы бӧрын сялькнитіс ичӧтджык, а Лиза век сулаліс Ӧндрейлы мышкӧн и ньӧжйӧ чышкис чужӧмсӧ. Сэсся бара ызнитіс ваын.

— Ёна и ворсӧны талун чериясыс.

— Черияс?.. Найӧ тадзи оз чеччавлыны.

Лиза, кажитчӧ, дрӧгнитыштіс и сӧмын ӧні аддзис, мый Ӧндрей шыблалӧ ваӧ изъяс.

— А ме чайті черияс чеччалӧны... Нолтӧсь, ылӧ-ӧ шыбитны верма ме! — И эз шыбит: Ӧндрей мӧдӧдчис кайны.

— Тані, вӧлӧм, ещӧ на гебйӧсьджык. Тшынастӧгыд веськыда орӧдасны, — шуис сійӧ.

О, кутшӧм вӧлі окота кутыштны ранитчӧм салдатӧс сойбордӧдыс, отсыштны сылы кыр йылӧ кайигӧн, и мыйта дӧсада чувство вӧлі ныв морӧс пытшкын и ас вылас, аслас безумнӧй чайтӧмъяс вылӧ пӧкӧритны мӧд мортӧн важӧн нин пӧкӧритлӧм сьӧлӧм, и Ӧндрей вылӧ, коді сідз прӧстӧ сяммӧ «не аддзыны» сылысь, Лизалысь, сы дінӧ чувствояссӧ!

Эз клеитчы сёрни и тшынас дінын пукалігӧн. Но сёрниттӧг вӧлі зэв лӧсьыдтӧм, и найӧ вежласисны разнӧйтор йылысь кывъясӧн, чӧв видзӧдыштісны ӧтка дзодзӧглӧн горзӧмӧн лэбӧм вылӧ, а кор дзодзӧг дугдіс тыдавны, кывтыдланьын муртса кылыштіс мотор шы.

— Самолёт али глиссер? — юаліс Лиза, но Ӧндрей шуис сӧвсем мӧдтор:

— Лиза, ме пыр на кӧсъя юавны тэнсьыд: помнитан, кор ме висьталі тэнсьыд вызовтӧ примитӧм йылысь, тэ дыркодь видзӧдін ме вылӧ и кӧсйин мыйкӧ юавны менсьым. Помнитан?

— Да. Ме тайӧс помнита бура. Ӧбедайтігчӧж и чеччӧм бӧрад тэ вӧлі мыйӧнкӧ зэв ёна расстроитчӧмыд. Мем тайӧ вӧлі гӧгӧрвотӧм и кӧсйи та йылысь юавны, но эг юав.

— А-а... — нюжӧдыштіс Ӧндрей. — Тэ, сідзкӧ, мортыс зэв внимательнӧй.

И тайӧс шуӧм бӧрын кыкнанныслы бара эз мӧд сюрны, мый йылысь сёрнитны. Сэк жӧ глиссер петкӧдчис нин ю чукыльысь да, васӧ паськыда поткӧдӧмӧн, ӧдйӧ матыстчис, мӧдісны нин тыдавны сэн пукалысьяс.

— Сідзи-й тӧд, шӧрас пукалӧ Петрова, — ӧдйӧ чеччиг горӧдіс Ӧндрей.

Лиза сувтіс жӧ.

— Навернӧ, уліса сельхозас лэччылӧмаӧсь.

Петрова, тыдалӧ, тӧдіс Ӧндрейӧс, дружескӧя ӧвтыштіс кинас да судзӧдчыштіс мыйкӧ висьтавны водительлы.

Глиссерлӧн жургӧм шы сразу вежсис, водитель мӧдіс рулитны береглань.

— О, да тэ, Андрей Павлович, сӧвсем нин молодеч! — тэрмасьӧмӧн лэччысь Ӧндрейлы паныд восьлаліг, шуис Зинаида Павловна. — Кӧстыльяс быттьӧ абу и вӧвлӧмаӧсь!.. Гожъялӧмыд, ёнмӧмыд...

— Висьталӧй, пӧжалуйста, Зинаида Павловна, — пыр жӧ торкис Петроваӧс Ӧндрей, — гашкӧ, ті мыйкӧ пӧлучитінныд Надясянь? Всё равно — кӧть кутшӧм юӧр!..

И Ӧндрейлы кажитчис, мый Зинаида Павловналӧн муртса дрӧгнитыштіс пар дорыс, а ачыс мыйлакӧ зэв ӧдйӧ бергӧдыштіс чужӧмсӧ сы дінӧ воысь Лизалань да мӧдіс киасьны жӧ сыкӧд.

— Ме пырысь-пыр и тӧді тіянӧс — кыкнаннытӧ!.. Тайӧ, мися, тшук найӧ... Кыдзи мунӧ турун пуктӧмныд? Фермаса заведующӧйлы ӧд тайӧ зэв важнӧ.

— Кынева Лиза миян ӧні сельсӧветса председатель! — гӧгӧрвоӧдіс Ӧндрей, и сэк кості, кодыр Петрова поздравляйтіс Лизаӧс тайӧн, видзӧдіс толькӧ сійӧ чужӧм вылӧ.

— Тэ юалан Наденька йылысь?.. — мӧдліс висьтавны Петрова и бара ӧдйӧ бергӧдыштіс чужӧмсӧ глиссерын пукалысьяслань да кыдзкӧ мырдысьӧн моз шуис налы: — Ті вӧлі кӧсъянныд аддзӧдлыны колхозса председательӧс. Гашкӧ, Кынева ёрт вермас разрешитны тіянлысь вопростӧ. — И Ӧндрейлы нин: — Сыын и делӧыс, Андрюша, ме нинӧмтор ог вермы висьтавны тэд Надя йылысь... А тайӧяс, пӧжалуйста, тӧдмасьӧй: Пётр Степанович — зоотехник; Никанор Петрович — фермаса заведующӧй. Кыкнанныс миян сельхозысьӧсь.

Петрова талун сӧвсем эз вӧв ас кодьыс. Татшӧм рассеяннӧйӧн, тадз нелабутнӧя асьсӧ кутысьӧн Ӧндрей сійӧс некор на эз аддзыв. Но мый вӧчны Зинаида Павловналы, кытчӧ воштысьны Ӧндрей синъясысь, кор Петрова тӧдӧ — пӧлучитліс Нюрасянь письмӧ Надя Смоленская пӧгибнитӧм йылысь? Вӧлі думайтлӧма не ӧти вариант, кутшӧмджык ногӧн висьтавны та йылысь Ӧндрейлы. Но став вариантсӧ вӧлі бракуйтӧма. Эз позь ӧні висьтавны та йылысь сылы, некыдз эз позь: ӧти-кӧ, позьӧ-ӧ эскыны частнӧй письмӧлы, и Петрова вӧчис запрос; мӧд-кӧ, эз позь торкны раненӧй салдатлысь бурдӧдчӧмсӧ. Мед думайтас, мый Надяыс сылӧн ловъя. Зинаида Павловна зілис дзебны тайӧ тайнасӧ. Но Ӧндрейӧс аддзӧм да сылысь душасӧ гӧгӧрвоӧм бӧрын некыдз эз вермы кутны ассьыс нормӧмсӧ.

— Кынева Лиза, кыдзи ме висьталі нин, — Петрова век кӧсйис дзебсьыны Ӧндрей видзӧдӧмысь, — ачыс вӧлі колхознӧй скотоводческӧй фермаса заведующӧйӧн и гӧгӧрвоас тіянлысь нуждаястӧ... Вопросыс — кӧрым заготовитӧм йылысь.

Заводитчис делӧвӧй сёрни. Никанор Петрович — неуна чангыльтчӧм ныра, энергичнӧй чужӧма, зумыд да джуджыд тушаа — висьталіс мӧрччана кывъясӧн сы йылысь, мый Заполярьеын йӧла скӧт видзӧм лоис нин общепризнаннӧй фактӧн, мый заполярнӧй скотоводъяслӧн ӧчереднӧй могыс лоӧ сыын, мед воысь воӧ паськӧдны скӧт поголовье, а такӧд тшӧтш создайтны сэтшӧм пӧрӧда, кодын мӧдасны не сӧмын сочетайтсьыны холмогорскӧй да печорскӧй пӧрӧдаяслӧн став бур качествоясыс, но и петкӧдчасны выль положительнӧй качествояс весын, йӧв жирностьын, физическӧй стойкостьын.

— Такӧд тшӧтш, тӧдӧмысь, колӧ паськӧдчыны и кормӧвӧй балансӧн. — Та бӧрын Никанор Петрович вуджис самӧй главнӧйторъяс да казьтыштіс татчӧс лудъяс йылысь, мый турунын колхозлӧн потребностьяс тӧдчымӧн ичӧтӧсь сійӧ запасъясысь, кодъяс эмӧсь колхознӧй видзьяс вылын, и быд во кольӧ ытшкытӧг вель ыджыд площадь, мый тайӧ видзьяс дінӧ кӧ пуктыны мыйтакӧ труд найӧс паськӧдӧм могысь, то богатство тані тӧдчымӧнъя содас.

— Дерт, ми вермим эськӧ сувтӧдны тайӧ вопроссӧ веськыда земельнӧй органъяс водзын. Но сёрниыс мунӧ таво кежлӧ турун пуктӧм йылысь, веськыда кӧ висьтавны, — тайӧ лун-вой йылысь.

Лиза кывзіс ыджыд вниманиеӧн и гӧгӧрвоис главнӧйсӧ зэв яснӧя: фермаса заведующӧй сёрнитӧ не куш аслас нимсянь, сідзкӧ, сельхозлӧн лоас унджык скӧт, лоас быдтӧма выль пӧрӧдаа мӧсъяс, — тайӧ зэв бур; но ӧд паськӧдчыны кӧсйӧ и колхоз, татчӧс лугъяс оз мӧдны тырмыны и аслыс, колхозыслы, — та йылысь колӧ прамӧйджыка думыштлыны, сӧветуйтчыны Филипповкӧд, Митрей дядькӧд...

— Ті кӧсъянныд, Никанор Петрович, — тэрмасьтӧг шыасис Лиза, — мед ме та кузя сёрниті миян председателькӧд, миян колхозникъяскӧд?

— Дзик вернӧ, — ошкыштіс Никанор Петрович. — Аски ме мӧда прӧйдитны таті бара да аддзӧдла тіянӧс и колхозса председательтӧ. Кольны ытшкытӧг турун, кор сійӧ оз тырмы сельхозлы, вӧлі эськӧ преступлениеӧн.

— И тайӧ вернӧ, Никанор Петрович... Мем сӧмын окота стӧчмӧдыштны: кольӧм воясӧ туруныс тані мыйтакӧ кольліс ытшкытӧг сы вӧсна, мый миян колхозлы унджыкыс эз ков, а сельхоз сідз жӧ эз нуждайтчы сыын. Босьтны кӧ таво, колхознӧй МТФ тӧдчымӧнъя быдмас, и турунсӧ тась лоас пуктӧма унджык. А, гашкӧ, и ставсӧ.

Ӧндрей сюся видзӧдліс Лиза вылӧ: сельсӧветса председатель кывъясысь, сылӧн поведениеысь сійӧ уловитіс мыйкӧ дипломатлысь кодь модаа.

— Таысь кындзи, — водзӧ висьталіс Лиза, — миян эм сельхозартельлӧн устав, кодкӧд не лыддьысьны ми ог вермӧ.

— Но оз ков вунӧдны и мӧдтор, — шыасис тшӧтш зоотехник: — ми соседъяс и отсавны ӧта-мӧдлы — миян общӧй закон.

Зоотехник вӧлі том морт, и Лиза сылы нюммуніс сэтшӧм ногӧн, кытысь позис гӧгӧрвоны примернӧ татшӧмтор: «Вот и восьтін Америка!» да шуис:

— Ме надейтча унджыктор вылӧ. Мӧдам не сӧмын отсасьны ӧта-мӧдлы, но и велӧдчыны ӧта-мӧдлысь. Коркӧ обязательнӧ вола видзӧдлыны тіянлысь ферматӧ.

— Примитам гӧстяӧс моз, — бара шуис зоотехник, и Лиза выльысь зэв кокниа аддзис колана кывъяс.

— Гӧстя не гӧстя, а видлавны тіянлысь уджтӧ мӧда критическӧя.

Ставныс серӧктісны.

— Тадзи пӧлагайтчӧ, — быттьӧ ошкыштіс Никанор Петрович. — Тожӧ общӧй закон. Дружба да дружескӧй критика вылын сӧветскӧй муным сулалӧ.

— Сійӧ и эм...

— Вообщӧ, аскиӧдз, Кынева ёрт!

— Аскиӧдз. Кӧсйыси — сёрнита!

— Да. Ме вунӧді... Андрей Павлович, кор тэнӧ виччысьны Вӧркутаӧ?

— Регыд, Зинаида Павловна. Колӧ мӧдӧдчыны фронт вылӧ. А то артмӧ — асьныд аддзанныд: гӧтыр воюйтӧ, а сылӧн верӧсыс пыді тылын.

— Мый вӧчан, Андрюша! Быд ногыс овлӧ.

Бӧръя кывъяссӧ Петрова шуис кыдзкӧ тэрмасьӧмӧн, глиссерлань видзӧдліг, быттьӧ поліс кольӧмысь.

Сэсся тракловзис мотор, очмис пропеллер, и глиссер ӧдӧбтіс ю шӧрлань. Васӧ паськыда юковтіг, сійӧ мӧдіс ӧдйӧ дзоляммыны, мелькнитіс ю чукыльын, а Ӧндрей век видзӧдіс ю катчӧс и кыліс морӧспань увсьыс мыйкӧ тревожнӧйӧс и гӧгӧрвотӧмӧс.

ХVІ

Павел Ламбей кык олӧмӧн жӧ оліс: ӧтарсянь-кӧ, любуйтчис авъя пинас, а мӧдарсянь — сьӧлӧмыс эз вӧв местаын кӧр стадаыс вӧсна, кодӧс сійӧ эновтліс Карскӧй море дорӧ уна лун сайын нин. Сяммасны-ӧ бабйӧ да челядь лючки-ладнӧ видзны кӧръяссӧ? Оз-ӧ вывті ыджыд мыж вӧч аслас сӧвесть водзын старшӧй пастух?..

Ӧндрейыслы, дерт, эз висьтав веськыда татшӧм тӧждысьӧм йывсьыс, поліскодь, мед жӧ эськӧ сійӧ эз чайт, быттьӧкӧ сылӧн батьыс ассьыс кӧръяссӧ донъялӧ пиыс дорысь вылӧджык. Но Ӧндрей эз вӧв синтӧм. Батьыслӧн век частӧджык ышлолалӧм да войяс омӧля узьӧм серти сійӧ бура гӧгӧрвоис старикӧс.

«Со и та боксянь ме абу местаын, — аслыс думыштіс Ӧндрей. — Мешайта батьлы мунны кӧраяс дінӧ. Ӧд ме ӧні пӧшти здоров нин. Ог кут виччысьны отпусклысь срок воӧм. Ветла Вӧркутаӧ, прӧйдита комиссия да пыр жӧ пета туйӧ».

Ая-пиа артмӧдчисны тадзи: фронт вылӧ мунігӧн Ӧндрей оз нин сувтлы гортас, а бать ӧні колльӧдас писӧ кӧрт туй станцияӧдз.

Найӧ воисны сэтчӧ водз асылын. Поезд виччысигмоз пуксисны беседкаӧ, коді сулаліс выльӧн на стрӧитӧм неыджыд пу здание ӧшинь улын. Гӧрд лыаӧн киськалӧм пода туй кузя ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлісны йӧз. Вежончӧжся зэрӧн кӧтасьӧм полотновывса му, шпалъяс да гравий торйӧдісны ас дінсьыныс сирлысь, смазочнӧй маслолысь да из шомлысь чорыд кӧр. Запаснӧй путь вылын гораа пӧлясис порожняк нуысь паровоз, тыдалӧ, кӧсйис вӧрзьыны места вывсьыс. Павел Калистратович ставсӧ тайӧс примечайтіс, кыдзи сійӧ син водзӧ первойысь на петкӧдчӧмторъяс, и сэк жӧ помся сёрнитіс Ӧндрейыскӧд, ёнджыкасӧ велӧдіс сійӧс.

— Тэ, пиӧй, сідзи и вӧч: ставсӧ, мый тэнад эм горт помад, чукӧрт да ысты ме ордӧ, тадзитӧ лададжык лоас. Некор эн вунӧд: добра лӧсьӧдысьыд — морт, а добратӧ кранитны кужысь — кык пӧв морт.

Стариклы вӧлі окота висьтавны пиыслы унатор буретш ӧні, тайӧ не пыр кадся обстановкаын, колльӧдчӧмлӧн медбӧръя здукъясӧ.

— Ӧд пӧрысь батьлӧн том пиыслы дельнӧй кывйыд — кыйсьысьлы лишнӧй заряд кодь... Мися, эн ло тамышӧн олӧмас. Тамыш морт кок улын, висьталӧны, мыръяс кыйӧдчӧны. Видзӧд ылӧ и аддзы кок увсьыд, — тайӧс эн вунӧд.

Ӧндрей кывзіс батьыслысь висьталӧмсӧ да кӧсйысис не вунӧдны. Тайӧ кывъясысь сійӧ кыліс прӧстӧй йӧзӧн правда йылысь лӧсьӧдӧм формулаяс — нэмъясӧн прӧверитӧм, нэмъяс кежлӧ индӧм изречениеяс.

— И ещӧ ӧтитор меным окота шуны, — водзӧ велӧдіс старик: — Кодыр тэнад олан туй пӧперег водас ӧткӧн вуджны позьтӧм сьӧкыдлун, сэк тэ эн ӧткажитчы отсӧгысь, а кор тэ сійӧс ачыд верман вуджны, йӧз пельпом вылӧ эн пуксьы: шор вомӧн тэнӧ вуджӧдысьлӧн, шуӧны, кӧтасьӧны сӧмын кокъясыс, а тэнад кӧтасяс ставнас душаыд.

— Лӧсьыда шуӧма, — батьсӧ ошкыштіс Ӧндрей. — Но мыйла тэ водзджык эн висьтавлы меным та йылысь?

— Мыйла эг висьтавлы?.. — Павел Калистратович довкнитыштіс юрнас, гораа шлочкерис кывнас. — Вокӧ, быд песня сьывсьӧ сылы лӧсялана кадӧ. Водзджыксӧ тэ вӧлін том на, мед гӧгӧрвоны татшӧм велӧдӧмсӧ.

Сійӧ видзӧдліс асъя шонді вылӧ, коді буретш петкӧдчис васӧд кымӧръяслӧн ӧшиньӧд, да содтіс:

— Приметит талунъя шондісӧ, и менам кывъяс некор оз вунны тэнад.

Налысь варовитӧмсӧ торкис пассажирскӧй поездлӧн воӧм. Пӧрысь бать пыравліс пиыскӧд вагонӧдз. Поезд вӧрзьӧм бӧрын сійӧ муныштіс на вагонкӧд орччӧн, кысянь Ӧндрейыс, восьса ӧшиньӧ юрсӧ сюйӧмӧн, сылы ӧвтіс кинас.

Здук мысти старшӧй пастух пукаліс нин кӧр даддьын да веськӧдчис гортланьыс. Писӧ лои аддзылӧма — позяс аски жӧ мӧдӧдчыны кӧраяс дінӧ, а сэсся вежонысь вежонӧ, тӧлысьысь тӧлысьӧ виччысьны фронтовиксянь письмӧяс.

Но тайӧ разӧ Ӧндрей эз ло салдатӧн. Ставыс артмис сідзи, мыйысь быд фронтовик лӧгасьлӧ кусьыс петмӧн.

Врачебнӧй комиссия вылӧ пыртӧдз на сійӧ эз ӧтчыд кывлы зэв моднӧй кывъяс: «бронь», «бронируйтӧны», кольӧны «бронь кузя».

Эз, Ӧндрейӧс эз бронируйтны. Сыкӧд вӧчисны ёна мудерджыка. Тайӧ «мудеритӧмыс» комиссия вылас и заводитчис. Доктор шуис:

— Водзджык на воӧмныд, том морт. Первой колӧ бурдӧдчыны.

Ӧндрей заводитліс шутитны:

— Сӧмын кувны овлӧ водзджык, доктор ёрт. А ме кӧсъя овны.

— Гӧгӧрвоа тіянӧс, — эз сетчы шуткаыслы доктор. — Но мӧдӧдны фронт вылӧ бурдтӧм йӧзӧс ог имеит право.

— Ме тырвыйӧ здоров. Со, видзӧдлӧй. Весиг чотӧмӧй нин оз тӧдчы.

Ставнас комиссияыс нюмъяліс: фронтовик, дерт, прамӧя на чотіс.

Эз отсавны и крепыда шуӧм кывъяс. Найӧ весиг торкисны мыйтакӧ: доктор лои нем миритчытӧм.

— Ладнӧ, сідзкӧ, — грӧзитіс Ӧндрей. — Ме ещӧ вола на тіян дінӧ... Сэки ми чорыдджыка сёрнитам. — И петіс — прӧщай ни пасибӧ.

Сійӧ вӧлі сэтшӧма скӧрмӧма, мый збыльысь пӧшти эз кыв кок висьӧмсӧ да локтіс управлениеӧ гырысь воськовъясӧн.

Ожидание комнатаын вӧліны нин рытъя приём вылӧ воысьяс. Кодсюрӧяс на пӧвстысь кутісны киняувъясас портфельяс либӧ папкаяс, ӧта-мӧдыскӧд шыбласисны кывъясӧн. Тӧдчис: быдӧнлӧн вӧлі важнӧй делӧ, быдӧн ас думсьыс дасьтысис начальник дінӧ пыригкежлӧ.

Медся водз Ӧндрейлы синмас шыбитчис йӧзлӧн вежсьӧмыс. Ӧти-кӧ, сійӧ этшаӧс на пиысь тӧдіс, — фронт вылас мунтӧдз найӧ тані эз на вӧвны; мӧд-кӧ, став сертиыс позис гӧгӧрвоны, мый предприятиеясӧн веськӧдлысьяс да инженерно-техническӧй персоналлӧн состав содӧма культурнӧй да образованнӧй йӧз тшӧт весьтӧ, кодъяс, тӧдӧмысь, пыртасны татчӧс производствоӧ да быдлунъя олӧмӧ ыджыдджык культура.

Семёнов локтіс регыд. Аслас кабинетӧ прӧйдитігӧн сійӧ пыр жӧ аддзис военнӧй паськӧма мортӧс да киасис Ӧндрейкӧд, кыдзи фронтовиккӧд вӧвлӧм фронтовик.

— Кывлі, Андрей Павлович, кывлі: локтӧмыд отпускӧ. Пыравлам ме ордӧ, беседуйтыштам.

Кабинетыс вӧлі сійӧ жӧ, кӧні лыда вояс сайын нин Ӧндрей первойысь тӧдмасьліс Яков Петровичкӧд.

Ставыс усис тӧд вылӧ: кутшӧм кыпыдӧн да мичаӧн сэки кажитчис тайӧ кабинетыс некытчӧ ветлывтӧм на том зонлы, мыйта волнуйтчӧм вӧлі морӧс пытшкас куш ӧти кывъясысь — лоны горнякӧн.

Ӧндрейлӧн ӧні вӧлі мӧд сикас волнуйтчӧм: отсалас-ӧ комбинатса начальник мӧдӧдчыны воюйтны, тшӧктас-ӧ докторлы вежны ассьыс кывсӧ.

Пуксьытӧдзыс на и заводитіс:

— Зэв нин стрӧгӧсь тіян лоӧмаӧсь йӧзыс, Яков Петрович.

— Стрӧгӧсь? — Семёнов индіс Ӧндрейлы кучик креслӧ вылӧ да ачыс пуксис жӧ воча. — Тайӧ зэв интереснӧ. Висьталӧй, позьӧ кӧ.

Думсьыс Ӧндрей кӧсйис норасьны доктор вылӧ тактичнӧя, скӧр кывъяс шуавтӧг, но эз и тӧдлы, кыдзи вочасӧн пузис да чӧвталіс сійӧ жӧ крепыд кывъяссӧ, кодъясӧн вӧдитчис нин докторкӧд вензигӧн. Скӧр йывсьыс сійӧ весиг эз сяммы гӧгӧрвоны, мый Семёнов чужӧмлӧн выражениеыс вӧлі пӧшти сэтшӧм жӧ, кутшӧм сійӧ вӧлі комиссияса членъяслӧн, — сочувствуйтана-гажа, кытысь позис лыддьыны: «Эскам ми тэныд, тырвыйӧ эскам. Но ӧд тані фронт жӧ».

Яков Петрович босьтіс папирос пачка, коркӧя мозыс таркӧдыштіс кӧрӧбкаас папирос мундштукнас.

— Нда-а... — быттьӧ ышловзьыштіс сійӧ. — Вот и меным этша сетісны воюйтны. Передӧвӧй вылысь корисны. Мун пӧ из шом перйыны, сытӧг ми ог вермӧ бӧр вӧтлыны врагӧс.

Ӧндрей виччысис начальниксянь мӧдтор, кыдзи сійӧ босьтас телефоннӧй трубка да прикажитас докторлы сетны фронтовиклы колана документ. Но тайӧ эз ло. Семёнов заводитіс юасьны Ӧндрейлысь, кӧні сійӧ воюйтіс, бурдӧ-ӧ кокыс, кутшӧма олӧны сиктын.

Начальник, вӧлӧмкӧ, бура тӧдӧ Павел Ламбейӧс да жальпырысь пасйыштіс, мый сійӧ абу воӧма аслас пикӧд Вӧркутаӧ.

— Эз эшты, — гӧгӧрвоӧдіс Ӧндрей. — Кӧраяс дінӧ тэрмасис мунны.

— Но нинӧм, ми сыкӧд аддзысьлам на. Вермас лоны — нарошнӧ корлам...

Ӧндрейлы тайӧ вӧлі выльторйӧн, но юасьны, кутшӧм мог суис батьыс дінӧдз, яндысис. Эз вӧв лӧсьыд сідз жӧ пукавны дыр тані: ӧд мыйта йӧз виччысьӧ пыравны начальник дінӧ. Сійӧ сувтіс мӧдӧдчыны.

— Ті меным он мешайтӧй, — пасйыштіс Семёнов. — Он кӧ ёна тэрмасьӧ, пукалыштӧй, кывзыштӧй, кутшӧм олӧмӧн ми тані олам. Ме чайта, тіянлы тайӧ абу веськодь.

Ӧндрей сӧгласитчис кольччыны. Сійӧ чайтіс, мый сылы век жӧ удайтчас пӧлучитны начальниксянь отсӧг — кыдз позьӧ ӧдйӧджык мӧдӧдчыны фронт вылӧ.

Первойӧн пырис механическӧй мастерскӧйысь директор. Сійӧ тӧдмӧдіс Семёновӧс мастерскӧйӧн выполнитӧм продукцияӧн, вайӧдіс кутшӧм выль детальяс, частьяс освоитӧма рабочӧйясӧн.

Кывзігмозыс Семёнов мыйкӧ пасйышталіс настольнӧй блокнотӧ, и Ӧндрейлы кажитчис, мый начальник гижӧ сӧвсем мӧдтор.

Тайӧ сідзи и вӧлӧма. Доклад кывзӧм бӧрын сійӧ мӧдіс сетавны ёнджыкасӧ кӧрт запасъяслӧн да ассортиментъяслӧн эмлун йылысь вопросъяс.

Воча кывъясас, тыдалӧ, вӧлі сы мында тревога, мый Яков Петрович вӧчис кинас сэтшӧм движение, быттьӧ кӧсйис разьны гимнастёркаыслысь юрйыв кизьяссӧ, но бара заводитіс куритчыны.

— Ме кори тэнӧ вот кутшӧм вопрос кузя: ковмас заводитны гӧтӧвитны тіян механическӧй мастерскӧйын ещӧ ӧти сложнӧйкодь оборудование. — И сетіс сылы кутшӧмкӧ бумажка.

Тайӧ вӧлі телеграмма кодь ичӧтик гижӧд. Но сы серти, кыдзи директор друг сувтіс и лоис стрӧгджык чужӧма, а прӧст шуйга кисӧ лэдзис «по швам», — позис гӧгӧрвоны ичӧтик гижӧдлысь ыджыд содержаниесӧ.

— Тӧда: лоас сьӧкыд, — пӧшти дружескӧя содтіс Семёнов. — Но мӧд петан туй абу. Оборудование должен лоны. Сытӧг сувтас выль шахтаяс стрӧитӧм... — И быттьӧ татшӧм мирнӧя шуӧмсӧ отрицайтӧм могысь нин мӧдіс висьтавны водзӧ да увереннӧя: — Тарыт жӧ, дзик пыр, чукӧртлӧй ассьыныд производственникъястӧ, думыштлӧй ӧтув да аски асывнас доложитанныд. Висьтала мӧдысь: оборудование должен лоны.

Киас век сійӧ бумагаторъя, внутренньӧй напряжениеысь вочасӧн гӧрдӧдысь чужӧма, код вылӧ ӧні, кажитчӧ, заводитісны чукӧрмыны пӧсь войтъяс, мастерскӧйса директор шуис сӧмын ӧтитор:

— Гӧгӧрвоа, Яков Петрович! — И Семёновкӧд прӧщайтчӧм бӧрын петіс.

Мӧд мортӧн докладывайтіс ас удж йывсьыс выль шахта стрӧитысь начальник. Сійӧс да сыкӧд тшӧтш главнӧй инженерсӧ Семёнов корӧма ас дінас «накачайтны», и накӧд сёрниын, репликаясас вӧлі мыйкӧ нем миритчытӧмтор.

— Ті орӧдінныд строительстволысь график. Асланыд шахтаӧн ті кысканныд бӧрӧ ставнас строительствонымӧс. Тіянлы поручитӧма выполнитны боевӧй задача...

Найӧ заводитлісны доказывайтны, оправдывайтчыны, корсявны помкаяс. Но нинӧм эз отсав.

— Тіянсянь корӧны куш ӧтитор: не кольччыны графикысь. А содтӧд йӧз сетны тіянлы некысь. Эн корӧ. Кӧсъя босьтны мыйтакӧ тіянлысь.

Семёнов друг индіс Ӧндрей вылӧ, коді ӧні пукаліс бӧрланьынджык, быттьӧ сылӧн тані пукалӧмыс вӧлі медся вына доказательствоӧн сійӧторлы, мый уджавны лёка ӧні, кор вероломнӧй враг аслас пеж каскаясӧн индысьӧ черпайтны ва Волга-матушкаысь, писькӧдчӧ кавказскӧй нефть дінӧ, — уджавны тадзи ӧні преступнӧ.

— Яндысьӧй фронтовиксьыс. Яндысьӧй сійӧ салдатъясысь, кодъяс битва полеяс вылын кисьтӧны вирсӧ миян будущӧй вӧсна, миян Рӧдина вӧсна.

Эз, тайӧ минутаясӧ Семёнов эз вӧв сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн вӧлі сӧмын на таӧдз, кутшӧмӧн тӧдліс сійӧс Ӧндрей. Тайӧ вӧлі сэтшӧм руководитель, коді аслас правоӧн пӧльзуйтчигӧн, кужӧ бӧрйыны уна вося опытсьыс быд случай кежлӧ торйӧн буретш сэтшӧм метод, коді медся действеннӧй.

— Он ме водзын кыв кутӧй — миян став сӧветскӧй народ водзын! Оз ӧтнамлы мем ковмы отчитывайтчыны миян удж йылысь Победа лунӧ.

Кабинетысь петісны нин шахта стрӧитысьяс. Яков Петровичлы паныд пукаліс бара нин выль морт. Начальникӧс сійӧ тӧдмӧдіс скӧтлы кӧрым заготовитӧм кузя уджъяс мунӧм йылысь. Сэсся тӧлкуйтыштісны школьнӧй работниккӧд школалы выль здание велӧдчыны заводитчытӧдз эштӧдӧм йылысь. А Ӧндрей век на пукаліс сійӧ кывъяс впечатление улын, кодъясӧс вӧлі шуӧма Семёновлӧн выль шахта стрӧитысьяслы... Найӧ ӧмӧй лёка уджалісны? Шахта стрӧитӧмас налӧн темпъясыс ӧмӧй вӧліны ичӧтджыкӧсь сы дорысь, кутшӧмъясӧс Ӧндрей тӧдліс фронт вылӧ мунтӧдзыс? Ӧд сводка сертиыс, мый йылысь найӧ доложитісны ӧні, шахта стрӧитӧмыс налӧн муніс коркӧя дорысь кык ӧдйӧ! Семёнов оз-ӧ лишнӧйджык требуйт?

Но сэк жӧ Ӧндрей син водзӧ быттьӧ выльысь сувтіс мастерскӧйса директорлӧн мыгӧрыс. Ӧндрей быттьӧ выльысь кыліс сылысь воча кывсӧ: «Гӧгӧрвоа, Яков Петрович!»

Военнӧй обстановкаын кӧ тайӧ эськӧ означайтіс: «Эм, тӧварищ командир! Лоас выполнитӧма!»

Эз ӧмӧй тадзи жӧ шулыв аслас командирлы и боец Ламбей: «Эм, тӧварищ командир!», кӧть эськӧ боевӧй заданиеясыс, кодъясӧс сылы сетавлісны, мукӧд дырйи кажитчывлісны олӧмӧ пӧртны позьтӧмӧн. А ӧд мунліс, выполняйтліс! Тадзи вӧлі колӧ.

«Да, тадзи колӧ, — водзӧ думыштіс Ӧндрей. — Вот и Семёновлы, навернӧ, эз вӧв окота эновтны ассьыс боецъяссӧ. Передӧвӧй вылысь корӧмаӧсь. Сійӧ ӧмӧй омӧльджыка колана сэні, кыдзи боевӧй командир? Ог-ӧ ме тешкодьӧн кажитчы йӧзыслы? Ӧд менам кокӧй збыльысь бурдтӧм на. Колӧ думыштлыны бурджыка, оз позь чайтны, мый ме ставсьыс тӧлкаджык».

Кабинетӧ выль йӧз пыртӧдз Ӧндрей сувтіс, мӧдіс прӧщайтчыны Семёновкӧд.

— Гашкӧ, нуждайтчанныд мыйынкӧ, Андрей Павлович? Эн яндысьӧй. Мыйӧн вермам, отсалам.

— Ыджыд аттьӧ, Яков Петрович... Ме ещӧ пыравла на тіян дінӧ мӧдысьджык.

— Мӧда виччысьны. Аддзысьлытӧдз.

Управлениеысь нин петігӧн паныд сюрис Миша Ахмиров. Топыда кутчысьлісны.

— Кыдзи положениеыд? — первой кывсянь юаліс Миша. — Ёна интересуйтча.

— Положение дзикӧдз гӧгӧрвотӧм.

— Лоас гӧгӧрвоана... Йӧз миянлы колӧ — во! Вылісянь эм индӧд — забирайтны.

— Сідзи и шуӧма: «Забирайтны?»

Ахмиров серӧктіс:

— Кывйыс менам. Делӧыс абу кывйын.

— А ме кӧ кӧсъя мунны фронт вылӧ?

— Тэ — салдат. Кытчӧ прикажитасны. Дисциплинатӧг оз позь. Партия тӧдӧ, мый колӧ вӧчны.

Ӧндрей выльысь видзӧдліс Ахмиров вылӧ юрсяньыс да кок улӧдзыс. Сы водзын сулаліс сӧвсем мӧд кодь Ахмиров, кӧть эськӧ и латшкӧс тушаыс, и мугов рӧма топыд яя чужӧмыс да весиг войнаӧдзса галстукыс вӧліны быттьӧ важ ногаӧсь.

— Тэ шуин, интересуйтчан меӧн? — юаліс Ӧндрей. — Мый кузя?

— Менӧ вуджӧдӧны тіян шахтаӧ. Бурджык шуны, кӧні тэ уджавлін. Сэні эм бӧрӧ кольччысь участок. Ме талун видзӧдлі нин. Зэв лёк участок. Ӧні кӧсъя пыравлыны Яков Петрович дінӧ, висьтавны сылы аслам согласие йылысь. Кабинетас Яков Петровичыс?.. Тэ менӧ извинит: тэрмася. Ми аддзысьлам на. — И тэрыба пырис управлениеӧ.

Кымӧра небеса личкис мусӧ. Посёлоклӧн бияс, кодъяс электроэнергия тырмытӧмла ломзисны гӧрдов светӧн, омӧля югдӧдісны уличаяс. Уль руа пемыд воздух вынсьӧдіс арлысь серпас, кӧть эськӧ кадыс вӧлі август тӧлысь пом на. Кыдзи и пыр, кыліс спареннӧй движокъяслӧн тотӧдчӧм шы; чуксасисны гырысь и посни паровозъяс; кӧнкӧ чорыда вишкис ортсӧ петысь пар; Рудник посёлок дорын руаліс да сотчис топкаясысь петкӧдӧм шлак; и сӧмын ТЭЦ стрӧитанінын кажитчис югыдджыкӧн, — строительство муніс тыр ӧдӧн лун и вой, тыдалісны нин корпуслӧн быдмысь кирпичнӧй стенъясыс.

Ӧндрейӧс мучитіс дум: мый вӧчны? Тарытӧдз сылы дум вылас эз усьлы, мый фронт вылӧ мунӧм йылысь вопрос кузя ковмас паныдасьны татшӧмторкӧд. И кымын думайтіс, сымын ёна кыліс ас пытшсьыс лӧсьыдтӧм чувство сыысь, мый, тыдалӧ, ковмас кольччыны татчӧ. Весиг тешкодь вӧлі: сійӧ радейтіс горняцкӧй удж, радейтіс ставсӧ, мый тані вӧчӧма сы дырйи и сытӧг, и сэк жӧ татчӧ ӧні кольччӧм сылы кажитчис дзикӧдз позьтӧмӧн, событиеяс чуксалісны мӧдлаӧ.

Гортас эз вӧв окота мунны. Коліс кодкӧдкӧ сёрнитыштны. И сійӧ думыштіс пыравны Петровъяс ордӧ.

ХVІІ

Алексей Никитич воис ӧбедайтны ёна сёрӧнджык мукӧд лунъясын дорысь: лишнӧй дыр нюжаліс изобретение да рационализация вопросъяс кузя комиссиялӧн заседание.

Тамараыс эз нин вӧв гортын. Луннас сійӧ бара ветлӧма уджавны электростанция стрӧитанінӧ, а ӧні мунӧма Осоавиахим кружок вылӧ.

— Ме тэрмася жӧ, Зина: аски миян семинар, а менам абу конспектируйтӧма тема. — И столӧвӧйӧ прӧйдитігӧн нин гажаджыка содтіс: — Владимир Васильевич весиг оз юась, абу кӧ конспект. Прӧстӧ «кол» пуктӧ.

— Кӧть и материалсӧ тӧдан? — сёян вайигӧн юаліс гӧтырыс.

— Всё равно: «кол»!

— Вежӧрта, — шутитыштіс Зинаида Павловна, — кымын «кол» тіян артмӧ ӧти семинар дырйи!

— Ог соссьы: первойсӧ вель уна вӧліс; бӧръя кадас — зэв шоча, дай сэн ёнджыкасӧ уважительнӧй причинаяс вӧсна.

— Ошкана, сідзкӧ. Татшӧм метод йывсьыс лоас висьтавны и миян политкружокӧн веськӧдлысьлы.

— Верман висьтавны. Бур метод.

Гозъя ӧні вӧлі олӧны сэтшӧм ладӧн да сӧветӧн, мый эз кужны думыштлыны водзті. Шогсьӧны кӧ, — ӧтвылысь; радуйтчӧны кӧ, — бара жӧ кыкнанныс. Весиг омӧля эскыссис, мый вӧлӧм позьӧ тадз бура гӧгӧрвоны ӧта-мӧдсӧ, овны ӧти и сійӧ жӧ интересъясӧн, отсасьны ӧта-мӧдныслы. Зинаида Павловна бӧр лоис важ мозыс активнӧйӧн, кыдзи агроном. Выль районын главнӧй инженер Петров возглавляйтіс управлениебердса изобретение да рационализация вопросъяс кузя комиссия.

И не кӧ Тамараыс, коді век ёнджыка мӧдіс тӧждысьӧдны ай-мамӧс аслас характерӧн, гозъя костын эськӧ вӧлі тырвыйӧ согласие.

Збыль вылас Тамара лёксӧ нинӧм эз вӧч. Мӧдарӧ. Сійӧ характерын петкӧдчисны сэтшӧм благороднӧй чертаяс, кыдзи куслытӧм патриотизм, ёртъяс вӧсна тӧждысьӧм, ассьыс пуысь энергиясӧ общественнӧй уджъяс вылӧ нем жалиттӧг рӧскодуйтӧм. Ӧні кежлӧ сійӧ вӧлі нин комсомоллӧн внештатнӧй инструкторӧн, Осоавиахим кружокын старӧстаӧн, помаліс медсестраяслысь курсъяс, зэв частӧ «субботничайтіс» новостройкаяс вылын либӧ весиг лэччывліс шахтаясӧ перйыны из шом. И ставсӧ тайӧс вӧчис ай-мамыскӧд лыддьысьтӧг. Тамара весиг эз кӧсйысь таво мӧдӧдчыны велӧдчыны. Петров гозъя, торъя нин Алексей Никитич, эз гӧгӧрвоны ассьыныс ӧтка нывсӧ. Найӧ, кыдзи овлӧ унджык бать-мамкӧд, кӧсйисны, мед налӧн быдтасыс, кытчӧдз эз на ло тырвыйӧ верстьӧ мортӧн, оліс найӧ мывкыдӧн. Алексей Никитич некор эз думайтлы, мый сылӧн лоӧ татшӧм беспокойнӧй ныв. Ӧнія том йӧзӧс сійӧ донъяліс аслас том кад серти. И сы вӧсна, мый сылы пӧшти эз удайтчы быдтыны нывсӧ аслас «борд улын», ӧні быд раз, кор кыптыліс та кузя вопрос, мыждіс гӧтырсӧ, мый мыжаыс тані буретш сійӧ, мам.

Но кӧть кутшӧм ёся та йылысь эз споруйтлыны гозъя, вопросыс вӧлі сэтшӧм, коді эз вермы торкны налысь гозъя кост олӧмсӧ: ӧд тӧждысисны ӧти и сійӧ жӧ тор йылысь.

— Сэсся нӧ мый решитінныд? — сёйны пуксьӧм бӧрас нин верӧсыслысь юаліс Зинаида Павловна.

— Шуисны вӧчны капитальнӧйӧс. Дзонь сооружение.

— Смел решение.

Сёрниыс муніс выль шахталы копёр йылысь. Водзынджыксӧ сійӧс пыр пӧлучайтлісны гӧтӧвӧйӧс, металлическӧйӧс. Но лоис сідзи, мый гӧтӧвӧй металлическӧй копёр эз ло пӧлучитӧма.

— Дерт, позис вӧчны и временнӧйӧс, пуысь, — содтіс Алексей Никитич. — Ӧткымынъяс весиг предлагайтісны тайӧс. Но Яков Петрович абу сэтшӧм морт. Сійӧ весиг «временнӧ» кывсӧ оз радейт.

— Думайтан — справитчасны мастерскӧйяс?.. Сэтчӧ ӧд колӧны, кыдзи ме гӧгӧрвоа, сэтшӧм кӧрт махинаяс, найӧс заготовитӧм вылӧ выль приспособлениеяс.

— Тайӧ вернӧ. Но вернӧ сідз жӧ и сійӧ, мый комбинатлӧн коллективъяс пӧртӧны олӧмӧ любӧй задача, кодӧс сувтӧдӧны на водзӧ, — вочавидзис Петров, и сылӧн тайӧ кывъясас вӧлі коллективъясӧс ошкӧм, на вӧсна гордитчӧм. — Например, ковмис уна кирпич — лоис котыртӧма кирпич вӧчан завод, оборудуйтӧма сійӧс кызвыннас тані вӧчӧм оборудованиеӧн. Эз мӧд поступайтны гӧтӧвӧй известь — геологъяс аддзисны сійӧс татысь. Ковмис глауконит — вӧчны валы химическӧй чистка — тожӧ аддзисны геологъяс. Электроднӧй сваркалы эз окажитчы небыд кӧрт — вӧлі предложитӧма вундавны водопроводнӧй трубаяс. Сувтісны ЗИС-5 автомашинаяс — бырисны заводскӧй хвостовикъяс, а вӧчны тайӧ сложнӧй детальяссӧ обычнӧй станок вылын оз позь — сэк механическӧй мастерскӧйлы вӧлі предложитӧма особӧй приспособление. ТЭЦ стрӧитӧмкӧд йитӧдын ковмасны массӧвӧя электроизоляторъяс, и решитӧма нин котыртны стекольнӧй производство, вӧчны изоляторъяссӧ стеклӧысь. Шахтаясын уджалӧны «Вӧркута» маркаа вентиляторъяс, рештакъяс, скипӧвӧй вагонеткаяс. Тайӧ жӧ клеймосӧ пуктӧма парӧвӧй котёлъяс вылӧ, пач приборъяс вылӧ, совхозъяслы плугъяс да сепараторъяс вылӧ... И мый ещӧ позьӧ вайӧдны?..

— Сливочнӧй вый ящикъяс, сыр головкаяс, — лыддьӧдлыштіс Зинаида Павловна.

— Правильнӧ, правильнӧ!.. — тэрмасьыштіс ошкыштны Алексей Никитич.

Зинаида Павловна эз кӧсйы чӧв овны.

— Начальник талун кырымаліс приказ — котыртны ещӧ ӧти сельхоз, посёлоксянь сӧвсем матӧ. — И висьталіс кутшӧмджык местаӧ.

— Тайӧ бур. А кыдзи миян подопытнӧй сельхозад делӧясыс? Уна-ӧ чайтанныд босьтны урожай?

Петрова вочавидзис думыштӧм бӧрын:

— Быдтасъяслы таво кодь бур гожӧм тані овлӧ зэв шоча, и ыджыд урожай, кодӧс пӧлучитам град выв культураяс кузя, менӧ оз шензьӧд. Сӧветскӧй агрономъяс водзын вопросыс сулалӧ мӧд ногӧнджык, сущностьсӧ кодлысь классическӧя выразитӧма Мичуринӧн: «Ми ог вермӧ виччысьны природалысь милӧстьяс, босьтны найӧс сылысь — миян мог». Сёрнитны кӧ тавося урожай йылысь, то сійӧ ёнджыкасӧ природалӧн милӧсть. Некымын вося опыт петкӧдлӧ, мый ӧти бур гожӧм вылӧ вермас усьны вит неблагоприятнӧй гожӧм. Вот таын и основнӧй могыс Заполярьеын — заставитны бура рӧдитны татчӧс мусӧ поводдяысь зависиттӧг.

— А мый шуӧны та кузя миян агробиологиялӧн классикъяс?

— Налысь трудъяссӧ ме ӧні лыддя выльысь, выль синмӧн, но делӧыс сыын, мый ни Мичуринлы, ни Тимирязевлы, ни Вильямслы эз удайтчыв уджавны тундраын, вечнӧй мерзлота районын...

— Агрономъяссянь ми мый корам? — второе сёйигӧн нин водзӧ варовитіс Алексей Никитич: — Мед вӧлі тырмымӧн капуста и картошка, морковь и лук, ӧгурец и помидорчик, — ӧти кывйӧн, кӧть нин первой сійӧ, мый быдмӧ, шуам, Московскӧй областьын.

— Сӧвсем ичӧтик заказ!..

— Кӧнешнӧ, пӧкӧритны природа абу кокнитор. Кокни ӧмӧй вӧлі татчӧ воӧм первойя йӧзлы?

Зинаида Павловна — еджыд партука, киас чышкӧда — уберитіс пызан выв. Алексей Никитич, джодж кузя ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлігмоз, куритчис.

— Шуам, ставыс тайӧ вернӧ, — тӧлкуйтіс сійӧ. — Заполярьелӧн эмӧсь аслас положительнӧй качествояс, кыдзи ультрафиолетовӧй лучьяслӧн обилие, коді ёна отсалӧ быдмыны да сӧвмыны быдмӧгъяслы; гожся югыд лун-вой тшӧт весьтӧ овлӧ пӧшти сы мында жӧ светӧвӧй довольствие, мыйта и Московскӧй областьын, кӧть эськӧ вегетационнӧй период тані тӧдчымӧнъя дженьыдджык сэн дорысь, — тайӧс ме гӧгӧрвоа. Но кыдзи венны самӧй главнӧй отрицательнӧй факторсӧ — войвывлысь кӧдзыдсӧ? Вот та йылысь тэ висьтав меным!

Петрова нуис тарелкаяссӧ шкапӧ да шкап дінас сувтовкерис. Тайӧ кадӧ Петров ещӧ содтіс:

— Ме, дерт, тӧд вылын кута не сэтшӧм временнӧй мераяс, кыдзи дымӧвӧй завеса, коді вӧчсьывлӧ пужъяслы паныд...

— Гӧгӧрвоа, Алёша. Тэ кӧсъян тӧдны сійӧс, мый висьтавны тэд ог на вермы. Ме тайӧс корся на. Ковмас нӧрӧвитыштлыны. Юалан кӧ: дыр-ӧ? Сідз жӧ ог на висьтав стӧч.

— Бур, Зина, бур! Ме верма нӧрӧвитыштлыны, — быттьӧ тайӧн орӧдіс сёрнисӧ Петров да мӧдӧдчис пытшкӧсса жырйӧ гӧтӧвитчыны семинар кежлӧ.

Уберитчӧм бӧрын Зинаида Павловна пуксис жӧ занимайтчыны. Сылы ӧні эз позь не занимайтчыны, эз позь не корсьны водзӧ сійӧ ӧтветсӧ, кодӧс кӧсйысис аддзыны водзынджык нин самӧй олӧмнас сувтӧдӧм вопрос вылӧ. Ассьыс думъяссӧ заводитіс гижны:

«Сы вӧсна, мед агрономияын тырвыйӧ используйтны татчӧс широтаяслысь свет да шоныд, почвалы колӧ тырмымӧн ва да минеральнӧй удобрение. Удобрениесӧ колӧ пыртны урожай улӧ сэтшӧм формаын, мед сійӧ действуйтіс ӧдйӧ да быдтасъясӧн принимайтсис кокниа».

Друг сійӧ дугдіс гижӧмысь. Формулировкаыс сылы кажитчис вывті общӧйӧн, лӧсяланаӧн и не тайӧ широтаяслы. Тані требуйтсис мыйкӧ принципиальнӧ выль, некодӧн на паськыда применяйттӧм метод. Требуйтсис открытие...

Агроном вежӧрӧд прӧйдитӧны уна гырысь и посни случайяс, явлениеяс, удачаяс, ӧшыбкаяс, кодъяс вӧліны тані уджалігӧн, и сэк жӧ тайӧ унатор пытшкас мыйкӧ вӧлі главнӧй да сійӧс коліс торйӧдны ставсьыс, сы дінӧ коліс кутчысьны пиньӧн и гыжйӧн.

Зинаида Павловна ӧдйӧ разьыштіс еджыд блузкасӧ, лӧсьӧдыштіс юр бӧрас уберитӧм юрсисӧ, а аслас юр вемыс уджаліс вӧвлытӧма, сійӧ корсис задача решитӧм.

«Вот почва. Ставыс тӧдса: характер, удельнӧй вес, кутшӧм составъяс сэні оз тырмыны, кутшӧмъяс ковтӧмӧсь быдмӧгъяслы. Тӧдса и сійӧ, мый дженьыд гожӧмла, код дырйи муыс оз удит прамӧя шонавны, органическӧй веществояс омӧля разлагайтчӧны. Мӧд ногӧн кӧ, тайӧ тырмытӧм шоныдысла омӧля вермӧны развивайтчыны органическӧй веществояс разлагайтысь бактерияяс да, сідзкӧ, омӧля уджалӧны. Сідзкӧ, найӧ омӧля отсасьӧны агрономлы. Да. Омӧля отсасьӧны... Оз-ӧ ков буретш найӧс активизируйтны? Оз-ӧ ков накӧд уджалыштны?»

Петровалӧн ӧні вӧлі сэтшӧм душевнӧй состояние, кутшӧм овлӧ сэк, кор мыйкӧ тӧдан, бергалӧ нин, кыдз шуласны, кыв йылад, а шуны сійӧс он на сяммы.

Вежӧртӧмыс выль пӧв кытшлалӧ замкнутӧй кругӧд и выль пӧв сувтӧ сійӧ жӧ вопрос вылӧ: колӧ активизируйтны бактерияяслысь жизнедеятельность. Но кутшӧм ногӧн? Мыйсянь колӧ заводитны?

Коридорсянь пыран ӧдзӧсӧ кодкӧ игӧдчыштіс. Зинаида Павловна муніс восьтыны ӧдзӧс, и Петров кыліс:

— А-а!.. Дыр волытӧм гӧсть! Локыв, Андрей Павлович, локыв! Алексей Никитичыд? Гортын... Пӧрччысьӧй, пӧжалуйста. — Ачыс ӧдйӧ локтіс верӧс дінас да вашкӧдыштіс сылы: — Письмӧыс да извещениеыс тэнад пызан йӧрын. Колӧ висьтавны. Сӧмын тэ лючкиджык...

Ӧндрейлы паныд Петров петавліс прихожӧйӧдз. Кыкӧн найӧ прӧйдитісны пытшкӧсса жырйӧ. А Петрова бӧр пуксис аслас пызан сайӧ. Но удж лоис торкӧма. Лыддьӧ книга, а кылӧ жырйысь сёрни; заводитлӧ гижны — аддзӧ Уса берег, глиссер да Ӧндрейлысь вопросительнӧя видзӧдысь синъяссӧ... Сэки эз на позь висьтавны Надя пӧгибнитӧм йылысь. Ӧні Зинаида Павловна запрос вылӧ воис официальнӧй извещение. И водзӧ не висьтавны вӧлі эськӧ невернӧ.

Ӧндрей велӧдчӧ Петровкӧд ӧти политкружокын, да найӧ, кылӧ, сёрнитісны локтан семинар йылысь.

— Ставсӧ путайтӧмаӧсь домарксовӧй философъяс. Ӧти дольӧ ӧтитор, мӧд — мӧдтор. Вот ме тӧдмаси Гегелькӧд — идеалистъяс пиын медся вежӧра идеалисткӧд... Правильнӧ сійӧс критикуйтӧны Маркс и Энгельс. Но мем юрӧ воӧ мӧдтор. Ӧд и тайӧ, ас ногӧн вежӧра мортыс, мыжа миян водзын, кор сёрнитӧ германскӧй расалӧн превосходство йылысь?

Петрова эз аддзы, кыдзи сылӧн верӧсыс Ӧндрейкӧд сёрниын зілис не видзӧдны Ӧндрей вылӧ и кыдзи Ӧндрей ачыс вӧлі мыйӧнкӧ расстроитчӧма.

«Колӧ активизируйтны бактерияяслысь жизнедеятельностьсӧ, — ассьыс гижӧдсӧ лыддьыштіс Петрова да мӧдіс гижны водзӧ. — Заставитны найӧс вӧчны сійӧс, мый колӧ мем».

Зинаида Павловналӧн векняммыштлісны синъясыс, тӧдчымӧнъя банйыштіс чужӧмыс, яркӧйджыка мӧдіс тӧдчыны чужӧм бокас сьӧд зӧртусьыс, — агроном быттьӧ аддзис нин миллиарднӧй лыда микроскопически посни ассьыс выль помощникъяссӧ, кодъяс жаднӧя разлагайтӧны составнӧй частьяс вылӧ заполярнӧй плантацияяслӧн, теплицаяслӧн му пытшкысь сісьмытӧм на колясъяс, куйӧд, минеральнӧй удобрение, перерабатывайтӧны найӧс да тайӧн сетӧны быдмӧгъяслы некор на вӧвлытӧм мында кокниа усваивайтан сёян, и быдмӧгъяс быдмӧны-лӧзалӧны тропическӧй климатлӧн му вылын моз. Ковтӧг и тӧдлытӧг сійӧ вештыштіс матӧвӧй абажура настольнӧй электролампасӧ, бокӧджык пуктіс паськӧдӧм книгаяс и... бара кыліс...

— Сыын и делӧыс, Андрей Павлович: война сійӧ эм война.

Алексей Никитич ӧні, кылӧ, ветлӧдліс джодж кузя, Ӧндрей век пукаліс.

— Ті кӧсъянныд шуны, мый жертваястӧм война оз овлы?

— Стӧч тайӧс и кӧсйи шуны.

Кылӧ, дзуртыштіс стул, недыр чӧв олыштісны.

— Мыйкӧд йитӧдын татшӧм сёрниыс, Алексей Никитич?

И Петровалы кажитчис, мый не сылӧн верӧсыс дасьтӧ Ӧндрейӧс страшнӧй юӧр висьталігкежлӧ, а ачыс Ӧндрей пытайтӧ Алексей Никитичӧс.

— Мыйкӧд йитӧдын, шуанныд?..

Татшӧм веськыда сетӧм вопросыс, тыдалӧ, явӧ шӧйӧвоштӧдліс Петроваӧс, но сійӧ аддзис петан туй:

— Интереснӧ, Андрей Павлович, тӧдны... Вот ті вӧлінныд война вылын. Гашкӧ, не ӧтчыдысь паныдасьлінныд смертькӧд, аддзылінныд, кыдзи усьӧ орччӧн ёртыд. Кутшӧм чувство веськӧдліс тіянӧн сэки?

— Медся вынаыс, Алексей Никитич, ӧбида, враг вылӧ нем миритчытӧм скӧрлун... — Ӧндрей, кылӧ, бара чӧв усьліс да бара жӧ сетіс вопрос: — И ещӧ ті юаланныд, кутшӧм чувство овлӧ сэк, кор усьӧ орччӧн медмуса другыд?..

«Гӧгӧрвоӧ, ставсӧ гӧгӧрвоӧ, — Ӧндрей йылысь аслыс думыштіс Петрова. — Сійӧ и сэки, Уса берег дорын аддзысьлігӧн, эз эскы менам кывъяслы... Но мыйла сэтшӧм дыр сійӧс мучитӧ Алёша? Оз ӧмӧй аддзы?..»

Зинаида Павловна кутыштліс ассьыс кымӧссӧ да, мед водзӧ не кывзыны, мӧдіс лыддьыны таӧдз гижӧмсӧ. Юрыс сылӧн быттьӧ ӧзйис, паметьыс уджаліс бессвязнӧя, но зэв ёся и джуджыда. Вот сылӧн вниманиеыс бара сувтыштліс сійӧ фраза вылӧ, кӧні висьтавсьӧ бактерияяслысь жизнедеятельностьсӧ активизируйтӧм йылысь. Бара сувтіс вопрос, кыдзи тайӧс вӧчны... И друг быттьӧ мыйкӧ вынатор инмӧдчис сы дінӧ, кодысь муртса дрӧгмуніс, кымӧсыс, кылӧ, пӧсялыштіс, и Петрова чышкыштіс сійӧс ки мышнас, а сэсся кыдзкӧ виччысьтӧг спокойнӧя шӧпкӧдыштіс:

— Быдтыны. Заразитны татчӧс мусӧ нарошнӧ быдтӧм бактерияясӧн. А закваскасӧ — обыкновеннӧй почвеннӧй му — колӧ вайны лунвылысь. Мусинмас сэні бактерияыс уна.

Тайӧ, кажитчӧ, вӧлі буретш сійӧ, мый корсис агроном. Сылы ӧні вӧлі кыдзкӧ веськодь, пӧльзуйтчис-ӧ кодкӧ войвылын уджалысь агрономъяс пӧвстысь тайӧ методӧн, тайӧ удобрениеӧн. Важнӧ вӧлі идеяыс, кодӧс, дерт, ковмас на пӧртны фактӧ практическӧй опыт пыр. Важнӧ вӧлі, мый тайӧ идеяыс воис Петровалы юрас самостоятельнӧ, кыдзи некымын вося тані уджалӧмлӧн результат, кыдзи сійӧ творческӧй исканиеяслӧн выль этап.

Петровалӧн став тушаыс быттьӧ личмуныштіс, лэдзчысьыштіс стул бӧр вылӧ. И сэк жӧ кыліс Алексей Никитичлысь кывъяс:

— Видзӧдтӧ, Андрюша... Менам пай вылӧ усис висьтавны тэд сьӧкыд юӧр...

Зинаида Павловна ӧдйӧ сувтіс да воськовтіс жыр ӧдзӧслань.

Ӧндрей киын ӧні вӧлі Надялӧн помавтӧм письмӧыс, кодӧс Нюра мӧдӧдліс аслас письмӧкӧд ӧти конвертын. Пызан вылас куйліс сійӧ извещениеыс, кодӧс Петровъяс пӧлучитлісны Надя Смоленская пӧгибнитӧм йылысь.

«Эн дивит менӧ, Андрюша, сыысь, мый ме гижа татшӧм кузя да посниторъяс йылысь. Тэ куж тайӧс гӧгӧрвоны...»

Письмӧлӧн строчкаяс мӧдісны тускассьыны, мурч курччӧм пиньяс пыр мырдысьӧн вӧзйысис рикмунӧмӧн бӧрддзӧм. Но Ӧндрей крепитчис и лыддис водзӧ. Сэсся, кылӧ, тырисны син гуранъяс, синва войтыштіс письмӧ вылӧ, паськаліс химическӧй карандаш рӧмӧн.

Петрова вӧчыштіс Ӧндрейлань воськов, но эз вермы кутны асьсӧ, тупкыштіс чужӧмсӧ кияснас да ӧдйӧ бергӧдчис бӧр, саяліс ӧдзӧс сайӧ.

ХVІІІ

Ноябрьскӧй праздникъяс бӧрын тундраӧ петіс ыджыд тӧв. Тайӧ кад кежлӧ таво тані вӧлі нин джуджыд лым, да толаяс ёна мешайтісны кӧрт туйвывса уджалысьяслы. Вӧліны лунъяс, кор туйлӧн уна дас километр кузя участокъяс петавлісны стройысь, и сэки парализуйтчыліс ставнас из шом магистраль. А сувтӧдны из шом петкӧдӧм ӧні, кор сылӧн быд тонна донъявсис медся колана боеприпаскӧд ӧтвесьтӧ, гӧгӧрвосис кыдзи ыджыд мыж: воркутаса из шомӧн питайтчис войвывса флот, тайӧ жӧ ломтасыс Ладога ты вомӧн ыстыссис вражескӧй кытшын тышкасьысь Ленинградлы. Турӧблы паныд лои петкӧдны не сӧмын кӧрт туйвывса уджалысьясӧс да налысь семьяяссӧ, но и кӧрт туйдорса посёлокъясысь олысьясӧс.

Квитко мӧдӧдчис содтӧд йӧзкӧд пыр жӧ, кыдз сӧмын тӧдмаліс селектор пыр, мый Вӧркутаысь сутки сайын нин петавлӧм эшелонъяс абу на прӧйдитӧмаӧсь и кыксё километр. Эз во сідз жӧ шахтаяс дінӧ порожняклӧн ни ӧти состав, кодтӧг эз вӧв позяна мӧдӧдны из шомӧн тыр выль эшелонъяс.

Лым весалан устройствоӧн снабдитӧм локомотив, код бӧрӧ вӧлі домалӧма йӧзӧн тыра куш ӧти вагон, петіс туйӧ лунлӧн мӧд джынъяс нин, кор лымлысь гудрасьӧмсӧ удитіс суктыны полярнӧй войлӧн пемыд. Тайӧ эз вӧв прӧстӧй пемыд, — тундра выв кажитчис ӧтпомся сьӧдов стенаӧн, кодлысь кызтасӧ эз вермы прӧймитны весиг прожекторъяслӧн лэчыд югӧрыс.

Владимир Васильевич муніс машинист кабинаын, мед лоны пыр дасьӧн любӧй виччысьтӧмтор кежлӧ. Сылы бура тыдаліс, кыдзи мукӧд местаясын толаыс кыпӧдчис паровоз ӧшиньӧдз, тӧдчис, мыйта лым лэптӧмаӧсь полотно вылысь водзджык нин татчӧ волӧм йӧз.

Ковмис ӧтарӧ сигналитны, мед не зурасьны лымйӧн тырӧм составкӧд либӧ воча воыськӧд.

Локомотив муніс то ӧдӧбтылӧмӧн, то мытшасьлӧмӧн, а кор сюрліс выльӧн тэчӧм толаясӧ, кажитчис, быттьӧ тайӧ упкысь да чилзысь кӧрт машинаыс вӧлі ловъя жӧ да мый сійӧ сідз жӧ ёна мыйыськӧ тӧждысис.

Квитколы ещӧ кажитчис, быттьӧ найӧ мунӧны вой кадся шторм дырйи океан кузя, а дум вывсьыс эз вешйыв фронтъяс вылын зэв критическӧй положение: вир кисьтана бойяс мунӧны Волга вывса форпостын, наян вӧрӧг сибӧдчис Грознефть дінӧ... Эз ков ыджыд военнӧй наука тӧдӧм, мед гӧгӧрвоны, мыйта содтӧд сьӧкыдлунъяс ваяс Сталинград да Кавказ воштӧм. Но оз ков та йылысь думайтны, оз ков. Фашистскӧй полчищеяслы паныд сувтісны Сталинградын быд кирпич, быд вершӧк му; кыккокйыв сувтіс Кавказскӧй хребет, скӧрмисны ущельеясӧд визувтысь юяс; зэвтісны вынъяссӧ центральнӧй да войвыв фронтъяс, мед тайӧн отсавны лунвывсаяслы; выль вынӧн шызисны партизанскӧй вӧръяс. Век унджык «фрау» пасьтасьӧ траурӧ; век унджык «тигр» да «пантера» разӧдӧны ассьыныс пеж «лысьӧмсӧ» и тайӧ жӧ Кавказскӧй гӧраяс кок улӧ, и сыла муа степьяс вылӧ, и войвывса тшӧкыд вӧръясӧ.

Квитко бура вежӧртіс, кутшӧм страшнӧйӧн кутісны лоны оккупантлы сыӧн «завоюйтӧм» «жизненнӧй пространствоясыс» не сӧмын Асыввылын, но и Рытыввыв Европаын, Скандинавияын, Балканъясын: ӧд ӧткодь муса асланыс чужан муыс сӧветскӧй мортлы и французскӧй патриотлы, словенлы и поляклы; ӧткодя нем миритчытӧм лӧглунӧн видзӧдісны врагъяс вылӧ шом сьӧдӧн вевттьыссьӧм ӧшинь розьяс разрушитӧм Смоленскын, Варшаваын, Прагаын. Оз позь вуджны Волга ю, оз позь сэсся эновтны ни бойясӧн, ни бойястӧг ни ӧти населённӧй пункт Севернӧй Кавказлысь. Тадзи кӧсйӧны мирын олысь унджык йӧзыс, тайӧс кевмӧны и пӧрысь бать-мам, и колючӧй проволока сайын мучитчысь узникъяс, и ставныс найӧ, кодъяс мудзисны виччысьны, — первой кӧть нин тайӧс: сувтӧдны вӧрӧгӧс! А та бӧрын — заводитны вӧтлыны сійӧс бӧр...

И медым тайӧ лоис кыв шутӧг, колӧ ӧдйӧджык сюрӧдчыны толаӧн сувтӧдӧм эшелонъяс дінӧ, ӧдйӧджык петкӧдны найӧс турӧбӧн шымыртӧм зонаысь.

Лои сувтлыны быд полустанокӧ, тӧдмавны, кӧні кутшӧм поезд сибдӧма.

А сійӧ кадӧ, кодыр локомотив тэрмасис отсӧг вылӧ, турӧбӧн тупкӧм кӧрт туй линия вылын муніс природакӧд героическӧй тыш. Головнӧй эшелонлы, кодлы отсасис донбассовец Дубинцевлӧн аварийнӧй бригада, ковмис писькӧдны аслыс туй уна местаын зыръясьӧмӧн. Сэсся найӧс суӧдіс мӧд эшелон, кодкӧд тожӧ муніс аварийнӧй бригада Иван Терентьев юрнуӧдӧм улын. Йӧз вын лоис ыджыдджык, но и толаяс кутісны сюравны гырысьджыкӧсь. Вӧркутаысь бӧрынджык петӧм эшелонъяс заводитісны суӧдавны водзынджык петӧмаяссӧ. Ӧтар боксянь тайӧ вӧлі бур — восьтӧм туй кузя бӧръя эшелонъяслы позис мунны кокниа. Но гудрасьысь лымйӧн суктӧм вой торкис кутны колана дистанция — позис зурасьны ӧта-мӧд вылӧ.

— Но и чӧрту! Ми воклы тэрмасьны некытчӧ.

Тайӧс аслыс шуис коймӧд эшелонӧн мунысь аварийнӧй бригадалӧн бригадир Тихон Блинов. Сійӧ тшӧктіс машинистлы сетны условнӧй сигнал пырны вагонӧ ставлы, кӧть эськӧ тӧдіс, мый сылӧн бригадаыс, кодлы сідзи и эз ковмы ёна трудитчыны, пыр на узис пассажирскӧй вагонын, кодӧс вӧлі домалӧма вель кузя нюжалысь из шомӧн тыр вагонъяс да платформаяс бӧжӧ.

Паровоз дінсянь вагон дінӧдз воигкості лымйӧссьӧм да пӧсялӧм Блинов ӧдйӧджык нин пӧрччис кӧр ку сӧвиксӧ, сэсся ыж ку пасьсӧ да матыстчис жара ломтысьысь дженьдӧдӧм сюра чайник кодь чугуннӧй пач дінӧ.

— Босьтны кӧ дзоньнас, зэв тӧлктӧм распоряжение — гудравны лым, кор сійӧ ачыс, миян отсӧгтӧг, бура гудрассьӧ. Ӧд оз жӧ нэмсӧ мӧд турӧб петны...

Блинов эськӧ эз лысьт шуны тадзи, вӧліны кӧ тані унджык йӧз. Петровкӧд коркӧся сёрниын ӧшыбитчылӧм бӧрын сійӧ ӧні вӧлі вывті полысьӧн да видзчысьысьӧн. Буретш тайӧ полӧмысла Блинов эз кут жалитны асьсӧ сэтшӧм уджъяс вылын, кӧні сійӧс ӧдйӧджык вермисны аддзыны да пасйыштны бур боксянь. Татчӧ, кӧрт туйвывса уджалысьяслы отсӧг вылас, сійӧ вӧзйысис ачыс жӧ. Но ӧні тайӧ кывъяссӧ повтӧг шуис сы вӧсна, мый чугуннӧй пач дінын пукаліс ӧтнас Сергей Сергеевич Важницкий, кодлысь морт сямсӧ, думъяссӧ да олӧм вылас видзӧдӧмсӧ Тихон Тихонович мӧдіс нин гӧгӧрвоны.

Важницкий, дерт, эз на шулы Блиновлы нинӧм сэтшӧмсӧ, код серти эськӧ позис вӧчны кутшӧмкӧ вывод. Но сійӧ кадсянь нин, кор найӧ матысяньджык тӧдмалісны ӧта-мӧдсӧ, Блинов чувствуйтіс, мый Важницкий сійӧс бура гӧгӧрвоӧ. И не сӧмын гӧгӧрвоӧ, но и сочувствуйтӧ.

— И вообщӧ, Сергей Сергеевич, — пач дінӧ пуксигӧн нин содтіс Блинов, — стихияыд унаысь на ыджыдавлӧ морт вылад. Оз век артмы сідзи, кыдзи ми кӧсъям. — Сійӧ гусьӧн моз чӧвтыштліс синъяссӧ купеясӧ пыран ӧдзӧслань да содтіс: — Вот и ӧні сідз жӧ: ми куысь петам, мед ӧдйӧджык мӧдӧдны миянлысь из шом, думайтам, сійӧ вермас вежны страшнӧй событиеяслысь мунӧмсӧ, а збыль вылас, турӧб пиын пуртікасьӧм кындзи, вӧчны нинӧм ог вермӧ. Судьбаыс решайтсьӧ Сталинградын. Вермас лоны — решитчис нин тайӧ сутки чӧжӧн.

Важницкий пӧрччысьтӧгыс пукаліс из шом ящик вылын. Пальто юрйылыс кайыштӧма вывлань, да та вӧсна Сергей Сергеевичлӧн юрыс кажитчис ещӧ на ичӧтджыкӧн, а синъясыс югъялісны доналӧм пач дінсянь сэтшӧм рӧмӧн, быттьӧ тожӧ ломалісны. Блинов весиг думыштіс аслыс: «Кыйӧдчысь каньлӧн кодь синъяс. Дай ачыс со оз узь мыйлакӧ».

Блиновлы вӧлі окота на беседуйтны событиеяс мунӧм йылысь, но код тӧдас, кутшӧм думъяс дзебсясьӧны тайӧ кыйӧдчысь синъяс саяс. И прӧста-ӧ сылӧн выль другыс лӧсяліс тайӧ эшелонас, кӧні аварийнӧй бригадаса бригадирнас лои ачыс Блинов. Тӧд вылас усис тӧдчытӧмӧн кажитчысь ӧти вӧвлӧмтор: кодыр Блинов кӧсйысис нин мӧдӧдчыны эшелонкӧд, сылы паныд сюрис Важницкий. «Ме, сідзкӧ, муна жӧ», — сэки шуис Важницкий да эшелонлӧн вӧрзигӧн нин локтіс мӧд морткӧд, кодӧс Блинов некор на эз аддзыв.

— Мда-а-а... Делаяс, Сергей Сергеевич, делаяс, — ышловзис Блинов, мед орӧдны опаснӧй сёрнисӧ, да кинас нуӧдыштіс вирӧн польдчӧм кыз ныра чужӧмсӧ.

Но Тихон Блинов поліс весь. Важницкий сы могысь и сюрӧдчис тайӧ эшелонӧ, мед ещӧ ӧтчыд прӧверитны посёлокса комендантӧс, сулалӧ-ӧ ёнджыка кӧртасьны сыкӧд. Блинов и думыштны эз сяммы, мый сылӧн кандидатураыс изучайтсьӧ Важницкийӧн уна тӧлысь чӧж нин. Важницкийлы коліс вербуйтны партийнӧй мортӧс, мед сійӧ отсӧгӧн позис тӧдмавны стройкаса партийнӧй организациялӧн олӧм да удж йылысь. Сэтчӧ жӧ, эз позь нюжӧдчыны тайӧ делӧӧн — событиеясыс кутісны талявны. Колӧ вӧлі тэрмасьны.

— Ме сӧгласен тэкӧд, Тихон Тихонович, сы боксянь, — муртса кывмӧн заводитіс Важницкий, — мый событиеяслӧн водзӧ мунӧмыс решайтсьӧ Сталинградын. Но абу сӧгласен сійӧн, мый ставыс тайӧ мунӧ стихийнӧя. Событиеяссӧ планируйтӧны стратегъяс... Ме, дерт, ог шу, мый ставыс вермас мунны шыльыда. Россия вылӧ Гитлерлӧн поход, кыдзи аддзам, мӧдіс нюжавны. Но тэ он тӧд, кутшӧм гырысь резервъяс дасьӧсь уськӧдчыны Россия вылӧ. Ме сёрнита Турция йылысь, Япония йылысь. Вопросыс ӧні сулалӧ не сыын, кор капитулируйтас Сӧветскӧй Россия, а кодлы да мыйта сійӧс юкны. Турция пиньсӧ тӧчитӧ кавказскӧй озырлунъяс вылӧ, а Германия та вылӧ оз сӧгласитчы, но сылы ковмас сӧгласитчыны, кор воштас ассьыс содтӧд дивизияяс, — Турция виччысьӧ тайӧс. Колӧ тӧдны история, мед сідз жӧ гӧгӧрвоны японскӧй военщинаӧс. Найӧ эз на вунӧдны гражданскӧй войнаса кад, Хасан ты, Халхин-Гол, но найӧ жӧ важ моз на кӧсйӧны сувтӧдны Японскӧй империялысь пограничнӧй столбъяс Урал гӧраяс вылӧ. Японецъяс оз нин кӧсйыны ӧшыбитчыны, виччысьӧны вернӧй сигнал — Сталинградлысь падение. Налӧн лоӧ тырмымӧн кад оккупируйтны Совазия сэк кості, кодыр нацистъяслы ковмас на босьтны Москва. Японецъяслӧн сідз жӧ лоас тырмымӧн вын, мед сёрнитны Гитлеркӧд, кыдзи равнӧй равнӧйкӧд.

Важницкий кӧрт паличӧн гудйыштіс пачысь из шом, гусьӧн моз чӧвтыштліс синъяссӧ вагон пытшлань да бара кутіс висьтавны сідзи, быттьӧ лыддис книгаысь:

— Тэ верман юавны: а кутшӧм стратегияыс миян союзникъяслӧн? Та вылӧ позьӧ висьтавны стӧча: слабмӧдны ставсӧ, сэсся диктуйтны условиеяс сідз жӧ ставлы. Найӧ ӧні кыйӧдӧны момент. Виччысьӧны кад, кор лоас медся выгӧднӧ пыртны действиеӧ ассьыныс военнӧй машинасӧ ставнас. А ӧні найӧ сӧмын петкӧдлӧны, быттьӧ воюйтӧны жӧ — Европаын мӧд фронт восьтӧм пыдди вӧтлысьӧны африканскӧй пустыняын ӧти немецкӧй генерал бӧрся. Коньӧр Роммель. Сэні сылы дӧза пӧсь!

Блинов кывзіс Важницкийӧс вомсӧ калькӧдӧмӧн. Сійӧ некор эз чайтлы, мый ӧнӧдз на нинӧмӧн тӧдчытӧм, весиг коньӧр кодьӧн кажитчысь шахтаса десятник вӧлӧма этатшӧм кыв-вора да сюсь мортӧн. Мый нӧ сыкӧд друг лои? Кытысь босьтчис тайӧ выль нога Важницкийыс?

— Аддза, шензян, — чӧвтыштіс Важницкий. — Оз ков шензьыны. Ставыс тайӧ збыльтор, мый йылысь ми — тэ, ме, агитаторъяс — либӧ чӧв олам, либӧ ог гӧгӧрвоӧ. Миянлы дзик нинӧмла ылӧдлыны асьнымӧс. Фактъяссӧ колӧ гӧгӧрвоны сэтшӧмӧн, кутшӧмӧсь найӧ эмӧсь. И не сӧмын гӧгӧрвоны, но и донъявны найӧс, кыдз шуласны, перспективаын...

Тихон Блинов муртса дрӧгмуніс. Важницкийлӧн бӧръя кывъясыс сылы казьтыштісны Петровкӧд кольӧм вося сёрни. Комендант сэки висьталіс инженерлы пӧшти тайӧс жӧ, сӧмын тӧдчымӧн восьсӧнджык, грубӧйджыка. Интереснӧ тайӧ, вывті интереснӧ! Блинов ӧд тадзи и чайтліс, мый сы кодя вежӧртысьясыд эмӧсь, гашкӧ, весиг унаӧн сюрасны.

Но Блинов ӧні эз на кӧсйы петкӧдлыны, мый сійӧ гӧгӧрвоис десятникӧс стӧча.

— Извинит менӧ, Сергей Сергеевич, — мудеритыштіс Блинов. — Ме мыйкӧ ог вежӧрт, кутшӧм перспективаяс йылысь мунӧ сёрниыс?

Важницкий эз петкӧдлы, мый гӧгӧрвоис комендантлысь тайӧ мудеритӧмсӧ. Сійӧ сӧмын думыштіс аслыс: «Тэ, дерт, грубӧйджык субъектыс, да мый керан, оз кӧ сюр бурджыкыс». А кывнас шуис:

— Татшӧм случайяс дырйиыд, Тихон Тихонович, колӧ шыасьны логика дінӧ. Ми тэкӧд, буракӧ, ог футболӧн ворсӧм йылысь сёрнитӧй.

— Да, тайӧ вернӧ, — кыдзкӧ виччысьтӧма артмис Блиновлӧн. — Миян сёрни зэв серьёзнӧйтор йылысь... Меным весиг кажитчӧ, мый тайӧ сьӧкыд лун-войӧ оз этшаӧн думайтны асланыс судьбаяс йылысь.

Сергей Важницкий эз тэрмӧдлы Блиновӧс, но сюся видзӧдіс сы вылӧ син бӧжъяснас.

Тихон Блинов ас кежсьыс катлӧдлыштіс юрнас:

— Сідзкӧ, артмӧ, Сергей Сергеевич, мый медся тӧлка стратегияыс миян союзникъяслӧн?

— О, — явӧ радлыштіс Важницкий. — Тэ мортыс гӧгӧрвоысь!

Но буретш татшӧм ошкыштӧмыс бара повзьӧдыштіс комендантӧс. Сійӧ вежӧрын мыйлакӧ друг петкӧдчыштліс серпас: кӧдзыд вой, руасьысь из шом склад, уна йӧз. Быттьӧ кылыштіс Миша Ахмировлӧн возбуждённӧй гӧлӧсыс: «Татшӧм кӧрта кӧлуйыс сэні дзонь чукӧр».

Блиновӧс шыбитіс пӧсьӧ куш ӧти думысь, мый тайӧ кӧрта кӧлуйсӧ из шом склад улӧ вермис тэчны Важницкий либӧ тэчисны... сылы отсасьысьяс.

Тихон Тихонович ӧдйӧ видзӧдліс Важницкий вылӧ. Но Сергей Сергеевичлӧн чужӧмыс кыдзи вӧлі, сідзи и колис. Сӧмын кыйӧдчысь синъясыс, кажитчӧ, векняммыштлісны да вом дорас муртса-муртса вуджӧртчыштіс кедзовтана нюм.

«Гӧгӧрвоӧ менсьым волнуйтчӧмӧс», — думыштіс Блинов. Сэк жӧ сійӧ мӧдіс кывны син ув жилкаыслысь нетшкысьны заводитӧм. Дугдіс тырмыны воздухыс лолавны. Водзӧ пукавны тані явӧ эз позь.

— Буди, петавлыны видзӧдлыны ывла вылас, мый нин вӧчсьӧ сэні?..

— Петав, Тихон Тихонович, ыркӧдчышт... Сӧмын пасьтӧг эн пет.

— Аттьӧ! — ӧдзӧс дорсянь нин пасьысла бергӧдчыліс Блинов.

Ывлаӧдз сійӧ эз пет, сувтіс тамбурӧ. Первой колӧ вӧлі гӧгӧрвоны, мый жӧ лои? Мыйла тадзи друг заводитіс волнуйтчыны? Ӧд быттьӧ нинӧм на сэтшӧмыс эз ло! Этша ӧмӧй другъяс сёрнитлӧны ӧта-мӧдыскӧд.

Но Блиновлӧн вӧлі аслас вежӧртӧм, мӧд мортӧс гӧгӧрвоӧмын аслыснога чутьё, и сійӧ ӧні збыль эскис, мый Сергей Сергеевич абу сійӧ Важницкий, кодӧн сійӧс пыр на лыддьӧны.

Мый жӧ вӧчны? Ӧтар боксянь — зэв опаснӧ дружитны татшӧм морткӧд. Мӧдар боксянь — оз позь не лыддьысьны обстановкакӧд. Эз на кӧ сдайтны Сталинград, сдайтасны локтан лун-войӧ. Уськӧдчасны Турция, Япония... Да, да. Оз позь прӧзевайтны событиеяссӧ. Колӧ донъявны найӧс перспективаын... Вот мошенник! Дзик пыр он и гӧгӧрво кывйыслысь ставнас тӧдчанлунсӧ... «Перспектива!»

Ещӧ здук мысти Тихон Блинов аслыс арталіс пӧшти спокойнӧя нин. Сійӧ ӧмӧй ачыс эз думайтлы кольӧм воӧ нин, мый Сӧветскӧй Союзӧс вермасны, мый колӧ водзвыв дасьтысьны та кежлӧ, мед спаситны ассьыс кучиксӧ. Правда, туйсӧ та вылӧ сэки бӧрйыліс прамӧя думышттӧг. Инженер Петров вермис ставсӧ торкны. Но кӧсйӧмыс Блиновлӧн кольліс. Ӧні петкӧдчис бурджык ситуация. Абу ӧмӧй ӧткодь, кодлӧн агент Важницкий — нацистъяслӧн али англо-американецъяслӧн? Важнӧ кольны ловйӧн, шедӧдны ыджыдджык пост да бурджык доход — со мый колӧ Тихон Блиновлы, любӧй ногӧн, нинӧм вылӧ видзӧдтӧг.

Блинов чорыда восьтыштіс ывлаӧ петан ӧдзӧс, быттьӧ кӧсйис чеччыштны мӧд планета вылӧ. Сылы паныд сэтшӧм жӧ чорыда кучкис турӧбалысь тӧв, син водзас гудрасьыштіс лымйӧн сукмӧм пемыд. И быттьӧ тайӧ визувтысь пемыдыс ыркнитіс веськыда юр вемас.

«А ставыс кӧ тайӧ ылӧг? Водзвыв думыштӧм провокация? Петров удтӧм серти. Эз вермы лоны татшӧм сюсьӧн Важницкий, эз кӧ сійӧс велӧдны та вылӧ».

Блинов сідзи и колис восьса ӧдзӧс шӧрын. Пидзӧсъясыс, кылӧ, дрӧжжитісны, пасьсӧ нетшкис тӧв, ставнас кажитчис, быттьӧ сійӧ кӧсйӧ чеччыштны ӧдйӧ тӧвзьысь поезд вывсянь.

Но энлӧ, энлӧ... Блинов ӧмӧй шуис Важницкийлы мыйкӧ сэтшӧмтор, код дінӧ эськӧ позис крукасьны? Сійӧ сӧмын кывзіс сылысь. Коді нӧ вермас мыждыны кывзӧмысь?

— Ерунда тайӧ, ерунда! — асьсӧ ышӧдыштіс Блинов да кӧсйис нин бӧр пӧдлавны ӧдзӧс, но кылыштіс паровозлысь свисток. Поезд локтіс Вӧркуталаньсянь частӧ сигналитігтыр.

«Зурасяс миян вылӧ, — гӧгӧрвоис Блинов, — нырыштас ас улас. Виас. Колӧ сувтӧдны».

Сійӧ уськӧдчис вагонӧ пӧнарла. Ӧдзӧс восьтігкості горӧдіс весьӧпӧрӧм морт моз: — Поезд! — Да, сигнальнӧй пӧнар кватитӧм бӧрын, вошис, весиг эз удит приметитны, мый Важницкий дінын ӧні пукаліс буретш сійӧ мортыс, кодӧс Блинов эз тӧд. Сійӧ эз аддзыв сідз жӧ, кутшӧм ёна аслас горӧдӧмӧн повзьӧдіс узьысьясӧс.

Тихон Блинов вылын ӧні эз нин вӧвны ни пасьыс, ни шапкаыс, сійӧс шонтіс животнӧй страх — не лоны поездъяс зурасьӧмысь жертваӧн.

— Су-у-улав!.. Су-у-увт! — водзӧ котӧртігмоз горзіс Блинов, кӧть эськӧ сылӧн удитӧма сибдыны гӧлӧсыс да сійӧ эз кыв весиг аслыс.

Сигналъяс кылісны век матынджыкӧсь. Насыпь кузя нюжалысь полотно эз вӧв тырӧма толаӧн, сӧмын паныдӧн пӧльтысь турӧб да дзурс пемыд, кодӧс эз вермы бура югдӧдны пӧнарлӧн вир гӧрд югӧрыс, ёна мешайтісны ӧдйӧ котӧртны.

— Су-у-увт! Зурасян! Зу-у-урасян!

Мӧдіс едждыны гудрасьысь лым, сэсся заводитісны тӧдчыны паровозлӧн прожекторъясыс, быттьӧ сук ру пыр чужис шонді гоз, тіралісны рельсъяс, мыйкӧ ыджыд да сьӧкыд локтіс веськыда Блинов вылӧ...

Эз ставсӧ помнит Тихон Блинов, кор сылысь мӧдісны юасьны, кыдзи вӧлі делӧыс. Эз друг вежӧрт и сэтшӧмтор, мый сылӧн вӧчсьӧма геройскӧй поступок.

— Именнӧ геройскӧй. Мӧд ногӧн тайӧс шуны оз позь.

— Пасибӧ тэныд, Тихон Тихонович, мый, асьтӧ жалиттӧг, тэ спаситін ставнымӧс. Узигад ми эськӧ эг и тӧдлӧй, кутшӧм помка вӧсна суис смерть.

— Поздравляйтам тэнӧ, Тихон Тихонович, поздравляйтам!

Подробностьяс йылысь висьталіс Важницкий, кыдзи сійӧ вӧлі буретш вугралӧ пач дорын, кор аварийнӧй бригадаса бригадир локтіс паровоз вылысь да шойччыны водӧм пыдди век тӧждысис став вӧсна, тшӧкыда петавліс ывлаӧ видзӧдлывны, кӧні мый вӧчсьӧ, да кыдзи друг котӧрӧн пырис сигнальнӧй пӧнарла, горӧдіс ставлы, мед найӧс садьмӧдны, а ачыс вошис турӧб пытшкӧ...

— Ми ставӧн петім ывлаӧ, — водзӧ висьталіс Важницкий. — Ме заводитлі суӧдны Тихон Тихоновичӧс, но сійӧ шыбитӧма ас вывсьыс пасьсӧ, шапкасӧ, мед вӧлі кокньыдджык котӧртны, и ме, дерт, суӧдны сійӧс эг вермы... Так что, Тихон Тихонович, ме тожӧ поздравляйта тэнӧ благороднӧй поступоксьыд, — Блиновлы сетіс кисӧ Важницкий, и Тихон Блинов бура гӧгӧрвоис, кыдзи колӧ кутны асьсӧ ӧні дай водзӧ кежлӧ.

Квитколӧн эз вӧв некутшӧм помка не эскыны талы, и сійӧ вӧлі рад, мый коммунист Блинов заводитӧ лоны бурджыкӧн, кӧть эськӧ Владимир Васильевичлы час-мӧд сайын на вӧлі гӧгӧрвотӧм, мыйла Блиновлӧн эшелоныс кольччӧма Дубинцев да Терентьев эшелонъяс дінысь, кодъяс, кыдз висьталісны ӧти полустанокын, мунӧны век водзӧ и водзӧ.

— Вот тай дивӧ! — ёна сибдӧм гӧлӧсӧн шензьыштіс Тихон Тихонович, кор сылы лоис тӧдса водзын мунысь поездъясӧн сійӧс, Блиновӧс, кольӧм йылысь. — Эг тӧдлы. Дзик эг тӧдлы та йылысь, Владимир Васильевич. Ме пыр на лыдди найӧс сулалысьясӧн жӧ. Ачыд аддзан — воськов сайысь нинӧм оз тыдав. Полім ӧта-мӧдкӧд зурасьӧмысь.

Регыд мысти эшелон вӧрзис места вывсьыс. Водзынджык мунысьясӧс сійӧ суӧдіс сутки джын мысти, кодыр турӧбыс мӧдіс лӧньны нин.

Дыр на ковмис ноксьыны кӧрт туй магистраль вылын, мед дзикӧдз мездысьны гырыся тэчӧм толаясысь. Кор тайӧ уджыс помасис, аварийнӧй бригадаяс бӧр мӧдӧдчисны Вӧркутаӧ.

Блинов чувствуйтіс асьсӧ вӧвлытӧм кыпыда. Ӧти-кӧ, сійӧ удитіс тырвыйӧ эскӧдны асьсӧ Важницкий йылысь, мый сійӧ сыкӧд гусьӧн сёрнитіс ас нимсяньыс, а эз кодкӧ тшӧктӧм серти, провоцируйтӧм ради. И, мӧд-кӧ, Важницкий, кӧть и векджык вӧлі Блинов дінын, эз нин выльдлы опаснӧй сёрнияс, тыдалӧ, лыддис коланаӧн эновтлыны Блиновкӧд дзикӧдз сёрнитчӧмсӧ мӧдысь кежлӧ. Но сійӧс медся ёна ышӧдіс аслас «геройствоыс». Абу шутка делӧ — «спаситны» ЦК-са парторгӧс! Фронт вылын татшӧмторсьыд орден сетлывлӧны.

Кышантӧгыс да шапкатӧгыс турӧб пиын котралӧмысь, дерт, сійӧ вӧлі кынмыштӧма, и ӧні век на ӧтарӧ сульсис.

— Но тайӧ нинӧм, прӧйдитас, — шмотӧдчис пӧдӧм ныра Блинов. — Ми вок не татшӧмторъяс аддзылім татчӧ воӧм мысти первойя воясӧ. Мортыд — абу скӧтина, ставсӧ вермас терпитны.

Налысь вагонсӧ йитісны бӧр воны пассажирскӧй поезд бӧжӧ, а татшӧм поездъясыд век нин волывлӧны самӧй посёлок дінӧдз.

Ылісянь на мӧдісны тыдавны Вӧркуталӧн биясыс. Тӧварнӧй станцияӧ сувтлігӧн Блинов петіс вагон подножка вылӧ, мед видзӧдлыны тайӧ бияссӧ тасянь. Сы бӧрся вӧтчис Важницкий, посёлоклань довкнитіс юрнас.

— Вермас лоны, сэні шогсьӧны нин фронтъяс вылын лёкмӧм положение вӧсна. Шогсьыны ковмас ставлы...

Блинов сӧмын гогнитыштіс юрнас: гӧгӧрвоа пӧ, эн тӧждысь.

Сійӧ сідзи и эз пыр вагонас. Сылы ӧні вӧлі вывті окота ӧдйӧджык тӧдмавны событиеяс йылысь: ӧд кымын лун нин эз кывлыны радио.

Вуджӧртчисны керкаяс, джуджыда пӧльтӧм толаяс, наысь весалӧм тротуаръяс, трӧпаяс, шахталань мунысь шоссе, чукӧръясӧн сулалысь йӧз.

«Кывзӧны важнӧй событиеяс, — гӧгӧрвоис Блинов. — Сергей Сергеевичлӧн туналӧмыс збыльмӧ».

Сійӧ чеччыштіс подножка вылысь поезд сувтігкості, мӧдӧдчис медся матын лӧсялысь йӧз чукӧр дінӧ:

«...Лун помасигкежлӧ захватитӧма трофейяс: 557 орудие, 2826 автомашина, 1200 железнодорожнӧй вагон, 2625 пулемёт...»

— Коді захватитӧма? — повзьӧмӧн юаліс Блинов.

— Вӧлись на садьмин?.. Мӧд лун нин татшӧмторъястӧ передайтӧны.

«Бой полеяс вылын противник колис салдатъяслысь да офицеръяслысь дас кык тысяча шой».

— Висьталӧй, пӧжалуйста, кӧні мунӧ татшӧм делӧыс?

— Сталинградын. Миян наступайтӧны.

— Сталинградын?.. Миян?..

Тихон Блиновлӧн кыткӧ-мыйкӧ быттьӧ разьсьыштіс, личаліс, слабмис.

Сэк жӧ аслас пельпом вылысь сійӧ кылыштіс кодлыськӧ ки пуктӧм.

— Тэ, буракӧ, ёна прӧстудитчӧмыд. Тэныд колӧ пыр жӧ мунны гортад, некымын лун куйлыны.

Тайӧ вӧлі Важницкий. Йӧз дінысь торйӧдчӧм бӧрын нин сійӧ ещӧ содтіс:

— Ми тэкӧд нинӧмтор йылысь эг сёрнитӧ вагонад. Эн вунӧд: нинӧмтор йылысь эг сёрнитӧ...

Аскинас лои тӧдса, мый комендант Блинов эз пет удж вылӧ. Сылӧн збыльысь вӧлі ыджыд температура.

ХІХ

Ӧндрейлы сідзи и эз удайтчы мунны бӧр фронт вылӧ: врачьяс сійӧс признайтісны инвалидӧн. Да кӧть и эз признайтны эськӧ, — ковмис кольччыны бронь кузя...

Медся ёна радліс Ахмиров, кор тӧдліс, мый фронтовик сетӧма сӧглас уджавны шахтаын.

«Мӧда корны начальстволысь, мед тэнӧ збыль индасны менам участокӧ десятникӧн, — Ӧндрейлы сэки шуліс Ахмиров. — Ми тэкӧд ӧдйӧджык петкӧдам участокӧс прорывысь».

Ӧндрей кӧсйысьліс уджавны Ахмиров участокын, но бригадир пыдди.

«Из шомсӧ перйӧны оз десятникъяс, а шахтёръяс. Вай меным медся бӧрӧ кольччысь бригада. Заводитлам сэсянь».

Планыс вӧлі татшӧм: из шом перйӧмын ассьыс ыджыд опытсӧ передайтны мукӧдъяслы самӧй уджас; и мӧд: вичмӧдны кад заочнӧ велӧдчӧм вылӧ. Шыӧдчӧмсӧ сійӧ ыстывліс ӧти Горнӧй институтӧ пыр жӧ, кыдзи сӧмын лоис тыдалана Вӧркутаӧ кольччӧм йылысь.

Но Миша Ахмиров эз лэдзчысь: тӧлысь-мӧд бӧрын Андрей Ламбей лоис сійӧ участокын десятникӧн.

Тайӧ уджын да заочнӧ велӧдчӧмын колис кызвыннас тӧлыс. Кадыс прӧйдитіс медся ышӧдана ногӧн: Сталинград вӧсна бойяс дырйи инициатива ас киас босьтӧм бӧрын Краснӧй Армия паськӧдіс ассьыс наступательнӧй операцияяс став фронтъяс вылын. Быд асыв вӧлі мый пасйыштны карта вылӧ — оккупантъясысь весассисны лыдтӧм каръяс, районъяс, мездыссисны дзонь областьяс, ӧткымын местаті фронтлӧн линия вешйис рытыввылӧ квайтсё — сизимсё километр. Вӧвлытӧма кыптіс шахтёръяслӧн настроение, и эз позь гӧгӧрвоны, кутшӧмтор ёнджыка отсаліс, шуам, Ахмировлы татшӧм ӧдйӧ петкӧдны участоксӧ водзын мунысьяс радӧ. Ӧндрей окотапырысь уджаліс шахтаын, ещӧ на ыджыдджык окотаӧн сійӧ велӧдчис.

Март помын Ӧндрей олӧмын лоис вежсьӧм: сійӧс бӧрйисны тайӧ жӧ шахтаас парторгӧн. Колӧ шуны, парторгӧ бӧрйӧмсӧ вӧвлӧм фронтовик примитіс сэтшӧм ногӧн, быттьӧ тайӧ эз вӧв виччысьтӧмторйӧн, уджас кутчысис, кыдз шуласны, с ходу, — згӧдитчисны и том кадся воясас комсомольскӧй удж, и паськыдджык местаясті ветлӧм, и шахтасӧ бура тӧдӧм.

Квитко да Семёнов лыддисны кӧр видзысьлысь писӧ асланыс быдтасӧн да, тӧдӧмысь, радлісны сійӧ быдмӧмын быд воськов вӧсна, кужӧмӧн направляйтісны сылысь сюсьлунсӧ да энергиясӧ.

Кыдзкӧ ӧтчыд Семёнов юаліс Ӧндрейлысь:

— Тэ кӧсъян ветлыны видзӧдлыны из шомлысь выль месторождение? Ме весиг ог на висьтав, кӧніджык сійӧ да мыйкӧд йитӧдын нуӧда тэнӧ.

Та вылӧ Ӧндрей вочавидзис:

— Ті кужанныд интригуйтны, Яков Петрович, да ме ог жӧ юав, дыр-ӧ ковмас ветлыны, кӧть эськӧ лишнӧй кадыс ӧні менам абу.

— Сідзкӧ, артмӧдчим. Планируйт ветлыны куим лунысь не этшаджык. Лун-мӧд мысти мӧдӧдчам.

Аслас важся друг Ордымовкӧд сёрниысь Андрей Ламбей тӧдіс, мый бӧръя воясас геологъясӧн аддзӧма тундраысь содтӧд уна выль из шом месторождение, кодъяс пиын ӧткымынъяс ыджданас да качество боксянь оз уступайтны Вӧркутаса месторождениелы. Но Ӧндрей некутшӧма эз вермы думыштны, мый Семёнов сійӧс нуӧдӧ ветлыны сэтчӧ, кытысь коркӧ сылӧн батьыс петкӧдліс Ордымовлы из шом выход. Геолог-разведчикъяс выявитісны сэтысь тӧдчана месторождение. На водзӧ жӧ вӧлі пуктӧма мог — дасьтыны площадьсӧ эксплуатируйтӧм вылӧ, мед локтан воӧ нин заводитны строительнӧй уджъяс.

Мӧдӧдчисны кӧръяс вылын кык дадюлӧн. Нырщикаліс ачыс Фёдор Ордымов — комбинат бердын геологическӧй управлениеса начальник. Семёнов да Ӧндрей пукалісны мӧд дадь вылас.

Вӧліны ёна ульдылӧмбӧрса кӧдзыд да сэзь лунъяс, и став тундраыс звӧнитіс лым чарӧмысь да кын кос воздухысь. Ва лымйыс кынмӧма сэтшӧм чорыда, мый кажитчис бетон кодьӧн, эз тӧдчы весиг кӧр гыжъяслӧн туйыс, а дадьяс исковтісны йи вывті моз кокниа.

— Добра татшӧм тундра вывті ветлыны, — ошкыштіс чарӧмсӧ Семёнов. — Любӧй груз позьӧ нуны кытчӧ колӧ.

— А кӧр пастухъяс, Яков Петрович, бӧрдӧны татшӧм кадъясад.

— Тӧда: кӧръяслы йирсьыны оз позь. Та йылысь миян вӧлі нин сёрни. Асланым кӧр стадаӧ ми ыстім содтӧд йӧзӧс жугӧдны чарӧмсӧ, мед кӧръяс сёянсӧ корсигӧн эз жуглыны кок гыжъяссӧ.

— Тӧлкатор, — ошкыштіс Ӧндрей. — Дыр кӧ мӧдас нюжавны татшӧм чарӧмыс, колхозъяслы ковмас жӧ ыстыны кӧраяс дінас содтӧд йӧзӧс. Менам бать, кӧнкӧ, ёна нин тӧждысьӧ.

Семёнов бара на мӧдіс юасьны Павел Калистратович йылысь, ыстывлӧ-ӧ сійӧ письмӧяс, кыдзи чувствуйтӧ асьсӧ; кутшӧм обычайяс, традицияяс олӧны кӧр видзысьяс пӧвстын; мыйджык колӧ тӧдны, мед бурджыка видзны кӧръясӧс.

Ӧндрей висьталіс, мый тӧдіс, и сэк жӧ вежӧртіс, мый Яков Петрович тайӧс оз прӧста юась. Семёновлысь старик Ламбейӧс Вӧркутаӧ корӧм йылысь коркӧся кывъяссӧ Ӧндрей ӧні гӧгӧрвоис стӧчджыка: комбинатса начальник, тыдалӧ, кӧсйӧ вӧзйыны опытнӧй кӧр видзысьлы комбинатса кӧр стадаын удж. «Но сӧгласитчас-ӧ пӧрысь морт эновтны «ассьыс» кӧръяссӧ?» — думыштіс Ӧндрей.

Збыль вылас жӧ Яков Петрович юасис старик йылысь мӧдтор вӧсна. Сійӧ пӧлучитліс центрсянь индӧд — представитны правительстволы комбинатса бурджык йӧзӧс наградитӧм вылӧ материал, а наградаяс вручайтӧмсӧ ладмӧдны Вӧркута посёлоклы Вӧркута карлысь ним сетігкежлӧ. Павел Калистратовичлы индіс корны орден выль из шом месторождение вылӧ геологъясӧс вайӧдӧмысь.

Дадювъяс воисны нин тайӧ месторождение вылӧдз. Сійӧ вӧлӧма сэтшӧм паськыд, мый бурӧвӧйысь бурӧвӧйӧ ветлігӧн, уджъяснас тӧдмасигӧн, колис кык лун.

— А ӧні, Яков Петрович, — висьталіс Ордымов, — базалань мунігмоз видзӧдлам сійӧ местасӧ, кытчӧ коркӧ менӧ вайӧдліс Павел Калистратович Ламбей.

И сы серти, кыдзи кык руководитель Ӧндрейысь гусьӧн моз мигнитісны ӧта-мӧдныслы, и сы вӧсна, мый найӧ ӧнӧдз на таитісны сыысь сылы заветнӧй места йылысь, — ставсьыс таысь шахтаса парторг гӧгӧрвоис первой делӧ ӧтитор: татчӧ сійӧс вайӧдісны буретш та вӧсна — тӧдмӧдны местаясӧн, кодъяс йитчӧмаӧсь сійӧ бать нимкӧд. А таысь кындзи, код тӧдас, мый кутӧны тӧд выланыс...

— Тэ кылан, Андрей Павлович, кытчӧ кӧсйӧ нуӧдлыны миянӧс геология кузя туныс?

— Кыла, Яков Петрович. Окотапырысь видзӧдлам, — ортсысяньыс быттьӧ торъя нимкодясьтӧг, вочавидзис Ӧндрей. — Абу шутка делӧ видзӧдлыны пӧрысь кӧр пастухӧн индӧм из шом выход вылӧ. Тайӧ ӧд абу сӧмын шоча овланатор, но и дӧза романтичнӧ.

Руководительяс бара видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас: налы сьӧлӧм вылас воис том парторглӧн ӧдйӧ вежӧртӧмыс да культурнӧя висьталӧм юморыс.

— Вот и бур, мый сэтчӧ ветлыны оз сувт паныд из шом месторождение аддзысьлӧн ачыс наследникыс, — шмонитыштіс Ордымов. — Тшӧкта пуксьыны каретаясӧ, господа. Мӧдӧдчимӧй.

Ӧдйӧ котӧртісны кӧръяс. Ещӧ на гылыдджыкӧн вӧлі чарӧм — сы вылӧ кольӧм вой пызялыштіс небыдик лымйӧн. И том Ламбейлы кажитчис, быттьӧ ачыс природаыс заводитіс отсасьны сылы, мед сылӧн быдтасыс вермис видзӧдлыны аслас рӧднӧй крайлысь кыдзи позьӧ паськыдджык местаяс.

Дерт, тані эз на тыдав нинӧм сэтшӧмыс, коді эськӧ торйӧдіс местасӧ мукӧд татшӧм жӧ куш тундралӧн местаясысь. Весиг из шом пласт петаніныс, вӧлӧмкӧ, нинӧмӧн оз торъяв. Ордымов сійӧс муртса вермис аддзыны, да и то сӧмын геологическӧй знаклӧн отметкаяс серти, кодъясӧс коркӧ ачыс жӧ сувтӧдліс. Но сійӧтор, мый тайӧ, синнад судзтӧм еджыд эрдъяслӧн му пытшкын куйлӧ из шом, вӧчис местасӧ радейтанаӧн. Ӧндрей видзӧдіс сы вылӧ сэтшӧм жӧ надеяӧн, кутшӧмӧн гӧрысь видзӧдӧ вӧрзьӧдтӧм на степь вылӧ, кӧні вермӧ быдмыны зарни шобді. И сӧмын-ӧ видзӧдіс, — сійӧ бура гӧгӧрвоис, мый «гӧрысьясыс» танӧсь нин. Найӧ заводитісны нин видласьны, кысянь да кыдзиджык босьтчыны уджӧ. Ӧндрей вежӧрын артмисны нин серпасъяс, кыдзи воысь воӧ тані мӧдасны чужны да быдмыны шахтаяс, посёлокъяс, кыдзи сылӧн батьыс коркӧ воас татчӧ дона гӧстьӧн...

Базаӧ воисны пемдігӧн нин. Тайӧ вӧлі татчӧс геолог-разведчикъяслӧн опорнӧй пунктӧн. Сулалісны негырысь стандартнӧй керкаяс, горючӧй вӧдитан тара, складскӧй помещениеяс, кӧні видзсис ставыс, мыйтӧг оз позь нуӧдны паськыд разведочнӧй уджъяс.

Вӧркутакӧд быдлунся йитӧдсӧ татчӧс геологъяс кутісны радио отсӧгӧн.

Куим лун нин аслас веськыд уджысь торъялӧм Семёнов пыр жӧ окотитіс сёрнитны рация кузя главнӧй инженерыскӧд, кодӧс кольлывлӧ ас местаас. Яков Петровичӧс талун медся ёна интересуйтіс кык вопрос: кыдзи мунӧ шахтаясын резервнӧй добычнӧй лаваяс дасьтӧм, уна-ӧ содтӧд йӧз лэччисны шахтаясӧ кольӧм лун-войясӧ.

Тайӧ уджъясыс паськыда нуӧдсисны Верховнӧй Командованиелӧн первомайскӧй приказкӧд йитӧдын, кӧні висьтавсис, мый нелямын кыкӧд — нелямын коймӧд вояслӧн тӧвся кампания кадӧ Краснӧй Армия вӧчис фашистскӧй войскалы ыджыд поражение да тайӧн лои вежӧма мирӧвӧй войналысь мунӧмсӧ, лӧсьӧдӧма колана предпосылка гитлеровскӧй Германия вылын победалы. Приказлы сиӧм собраниеяс мунлісны шахтёръясӧн выль обязательствояс босьтӧм да шахтаясӧ унджык выль йӧзӧс кыскӧм знак улын. Тышыс муніс планысь вывті из шом перйӧм вӧсна.

— Переключайтча кывзӧм вылӧ. Переключайтча кывзӧм вылӧ, — главнӧй инженерлы вопросъяс сеталӧм бӧрын аппаратсӧ настроитіс Семёнов.

— Передайта, кывзӧй! Передайта, кывзӧй! — кылыштіс репродукторын. — Резервнӧй лаваяс дасьтӧм мунӧ бура. Удж бӧрын шахтаясӧ лэччысьяслӧн лыд содӧ лунысь-лун. Паськалӧ соцордйысьӧм. Тайӧс возглавляйтӧны миян ветеранъяс. На дінысь оз кольччыны том йӧз. На пиысь унаӧн шуисны эновтлыны ассьыныс уджъяс да лэччыны шахтаясӧ «ленинградскӧй месячник» кежлӧ.

Главнӧй инженер лыддьӧдліс шахтаяс, вайӧдаліс лыдпасъяс, передовикъяслысь нимъяс. Семёнов кывзіс тайӧс и сэк жӧ думайтіс, кыдзи эськӧ ещӧ на бурджыка дасьтысьны июнь тӧлысь кежлӧ, кодӧс, партактивлӧн решение серти, шуӧма нимтыны «ленинградскӧйӧн». Июнь тӧлысь чӧжӧн воркутаса уджалысь йӧз кӧсйысисны перйыны планысь вывті дас эшелон из шом да сійӧс ыстыны пӧдарок пыдди героическӧй Ленинградлы, кытчӧ ӧні, блокада орӧдӧм бӧрын, позис нин из шомсӧ нуны кӧрт туйӧн.

Семёнов аттьӧаліс инженерӧс информациясьыс да кӧсйысис аски лоны Вӧркутаын.

— Но, а тіянкӧд, Фёдор Игнатьевич, тӧлкуйтыштам ужын бӧрын. — Начальник сӧмын ӧні син пырыс нуӧдыштіс керка пытшсӧ да друг юаліс: — Тіян нӧ мый, абу радиоприёмник?

— Оз тырмыны найӧ, Яков Петрович. А мыйта вӧліны, сетім ылынджык уджалысь геологическӧй партияяслы. Тані век жӧ эм рация. Коланаджык юӧръяс передайтлам рация пыр дай асьным кодсюрӧ тшӧкыда волывлам татчӧ.

— Тэ эн вунӧд меным казьтыштны приёмникъяс йывсьыс гортӧ воӧм бӧрын. Заводитлам корсьны... Да позьӧ ӧмӧй овны геологъяслӧн татшӧм центрын музыкатӧг, литературнӧй театральнӧй передачаяс кывзытӧг? Важӧн колис сійӧ кадыс, кор ми татчӧ воӧм мысти миритчылім медся коланаторъяс абутӧмкӧд. Ми ӧд ӧні олам тырвыйӧ освоитӧм крайын нин, кӧсъянныд кӧ тӧдны! И вермам сетны ставсӧ, мыйын нуждайтчӧны геологъяс. Сідз али абу, Андрей Павлович?

— Гырысь начальстволы тыдаланаджык, — шмонитыштіс Ӧндрей.

— Э-э, зонмӧ, — сылы чуньнас грӧзитыштіс Семёнов, — коньӧр улӧ эн лэдзчысь, пӧрысь йӧз вылӧ эн ыстысь! Кад нин лоны ёнджыка кыв кутысьӧн. Тырмас надейтчыны дядьӧ вылӧ!

И кӧть тайӧс вӧлі шуӧма шуткаӧн жӧ, а позис гӧгӧрвоны зэв серьёзнӧйтор йылысь: Яков Петрович кутіс Андрей Ламбейкӧд волысьӧмын ӧти и сійӧ жӧ визь — вочасӧн влияйтны кӧр пастухлӧн пи психика вылӧ, мед сійӧ лоис тӧлка кӧзяинӧн аслас озыр тундраын.

Ӧндрейлы тайӧ вӧлі любӧ, да сійӧ вочавидзис:

— Кутшӧм ӧд «дядьӧ», Яков Петрович! Мукӧд «дядьӧсӧ» и кулӧм бӧрас бур кывйӧн казьтывлӧны.

Семёнов окотапырысь серӧктіс:

— Ок и дошлӧй тэ, Андрей Павлович, дошлӧй!

Пызан сайӧ ужнайтны пуксигӧн сійӧ разис гимнастёрка кизьяссӧ, личӧдіс тасмасӧ да та вӧсна лоис быттьӧ ещӧ на ас мортӧнджык.

Войбыд эз узьны: колӧ вӧлі решитны уна проблема сы могысь, мед кыдз позьӧ ӧдйӧджык помавны разведочнӧй уджъяс да сэсся заводитны шахтаяс стрӧитӧм.

Институтса заочниклы кажитчис, мый тайӧ куим луннас сійӧ тӧдчымӧн содтіс ассьыс тӧдӧмлунъяссӧ буретш сэтшӧм вопросъяс кузя, кодъясын чувствуйтіс асьсӧ слабджыка.

Нёльӧд луннас чарӧм заводитіс ӧдйӧ сывны.

— Медъя нин сылӧ, медъя. Тайӧ кадӧ лунвылын нянь шептасьӧ.

ХХ

Тамара Петрова локтіс гортас ёна мудз: воддза тӧлысьясӧ кӧ сійӧ ветлывліс субботникъяс вылӧ кор кӧсйывліс да шахтаын выполняйтліс ёнджыкасӧ подсобнӧй уджъяс, то ӧні, июнь тӧлысьын, кор лои котыртӧма дзонь комсомольско-молодёжнӧй участок, ковмис уджавны быд лун.

Участокыс лӧсяліс шахта кодьын медся лӧсьыдтӧмыс: из шом куйліс метрысь вӧсниджык пластӧн, лава кузя сӧдзтысис ва, правда, эз визувт, но сы вӧсна, мый смена чӧж коліс уджавны пидзикок вылын либӧ бок вылад куйлӧмӧн, кӧтӧдіс бокъястӧ, пидзӧсъястӧ, гырддзаястӧ. Велавтӧм положениеын уджалӧмысь торъя нин мудзисны кос да пельпомъяс. Та вӧсна жӧ, буракӧ, гаддяссисны кияс.

Батьыс эз на вӧв гортас, а мамыс июнь заводитчигӧн мунліс командировкаӧ комбинатлӧн медся ылыс сельхозӧ.

Тамара кӧсйысьліс мамыслы сійӧ ветлігкості лоны кӧзяйкаӧн и ӧні колӧ вӧлі ветлыны столӧвӧйӧ сёянла. Но кадыс кажитчис водзджык на, и мудз нывка пӧрӧдчис кушетка вылӧ.

Нюмыс петіс Тамаралӧн, кор тӧд вылас усис Ахмиров: этатшӧма вежӧгтӧ Рита Ивановаӧс Петя Самойлов дінӧ! Коньӧр оз тӧд, мый Рита нарошнӧ петкӧдлӧ, быттьӧкӧ оз радейт сійӧс. Мыйла тадзи вӧчӧ Рита ачыс висьталіс пӧдругаыслы: водзӧс пӧ мынта, мед тӧдлас, кыдзи овлӧ сэки, кор тэ кодӧскӧ радейтан, а сійӧ тэныд оз вочавидз тайӧн жӧ.

«Бригадир Митя тожӧ тешкодь, — водзӧ казьтыліс Тамара, — мыйта вын мортыслӧн дай шахтёрыс бур, а кукань кодь рам. Татшӧм бригадирнад миян первой бригада, сідзи-й тӧд, медся бӧрын мӧдас кыссьыны. Да кысь нин миянлы лоны водзын мунысьясӧн?.. Ой, мамӧ, мамӧ, — ышловзис Тамара. — Кутшӧм эськӧ вӧлі лӧсьыд, тэ кӧ вӧлін гортын. Ме эськӧ тэныд ставсӧ мӧді висьтавны — ставсӧ-ставсӧ! Кыдзи бӧрдіс Кланя, кор сылы первойысь ковмис кыссьыны лава кузя — поліс муӧн личкӧмысь: сійӧ ӧд пыр на уджавлӧма официанткаӧн, оз на тӧд сьӧкыд уджтӧ. Дуня — мӧд делӧ, кабыръясыс мужчиналӧн кодь, абу прӧста уджалӧма прачечнӧй комбинатын. Эм ещӧ миян комсомольскӧй участокын врубмашинист, неважӧн на помалӧма ФЗО, так сійӧ...»

Тамара эз и тӧдлы унмовсис. Сійӧ весиг эз кыв батьыслысь воӧмсӧ.

Петров эз шензьышт — сійӧ нимкодясис, кор аддзис нылыслысь омӧльтчыштӧм чужӧмсӧ да гаддьӧссьӧм кияссӧ, — тадзи радуйтчылӧны бать-мам, кодыр налӧн радейтана пи-нылыс, налысь юасьтӧг-висьтасьтӧг, примитлӧны челядь руа решение да тайӧн накажитлӧны асьнысӧ.

Июнь тӧлысь чӧж шахтаын уджавны кӧсйысьӧмыс Тамаралӧн бара на артмыліс батьыслысь юасьтӧг. Унджык на таысь. Кор батьыс сійӧс мӧдіс янӧдны таысь, Тамара шуис:

— Тайӧ разӧ ме сідзи и кӧсйи вӧчны — уважитны рӧдительясӧс, но гӧгӧрвоан, папа, эз вӧв лӧсьыд висьтавны собрание вылын, мед менӧ эз на включитны списокӧ бать-мам благӧслӧвиттӧг.

Татшӧм ирониясьыс, быттьӧ биӧ койыштӧм бензинысь, сідзи и ыпнитіс Тамаралӧн батьыс.

— Меным абу лӧсьыд накажитны тэнӧ, муса нылӧй, — сэки ӧзйыштліс Петров, — но татшӧм кывъяссьыд менам покойнӧй ай-мам эськӧ кык сутки чӧж сулӧдісны пельӧсын.

Тамара гӧрдӧдыштліс, но эз лэдзчысь:

— Ті, папа, тадзи сёрнитанныд сы вӧсна, мый менӧ лыддянныд челядьӧн на. А тайӧ абу тадзи. Челядь дырыс менӧ эновтліс миянлысь кар фашистъясӧн первойысь бомбитан лунӧ. Народнӧй ополчениеӧ ме гижсьылі кыдзи верстьӧ морт нин... Ме аслам синъясӧн аддзылі разрушение, смерть, йӧзлысь ыджыд шог, кодъясӧс вайисны миян му вылӧ гитлеровскӧй оккупантъяс. Ме ог вермы вунӧдны ассьым пӧдругаясӧс, бабушкаӧс, став сӧветскӧй йӧзӧс, кодъяс колисны осаждённӧй Ленинградын. Ме кӧ эг лэччы шахтаӧ перйыны из шом, коді ленинградсаяслы ӧні донаджык ставсьыс, ме эськӧ нарушиті комсомол водзын сетлӧм клятваӧс. Папа, — сэки дрӧгнитліс гӧлӧсыс Тамаралӧн, — ті менӧ гӧгӧрвоӧй. Тадзи колӧ. — И быттьӧ кевмысьӧмӧн нин помавліс: — Ме ӧмӧй ог кӧсйы и велӧдчыны на, и бура овны? И ті ӧмӧй асьныд он уджалӧй кык мында, куим мында — миян победа вӧсна, будущӧй вӧсна!

Нылыслӧн пӧся шуӧм кывъясыс сэки миритлісны Алексей Никитичӧс. Но сы пытшкын оліс на «интеллигентлӧн душа», и тайӧ душаыс некыдз эз вермы сӧгласитчыны сэтшӧмторкӧд, мый сылӧн ӧтка нылыс — збыль вылас нывка на — уджалӧ шахтаын. Тайӧ сылы кажитчис сэтшӧм вӧвлытӧмторйӧн, мый некутшӧм мотив эз вермы оправдайтны. Сылы-ӧ, горняк-инженерлы, абу тӧдса шахтаса уджыс! Мыйӧн сійӧ мӧдас бурӧдны асьсӧ, кыдзи дорйысьны ас сӧвесть водзас, гӧтыр водзас да весиг ныв водзас, мыйкӧ кӧ лоас нылыскӧд тані уджалӧмкӧд йитӧдын. И сэк жӧ сійӧ гӧгӧрвоис, мый оз позь кутны нывсӧ шахтаӧ лэччӧмысь — ӧд сы кодьясыс сэні уджалӧны жӧ, мый клятва эм клятва, и сійӧс нарушитӧм, колӧ чайтны, ыджыд мыж. Колис ӧтитор: виччысьны, дыр-ӧ вермас выдержитны нылыс, дыр-ӧ оз шу, ме пӧ, папа, ассьым пай уджалі, сэсся ог нин лэччы шахтаӧ. Татшӧм виччысяна политикаыс вайӧдіс сэтчӧ, мый Алексей Никитич сёрнитіс Тамаракӧд нарошнӧ сідзи, кыдзи сёрнитлӧны челядькӧд верстьӧ йӧз.

Тадзи жӧ артмис и ӧні, удж вывсьыс воӧм бӧрын. Сылы, дерт, вӧлі жаль садьмӧдны нывсӧ, жаль ыстыны сёянла, но сійӧ эз кӧсйы лэдзчысьны аслас методысь влияйтны ас наукаӧн олысь нылыс вылӧ.

— Кыдзи делаяс ӧбедӧн, менам шеф?.. Али тэ узян, шахтёр ёрт?

Тамара восьтыштіс синъяссӧ да тайӧ жӧ здукӧ чеччыштіс кушетка вылысь.

— Ой, папа!.. Эг и тӧдлы вугыртсьӧма. Извинит. Ме регыд котӧртла сёяныдла.

— Нинӧм, нинӧм... Ме ог ёна тэрмась...

Алексей Никитич кӧсйис лоны спокойнӧйӧн. Но кор аддзис, кутшӧм ыджыд выныштчӧм коліс нылыслы куш сы вылӧ, мед бӧр эз пӧдласьны унзільӧн гудыртчӧм синъясыс, кор гӧгӧрвоис, кутшӧм сьӧкыдӧн кажитчисны вир гаддьӧсь кияслы тыртӧм мискаяс, сэки сылӧн ёнтыштіс бать сьӧлӧм. Сійӧ кӧсйис нин висьтавны, ме пӧ талун ӧбедайта столӧвӧйын, и эз шу: сылы друг лоис окота испытайтны Тамараӧс не кыдзи ассьыс нылӧс, а кыдзи комсомолкаӧс.

Ачыс Петров эз вӧвлы комсомолецӧн ни эз зільлы лоны сыӧн, некор эз интересуйтчыв найӧ уджӧн да психическӧй складӧн. Ӧні сылӧн аслас вӧлі комсомолка-ныв, и лоны тайӧ вопросын дзик бокӧвӧй мортӧн прӧстӧ эз вӧв лӧсьыд. Дерт, сійӧ гӧгӧрвоис, мый Тамараыс вермас не лоны стӧч сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн овлӧны «настӧящӧйясыс», но ӧд оз ӧмӧй ув-бадь серти тӧдмавлыны и асьсӧ пусӧ!

Столӧвӧйӧ ветлӧмыс Тамараӧс дзикӧдз пальӧдіс, и Алексей Никитичлӧн бать сӧвестьыс тӧдчымӧн успокоитчис.

— Кутшӧма мунӧны делаяс комсомольскӧй участокын, шахтёр? — юаліс сійӧ важ мозыс серам петкӧдлымӧн официальнӧя.

— Лёка, главнӧй инженер ёрт. — Тамаралы кажитчис, мый батьыслӧн татшӧм вопросъяс вылӧ колӧ вочавидзны татшӧм жӧ ногӧн.

— Но ме кывлі, тіян участок заводитӧ содтыны темпъяс.

— Ме тожӧ кывлі, тіян районын торъя шахтаяс петкӧдлӧны пример.

— Торъя шахтаяс — сійӧ этша. Колӧ, мед ставыс бура уджалісны.

Шуис тайӧс Алексей Никитич да аслыс нюммуніс: «Вот и пансис ая-ныла костын беседа... Ог куж ме сыкӧд сёрнитны, сӧвсем ог куж».

Тамара чувствуйтіс тайӧс жӧ: вӧлі велавтӧм сёрнитны татшӧм казеннӧй кывйӧн.

Но чӧв овны эз вӧв лӧсьыд, и Петров, мед не ӧтдортны нывсӧ, юаліс сылысь.

— Ёна висьӧны киясыд?

Тамара буретш чӧвтіс тарелкаӧ суп, да татшӧм юалӧмыс, быттьӧ пӧсь ва, сотыштіс сылысь став вир-яйсӧ. Тамара некутшӧма эз кӧсйы, мед батьыс аддзыліс сылысь вир гаддя ки пыдӧсъяссӧ, быд ногыс зілис не петкӧдлыны найӧс, а сійӧ, вӧлӧмкӧ, аддзылӧма нин.

Вопросыс ёнджыкасӧ психологическӧй. Вӧлі кӧ гортын мамыс, Тамара эськӧ медся водз висьталіс сылы тайӧ кияс йылысь, а петкӧдлыны найӧс батьлы лыддис позорӧн, сы водзын асьсӧ коньӧр туйӧ пуктӧмӧн.

Сёрни орис дзикӧдз. И сэк жӧ кыкнанныс гӧгӧрвоисны, мый вӧлі кӧ тані Тамаралӧн мамыс, эськӧ эз вӧв сетӧма ни татшӧм ковтӧм вопроссӧ, ни эз пуксьы тайӧ лӧсьыдтӧм чӧвлуныс.

Петровлы юрас воис тешкодь мӧвп: «А, гашкӧ, Зинаида Павловна сы вӧсна и муніс командировкаӧ, мед не аддзывны дрӧчка-нылыслысь страдайтӧмсӧ? Сійӧ ӧд сэки тӧдіс нин, мый нылыс мӧдас уджавны шахтаын тӧлысь чӧж. Со найӧ кутшӧмӧсь — мамъясыд: кор оз ков — гӧлубитӧны ассьыныс пи-нывсӧ, а кор колӧ — эновтӧны найӧс».

Мамыслӧн командировкаӧ друг мунӧмыс Тамаралы вӧлі гӧгӧрвотӧм жӧ. Но сійӧ зілис думайтны та йылысь бурджыка: «Прӧста эз мун, тыдалӧ, коліс муннысӧ».

Тадзи вӧлі ӧнӧдз, батьыслӧн сійӧс жалиттӧдз. Мамыс эськӧ ещӧ на ёнджыка мӧдіс жалитны. Оз ковны сылы татшӧм жалитӧмъясыд, оз ковны! Некодсянь. Ни батьсянь, ни мамсянь. Тамара эз мӧд пыдди пуктыны и доймалӧм кияслысь висьӧмсӧ. Мед, колӧкӧ, ёнтӧны, мед! Уджавны сійӧ мӧдас не татшӧма на, зільджыка мӧдас уджавны. Тадзи сылы тшӧктӧ комсомольскӧй долгыс!

Аскинас, кор Тамара бара лоис лаваын, навалка вылын, Рита шензьыштіс аслас пӧдруга вылӧ:

— Талун тэ петшӧр кодь скӧр, шуан кыв — зӧлитӧ. Мый лоис?

— Лёка уджалам, вот мый лоис. Миян бригадирлы кокниджык нуны ас вылас из шом тыра вагонетка самӧй прӧстӧйтор судзӧдӧм дорысь. Крепёжнӧй вӧр тырмас смена джын кежлӧ. Муніс корсьны и вошис. Тыдалӧ, бара ковмас ветлыны «толкач» пыдди.

Лава кузя кодъяскӧ лэччисны. Здук мысти креплениеяс сайсянь мыччысис Самойловлӧн юрыс.

— Чолӧм первой бригадалы!

— Чолӧм, Петр Васильевич! Прӧйдитӧй таті.

Тамара да Рита ӧтдортчыштісны стойкаяс сайӧ, и комсорг, век гыравывтчӧмӧн, кыссьыштіс убериттӧм на из шом вывті, а сы бӧрся петкӧдчис Ӧндрей.

— Мый выльыс, нывъяс?

— Нинӧм абу, Андрей Павлович. Коскӧй мудзӧ важ мозыс, а из шом омӧля содӧ, веськыд мучение, — шуткаӧн норасьыштіс Рита.

— Но медся ӧбиднӧ, — содтіс Тамара, — некодлы миянӧс жалитыштны. Бригадир век кӧнкӧ ветлӧдлӧ, век мыйкӧ выясняйтӧ. Волас татчӧ, скӧралыштас ас вылас — полӧмыд петӧ видзӧдны, кыдзи сійӧ бурмӧдӧ сьӧлӧмсӧ уджӧн, и бӧр мунас. Пинясьны оз куж — со кӧні сылӧн ахиллесова пятаыс!

Петя Самойлов да Андрей Ламбей, вӧлӧмкӧ, лэччӧны откаточнӧй штрекӧ. Сэні лоӧ летучӧй митинг, кӧні мӧдас принимайтсьыны коймӧд бригадалысь соцордйысьӧм кузя чукӧстчӧм.

Штрекын вӧліны нин. Бригадир Митя — ён да ыджыд том морт — мыжапырысь паськӧдавліс кияссӧ крепильщикъяс водзын; Виталий Терентьев мыйкӧ объясняйтіс Ахмировлы, ныв-мӧд пукалісны бункер улын сулалысь вагонетка дінын.

— Пуксялӧй чукӧрӧнджык.

— Добра тані век жӧ: позьӧ веськӧдыштны мыштӧ.

— Ті видзӧдлӧй татчӧ: сменаным заводитчӧ на, а менам пидзӧсъяс и гырддзаяс ваӧсь нин.

— Медбӧръя лунъяс тадзи, ёртъяс: кӧсйӧны сетны брезентӧвӧй спецовкаяс.

— Вот тайӧ мӧд делӧ!

Уна лампочкаысь лои югыд. Рита гусьӧник тувкыштіс Тамаралы бокас да нарошнӧ пуксис Самойловкӧд орччӧн. Ахмировлӧн тӧдчымӧн кымӧртчыштлісны синкымъясыс...

Комсорг сёрнитіс дженьыда. Сійӧ помаліс коймӧд бригадаӧн босьтӧм обязательство йылысь висьталӧмӧн да мый тайӧ бригадаыс чукӧстӧ ордйысьны первой и второй бригадаясӧс, и мый первой бригада, дерт, примитас тайӧ вызовсӧ да, колӧ чайтны, петас победительӧн. И ещӧ содтіс:

— Первой бригадалы оз позь не победитны. Первой бригадаын уджалӧны комсомольско-молодёжнӧй участок котыртӧм кузя инициаторъяс!

Нывъяс чукӧрсянь шмонитыштісны:

— Таысь кындзи, миян бригадаын ачыс Митя!

Но шуткаыс эз вӧв местаын, и некод эз серӧкты. А ачыс бригадир ещӧ ёна падмыштіс.

Сувтіс Рита:

— Разрешитӧй висьтавны... Так вот, уджалам ми быттьӧ ог омӧля, сетам ассьыным став выннымӧс, и водзӧ уджавны кӧсйӧм ыджыд, но ме юала тіянлысь: мыйла не ми найӧс, а найӧ миянӧс чуксалӧны ордйысьны? Кутшӧм помка вӧсна ми лоим бӧрынджык коймӧд бригадаысь? Али йӧзыс миян омӧльджыкӧсь сэн дорысь? Али унджык из шом сетны ог кӧсйӧ?

Рита, кыдзи и мукӧд нывъяс, вӧлі фуфайкаа да резинӧвӧй сапӧгъяса, пӧдругаясыслӧн моз жӧ юрсиыс дзебӧма шахтёрскӧй шляпа улӧ, а саӧссьыны удиттӧм на чужӧмыс кажитчис збой детинкалӧн кодь.

— Да, миян бригадаын ачыс Митя, и тайӧ зэв бур. Формальнӧ ми правӧсь, мый сійӧс бӧрйылім бригадирӧн. Но ми, Ахмиров ёрт, эгӧ пӧртӧ олӧмӧ ассьыным кӧсйысьӧмнымӧс — отсавны том бригадирлы. А кӧсйысьлім ӧд, участокса начальник, гораа кӧсйысьлім, став йӧз водзын.

— Вот именнӧ, — шыасис Митя. — Уджавнытӧ меным кокниджык. Ме ӧд первойсяньыс тадзи шулі.

Миша сулаліс сэтшӧм ногӧн, быттьӧ сы вылӧ киссьӧ штреклӧн кровляыс. Со сійӧ, со кутшӧм вӧлӧма тайӧ — Рита Ивановаыс: аслас кавалер водзын дась вӧйтны няйтӧ мӧд мортӧс. Самойловлы тайӧ, дерт, любӧ: сійӧ ӧд гӧгӧрвоӧ, сійӧ оз вермы не гӧгӧрвоны, мый участокса начальник вежӧгтӧ сійӧс, — татшӧм думъяс ӧні вӧдитісны Ахмировӧс.

Рита первойсӧ эз и думайт критикуйтны Мишаӧс, кӧсйис сӧмын ичӧтика дэльӧдыштны сійӧс, но кор заводитіс, эз вермы сувтны.

— Кутшӧм помкаяс вӧсна ми кольччам ӧні кежлӧ? — водзӧ кырссис сійӧ. — Кольччам ми сы вӧсна, мый миян бригадирлы колӧ вӧтлысьны десятник бӧрся. Ми сійӧс пӧшти ог аддзывлӧ. Ме юала, Ахмиров ёрт, мыйла абу тані, тайӧ летучка вылас, сменнӧй десятник? Миянлы окота сійӧс аддзывны. Юалӧй Виталийлысь, мый сійӧ висьталас тіянлы. Сылӧн врубӧвӧй машинаыс сулалӧ смена заводитчӧмсяньыс нин. Ми эг вермӧ сылы обеспечитны туй. Тэ, Виталий, эн юрнад висьтав, а кывнад. Менам ставыс.

Бӧръя кык вонас Витя Терентьев лоӧма верстьӧ мортӧн. Сійӧ паськӧдлыштіс гырысь кияснас да шыасис тэрмасьтӧм кыз гӧлӧсӧн:

— Содтыны татчӧ нинӧм, ставыс гӧгӧрвоана. Миянлы сетӧма бурсьыс-бур горнӧй машина. Но ми сійӧс сулӧдам. Ог тӧд, коді тані мыжаыс, участокса начальник ёрт, а ми ӧнӧдз на эг сяммӧ котыртны лаваясын правильнӧй цикл.

— Вот именнӧ: правильнӧй цикл, — бара шыасис Митя. Сійӧ ӧні эз нин вермы пукавны ӧти местаын: то юждысьыштас кок йылас, то нёровтчылас вагонетка дінӧ. — А сёрнитны кӧ бригадир йылысь, — тожӧ правильнӧ. Сійӧс, то есть, менӧ, колӧ вежны, сувтӧдны ас местаас. Ӧд быд мортлӧн эм аслас места, кӧні сійӧ вермас лоны медся коланаӧн. Сета кыв уджавны навалоотбойка вылын вын жалиттӧг. Ме выдвигайта бригадирӧн Тамара Петроваӧс. Сійӧ справитчас тайӧ уджӧн кыдз колӧ. Сэки, пӧжалуйста, верма кырымасьны любӧй соцдоговор улӧ.

— Вот тайӧ правильнӧ.

— Вернӧ, Митя.

— Ёртъяс! — сувтіс Тамара. — Ми тані обсуждайтам ордйысьӧм йылысь вопрос, а ог бригадир удж йылысь.

— Ми обсуждайтам вопрос, — шыасис Ӧндрей, — кыдзи бурджыка котыртны удж, мед тіян кӧсйысьӧм, кодӧс примитанныд тані, лоас пӧртӧма олӧмӧ. — Сійӧ видзӧдліс Ахмиров вылӧ: — Кыдзи тэ ног, участокса начальник?

— Ме ног? — быттьӧ садьмыштіс Ахмиров. Сійӧ муртса эз юав, мый йылысь вӧлі сёрниыс, и сӧмын ӧдйӧ уджалысь вежӧр удитіс сійӧс петкӧдны серам туйын лоӧмысь: — Вӧчам сідзи, кыдзи бурджык.

Вӧлӧмкӧ, сёрниыс мунӧ Тамараӧс бригадирӧн бӧрйӧм йылысь.

Сійӧс, дерт, бӧрйисны, примитісны коймӧд бригадалысь вызов, шуисны думыштлыны, кыдзи бурджыка котыртны лаваын удж. Ортсысяньыс видзӧдігӧн Ахмиров вӧлі важ моз делӧвӧйӧн, ассьыс делӧ тӧдысьӧн. Но морӧс пытшкас, став вир-яяс гудрасис сэтшӧм зывӧктана чувство, мый весиг повзьӧдіс асьсӧ.

«Мый тайӧ лоис мекӧд? — думыштіс сійӧ мӧд бригадаӧ мунігӧн нин. — Ӧд критикуйтіс кӧ кодкӧ мӧд, а эз Рита, ме пасибӧ шуи. Тырмытӧмторъяс миян участокын збыльысь эмӧсь. Найӧс колӧ бырӧдны, ӧдйӧджык бырӧдны... Мыйын нӧ делӧыс? Збыль ӧмӧй ме татшӧм ёна радейта сійӧс? А сійӧ ме вылӧ и видзӧдны оз кӧсйы. Эх, Ахмиров, Ахмиров, эг виччысь ме тэсянь татшӧмторъястӧ! Али нӧ мый: сёрнитлыны по душам Петя Самойловкӧд?.. Мӧмӧт ме, веськыд мӧмӧт. Кӧсъя ачымӧс лэптыны серам вылӧ».

— А тэкӧд мый лоис, Рита? Он-ӧ бӧрд?

Тамара копыртчис пӧдругаыс дінӧ, лампочкасӧ вайӧдіс матӧджык. Рита эз дзеб сыысь кӧтасьӧм да няйтӧссьӧм чужӧмсӧ.

— Мыйла ме татшӧм, Тамара, мыйла? Ӧд ме сытӧг ог вермы овны. Дырджык кӧ сійӧ оз во удж вылысь либӧ мукӧдлаысь воны сёрмыштас, ме ог и вешйыв ӧшинь дорысь. И тайӧс тӧдӧны бать-мам... Кутшӧм синмӧн ме мӧда видзӧдны сы вылӧ талун, кор локтам гортӧ, пуксям ӧти пызан сайӧ сёйны.

— Тэнад ставыс? — виччысьтӧм стрӧга юаліс Тамара. — Эн юась та йылысь: ме тэысь томджык. А мӧда кӧ радейтны кодӧскӧ, «шырӧн да каньӧн» ворстӧг. Но тайӧ лоӧ ёна сёрӧнджык... Мӧдӧдчим уджалан местаӧ. Митя, кылӧ, заводитіс нин уджавны.

Рита прӧста поліс аддзысьны Мишакӧд ӧти пызан сайын: участокса начальник бара кольччис перйыны из шом ленинградскӧй фондӧ.

ХХІ

«Ленинградскӧй месячник» котыртысьяс пуктісны ас водзаныс мог: пӧртны олӧмӧ ломтас перйӧмын вель ёна содтӧм государственнӧй план, а тайӧс эз позь вӧчны выль йӧзӧс шахтаӧ лэччӧдтӧг. Вӧлі дзик ӧти туй — используйтны населениелысь патриотизмсӧ. Кар-геройлы дас эшелона пӧдарок, кодӧс дасьтісны мӧдӧдны планысь вывті перйӧм из шом весьтӧ, и лоис тайӧ ыджыд уджсӧ нуӧдӧмлӧн конкретнӧй формаӧн. Шахтаясӧ локтісны сы мында йӧз, мый водзвыв дасьтӧм запаснӧй лаваяс эз мӧдны вермыны тӧрӧдны ставсӧ. Йӧз вынлысь юкӧн ковмис используйтны мукӧд колана уджъяс вылын.

Вӧлі мый йылысь гижны горнякъяслӧн газетын! Месячниклы сиӧм материалъяс печатайтӧм вылӧ быд номерын торйӧдсис дзонь полоса. Эз коль пасйытӧг дзоньнас шахтаяслӧн, участокъяслӧн, бригадаяслӧн да торъя йӧзлӧн ни ӧти тӧдчанаджык пример, кодлы позис подражайтны.

Газеталысь тайӧ полосаяссӧ лыддьӧм серти агроном Петрова бура вежӧртіс, мыйджык вӧчсьӧ Вӧркутаын, кодӧс сійӧ вель дыр кежлӧ эновтіс. Горняклӧн гӧтыр, горнякъяс вӧсна тӧждысьысь морт, сійӧ нимкодясис фронтӧвӧй «ленинградскӧй месячник» бура мунӧмӧн. Но такӧд тшӧтш Зинаида Павловнаӧс волнуйтіс и мӧдтор. Газеталысь быд свежӧй номер киас босьтігӧн сійӧ первой делӧ корсьыштліс синнас, абу-ӧ мыйкӧ гижӧма комсомольско-молодёжнӧй участок йылысь, кӧні уджавны гижсьыліс сылӧн Тамараыс. Тайӧ участок йылысь негырысь заметкаяс вӧліны нин, сійӧ казьтывсис и мукӧд статьяясын, вайӧдсялісны торъя нимъяс — зонъяслӧн, нывъяслӧн, а Тамара быттьӧ некӧн абу. А гашкӧ, сійӧ оз нин уджав? Он тӧд, мый лоис сыкӧд?..

Петрова помаліс нин сылы поручитӧм уджсӧ медся ылысса сельхозын, петіс кӧрт туй вылӧ. Сійӧ куйлӧ купелӧн шӧр полка вылын, и поездлӧн ӧдйӧ тӧвзьӧм шыӧ быттьӧ аддзӧ, кыдзи сылӧн томиник нылыс повтӧма ветлӧдлӧ шахтаын, кӧні пемыдас быд воськолын кыйӧдчӧны конйыштны шпалъяс, крукыштны нелючки ӧшӧдӧм электропроводъяс; сійӧ кайӧ-кавшасьӧ забойӧ сӧмын на взорвитӧм местаясӧд, кӧні октӧм нальк моз юр весьтад ӧшалӧны тоннаяс сьӧкта чуктӧм породаяс; балуйтысь челядь моз исковтӧ му розьӧд, кыті муртса тӧрыштӧ и оз тӧд, мӧдас-ӧ тӧрны ещӧ улітіджык... Оз, тадзи думайтны оз ков. Тайӧ прӧстӧ мамлӧн полӧм.

И вообщӧ интереснӧ тӧдны, мый сійӧ сэтшӧм ай-мамлӧн чувствоыс, видлавны кӧ сійӧс исторически, социальнӧй сторонасӧ сылысь тӧдчӧдӧмӧн? Подчиняйтчӧ-ӧ тайӧ чувствоыс кадлы, событиеяслы? Подчиняйтчӧ кӧ, кутшӧм степеньын? Массӧвӧя али не массӧвӧя?..

Зинаида Павловна эз и тӧдлы, кыдзи вуджис татшӧм рассуждениеас. Сійӧ кӧсйис аддзыны воча кыв. Вот библейскӧй предание, кыдзи Соломон царь тӧдмаліс, кодлӧн жӧ кык нывбаба пиысь кага, код вӧсна споруйтісны найӧ. Збыль мамлы отсаліс сылӧн чувствоыс: мам вӧлі дась уступитны мӧд нывбабаыслы, мед сӧмын кагасӧ эз вӧв керыштӧма шӧри. Вот кавказскӧй народъяслӧн мойд: коварнӧй враг кыкысь нин жугӧдліс крепость, кыкысь рӧзӧритліс странасӧ дзоньнас; мед крепостьыс вӧлі неприступнӧй, коліс аддзыны народ пӧвстысь пӧрысь батьлысь ӧтка пи да ловйӧннас тыртны сійӧс крепостьлӧн фундамент улӧ; сэтшӧм старик сюрис; пӧрысь бать ачыс, мукӧд соотечественникъяскӧд ӧтув, ловйӧннас тыртіс ассьыс писӧ, и крепость лоис неприступнӧйӧн, — тайӧ случайын вӧлі жертвуйтӧма народ благо вылӧ медся вына чувствоӧн — ай-мам чувствоӧн. А коді оз тӧд Тарас Бульбаӧс, кыдзи сійӧ виис ассьыс писӧ народлы изменаысь! Коді оз тӧд, кымын пӧрысь бать, кымын мам сетісны асланыс пиянлы наказ не жалитны весиг ассьыныс олӧмсӧ фашистскӧй оккупантъясысь Рӧдинаӧс дорйигӧн. Сказочнӧй да литературнӧй геройяс пыдди заводитӧны овны збыль геройяс. Но мый веськӧдлӧ наӧн: гордость, убеждение али социальнӧй стройлӧн система? Навернӧ, ставыс ӧтув.

Поезд, кылӧ, мӧдіс ньӧжмӧдчыны, а сэсся сувтіс ӧчереднӧй станцияӧ. Думъяс быттьӧ орисны.

Петрова петіс платформа вылӧ, аддзис горняцкӧй газета лыддьысьӧс.

— Свежӧй газетаыс?

— Да, свежӧй.

Мортыс вӧлі тӧдса, киасис Зинаида Павловнакӧд да сэк жӧ индіс газеталӧн лист бок вылӧ:

— Тайӧ абу тіян ныв?

— Тамара?.. — горӧдіс мам да ӧдйӧ босьтіс киас газета.

Вӧлі зэв сьӧкыд шуны мыйкӧ орччӧн сулалысь ёртыслы, ещӧ на сьӧкыдджыкӧн кажитчис кутны ассьыс нимкодьсӧ.

— Ті ставнас нин лыддинныд?.. Пӧдаритӧй меным тайӧс.

— Пӧжалуйста, Зинаида Павловна, пӧжалуйста!

Петрова тэрмасьӧмӧн бӧр пырис вагонӧ, пуксис купе полка вылӧ и бара лыддьыштіс: «Комсомольско-молодёжнӧй участокын первой бригада сетіс из шом 210 прӧчент вылӧ план серти. Снимок вылын первой бригадаса бригадир Тамара Петрова».

Сійӧс фотографируйтӧмаӧсь не шахтаын и не шахтёрскӧй паськӧмӧн. Снимок вывсянь видзӧдіс томиник ныв — выходнӧй платтьӧа, фигуристӧя уберитӧм юрсиа. И сӧмын чужӧмыслӧн став выражениеас, стрӧговат синъясас тӧдчис мыйкӧ выль, таӧдз аддзывтӧм.

«Сӧвсем верстьӧ мортӧн лоӧма менам нылӧй, — думыштіс мам. — А ми батьыскӧд сійӧс век на челядьӧн лыддям...»

Станцияын сетісны отправка вылӧ звӧнок. Вагон быттьӧ заводитіс кывтны, но, вӧлӧмкӧ, мӧдӧдчӧма туйӧ орчча состав.

Петрова век видзӧдіс Тамараыс вылӧ и сылӧн выражениеысь заводитіс аддзыны зэв тӧдсаӧс, бӧръя воӧ унаысь нин аддзывлӧмаӧс. Тайӧ вӧлі война кадся том йӧзлӧн типичнӧй выражение, коді петіс налӧн внутренньӧй характерысь — вунӧдны том арлыд йылысь, лоны стойкӧйӧн, победитны.

«Да, менам Тамара тайӧ поколениелӧн быдтас и мӧд ног вӧчны эз вермы, — нылыслӧн удж йылысь бара думыштіс Петрова. — Народлӧн интересъясысь ӧтдортчывлӧны сӧмын дегенератъяс либӧ обществолы чуждӧй йӧз. Ыджыд аттьӧ сӧветскӧй школалы, комсомоллы менсьым нылӧс татшӧмӧн быдтӧмысь».

Сьӧлӧм вылас Зинаида Павловналы лои кокни, нылыс вӧсна таӧдз полӧмыс кутіс кажитчыны тешкодьӧн, эз нин сэтшӧм ёна кыскы ӧдйӧджык гортӧ. Ӧд збыльысь! Сэтшӧма ӧмӧй колӧ тэрмасьны и не кежавлыны ӧти сайысь подопытнӧй сельхозӧ, коді колис куш ӧти станция сайӧ на? Прав Семёнов, кыв шутӧг прав, кор висьталіс агрономлы командировкаас мӧдӧдчигӧн: «Ыліса сельхозъяс ми мӧдам поддерживайтны ӧні сӧмын сы ради, мед ёнмӧдны матыссаяссӧ. Та боксянь и видзӧдлӧй хозяйствосӧ».

Петрова локтӧ командировкаысь интереснӧй материалъясӧн. Но, а подопытнӧй сельхозӧ кежавлыны, дерт, колӧ. Шӧр полка вылысь сійӧ ӧдйӧ лэдзис чемодансӧ, видзӧдліс гӧгӧрбок, эз-ӧ мыйкӧ коль, да петіс ывлаӧ. Пассажирскӧй поезд водзӧ мӧдӧдчис агроном Петроватӧг.

Зинаида Павловна тадзи вӧчис сы вӧсна, мый эз тӧд Вӧркутаын бӧръя лунъясса положениесӧ да, торъя нин, кутшӧм почётын лоис том йӧзлӧн первой бригадаса бригадир.

Событиеыс вӧлі йитчӧма медводдза «ленинградскӧй эшелонъяс» мӧдӧдӧмкӧд.

Митингсӧ, кодӧс шуӧма сины тайӧ событиеыслы, дасьтісны вӧчны ведущӧй шахта территория вылын. Сулаліс нин временнӧй трибуна, дасьӧсь гӧрд полотнищеяс. Наӧн мичӧдӧм из шом эшелон мӧдас сопровождайтны Ленинградӧдз горнякъяслӧн делегация.

Лунся тӧлалӧмысь лӧньӧм воздухын кыліс вой кежлӧ сукмысь из шом дук да кӧрт туйвывса маслӧяслӧн дук. Тивзіс формировка вылын уджалысь паровоз; шахтоуправлениелӧн кык судта каменнӧй зданиеысь муналісны служащӧйяс, мед регыд мысти воны бӧр; шахталӧн наземнӧй постройкаяссянь монотоннӧя воис вентиляциялӧн жургӧм шы да транспортнӧй лентаяслӧн таргӧм; пӧшти помасьлытӧг бергаліс скиповӧй ствол весьтын шкив — качайтіс шахтаысь из шом.

Шахтаысь кайӧм бӧрын Миша Ахмиров пырис парткомӧ. Андрей Ламбей сувтіс сылы паныд гӧрд нойӧн вевттьӧм пызан сайысь да киасигмоз шуис:

— Бур, мый пырин. Кӧсъя тшӧктыны выступитны митинг вылын комсомольско-молодёжнӧй участок нимсянь. Дженьыдика, но пӧсьджыка.

— Выступита, — сӧгласитчис Ахмиров. — Ме пыри татчӧ могӧн жӧ, буретш том йӧз тшӧктӧм серти. Юасьӧны, позяс оз налысь талунъя из шомсӧ включитны ленинградскӧй эшелонӧ. Талунъяыс пӧ медся пӧсь, мӧрччасджык враглы.

Ӧндрей перйис пызан йӧрысь список, сетіс Ахмировлы.

— Видзӧдлы ачыд, позяс оз...

Списокыс вӧлі некымын лист бок вылын. Сэтчӧ гижалӧма ним-овъяс из шом мастеръяслысь и домохозяйкаяслысь, рядӧвӧй шахтёръяслысь и служащӧйяслысь, инженеръяслысь и техникъяслысь, — гижӧма ставлысь, кодъяс нерабочӧй кадӧ, смена бӧрын, выходнӧй лунъясӧ перйисны ленинградскӧй фондӧ сверхпланӧвӧй из шом. Быд ним весьтӧ вӧлі пасйӧма тоннаяслысь лыд, а помас итог.

— Парамон Демидыч пыравліс жӧ тэӧдз, — содтіс Ӧндрей. — Мортыс дзонь сутки чӧж абу шойччӧма... Но ачыд аддзан.

— Мда-а, — сӧгласитчис Ахмиров. — Артмӧ сверхтяжеловеснӧй. Но нинӧм, мӧдам чӧжны мӧд тяжеловеснӧй вылӧ. Тӧдан, мый вӧчсьӧ менам участокын...

И участокса начальник висьталіс бригадаяслӧн удж йылысь.

Звӧнитыштіс телефон: Квитко юасьӧ митинг кежлӧ дасьлун йылысь.

— Бункер улын грузитсьӧ медбӧръя вагон, Владимир Васильевич, — ЦК-са парторгӧс тӧдмӧдіс Ӧндрей. — Мукӧдторйыс ставыс дась. Составсӧ? Хорошо, Владимир Васильевич, лоас сувтӧдӧма трибуна дінӧ. Ме?.. Вӧвлӧм салдатлы уна дасьтысьӧм оз ков. Бельё гоз, кружка, сукартор... Владимир Васильевич, ме ордын пукалӧ Миша Ахмиров. Сійӧ сӧмын на шахтасянь да висьталӧ, мый Тамара Петровалӧн бригадаыс смена помасьтӧдз на сетӧма выработка кыксё комын прӧчент вылӧ да абу кӧсйӧма кайны на-гора лаваас полнӧй цикл помавтӧг... Да, да, ме кывза.

И сы серти, кыдзи кывзігкостіыс Ӧндрейлӧн став чужӧмыс ыпнитіс нимкодьӧн, Ахмиров гӧгӧрвоис, мый ЦК-са парторг сетӧ индӧдъяс мыйӧнкӧ пасйыштны первой бригадаӧс.

— Ладнӧ, Владимир Васильевич, думыштлам. Дзик пыр петам сы ордӧ. Сэсся юӧртам тіянлы асланым мнение йылысь.

Ӧндрей босьтіс шахтапытшса телефоннӧй трубка, корис шахтаса начальникӧс.

— Георгий Ильич? Кыдзи тіян кадыс? Вот и бур. Дзик пыр локтам Миша Ахмировкӧд. — И трубкасӧ бӧр пуктӧм бӧрын Мишалы нин содтіс: — Бригада уджӧн Маркеловӧс тӧдмӧдан ачыд. Ме сылы висьтала Квиткокӧд сёрни йылысь...

Регыд мысти Миша Ахмиров бӧр лэччис шахтаӧ. Коліс вӧчны сідзи, мед Тамаралӧн бригадаыс удитіс пӧртны олӧмӧ ассьыс кӧсйӧмсӧ да эз сёрмы кайны митинг вылӧ. Сійӧ сюрӧдчис лавалӧн выліса помас, мед пӧпуттьӧ видзӧдлыны, уна-ӧ кольӧма уджыс. Лаваас пырӧмӧн нин кывзыштіс. И кӧть врубмашиналӧн таргӧм быттьӧ пӧдтіс став мукӧд шысӧ, опытнӧй шахтёр не сӧмын кыліс комплекснӧй уджлысь быд процесс мунӧм, но и тайӧ шыяс серти сяммис донъявны, ылын-ӧ ӧта-мӧд дінсяньыс уджалӧны разнӧй удж вӧчысьяс. Врубмашинист, кылӧ, жмитіс навалоотбойщикъясӧс, а крепильщикъяслӧн местаыс на костын. Эз ылынӧсь кывны и бурильщикъяс.

«Но ӧдвакӧ удитасны помавны циклсӧ митинг заводитчытӧдз, — думыштіс участокса начальник, кор нин лэччыштіс лава кузя. — Найӧ жӧ мудзӧсь нин, а колӧ вӧчны зэв на уна».

Со и Митя тыдовтчис. Этатшӧм дзескыд места, сы ыджда туша и тадз кокниа бергалӧ. Аслас ныр ни вом оз тӧдчы, сӧмын пиньясыс дзирдалӧны сакар еджыдӧн да пар доръясыс кажитчисны кызджыкӧн.

— Тэ ӧд кӧсйин кайны на-гора? — горӧдіс Митя, мед вевтыртны удж шысӧ.

Ахмиров чӧвтыштліс синъяссӧ креплениеяс сайӧ, кӧні уджалісны навальщицаяс. Рита сӧвтіс из шомсӧ боквыв пӧрӧдчӧмӧн, Клава буретш вуджӧма рештак сайӧ да, пидзӧс вылас кыскасьӧмӧн, чукӧртіс неладнӧ быгыльтчӧм из шом ёкмыльяс. Тамара кӧнкӧ эз тыдав.

— Кӧні бригадирыд? — юаліс Митялысь.

— Лэччис откаточнӧй штрекӧ видзӧдлыны, воисны эз нин содтӧд вагонеткаяс. Десятник кӧсйысьліс ыстыны тырмымӧн... Веськыда шензя: заводитіс ветлыны кок чунь йыв!

— Коді?

— Десятникыс, мися... Кор ме вӧлі бригадирӧн, сэтшӧм важнӧйӧн кажитчис.

Миша серӧктіс:

— Кукань водзын и меж оз яндысь тірйӧдлыны бӧжнас.

— Кыдзи-кыдзи?.. — Митя первойсӧ эз тӧд, лӧгасьны али тожӧ сералыштны. Кайлосӧ кисьыс лэдзтӧг нюжӧдчис отбитӧм из шом вылӧ да сӧмын та бӧрын ышмыштіс: — Вот тайӧ нумер! Збыльысь ӧд меж кодь и эм. Бӧжнас этадз тір-тір... Бе-е-е! Ха-ха-ха!

Сійӧ сераліс быглясьӧмӧн, и Ахмиров гӧгӧрвоис, мый Митя ӧні татшӧм ногӧнсӧ веськӧдӧ мудзӧм коссӧ, шойччӧдӧ кияссӧ, став лысьӧмсӧ.

Орччӧн ворсыштіс воысь морт лампочкалӧн югӧр — локтӧ бригадир.

Тамаралӧн брезентӧвӧй шляпаыс набекрень, пиньясыс Митялӧн дорысь на еджыдӧсь, пар доръяссӧ быттьӧ краситӧма губнӧй помадаӧн, а синъясыс!..

— Бригадир ёрт, — юр дінас кисӧ лэптыштліс Ахмиров. — Шахтаса начальник да парторг тшӧктісны передайтны комсомольско-молодёжнӧй первой бригадаса бригадирлы, врубмашинистлы да ставнас бригадаыслы благодарность бура уджалӧмсьыс. Он эскы? Ме ӧд удитлі нин кайлыны.

— Аддза, кайлӧмыд: мыссьӧм чужӧм сертиыд тӧдчӧ. Збыльысь кӧ он ылӧдчы, пасибӧ юӧрсьыд. — Спецовка сос помнас Тамара чышкыштіс кымӧс вывсьыс пӧсьсӧ да тайӧн сэтчӧ вӧчис еджыд визьяс. — А кыдзи талунъя из шомсӧ отгрузитӧм йылысь?

— Нинӧм оз артмы. Эшелон сідз нин зэв сьӧкыд. Мӧд сверхпланӧвӧйӧ включитасны.

Ахмиров шуис не висьтавны начальстволӧн решение йылысь. Тайӧс бригада тӧдлас на-гора кайӧм бӧрын. Миша сӧмын казьтыштіс, мый сменаяс вежсян кадӧ лоас митинг, да бур эськӧ вӧлі сэк кежлӧ эштӧдны лаваын цикл.

— Гашкӧ, чукӧртлам бригадатӧ, ышӧдыштам? — юаліс сійӧ. Но бригадир эз сӧгласитчы.

— Кадыс этша колис. Начальстволысь благодарность передайта быдӧнлы места вылас. Тэ ӧд, Митя, гӧгӧрвоин? Мӧдысь висьтавны оз ков?

— Тырвыйӧ и полностью гӧгӧрвои!

— Вот и бур!.. Миша, тэ кодарӧ мунысь?

— Ме татчӧ кольччысь.

Бригадир эз шензьышт татшӧм воча кыв вылас. Сылы кажитчис, мый и на-гора кайлӧм водзвылас участокса начальник эз прӧста кежавлы лаваӧ. Сійӧс татчӧ кыскӧ Рита. «Челядьяс! — аслыс думыштіс Тамара. — Кыкнанныс страдайтӧны, а ӧта-мӧдныслы петкӧдлӧны дзик мӧдтор... Но и мед! Ог жӧ мӧд суитчыны, кытчӧ оз ков. Гашкӧ, артмӧдчасны кыдзкӧ-мыйкӧ».

Но Миша аддзыліс, кыдзи Тамара, кор сувтыштліс навальщицаяс дінӧ, мыйкӧ шӧпкӧдыштіс Риталы пеляс.

— Митя! — нимкодьпырысь горӧдіс Ахмиров. — Лэдз менӧ ас водзад. Лоан отсасьысьӧн. А то пола — он удитӧ помавны циклтӧ.

Виччысьтӧг орис врубмашиналӧн уджалан шыыс. Бригадир ӧдйӧ эновтіс крепильщикъясӧс.

Машина дінын мыйкӧ ноксисны, но эз кыкӧн. Виталий да сылӧн отсасьысь кындзи, вӧлі коймӧд морт.

— Журналист миян дінӧ воис, — Тамаралы висьталіс врубмашинист. — Ёртыс первойысь на шахтаын. Некор абу аддзывлӧма горнӧй машина. Объясняйта сылы.

Бригадир муртса эз уськӧдчы Витя вылӧ. Шуис вель стрӧга:

— Оз-ӧ позь мӧдысьджык восьтыны татшӧм курсъяссӧ? Тэ ӧд тӧдан кад йывсьыс.

— Но тӧварышыс воӧма центрсянь. А татчӧ, миян бригадаӧ, волыны рекомендуйтӧма ачыс Самойлов. Очерк кӧсйӧ гижны мортыс.

Журналист вӧлӧма зэв писькӧсӧн.

— Ог кӧ ӧшыбайтчы, ті и Тамара Петроваыс? Зэв рад тӧдмасьны тіянкӧд. Менӧ шуӧны... — Сійӧ висьталіс ассьыс ним-вичсӧ, тӧдмӧдіс, кутшӧм заданиеӧн воис, весиг петкӧдліс блокнотсӧ, кытчӧ вӧлі удитӧма нин перепишитны комсомолкалысь дзоньнас автобиографиясӧ.

Ныв первой дзикӧдз шӧйӧвошліс, эз тӧд, мый сылы вӧчны. Но сы водзын талун сулаліс ыджыд мог: митинг заводитчигкежлӧ эштӧдны лаваын цикл, и тайӧторйыс сылы тшӧктіс лоны решительнӧйӧн. Медся водз коліс кутшӧмкӧ ногӧн мездысьны тайӧ том журналистсьыс. А аски лоас тыдалана, мый вӧчны: аддзӧдлас Самойловӧс, висьталас сылы, мед оз лӧсьӧдлыны нинӧм абусӧ. Шахтёрскӧй профессияыд — мужичӧй. Мед, колӧкӧ, гижӧны Виталий йылысь, Митя йылысь, мукӧд том йӧз йылысь... Нывъяс татчӧ лэччисны временнӧ.

«Мыйла нӧ мездысьны сыысь, — журналист йылысь думыштіс Тамара. — Мед уджалыштӧ миянкӧд тшӧтш. Сылы жӧ пӧльза лоӧ».

— Ті абу инвалид, журналист ёрт?

— Инвалид?.. Мый ті! — шензьыштіс татшӧм вопрос вылад журналист. — Сэтшӧмӧн ӧмӧй кажитча?

— Ортсысяньыс тай эськӧ спортсмен кодь да.

— Тӧдінныд, Тамара Алексеевна: ме зэв радейта физкультура. Но мыйкӧд йитӧдын татшӧм сёрниыс?

— Очерк вылад материалтӧ чукӧртанныд инвалид моз: переписывайтанныд автобиографияяс, мешайтанныд йӧзлы уджавны. Тіян местаын ме эськӧ первой некымынысь пӧсявлі из шом перйигӧн. Сэки эськӧ и очеркныд бурджык артмис.

— Вернӧ шуанныд! — пыр жӧ сӧгласитчис журналист. — Сувтӧдӧй удж вылӧ.

— А ті он сералӧй?

— Ме кӧсъя гижны бур очерк.

— Сідзкӧ, мӧдӧдчимӧй. Медся визувинас сувтӧда.

Кор найӧ мунісны, Витя видзӧдліс помощникыс вылӧ:

— Со кыдзи колӧ действуйтны — Тамара моз. Решительнӧя!

Сійӧ ӧдйӧ кыссьыштіс врубмашина дінас, быттьӧ уськӧдчис пулемёт дінӧ сэтшӧм кадӧ, кодыр сӧмын пулемётчик вермӧ решайтны бойлысь мунӧмсӧ, включитіс электроток.

— А, нолтӧ, и ми заводитлам жмитны прамӧйджыка!

Ловзис мотор, из шом пластӧ сатшкысисны барлӧн пиньясыс, машиналӧн корпус, быттьӧ ичӧтик танкетка, зіля мӧдӧдчис кайны пласт пӧлӧн.

«Жмитіс» Виталий, «гӧнитісны» Ахмиров да Митя, «ӧдӧбтчис» ставнас лаваыс.

Тайӧ вӧлі бригадалӧн медбӧръя вынсьыс ӧдӧбтӧм, кор, финиш дорӧ матыстчиг, физическӧй вын заводитӧ нин эновтны, но тырмымӧн на овлӧ ыджыд кӧсйӧм — победитны, вӧчсьӧ решайтана рывок да шедӧдсьӧ победа.

Участокса начальник да журналист бригадаӧс эновтісны водзджык, найӧс тэрмӧдліс кадыс.

И сэк жӧ ни Тамара, ни сылӧн бригадаса членъяс и ӧні на эз тӧдны, кутшӧмтор найӧс виччысьӧ выліас.

Найӧ, дерт, мудзисны, вывті ёна мудзисны: кокъясыс муртса восьлалӧны, откаточнӧй штрек кузя мунігӧн то ӧти крукасьӧ мыйӧкӧ, то мӧд...

— Мыръяджык тай лоӧма миян кок увным.

— Тайӧ, буди, сапӧгъясным сьӧктаммӧмаӧсь.

— Ме талун кежлӧ кино билет закажитлі.

— Ок и ошкӧны киносӧ!

— Дай клубын пӧ талун выль танец велӧдны заводитӧны.

— Ӧбязательнӧ ветлам.

Но весиг шутитӧмас кыліс мудзӧм. Кутшӧм нин сэн кино, клуб! Кыдзкӧ-мыйкӧ эськӧ регыдджык сюрӧдчыны вольпась вылӧдз, мед удитны шойччыны аски кежлӧ.

Рудничнӧй дворын диспетчер найӧс поздравитіс ыджыд производственнӧй победаӧн да висьталіс:

— Меным передайтісны телефон пыр, мед ті тэрмасинныд кайны на-гора. Сэні тіянӧс ёна нин виччысьӧны.

— Виччысьӧны?.. Кодъяс нӧ гажтӧмчӧмаӧсь миянысь?

Кодкӧ серӧктіс:

— Йӧзыс, тыдалӧ, этша чукӧрмӧ митинг вылас.

— Йӧзыд талун тырмӧ сэні. Митингыс мунӧ нин. Регыд помасяс.

— Помасяс? Ми тай, сідзкӧ, збыльысь сёрмим!

Клеть ӧдйӧ тювкнитіс-катӧдіс бригадаӧс. Выліас, копёр пытшкын, виччысис Ахмиров, — ачыс ставнас ыпъялӧ нимкодьӧн.

— Ӧні верма висьтавны, другъяс: тіянӧс встретитасны музыкаӧн. Мӧдӧдчимӧй. Али он эскӧй? Вот чудакъяс! Ті жӧ талун ставсӧ шызьӧдінныд — вӧчинныд сы мында удж, мый асьныд он эскӧй, висьтала кӧ.

— Энлы, Миша, — сійӧс сувтӧдіс Тамара. — Йӧз серам вылас али мый кӧсъян петкӧдны тадзисӧ? Мед кӧть мыссьыштасны.

— Мыссянныд бӧрыннас. Колӧ тэрмасьны.

Вӧля вылӧ петӧм мысти синмӧ кучкис ставыс ӧтпырйӧ: шондіа вой, сук вуджӧръяс, сулалысь эшелон, уна йӧз, гӧрд кумачлӧн визьяс — ворота весьтын, состав пӧлӧн, трибуна гӧгӧр.

Грымӧбтіс духӧвӧй оркестр — веськыда бригада юр вылӧ, пельяс чунӧдмӧн, и эз лэдзчысь, мӧдіс мунны водзын. Вочасӧн потісны-юковтчисны йӧз чукӧръяс — шахтёръяс жӧ: смена вылысь кайӧмаяс, смена вылӧ лэччысьяс, на пӧвстын и комсомольско-молодёжнӧй участокса шахтёръяс, — мыйкӧ горзісны, аплодируйтісны. Кодлы нӧ? Некыдз эз эскыссьы: вывті нин ыджыд почётыс!

Бригадаыс дас ӧти мортысь — муніс ичӧтик чукӧрӧ жмитчӧмӧн. Оркестрлӧн дзирдалысь трубаяс — и из шомӧн эжсьӧм мудз зонъяс да нывъяс. Но кутшӧм мусаӧсь вӧліны тайӧ саӧссьӧм чужӧмъясыс, мыйта мичлун вӧлі пиньяслӧн да син еджыдъяслӧн дзирдалӧмас!

— Ошкам, том йӧз, о-о-ошкам!

— Молодечьяс!

— Настӧящӧй шахтёръяс!

Из шомӧн чукъя вагонъяс, тыдалӧ, оз и помасьны. Мыйта ломтас тӧрӧдӧмаӧсь ӧти эшелонӧ! Адресыс пӧшти быд вагон вылын — гижӧма уна киӧн, уна рӧмӧн.

«Ленинград дорйысьяслы слава!» — висьталіс ӧти лозунг. И сэн жӧ, полотнище улас, мелӧн содтӧма вагон стенӧ: «Гитлер кузя из шом эшелонӧн — огонь!» И подпишитӧма: «Рядӧвӧй шахтёр Семён Усач».

Локомотив вылын аршиннӧй букваяса точнӧй адрес: «Ленин карлы — воркутаса горнякъяссянь. Планысь вывті перйӧм маршрут».

Митингыс, кодӧс сиӧма ленинградскӧй сверхпланӧвӧй из шом мӧдӧдӧмлы, збыль вылас помасьӧма нин. Весиг удитӧма выступитны Ахмиров да висьтавны молодёжнӧй участокса удж йылысь, торъя нин Тамара бригадаӧн шедӧдӧм талунъя успехъяс йылысь. Та вӧсна, кыдз сӧмын бригада матыстчис трибуна дінӧ, пыр жӧ сетсис кыв шахтаса начальник Маркеловлы, коді управление нимсянь йӧзӧдіс бригадалы благодарность, висьталіс дзоньнас бригадасӧ премируйтӧм йылысь да такӧд тшӧтш Виталийлы да Митялы из шом мастеръяслысь звание присвоитӧм йылысь.

Оркестр ворсыштіс туш. Ӧндрей лэччис трибуна вывсянь да мӧдіс тшӧктыны бригадалы кайны выліас. Квитко нюжӧдӧма нин кисӧ отсавны Тамаралы. Эз терпитсьы Иван Терентьевлы — уськӧдчис окавны писӧ, и Витя горӧдӧм вылӧ: «Батьӧ, ме сьӧд, лякӧссян!» ызнитіс серам. Вӧлі сэтшӧм чувство, быттьӧ дурмӧдыштіс. Митя весиг мӧдліс пыксьыны кайӧмысь. Но Яков Петрович сійӧс кинас чуксаліс кайны трибуна вылӧ.

Киасьӧмъяс, кутлысьӧмъяс, поздравляйтӧмъяс.

Петров сулаліс трибуна вылас жӧ. Вӧлі здук, кодыр позис чайтны, мый Алексей Никитич эз тӧд, мый сылы вӧчны. Но тайӧ сӧмын кажитчис. Инженер переживайтіс мукӧдъяс дорысь кык пӧв, куим пӧв ёна. Тані вӧлі ставыс: горняклӧн гордость, батьлӧн чувство, пӧрысь мортлӧн том йӧзлы завидьтӧм. Да, да, пӧрысь мортлӧн... Нинӧм татшӧмыс сылӧн эз вӧвлы том дырйиыс. Некод водзын эз сетлыв клятва кыв, некор эз тышкасьлыв татшӧм клятвасӧ олӧмӧ пӧртӧм вӧсна. А ӧд вӧліны позянлунъясыс! Буретш сійӧ том кадӧ мунліс выль мир вӧсна смертельнӧй тыш. И овліс Петров сэтшӧм местаясын, кӧні гражданскӧй война прӧйдитліс торъя нин ёся. Вӧліны геройяс, вӧлі геройство, а сійӧ, Алёша Петров, ставсьыс таысь сулаліс бокын. Мый вочавидзас нылыслы, сійӧ кӧ друг юалас аслас бать том кад йылысь? Ыстысяс Тамаралӧн пӧль вылӧ? Но гӧгӧрвоас-ӧ тайӧс комсомолка. Олӧм вылас видзӧдӧмыс сылӧн ёна благороднӧйджык. Эх, кутшӧм лӧсявтӧмӧн ӧні кажитчӧ сылӧн, Петров-батьлӧн, грӧзыс, кор сійӧ ыстысис аслас ай-мам вылӧ, мый найӧ, вӧліны кӧ сы местаын, эськӧ кык сутки чӧж сулӧдісны пельӧсын Тамараӧс. Мыйысь сійӧс сулӧднысӧ?..

Ая-ныла паныдасисны воча син. Коліс мыйкӧ шуны. Гашкӧ, поздравитны жӧ? Ошкыштны? Но тайӧ вӧлі вывті этша, вывті гӧль. Алексей Никитич босьтіс киас Тамара юр вылысь горняцкӧй шляпасӧ, лӧсьӧдыштіс сылысь юрсисӧ да кузя окыштіс нылыслысь кымӧссӧ.

Паровоз сетіс свисток, оркестр мӧдіс ворсны походнӧй марш, ленинградскӧй сверхпланӧвӧй эшелон вӧрзис места вывсьыс да заводитіс набирайтны скорость.

ХХІІ

Бӧръя кык-куим тӧлысьнас Павел Ламбей веськыда томмис.

Первой сійӧ тӧдмаліс газетаясысь, кодъясӧс кадысь кадӧ дзонь чукӧръясӧн пӧлучайтісны кӧр пастухъяс, мый сылӧн пиыс мукӧд знатнӧй йӧзкӧд — сідзи и шуӧма: «знатнӧй йӧзкӧд» — мунӧма Ленинградӧ делегация составын, нуӧма месячник дырйи перйӧм из шом эшелонъяс. Тайӧ вӧлі ёна любӧ не сӧмын батьлы, но и ставнас пастухъяс бригадалы да, дерт жӧ, и дзоньнас колхозыслы. Кӧть кыдз эн шу, а Ӧндрей найӧ котырысь петӧм морт. Правда, письмӧсӧ тайӧ разӧ старик эз пӧлучит пиыссянь. Навернӧ, некор вӧлі гижнысӧ. Сійӧс пӧлучитіс ёна дыр мысти, кор делегация бӧр нин вӧлі воӧма Ленинградысь. Зато мыйта выльторйыс ӧти письмӧын! Ӧндрей гижис ветлӧм йывсьыс, кыдзи найӧ, делегатъяс, асланыс из шом эшелонъясӧн пырисны врагӧн кытшалӧм Ленинградӧ векньыдика мездӧм му кузя да кутшӧм радӧсь вӧліны ленинградсаяс из шом пӧдароклы.

«Фашистъяс дугдывтӧг лыйлӧны Ленинград, — вӧлі гижӧма письмӧын, кодӧс пастухъяс лыддисны эз ӧтиысь нин, — виалӧны да калечитӧны челядьӧс, пӧрысь ай-мамӧс. Враг кусьыс петӧ торкны Ленинград дорйӧм, слабмӧдны защитникъяслысь вӧля. Но асланыс зверствоӧн фашистъяс чужтӧны кар-герой дорйысьяс сьӧлӧмъясын ещӧ на ыджыдджык лӧглун да победаӧ эскӧм. Ми ветлім кар кузя, аддзылім вражескӧй бомбаясӧн разрушитӧм кварталъяс, заводъяс, фабрикаяс. Вӧлім рабочӧйяс ордын, карса руководительяс ордын и вермам висьтавны: Ленинград мездӧм, оккупантъясӧс миян став сӧветскӧй му вылысь ӧдйӧджык вӧтлӧм зависитӧ и миян уджысь. Кымын уна ми, горнякъяс, сетам страналы из шом, кымын уна кӧр быдтанныд ті, кӧр пастухъяс, кымын уна найӧс мӧдӧданныд фронтлы, сымын ӧдйӧджык победитам».

Письмӧыс вӧлі кузь. Ӧндрей гижис и сы йылысь, мый Ленинградысь делегация воӧм бӧрын шахтёръяс босьтісны обязательство перйыны ноябрьскӧй праздник кежлӧ планысь вывті ещӧ 30 эшелон из шом да мӧдӧдны сійӧс Ленинградлы.

Пиыслӧн письмӧыс старшӧй пастухлы вӧлі ёна кивыв командуйтны весиг бригадирыс вылын, кор бригадир личӧдліс пастухъяс пӧвстын трудӧвӧй дисциплина.

«Янӧдасны бур йӧз, воштам кӧ табунысь кӧть ӧти кӧр либӧ петкӧдам тундраысь кӧръясӧс омӧльтчӧмӧн», — шулывліс сійӧ.

И збыльысь, Ламбейлӧн старание эз вош прӧста. Аръявылыс, кор тундра мӧдіс дасьтысьны тӧв кежлӧ нин, а кӧр табун эновтіс море берег доръяс да вочасӧн мӧдӧдчис тӧвся пастбищеяслань, пастухъяс друг аддзисны, мый налӧн кӧръясыс мичаджыкӧсь весиг кольӧм воын дорысь. Бригадаын и колхозын старшӧй пастухлӧн авторитетыс содіс лунысь-лун. Но пӧрысь Ламбейлы усис ещӧ на ыджыдджык шуд: сы йылысь юрӧбтіс слава! Самӧй Кремльсянь, ставнас страна пасьта! Павел Калистратович Ламбейӧс наградитӧмаӧсь Трудӧвӧй Краснӧй Знамя орденӧн.

Татшӧм виччысьтӧм юӧрсӧ сійӧ тӧдліс асланыс Кырйыв сикт дінӧ матыстчигӧн нин. Старик некыдз эз кӧсйы веритны лоӧмторйыслы. Но ковмис веритны: наградитӧмаӧсь выль из шом месторождение геологъяслы петкӧдлӧмысь. Ки тыр телеграмма ыстӧмаӧсь, на лыдын: строительствоса начальниксянь, тӧдсаяссянь, пиыссянь, весиг Москвасянь! И ставыс ыдждӧдлӧны, ставӧн ошкӧны.

— Энлы, Павел дядь, — ещӧ на мыйкӧ корсис кучик сумкасьыс телеграммаяс вайысь детинка, — письмӧ на вӧлі дай.

— Тожӧ ошкӧны?

— Ог тӧд. Тайӧ письмӧыс водзджык нин воліс... Со сійӧ, полевӧй почта адреса.

— Лыддьы, сідзкӧ, — тшӧктіс Ламбей да, век сідзи кӧр дадь дінас сулалігмоз, лӧсьӧдчис кывзыны. А кывзынысӧ и нинӧм вӧлӧма. Письмӧыс ки пасьта сӧмын дай гижӧма сэтчӧ — серамыд петӧ: кодкӧ юасьӧ Павел Калистратовичлысь, кымын пи сылӧн эм да кӧнӧсь ӧні найӧ.

— Дуритӧ, буди, мортыс, — весиг скӧрмыштіс пастух. — Кодлы кутшӧм мог, кымын пи менам эм.

Письмоносец, старикӧс ӧлӧдыштіг, лэптыштліс чуньсӧ:

— Мудер вопрос сетӧма. Тэ, шуам, сылы юӧртан Ӧндрей йывсьыд, а сійӧ код тӧдас мый думыштӧма. Тэнад пиыд, Павел дядь, ӧні абу прӧстӧй морт. Бурджык не вочавидзны. Пӧрысь мортӧс вермасны ылӧдны. Мед, колӧкӧ, сиктсӧвет пыр юасьӧны.

Пӧрысь батьлӧн быдӧн юрсиыс сувтыштліс. Письмӧсӧ, быттьӧ ненарошнӧ босьтӧм зывӧктор, ӧдйӧджык нин шыбитіс кисьыс.

— Тьфу тэ, — сьӧлыштіс сійӧ. — Татшӧм пежсӧ ог жӧ мӧд сюйны питшӧгӧ.

И сы вӧсна, мый стариклӧн талун збыльысь вӧліны сюйны сэтчӧ бурджыкторъяс, тешкодь письмӧ йылысь сёрни сэсся эз нин выльмыв. Сійӧ весиг сиктас воӧм бӧрын ни ӧтиысь эз казьтыв та йылысь. Дай некор вӧлі. Тані Ламбей тӧдмаліс ещӧ на гырысьджыкторъяс йылысь: вӧлӧмкӧ, орденъясӧн да медальясӧн наградитӧмаӧсь зэв унаӧс — Указас лыддьыссис сёӧн-джынйӧн гӧгӧр горняк, геолог, строитель да транспортник, кодъяс Заполярнӧй из шом бассейн создайтӧмын петкӧдлісны самоотверженнӧй удж. На лыдын красуйтчисны нимъясыс и Павел Калистратович пилӧн, и сійӧ тӧдсаяслӧн — Ордымовлӧн, Устинычлӧн, профессор Кембрийцевлӧн, Петров гозъялӧн.

Эз на удит пӧрысь пастух помавны колхозыслы кӧръясӧс бракуйтӧм, коді нуӧдсьылӧ быд ар, кыдзи петіс выль Указ: Вӧркута посёлоклы сетсьӧ кар ним. А сэсся и асьсӧ, Павел Ламбейӧс, корисны Вӧркутаӧ — пӧлучитны орден, празднуйтны выль карлысь чужан лун.

Сиктсӧветса председательӧс корисны жӧ праздник вылас, и найӧ Ламбейкӧд мӧдӧдчисны ӧтлаын.

— Орден пӧлучитны, мада, орден! Аслам тундравывса карӧ! Столичнӧй вагонын, почётнӧй мортӧн! Со кутшӧм небыличаяс вермӧны лоны енма-муа костад.

Столичнӧй вагонӧн Ламбей шуис мягкӧй вагон, кытчӧ найӧ Лизакӧд веськалісны пуксьыны асланыс сиктысь станцияӧ петӧм бӧрын. Купеыс пелькиник: кушеткаяс еджыд чехолаӧсь, ичӧтик пызан вылын ӧзйис гӧлубӧй абажура электролампа, пӧтӧлӧк дінын — матӧвӧй колпакын. Тешкодь. Вӧтын моз. Войся ывла слӧтитӧ шляка зэрӧн, дзор тундра кӧтасьӧ и кынмӧ дзик жӧ сідзи, кыдзи сійӧ кӧтасьлывліс да кынмывліс быд раз, кодыр тані вӧвліс татшӧм арся войыс, а сэні олысьыс, код вылын нэмсӧ жӧ ыджыдавліс скӧр войвыв, ӧні тӧвзьӧ-мунӧ тундраыс вывті да оз кӧтась ни оз кынмы.

— Интерес, веськыд интерес!

Старикӧс ӧдӧлитісны думъяс, казьтылӧмъяс, и сійӧ помся сёрнитіс Лизакӧд:

— Вокӧ, скӧнь, помнита, кыдзи ме коркӧ заводитлі исковтны мӧдар югыдланьыс, и кыдзи менӧ спаситлісны Ордымовъяс. Сӧмын не тайӧ самӧй интересыс. Быдӧн гажтӧм лолӧ куш ӧти думысь, мый ме кӧ сэки пропадиті эськӧ, сідзи и эз аддзыны выль из шом местатӧ.

— Навернӧ, аддзисны эськӧ, Павел дядь, — эз сӧгласитчы Лиза. — Гашкӧ, сёрӧнджык, а век жӧ аддзисны. Тэ ӧмӧй он тӧд профессор Кембрийцевӧс, либӧ сійӧ жӧ Фёдор Игнатьевич Ордымовӧс? Да и мукӧд геологъяс оз прӧста овны. Кымын выль из шом места нин аддзисны!

— Тэ, мада, колӧ висьтавны, тӧлкаджык меысь, — бать ног Лизаӧс лапкӧдыштіс старик. — Сӧмын мед коляс ме ногӧн: старик мортлы тайӧ любӧ и менам пилы любӧ, и ставныдлы тіянлы тожӧ любӧ. Правдатӧ, вокӧ, и пӧрысь синмӧн позьӧ бура аддзыны.

Найӧ пукалісны ӧта-мӧдыслы воча. Старик вӧлі пиысӧн кольӧм воӧ пӧдаритлӧм салдатскӧй гимнастёркаа, сы вывті пинжака, кузь гӧленя сапӧгъяса. Сьӧд тошкыс сылӧн удитӧма дзормыны, мугов чужӧм вылас артмӧмаӧсь выль чукыръяс, и таво Ламбей кажитчис тӧдчымӧнъя пӧрысьджыкӧн, кӧть эськӧ сылӧн настроение серти тайӧс шуны некыдз эз позь.

Бара жӧ вежсьыштӧма и Лиза. Ёнмӧма, шаньмӧма... Но кыдзи решитны: сувтны-ӧ Ламбейкӧд сылӧн пи ордӧ али аддзыны квартира мӧдлаысь — воысь гӧстьяслы, навернӧ, лӧсьӧдісны олан местаястӧ. Дерт, не кӧ сувтны стариккӧд, сійӧ ёна лӧгасяс Лиза вылӧ. А сувтан кӧ сэтчӧ, Ӧндрей вермас думыштны — пырис пӧ кыдзи том дӧвеч ордӧ... Татшӧм лӧсьыдтӧм чувствосӧ Лиза кыліс ас пытшсьыс туй чӧжыс. Но лоис сідзи, мый Вӧркута станцияӧ воӧмӧн ставыс решитчис ачыс. Поезд сувтігас на Ӧндрей пырис вагонӧ, дыр кутліс батьсӧ, топыда киасис Лизакӧд, босьтіс чемоданъяс да нуис гортас.

Пӧрысь бать вӧлі шуда и дӧвӧлен. Пиыслӧн квартира ыджыд да югыд, став коланаыс эм, оз тырмы сӧмын кӧзяйка. И, тӧдӧмысь, Павел Калистратович эз вермы не тӧждысьны та йылысь.

— Пиӧ, тэныд верма висьтавны Лизук дырйи, — квартирасӧ первойя видзӧдлӧм бӧрын заводитіс сійӧ. — Уна буртор нин Лизук меным вӧчліс. Тадзи вермӧ тӧждысьны старик вӧсна сӧмын рӧднӧй ныв.

Лиза эз аддзыв Ӧндрей чужӧмлысь выражениесӧ. Но сійӧ кыліс сылысь воча кывсӧ:

— Оз быд рӧднӧй ныв овлы Лиза кодьӧн.

«Навернӧ, мӧд ногыс шуны нинӧм эз сюр», — Ӧндрей кывъяс йылысь думыштіс Лиза да, мед ая-пиа эз гӧгӧрвоны, мый тайӧ сёрниыс сылы веськодь, шыасис жӧ:

— Сы вылӧ и сиктсӧветса начальство, мед пыдди пуктыны пӧрысь батьясӧс.

— Сӧгласитча тэкӧд, Лизук, скӧнь сӧгласитча, — тэрмасьыштіс шуны Ламбей да пиыскӧд пырис кухняӧ ломтыны пач плита, дасьтыны завтрак.

Лизалы, кыдзи нывбаба мортлы, окота вӧлі отсасьны кухоннӧй делӧясын, но сійӧс сэтчӧ эз корны, и кухняӧ пыдди сійӧ пырис пытшкӧс жырйӧ. Ӧдзӧсас на Лизаӧс «аддзис» Надя. Ыдждӧдӧм фотопортрет вывсянь, коді ӧшаліс паныда стенын, сійӧ видзӧдіс муртса нюммунӧмӧн да быттьӧ кӧсйис шуны: «Смелджыка пыр, смелджыка!

Тані ставыс ас йӧз!» Лиза ӧдйӧ кутыштіс ассьыс морӧссӧ. «Господи, збыль ӧмӧй тайӧ абу нин ловъя? Збыль ӧмӧй сійӧс виисны?»

Чӧвтыштіс синъяссӧ комната пытшкӧ. Ӧшинь весьтын сулаліс письменнӧй пызан, сы вылын — трубкаӧ гартыштӧм ватман бумага, чертёжъяс, книгаяс, телефон; пызанкӧд орччӧн занавескаясӧн вевттьӧм этажерка; пельӧсланьыс моз не нывбаба киӧн заправитӧм крӧвать; шуйгала стенын — паськыда ӧшалысь политико-административнӧй карта. И... бара сійӧ жӧ фотопортрет, чужӧмлӧн сійӧ жӧ выражение. Сӧмын тыдаліс ӧні тайӧ чужӧмыс синва пыр. Горш діныс Лизалӧн гӧрддзассис, вӧлі окота бӧрддзыны сыркъялӧмӧн, и Кынева мырдысьӧн кутіс асьсӧ татшӧм ногӧн бӧрддзӧмысь. Но ӧтнас ӧмӧй Надя Смоленская мунліс фронт вылӧ? Эз ӧмӧй пӧгибнитны геройяс смертьӧн уна сёясӧн, сюрсъясӧн сӧветскӧй йӧз да на пӧвстын и Лизалы матыссаяс? Вӧліны нин шогъяс да найӧ лоасны на и водзӧ. Гашкӧ, не ӧти мамӧс на ковмас бурӧдны война помасьтӧдз, не ӧти пӧрысь батьлы отсыштны, мыйӧн вермас. И век жӧ Надялӧн судьбаыс волнуйтіс Лизаӧс кыдзкӧ аслыспӧлӧс вынӧн. Тайӧ, тыдалӧ, артмис сы вӧсна, мый Лиза Кынева сяммис гӧгӧрвоны йӧзлысь ыджыд любовь.

Тринькерыштіс телефоннӧй звӧнок. Лиза зэв ёна дрӧгнитіс, ӧдйӧ кыскыштіс зепсьыс носӧвӧй чышъян, мед чышкыштны синвасӧ. Ӧндрей прӧйдитіс сы дінті, босьтіс телефоннӧй трубка да сёрнитігмозыс нин аддзыліс, кыдзи Лиза дзебыштіс сыысь носӧвӧй чышъянсӧ да петіс столӧвӧйӧ.

Завтракайтісны тэрмасьӧмӧн. Ӧндрейлы колӧ вӧлі мунны удж вылӧ, а Кынева кӧсйис пыравлыны управлениеӧ.

— Делӧяс эмӧсь? — сылысь юаліс Ӧндрей.

— Гырысь делӧяс. Колхозникъяс шуисны стрӧитны аслыныс электростанция, и думайта шыасьлыны Семёнов дорӧ, — Ӧндрей вылӧ век на не видзӧдны зільӧмӧн вочавидзис Лиза. Но Ӧндрей и сідз тӧдіс, мыйла гӧрдӧсь сылӧн синъясыс...

— Гашкӧ, отсалыштны тэныд? Пыравлыны тшӧтш?

— Вокӧ, колӧ пыравлыны, — ошкыштіс писӧ Павел Калистратович. — Тэ, ме видзӧда, ыджыд сила тані имеитан. Йӧзлы бур вӧчӧм вылӧ кад эн жалит.

— Йӧзлы бур вӧчны, батьӧ, менам главнӧй уджыс. Мӧдӧдчам, Лиза, а то сёрӧнджыксӧ талун некор лоӧ Яков Петровичлы.

Том йӧз петӧм бӧрын старик качайтыштіс юрнас да заводитіс уберитны пызан выв: сылы эз во сьӧлӧм вылас Ӧндрейлӧн да Лизалӧн завтрак дырйи чӧла сёйӧмыс, зумышӧн пукалӧмыс. Мыйын нӧ делӧыс? Кыдзи тайӧс колӧ гӧгӧрвоны?

Вель дыр мысти нин бара звӧнитыштіс телефон.

— Коді сёрнитӧ? — босьтіс трубкасӧ Павел Калистратович. — Папашаӧс?.. Кутшӧм нӧ сэтшӧм папашаӧс? А?.. Мый жӧ?.. Да ӧд ме и лоа сійӧ мортыс! Миян ногӧн — бать, а тіян ногӧн — папаша... Мый шуан? Управлениеӧ? Тӧда управление, тӧда. Корошо, корошо... Дзик пыр локта.

Ламбей зэв видзчысьӧмӧн пуктіс местаӧ телефоннӧй трубкасӧ, тэрыба пасьтасис да, ӧдзӧсӧ петігмоз нин, аслыс содтіс:

— Ветлам и самӧй ыджыд начальник дінӧ. Вокӧ, пӧрысь морткӧд сӧветуйтчытӧг оз позь.

Семёнов чеччис пызан сайысь кӧр пастухлы паныд, вель дыр летіс сылысь кисӧ, поздравитіс правительственнӧй наградаӧн да пуксьӧдіс гӧстьӧс кучик креслӧӧ, а ачыс пуксис сылы воча.

Ӧндрей да Лиза вӧліны танӧсь жӧ, и начальник довкнитіс юрнас Ӧндрейлань.

— Пиыд норасьӧ тэ вылӧ, Павел Калистратович, — заводитіс сійӧ.

Ламбей сюся видзӧдліс пиыс вылӧ:

— Вокӧ, рӧднӧй бать вылӧ норасьлӧны сӧмын ичӧтик душаа йӧз. Менам пи абу сэтшӧм.

Семёнов серӧктіс.

— Тайӧ тэ правильнӧ висьталін: бур пи не должен норасьны бать вылӧ, торъя нин сэтшӧм бать вылӧ, кыдзи тэ. Но тэнад пиыд век жӧ прав, кор сійӧ шуӧ, мый сылӧн пӧрысь бать ӧнӧдз на оз лок аслас ӧтка пи дінӧ овны. Кытчӧ нӧ тайӧ лӧсялӧ?

Старик дрӧгмуныштіс: сійӧ ӧмӧй ыстыліс ассьыс ӧтка писӧ гортсьыс? Али эз висьмыв пиыс вӧсна, кор кольліс Ламбейӧс ӧтнассӧ? Окота вӧлі скӧрмыны начальник вылӧ и Ӧндрей вылӧ. Но, думыштны кӧ мӧдарсянь, лёкджык ӧмӧй лоис Ӧндрейыслы татчӧ воӧмысь? И ачыс ӧмӧй, пӧрысь кӧр пастух, оз пукав ӧні гырысь йӧз дінын гӧсть туйӧ?

— Вернӧ шуан, начальник ёрт, скӧнь вернӧ, — Семёнов пидзӧсӧ осторожнӧя лапкыштіс кинас старик. — Ёна окота олыштны и пи дінын и отсыштны сылы мыйӧн верма. Но, вокӧ, меным лоӧ гажтӧм кӧръясысь.

Яков Петровичлы буретш татшӧм кывъясыс и колісны. Ӧд та вӧсна и сёрнисӧ паніс опытнӧй кӧр пастухкӧд, мед тӧдмавны, оз-ӧ Ламбей лок уджавны комбинатлӧн кӧр табун дінӧ. Сійӧ бура гӧгӧрвоис профессионал-пастухъяслысь рольсӧ не сӧмын сы боксянь, мый найӧ имеитӧны кӧръяс видзӧмын нэмъясӧн чӧжсьӧм опыт, но и радейтӧны тайӧ уджсӧ. Семёнов эськӧ лӧсьӧдіс стариклы став условие дай уджнас эз мӧд сійӧс ёна сьӧктӧдны. Важнӧ вӧлі сылӧн опытыс, кодӧс вӧлі колӧ передайтны том пастухъяслы.

— Ме тэнӧ гӧгӧрвоа, Павел Калистратович. Быд мортлӧн колӧ лоны радейтана удж, сытӧг сійӧ ты вылын плавайтысь чаг кодь — кодарӧ тӧв вештас, — старик пидзӧсӧ водзӧссӧ лапнитіс Семёнов. Да и сёрнитіс сэтшӧм кывъясӧн, мед Ламбейлы найӧ мӧрччисныджык. — Но ӧд кӧръясыд и миян эмӧсь — некымын тысяча. Гажтӧмчан кӧ наысь, позяс ветлыны, велӧдыштны миянлысь пастухъясӧс. Инструктор пыдди мӧдӧдам. И пи дінад мӧдан частӧ волывны, и мынтыны мӧдам бура.

— Став выгӧдаыс, Павел дядь, лоӧ, — виччысьтӧг шыасис Лиза. — А колхозыдлы ковмас корсьны тэ местаӧ выль мортӧс, сюрас кӧ...

Ламбей стрӧга видзӧдліс Лиза вылӧ.

— Тэ, мада, лучшӧ висьтав со мый: вӧлі эз нин начальник ёрткӧд сёрни миян колхозлы электростанция стрӧитӧм йылысь?

— Тайӧ сёрни миян вӧлі нин, — Лиза пыдди вочавидзис Яков Петрович.

— Кутшӧм кывйӧ воинныд?

— Мӧдам отсавны, Павел Калистратович. Ыджыд отсӧг кӧсйыси сетны. Оз позь отсасьтӧгыс соседъяслы.

— Сійӧ и эм, вокӧ, сійӧ и эм, — быттьӧ аслыс шуис старик. — Вопросыс скӧнь сложнӧй. Став бур пастухыс война вылын. Куш нывбаба да челядь кӧраяс дінын. Мый сэні мӧдасны вӧчны метӧг?

Ламбейлӧн чужӧмыс лоис тӧждысяна, а ачыс ставнас кажитчис сэтшӧм мортӧн, код водзӧ сувтіс решитны позьтӧм вопрос. Но друг сійӧ, тыдалӧ, аддзис таысь петан туй, синъясыс югнитісны надеяӧн, и водзӧ шыасис мыйкӧ вылӧ тырвыйӧ эскӧмӧн.

— Став тайӧтор йылысь колӧ сӧветуйтчыны колхоз правлениеын, да и Ефим Ивановичкӧд колӧ сӧгласуйтны. Филипповкӧд, партийнӧй секретаркӧд.

— Зэв бур, Павел Калистратович, — сувтіс Семёнов. — Ме тэкӧд сӧгласен: вопросыс важнӧй, колӧ артыштны гӧгӧрбок.

— Дерт, колӧ артыштны, — сувтіс жӧ кӧр пастух. — Татӧг оз позь. — И мӧдіс прӧщайтчыны.

— Но ми талун аддзысьлам на, — прӧщайтчигас шуис Семёнов. — Торжественнӧй заседание вылын.

Управлениеысь петӧм бӧрын Ӧндрей да Лиза мунісны шахтаӧ. Парторг Ламбей петкӧдліс сиктсӧветса председатель Кыневалы ассьыс шахтасӧ, новлӧдліс сійӧс быдлаті — очистнӧй забойсянь да железнодорожнӧй вагонъясӧ из шом грузитанінӧдз. Старик накӧд эз мун, ыстысис лёк поводдя вылӧ, но збыль вылас эз кӧсйы лоны лишнӧй мортӧн том йӧз дінын.

Та пыдди сійӧ удитіс бурджыка видзӧдлыны пиыслысь оланінсӧ. Мый позис видлыны киӧн, бергӧдліс гӧгӧрбок, кутшӧмтор эз позь вӧрӧдны, ачыс бергаліс сы гӧгӧр, гораа шлочкеравліс кывнас. Батьӧс шензьӧдіс книгаяслӧн, журналъяслӧн да газетаяслӧн лыдыс. Вӧліны и дзикӧдз аддзывлытӧмторъяс, шуам, ичӧтик дозйын кутшӧмкӧ гижан ручкаяс, циркуль кодьяс. Шкапын ӧшалісны кузь линейкаяс, сулалісны чача кодь посньыдик не то керкаяс, не то ещӧ мыйкӧ, — Горнӧй институтын заочнӧ велӧдчысь мукӧд дырйи гортас вайлывліс модельяс да нагляднӧй пособие.

Луныс колис сэтшӧм ӧдйӧ, мый Павел Калистратович эз и тӧдлы, кыдзи сылӧн сёрмыссьӧма пуны сёян: удитісны воны пиыс да Лиза.

Бур ещӧ сійӧ, мый ӧні найӧ вӧліны тӧдчымӧн кыпыдӧсь да варовӧсь.

— Вай инды, Павел дядь, кӧні мый тіян эм. Мӧдам пусьыны.

— Ковмас, тыдалӧ, ставлы босьтчывны, — тшӧтш ӧтувтчис Ӧндрей. — Кадыс колис зэв нин этша. Вермам сёрмыны.

Но кӧть кыдз найӧ эз тэрмасьны, а театр, кытчӧ чукӧрмисны торжественнӧй заседание вылӧ, вӧлі тыр нин праздничнӧя пасьтасьӧм йӧзӧн. Кӧр пастухӧс медся водз шензьӧдіс сэтшӧмтор, мый сійӧс, вӧлӧмкӧ, зэв унаӧн тӧдӧны: ӧтияс — водзджык нин аддзысьлӧмъяс серти, мӧдъяс — пиыс кузя, коймӧдъяс — из шом места петкӧдлӧм вӧсна. А Ордымов сідзи и шуис киасигас:

— Миян почётнӧй геолог!

Майбыр, лоӧ мый йылысь висьтавны, кор воас колхозас. Дерт, аслыс, Павел Калистратовичлы, оз ло лӧсьыд сёрнитны та йылысь, но ӧд Лиза и ачыс абу ни синтӧм, ни пельтӧм...

Заводитлісны нин пуксьыны креслӧясӧ, да эз удитны: тайӧ кадӧ Ӧндрей дінӧ матыстчис ӧти морт, мыйкӧ шуис сылы, и Ӧндрей нуӧдіс батьсӧ да Лизаӧс мӧдлаӧ. Неыджыд комнатаын йӧзыс вӧлі тыр жӧ, сёрнитісны джын гӧлӧсӧн да, тыдалӧ, важнӧйтор йылысь, весиг ӧта-мӧдныскӧд киасигас шуалісны кывъяссӧ виччысьӧмӧн. Тані нин вӧлі Алексей Никитич, код дінӧ Ӧндрей колис батьсӧ да Лизаӧс.

Коймӧдысь звӧнок сетӧм бӧрын ставӧн мӧдӧдчисны. Петігмозыс Семёнов дружескӧя довкнитіс юрнас Павел Калистратовичлы: чувствуйт пӧ асьтӧ гортын моз. Кӧр пастухлы, дерт, вӧлі велавтӧм лоны та мында тӧлка йӧз пытшкын, но сійӧ кыдз кужис петкӧдліс асьсӧ авъяӧн — эз тэрмась, зілис овны чӧв, эз сюйсьы водзӧ, и тайӧ вӧлі тырмымӧн сы вылӧ, мед кажитчыны тӧлкаӧн жӧ.

Зэв ёна югдӧдӧм сцена быттьӧ ӧзйис бархатнӧй знамяясысь да гӧрд шӧлкысь, кодӧн вевттьӧма сцена пасьтала нюжалысь пызан. Ламбей пуксис стулъяслӧн медбӧръя, коймӧд, радас, пальма цвет лапъяс улӧ моз, и кӧть эз ставлы залын пукалысьяслы тыдав, но ачыс залысь аддзис пӧшти быд юр и быд ки гоз, кодъясӧн аплодируйтісны президиумӧ пуксьысьяслы, да, сідзкӧ, и сылы, старшӧй кӧр пастухлы.

Вӧлі зэв окота вашнитны Лизалы либӧ кӧть нин тувкыштны сылы бокас: видзӧд пӧ да эн вунӧд, но на костын пукаліс Алексей Никитич, и тайӧс вӧчны некутшӧма эз позь.

Со и сылӧн Ӧндрейыс бура тыдалӧ, аплодируйтӧ жӧ, сэсся сійӧ бергӧдчыштліс орччӧн пукалысьыс дінӧ, мыйкӧ шуис сылы, да кыкнанныс мӧдісны ещӧ на чорыда клопкыны кияснас явӧ нин сылы, Павел Калистратовичлы... Медся шензянаыс вӧлі сыын, мый пӧрысь Ламбейлы, вӧлӧмкӧ, тожӧ лӧсялӧ пукавны татшӧм почётнӧй местаас, да, колӧ чайтны, сійӧ вермас жӧ висьтавны тӧлкаторъяс, окотитас кӧ. Но бурджык не лоны ракаӧн: сӧмын сьӧд рака кравзылӧ выль местаӧ первойя жӧ пуксьӧмас...

Мича трибуна вывсянь сёрнитісны ёнджыкасӧ тӧдсаторъяс йылысь: вӧлі овтӧм тундра — сэні лоис кар; мупытшса озырлун куйліс пӧльзатӧг — сӧветскӧй йӧз сійӧс кутісны перйыны; перйӧм из шом отсалӧ фронтлы да, мед ӧддзӧдны оккупантъясӧс бӧр вӧтлӧм, сійӧс колӧ перйыны унджык, — тадзи эськӧ висьталіс ачыс Ламбей, юалісны кӧ сылысь, кутшӧмтор йылысь сёрнитісны торжественнӧй заседание вылын. Дерт, збыль вылас вӧлі ёна кыпыдджык да дельнӧйджык, унаысь аплодируйтісны, весиг сувтлӧмъясӧн, унаӧс казьтыштісны бур кывйӧн...

Сэсся заводитісны вручайтны орденъяс да медальяс. Но тайӧс нин сьӧкыд висьтавны кывйӧн, колӧ аслыд лоны сэні. Абу шутка делӧ: ачыс обкомса секретарь вручайтіс найӧс СССР Верховнӧй Сӧвет Президиум нимсянь! Дай ставӧн гӧгӧрвоисны, мый ӧнія кадӧ тылса йӧзӧс наградитӧм лоӧ фронт водзын заслугаяс пасйӧм.

Лыддьӧдлісны нимъяс, локталісны пызан дінӧ наградитӧм йӧз, пӧлучайтісны орденъяс, кодсюрӧяс висьталісны аттьӧ кыв, кӧсйысисны уджавны ещӧ на бура.

Павел Ламбей аплодируйтіс жӧ, но сы вӧсна, мый сійӧ зэв этшаӧс бура тӧдіс, помся видзӧдіс син бӧжъяснас Петров вылӧ да зілис ставторсӧ вӧчны сы серти.

Помасис нин Ленин орден вручайтӧм. Заводитісны сетавны Трудӧвӧй Краснӧй Знамя орденъяс.

— Ахмиров Мухтагар, из шом мастер, участокса начальник! — лыддьыштісны списокысь.

Сувтіс Ӧндрейкӧд орччӧн пукалысь да мӧдӧдчис сценалань.

«Бур морткӧд дружитӧ менам пиӧй», — аслыс думыштіс старик да Петров вылӧ видзӧдтӧг нин мӧдіс петкӧдлыны ассьыс уважение из шом мастерлы.

— Блинов Тихон Тихонович. Награждайтсьӧ Вӧркутаын уна вося уджысь да самоотверженнӧй поступок петкӧдлӧмысь.

Блинов кайис сцена вылӧ тэрмасьтӧм воськовъясӧн. Важся дорысь сійӧ вӧлі тӧдчымӧн омӧльтчӧма — дыр висис кӧрт туй вылӧ аварийнӧй бригадакӧд ветлӧм бӧрын.

Сылӧн «самоотверженнӧй поступок» йылысь йӧзыс тӧдісны горнякъяслӧн газетаӧ гижӧм статья серти да наградасӧ лыддисны заслуга серти.

Но мыйла сылы оз аплодируйт Алексей Никитич? Павел Калистратовичлы тайӧ кажитчис дзикӧдз лӧсявтӧмӧн, и сійӧ гусьӧн моз заводитіс видзӧдны Петров чужӧм вылӧ.

Орден пӧлучитӧм бӧрын Блинов сувтіс жӧ трибуна дінӧ.

— Ме, ёртъяс, висьтала дженьыдика, — носӧвӧй чышъянӧн чужӧмсӧ чышкыштігмоз, заводитіс Тихон Тихонович. — Ӧти уважайтана инженер, кодлысь уна вося уджсӧ миян правительство тожӧ пасйис ыджыд наградаӧн, кыдзкӧ ӧтчыд шуис: «Ме аслам сьӧлӧм вирӧн шонті вечнӧй мерзлотаын штрекъяс». Ме, дерт, ог вермы висьтавны тайӧс жӧ ас йылысь. Мем ковмис уджавны му веркӧсын. Но меным петліс ыджыд шуд тувъявны стрӧительяслӧн первойя палаткалы медводдза майӧг!

Зал сідзи и юрӧбтіс кывъяссӧ ошкӧмысь. А Петровлӧн быдӧн чужӧмыс сьӧдӧдыштіс. Блинов, кылӧ, мыйкӧ висьталіс на, а старик сійӧс эз нин кывзы, сюся видзӧдіс Алексей Никитич вылӧ, кыдзи сылӧн быттьӧ и киясыс лоины лишнӧйӧсь, и ачыс педзис.

«Скӧралӧ али яндысьӧ? — эз вермы гӧгӧрвоны кӧр пастух. — Вокӧ, тадзи овлӧ сӧмын сэки, кодыр тэнӧ став бур йӧз водзын кутшӧмкӧ мыжысь нӧйтӧ тэнад жӧ недругыд».

— Ламбей Андрей Павлович, шахтаса парторг, — кылыштіс Ламбей-бать.

Ӧндрей эз на удит кайны сцена вылӧдз, лыддьыштісны мӧд ним:

— Ламбей Павел Калистратович, кӧр пастух. Награждайтсьӧ выль из шом месторождение геологъяслы петкӧдлӧмысь.

— Ёртъяс, — шыасис президиумса председатель, — Павел Калистратович лоӧ Андрей Павловичлӧн бать. Поздравитам найӧс!

...Старшӧй кӧр пастух оз помнит уна поснитор, кыдзи сійӧ петіс медся югыдінас, код кинас босьтіс гӧрд кӧрӧбкатор, кӧні вӧлі Трудӧвӧй Краснӧй Знамя орден, некыдз эз вежӧрт, мыйкӧ шуис али эз орден сетысьлы — ӧд вӧлі сы мында шум, сідзи аплодируйтісны... Сійӧ бура помнитӧ со мый: пиыслысь нимсӧ лыддьыштӧм бӧрын Алексей Никитич быттьӧ друг мездысьыштіс лӧсьыдтӧм вӧтысь, ӧдйӧ бергӧдчыштіс сылань, босьтіс сылысь кисӧ: «Поздравляйта папашаӧс, поздравляйта пиыд вӧсна!»

Но тайӧ прӧстӧй кывъясыс пӧрысь батьӧн гӧгӧрвосисны сэтшӧм паськыда, мый быдӧн пӧдтыштісны ловсӧ. Сэсся та вылӧ ещӧ на ыджыдджык шуд: «Павел дядь, кылан он? — Петров сайсянь судзӧдчыштліс Лиза. — Тэнӧ чукӧстісны жӧ». Сэки нин сьӧлӧмыс дзикӧдз ыркмуныштліс. Тіралысь сьӧлӧмӧн лои петны йӧз водзас, дрӧжжитан киясӧн примитны орден, неногӧн топӧдчыштлыны пиыс дінӧ, коді сэн жӧ, веськыда сцена вылас, кутліс да окаліс ассьыс шӧйӧвошӧм батьсӧ.

Бӧрыннас, дерт, ставыс бӧр воис ас местаас. Банкет вылын первойя жӧ тост бӧрын петіс кыв-вор. Медбӧръя тост бӧрас весиг заводитліс йӧктыны. Да кысь нин! Томджыкъяс выжывитісны. Ок, ёна и «тонцуйтісны»! Сылӧн Ӧндрейыс прамӧй кавалер вӧлӧма. Дай Лиза — кытысь сылӧн сэтшӧм сямлуныс! — мӧдӧдчас да юсь моз кывтӧ...

Павел Калистратович восьтіс синъяссӧ: куйлӧ крӧвать вылын писӧ сывйыштӧмӧн. Кисӧ кӧсйис босьтны гусьӧникӧн, но Ӧндрей садьмис жӧ.

— Уна-ӧ кадыс, батьӧ?

— Кадыдтӧ?.. Дзик пыр чечча, пиӧ.

Ӧндрей судзӧдчыштліс включитны радио. Передайтісны Днепр ю успешнӧя водзӧ форсируйтӧм йылысь боевӧй эпизодъяс.

— Бур асыв, Павел дядь! — кухняын кыліс Лизалӧн гӧлӧс.

— Бур асыв, мада! Тэ нӧ пач нин ломтӧмыд?

— Мый сэсся вӧчан тіянкӧд, та дыра узянныд да...

Ӧндрей кутчысьліс нин ӧдзӧс вугйӧ петны на дінӧ, и бӧр лэдзчысис.

Кутшӧмкӧтор эз вӧв яснӧ, мыйкӧ протестуйтіс. Навернӧ, тадзи овлӧ и мукӧд дӧвечьяслӧн, кодъяс Ӧндрей моз ыджыд вынӧн радейтлісны ассьыныс гӧтыръяссӧ. И век жӧ ставныс выльысь гӧтрасьлісны да, гашкӧ, весиг выльысь лолісны радейтысьясӧн...

Аслас жырйысь сійӧ петіс сӧмын сэк, кор чукӧстісны сёйны.

— Пиӧй, вернӧй решение аддзим Лизакӧд, — пызан сайӧ пуксьӧм мысти пыр жӧ висьталіс батьыс.

— Семёновыдлы кӧсйысьӧм йылысь?

— Сы йылысь, вокӧ. Миянлы некутшӧма оз лӧсяв ӧткажитчыны ас йӧзлы отсӧг сетӧмысь. Колхоз правление водзӧ сідзи и сувтӧдам вопроссӧ: шуам, командируйтӧй менӧ кык-куим тӧлысь кежлӧ Вӧркутаӧ велӧдны сэтчӧс пастухъясӧс кӧр видзны.

— Зэв бур решение, батьӧ. Ошка. — и Лизалысь нин юаліс: — Кор заводитанныд стрӧитны электростанциятӧ?

— Талун жӧ ӧти инженер-электриккӧд мӧдӧдчам гортлань. Сылы колӧ первой тӧдмасьны места вылас.

Ӧндрей дыр кодь видзӧдыштіс ныв вылӧ.

— А аски кӧ мӧдӧдчанныд?

— Аски кӧ? — Лиза вом дорын, кажитчӧ, артмыштліс нюм. — Кымын ӧдйӧджык заводитам стрӧитны, сымын водз помалам.

И тайӧн Ӧндрей тырвыйӧ сӧгласитчис.

КОЙМӦД ЮКӦН

І

Пашкыра быдмысь лаврӧвӧй куст бокын сулаліс чугун кокъяса скамья. Тайӧ скамья дінсянь кык кипарис костӧд, быттьӧ восьса ворота пыр, тыдалісны ӧтпырйӧ и веж туруна кыр йыв, и руд галькиа пляжлӧн юкӧн, и орччӧн куйлысь море, кодлӧн помтӧмӧн кажитчысь эрдыс кӧнкӧ ылын-ылын ӧтлаасис ваыс кодь жӧ лӧз небесакӧд. Пӧшти ӧтмоза ӧти бӧрся мӧд берегланьӧ варччисны слабмӧм гыяс, пляж вывті быгыльтчигӧн галькисӧ мыськисны майтӧга ваӧн моз, и сӧмын кадысь кадӧ, кодыр гырысьджык гыяс паныдасьлісны пляж кузя бӧр лэччысьяскӧд, артмылісны гы кӧзырёкъяс, кодъяс усисны гальки вылӧ гыпкысьӧмӧн. Гыяс вылӧ позис видзӧдны помся дыр. Налӧн ньӧжмыда, но оръявлытӧм локтӧмас, ыджыд шумтӧг берегсӧ мыськалӧмас петкӧдчис мыйкӧ сэтшӧм лабутнӧй да сэк жӧ сувтӧдны позьтӧм вынатор, мый вочасӧн пыртісны морт сьӧлӧмӧ бурдӧдан вын, шойччӧдісны мудзӧм вир-яй. И, гашкӧ, буретш та могысь, мед тырвыйӧ босьтны татчӧс природалысь бурдӧдан вынсӧ, чугун кокъяса скамья вылӧ некымын лун нин дорвыв воліс да зэв дырӧн пукаліс шӧркост арлыда нывбаба.

Со и талун, кыдз сӧмын санаторий корпусын помасис асъя клиническӧй час, парклӧн галькиа дорожка кузя мӧдӧдчис тайӧ аньыс. Сійӧ муніс ньӧжйӧ, ляпкыд каблука туфлияснас галькисӧ вӧрӧдтӧг, пижамаӧ пасьтӧдӧм пелькиник тушасӧ нуис видзчысьӧмӧн. Бокисянь видзӧдігӧн весиг позис чайтны, мый нывбаба любуйтчӧ озыра быдмысь паркӧн, кӧні ливанскӧй кедркӧд орччӧн сулаліс китайскӧй пальма, гигант секвойякӧд — маслина куст, дука самшиткӧд — пасьтӧмӧн кажитчысь «бесстыдница». Крымлӧн лунвыв берегса тайӧ неыджыд участок вылын тӧрӧдчисны быдмӧгъяс, кодъяслӧн чужаніныс вӧлі пӧсь Африка либӧ ва руа Колхида, ыліса Австралия либӧ дзик орччӧн лэптысьысь гӧраяс, Амазонкалӧн берегъяс либӧ Тихоокеанскӧй архипелаг. Во чӧж усьлытӧм веж коръяса пуяс, январь тӧлысь вылӧ видзӧдтӧг, бархатнӧй турун, тӧвся кадӧ мыччысьӧм дзоридз вылын ловъя гаг, кодъясӧс гожся ногӧн шонтӧ уліник шонді, — ставыс тайӧ збыльысь вермис шензьӧдны не пыр тані олысь мортӧс. Но видзӧдлӧй ань вылас матысяньджык, и ті сямманныд гӧгӧрвоны асьныд: мунны сідзи, мед кок увсьыс резісны галькияс, сійӧ эз на вермы, а вӧр-пу вылӧ чатрасьӧмнас кӧсйис эскӧдны асьсӧ, мый самӧй страшнӧйыс колис бӧрӧ, ӧні сэсся позяс надейтчыны бурдӧм вылӧ.

Скамейка дінӧ воӧм бӧрын нывбаба перйис зепсьыс ичӧтик зеркалӧ да, сы пыр видзӧдчигмоз, кывзысьтӧм юрсисӧ сюйыштіс кӧсынка улас. Прӧтивнӧй юрси, эта дыра оз вермы быдмыны! Али велалӧма лоны дженьыднас? Ӧд кымынысь нин шырлісны. Первойсӧ код тӧдас кӧні да кутшӧм условиеяс дырйи — сійӧс новлысьыс сэки вӧлі пельтӧмӧн и синтӧмӧн. Мӧдысьыс сійӧс вӧчлісны мач юраӧн госпитальын, операция кежлӧ дасьтігӧн. Ковмис терпитны уна операция, и быд раз — колӧ ли оз — шырлісны юрси. Весиг тані, кор зэв ёна ӧтар-мӧдарасьӧм бӧрын шуисны перйыны и медся опаснӧй осколоксӧ, тожӧ эз отсав кевмысьӧм. Да мед: делӧыс абу юрсиын. Аньӧс тӧждысьӧдіс мӧдтор: лоас-ӧ коркӧ бӧр уджалысь мортӧн, кӧть нин ачыс асьсӧ вердысьӧн, йӧз тшӧт весьтӧ овтӧг.

— Лоан ӧд, лоан?

Зеркалӧ пыдӧссянь видзӧдіс дыр кад чӧж мучитчӧм мортлӧн чужӧм, код вылын ӧні заводитіс нин ворсыштавны муртса тӧдчысь алӧй рӧм. Но гырысь сьӧд синкымъясыс, топыда пукалысь паръясыс да веськыда лэччысь щӧка лыыс, колӧ чайтны, вӧліны татшӧмӧсь жӧ и коркӧ.

Юалӧм вылас ачыс жӧ вочавидзис:

— Оз эскыссьы, донаӧй, оз эскыссьы.

Гӧгӧрвоны тайӧс, дерт, коліс тадзи: «Збыльысь ӧмӧй коркӧ дугдасны висьны дойяс, важ моз кутасны уджавны ки-кок, син-пель... Ах, кутшӧм ыджыд шуд лоны дзоньвидзаӧн!»

Ань талун эз мӧд видзӧдны гыяс вылӧ: налысь вартчӧмсӧ да пляж кузя быгыльтчӧмсӧ бура нин кыліс ӧти пельнас. Сійӧ пӧрӧдчыштіс скамья спинка вылӧ, шуйга киыслы веськыднас отсыштіс лэптысьны юр вылас да, кыкнаннас юрсӧ сюркнялӧмӧн, мӧдіс видзӧдны вывлань. Сэзь небесаыс тыдаліс кипарисъяслӧн туганъяс костӧд, и недыр мысти мӧдіс нин кажитчыны, быттьӧ эз небесаыс вӧв выліын, а ачыс видзӧдысьыс, — тадзи овлӧ лӧнь ва вылын пыжын пукалігӧн. Увлань йылӧн ӧшалісны кипарисъяс, неногӧн быдмисны лаврӧвӧй пулӧн коръясыс, став вир-яй воштіс сьӧктасӧ, лӧсьыдтӧма ыркмуныштіс сьӧлӧм.

«Да, да, — усис тӧд вылас аньлы. — Буретш татшӧм ощущение йылысь меным висьтавліс Николай. Но сійӧ аддзис дзоньнас вселеннаясӧ, а ме аддза сӧмын сійӧс, мый тыдалӧ».

Лейтенант йылысь казьтыштӧм эз вӧв первойяысь. Бӧрӧ кольӧм тайӧ кык во сайӧ каднас бурдӧдчысь ань, кодӧс став сертиыс позис нин шуны Надя Смоленскаяӧн, удитіс лӧсьӧдлыны ас думсьыс некымын вариант сы йылысь, кутшӧм ногӧн сійӧ колис ловйӧн. И быд вариант заводитчис вежӧрӧ топыда кольӧм серпасӧн: страшнӧй вынӧн содысь мотор шы, кырнышлӧн кодь шевгӧдӧм бордъяс, усьысь бомба ивӧстігӧн нин синъяс водзӧ сувтлысь Николайлӧн бинтуйтӧм юрыс.

Омӧльджыка ясыд вӧлі помыс: Надяӧс быттьӧкӧ аддзӧмаӧсь фронтбердса олысь йӧз да вайӧмаӧсь матысса медпунктӧ. А тайӧ заводитчӧм да пом костас ставыс вӧлі тӧдтӧм. Ачыс Надя воліс ас садяс медпунктын некымын лун куйлӧм бӧрын нин да, сэтчӧ жӧ, матӧ усьӧм бомбаӧн оглушитӧм вӧсна нинӧм эз кыв ни эз аддзы. Кор сійӧ заводитіс вежӧртны, кутшӧм страшнӧйтор сыкӧд лоӧма, вӧлі дзик ӧти кӧсйӧм — ӧдйӧджык кувны. Лейтенант йылысь думъяс чужлісны ёна бӧрынджык нин. Позис чайтны, мый вражескӧй тылысь Надяӧс петкӧдысьнас вӧлі буретш тайӧ Николайыс. Но мыйла сійӧ ачыс эз вай ранитчӧм сестраӧс медпунктӧдз, кутшӧм помка вӧсна Надя лои ӧтнасӧн, ловйӧн-ӧ колис Николай, — ставыс тайӧ, тыдалӧ, сідзи и коляс тӧдмавтӧмӧн.

Ӧти вариант вӧлі татшӧм: кодыр Надя кыссис ранитчӧм боец дінӧ, лейтенант видзӧдіс сы бӧрся да опаснӧй здукӧ уськӧдчис отсӧг вылӧ; тайӧ кадӧ на дінын взорвитчис бомба, найӧс тыртіс муӧн; вӧра местаын ӧдйӧ мунысь бой дырйи мукӧд ёртъясыс тайӧс вермисны не аддзывны либӧ, аддзылісны кӧ, чайтісны куимнансӧ виӧмаӧн; карательяслы тожӧ вӧлі некор — найӧ преследуйтісны ассьыныс сюсь противниксӧ; дыр-ӧ-регыд мысти Николай воис ас садяс да заводитіс нуны ас вылас муртса ловъя сестраӧс; дерт, ачыс лейтенант эз жӧ вӧв кӧртысь; сійӧ, колӧ чайтны, вӧлі ёна ранитчӧма; вермис сьӧктӧдны и дзикӧдз на бурдтӧм важся ранаыс; сылӧн тшӧкыда жӧ вошласис юр вежӧрыс, тупкыссьӧмаӧсь пельясыс, но сійӧ воськов бӧрся воськов кыссис рӧднӧй мулань, прӧйдитіс фронтлысь линия; сэсся водзӧ нуны вын эз нин тырмы...

Либӧ тадзи: кыссьӧ лун, кыссьӧ мӧдӧс, заводитӧ нин вежӧртны, мый водзӧ нуны оз вермы, аддзӧ бур мортӧс, тшӧктӧ сылы нуны сестраӧс водзӧ...

А гашкӧ, сійӧ куліс неравнӧй бой примитігӧн...

Надялӧн ӧні бӧр лоис ясыд вежӧр да нормальнӧй мортлӧн чувствояс. Сійӧ сяммис нин донъявны ассьыс сійӧ поступокъяссӧ, кодъясӧс вӧчліс ас вежӧрас воӧм бӧрын либӧ ёна сёрӧнджык.

Медпервой, коліс-ӧ сылы висьтасьны ӧтка мортӧн, кодлӧн абу семья ни рӧдвуж, соссьыны весиг ассьыс адрессӧ? Но ӧд сэки, кор сы пытшкын муртса-муртса ломзьыштіс кусны заводитлӧм олӧмыс, кор жарӧн ыпъялысь юр вемлы кажитчис, мый став мирыс стрӧитӧма кутшӧмкӧ торъя лестукъясысь, вӧлі дзик веськодь, кыдзи сійӧс шуӧны, кытысь сійӧ эм, кодлӧн быдтасӧн лоӧ. Сэсся госпитальысь госпитальӧ ветлӧмъяс, мучение бӧрся мучение примитӧмъяс вынсьӧдісны сійӧторсӧ, мый вӧлі шулӧма водзынджык: ставыс помасьӧма, нинӧмла тӧждысьӧдны мукӧдъясӧс, бурджык терпитны ӧтнадлы.

Олӧм вылас Смоленскаялӧн татшӧм веськодя видзӧдӧмыс эз висьтав сылӧн слаб характер йылысь. Гашкӧ, мӧдарӧ на: слаб характераяслӧн эськӧ эз тырмы выныс ӧткажитчыны матыссаяс отсӧгысь, кӧть и бура тӧдісны, мый лоасны налы лишнӧйӧн. Надя ачыс, аслас уджалан практикаысь тӧдӧ уна случай, кор зэв храбрӧй йӧз решитлісны «не торкны мукӧдлысь олӧм», найӧ кӧ кольлісны тырвыйӧ калекаясӧн.

Татшӧм случайясысь ӧти став подробностьнас олӧ Надя вежӧрын ӧні на.

...Медсанбатӧ вайисны томиник боецӧс, коді бойын петкӧдлӧма героизм, но воштӧма ассьыс ӧти кисӧ и коксӧ. Раненӧй некутшӧма эз кӧсйы юны лекарство, эз кӧсйы водзӧ овны ни ӧти лун.

Надя заводитіс убеждайтны сійӧс:

«Тэ герой. А геройлы оз лӧсяв тадзи думайтны весиг ас кежсьыс. Духовнӧй мичлун, благородство, патриотизм, кодъясӧс тэ петкӧдлін Рӧдина вӧсна бойясын, уна пӧв донаджыкӧсь физическӧй мичлунысь».

«Тайӧс ме кывлі нин, сестра. Вывті общӧй кывъяс».

«Тэ абу прав, дона ёрт. Быд понятие сымын конкретнӧ, кымын ёна сійӧн вӧдитчан. Благородство, сӧветскӧй патриотизм да мукӧд татшӧм понятиеяс миян лоисны тырвыйӧ конкретнӧйӧсь».

«Гашкӧ и сідз, — сӧглашайтчис боец, но эз кӧсйы сетчыны медсестралы. — Ті прӧста кӧсъянныд бурӧдны менӧ. Тайӧ, дерт, колана. Но ме абу нин кага, юмов преникӧн менӧ он бурӧд».

«Юмов преникӧн? — сэки быттьӧ шензьыштіс Надя. — Тэ, гашкӧ, каитчан нин аслад поступокысь?»

«Ме? Каитча?..» — скӧрмыліс раненӧй.

«Тэ эн пузьы. Победа оз сетлыны ни пӧдарок пыдди, ни уджйӧзӧн. Сійӧс шедӧдлӧны сьӧкыдлунъяс пыр».

«Ме вывті на том, мед лоны татшӧмӧн. Кывзы, сестра. Менам вӧлі пӧдруга. Фронт вылӧ мунігӧн ме сылы сетлі кыв гӧтрасьны сы вылӧ, коля кӧ ловйӧн. И ме тӧда, сійӧ оз ӧткажитчы меысь и ӧні. Но менам сэтшӧм характер — не лоны мӧд мортлы шуд торкысьӧн».

Сёрниыс сэки кыссис дыр, вӧлі висьталӧма уна бур кыв, и век жӧ ранитчӧм боец некыдз эз кӧсйы миритчыны аслас выль положениекӧд.

Мыйкӧ татшӧм жӧ вӧлі и Смоленскаякӧд: Надя эз кӧсйы «мешайтны» муса верӧсыслы, ловъя кӧ сійӧ. Овны сы дінын тырвыйӧ калекаӧн вӧлі эськӧ моральнӧ сё пӧв сьӧкыдджык. А абу кӧ ловъя, эз вӧв колана юӧртны ас йывсьыс Ӧндрей батьлы. И век жӧ, быд раз, кор Надялы лолывліс кокниджык, кор сылӧн чужліс кӧть ичӧтик надея сувтны кок йылӧ, верӧс йывсьыс гажтӧм да сы йылысь тӧдны кӧсйӧм ыпнитлывліс выль вынӧн. Ӧти татшӧм кадӧ и вӧлі ыстӧма дженьыдик письмӧ Павел Калистратович ним вылӧ, мед пӧлучитны колана юӧр. Но тайӧ письмӧ вылӧ некутшӧм ӧтвет сідзи и эз волы. Тыдалӧ, абу нин ловъя и ачыс батьыс.

Вӧліны и мӧд сикас вопросъяс, кодъяс бӧръя кадӧ тӧждысьӧдісны вӧвлӧм боецӧс.

Госпитальясын дай ӧні, тайӧ санаторияс, сійӧ, дерт, сідзи и лыддьыссис — Отечественнӧй войнаса инвалидӧн. Но сылӧн сьӧрсьыс ӧнӧдз на эз вӧв ни ӧти прамӧй документ, коді эськӧ эскӧдіс вражескӧй тылын сылысь ранитчӧмсӧ.

Тайӧс судзӧдны колӧмлун йылысь и заводитліс ещӧ думайтны Надя ӧні скамья вылын пукалігас. Он тӧд, пригӧдитчас коркӧ. Сэк жӧ сійӧ кылыштіс сыланьӧ матысмысь кок шыяс, а сэсся и мужичӧй гӧлӧс.

— Тайӧ, тыдалӧ, медся бур скамья, код йылысь тӧдӧ сӧмын ӧти морт да быд лун пукалӧ сы вылын. Чолӧм!

— Чолӧм! Пуксьӧй шойччӧй.

Мужичӧйлы позис сетны ар кызь квайт-кызь кӧкъямыс. Сы вылын, кыдзи и став шойччысьяс вылын, вӧлі санаторнӧй паськӧм жӧ, но Надя помнитӧ, санаторийӧ сійӧ локтіс военнӧй паськӧмӧн, а морӧсас ӧшаліс вит-ӧ-квайт боевӧй награда. Тӧдчис, мый салдат удитӧма нин шойччыны, кӧть эськӧ тані олӧ вежон-мӧд на: му дінсянь тэчӧм тушаыс кажитчис кокниӧн, пельӧсакодь чужӧмыс заводитӧма кисьмыны дзоньвидзалунӧн.

— Ме шензя татчӧс поводдя вылӧ, — пуксьӧм бӧрас нин заводитіс мужичӧй. — Войвылын татшӧмыс овлӧ гожӧм шӧрын. Колӧ шуны: меным сӧмын ӧні лоисны бура гӧгӧрвоанаӧсь Пушкинлӧн кывъясыс. Сылӧн «Евгений Онегинас» шуӧма:

«Наше северное лето...»

— Абу сідзи, — сійӧс торкыштіс Надя. — «Но наше северное лето...»

— Правильнӧ!

«Но наше северное лето,

Карикатура южных зим,

Мелькнет и нет: известно это,

Хоть мы признаться не хотим».

Надя ошкыштіс стихъяссӧ, ёртыс тӧдчӧдыштіс, мый сылӧн чужан местаясын мукӧд воӧ гожӧмыс оз овлы весиг лунвывса тӧв кодьыс, и та бӧрын найӧ лоисны быттьӧ важӧнджык нин тӧдсаяс.

Салдат довкнитіс юрнас парклань, шеныштіс кинас неыджыд курортнӧй карлӧн пейзаж вылӧ, кодӧс войвывсяньыс дорӧсалісны тӧвся лымйӧн вевттьысьӧм гӧраяс, да кыпыда шензьыштіс:

— А мый лоӧ тані апрельын, майын! Ловзясны дубъяс, ойдасны дзоридзьясӧн фруктӧвӧй садъяс, кутасны сьывны соловейяс!.. Тӧда, тӧда... Ті кӧсъянныд шуны: рай да абу рай. Медбур санаторийяссӧ жугӧдӧмаӧсь оккупантъяс, а мый кольӧма, колӧ на весавны наӧн жӧ гадитӧмысь. Ставыс тайӧ збыль. Но ӧд збыль и сійӧ, мый тайӧ чудеснӧй сынӧднас бара лолалам ми, сӧветскӧй йӧз. Лои нин восьтӧма некымын выль санаторий, найӧс кутасны восьтавны век унджык и унджык. Ковмасны уна санаторийяс, уна шойччан керкаяс, лечебницаяс — бурдӧдны йӧзлысь физическӧй либӧ душевнӧй дойяс, кодъясӧс найӧ пӧлучитісны война кадӧ. Ме кывлі, ті пӧ медицина кузя уджалысь да, дерт, тайӧс бура гӧгӧрвоанныд.

Надя эз шензьышт, мый сыкӧд беседуйтысь тӧдӧ сылӧн профессия йылысь: ӧд быдлаын, сы лыдын и лечебницаясын, овлӧны мыйӧнкӧ да тӧдчана йӧз. Смоленская тані лечитчӧ уна тӧлысь нин, сійӧ кадсянь, кор Крым мездӧм бӧрын мӧдісны воссявны первойя здравницаяс. Первойсӧ Надя вӧлі некыдз оз бурд. Сэсся сылы вӧчисны сэтшӧм сложнӧй операция, код йылысь весиг печатьын гижисны. А ӧні со ачыс ас кок йылас нин ветлӧдлӧ. «Сідзкӧ, тайӧ и эм Смоленскаяыс? Шуӧны, кык воысь дыр сійӧ абу чеччылӧма госпитальса койкаяс вылысь. Ёна и мучитчӧма коньӧр».

— Ме извиняйтча, — водзӧ сёрнитіс салдат, — менӧ шуӧны Степанӧн. А тіянӧс, буракӧ, Надяӧн?.. Зэв приятнӧ.

Надялӧн муртса топавлісны синкымъясыс: приятнӧыс вӧлі этша, кӧть и шуисны Надяӧн... Степан гӧгӧрвоис жӧ, мый сійӧ талун вывтіджык варов, да быттьӧ яндысьыштіс татшӧмторсьыс. Но Смоленская эз и думайт дивитны сійӧс. Мӧдарӧ, сылы вӧлі зэв нимкодь, мый Степан беседуйтӧ сыкӧд оз кыдзи висьыськӧд, а матысса ёрткӧд моз. Тадзи важӧн нин эз вӧвлы Надя олӧмын, кӧть эськӧ и мукӧдъяс сійӧс нинӧмӧн жӧ эз ӧбижайтлыны, но век нин тӧдчывліс жалитӧм — эз кӧ кывнас, то видзӧдан ногнас, ышловъяснас, ковтӧм бурӧдӧмъяснас.

— Сэсся кыдзи шойччанныд, Степан? — ӧдйӧджык нин юаліс Надя, мед салдат эз на мун сы дінысь.

— Вывті бура. Позьӧ шуны — настроениекӧд ӧтвесьтӧ. Доктор шуӧ, мый тайӧ ӧні массӧвӧй явление, коді йитчӧма миян йӧз психикакӧд. Москвалӧн быд салют пыртӧ миян организмӧ век выль и выль порция нимкодь. А нимкодьыд, ті асьныд тӧданныд, донъявсьӧ, кыдзи медся бур лекарство. Сӧмын вот ӧтиторйысь тӧждыся: метӧг помаласны войнасӧ. Сідзи и оз ло видзӧдлӧма аслам синъясӧн, кутшӧмӧсь жӧ мамъясыс налӧн, кодъяс думайтлісны пӧртны миянӧс рабъясӧ... Ӧд коліс жӧ лоны тадзи — воюйтны войналӧн первойя тӧлысьяссянь, тӧдлыны ыджыд шог да ӧбида, кор ми отступайтім, аддзывны сы мында жугӧдӧм рӧднӧй каръяс да сотӧм сиктъяс, а кодыр заводитім вӧтлыны фашистскӧй оккупантъясӧс бӧр, не кадӧ петны стройысь — ранитчыны Восточнӧй Пруссияӧ пыригӧн нин... Кывлінныд талунъя сводкасӧ? Миян войска петісны Данцигскӧй бухта дорӧ. Со эськӧ кӧні вӧлі ме, не кӧ тайӧ ранитчӧмыс. Но нинӧм, — ышӧдыштіс асьсӧ Степан. — Ставыс мунӧ сылань, мый ме регыд выпишитча татысь. Менам вӧлі нин сёрни врачкӧд.

— Ме завидьта тіянлы, — шуыштіс Надя, но мед не паськӧдчыны тайӧ вопрос кузя, тӧдчӧдыштіс бурдӧдчигӧн бур настроениелӧн ыджыд роль йылысь. — Менам некор оз вун, кутшӧм сьӧкыд вӧлі куйлыны сэки, кор вероломнӧй враг юис Волгаысь ва, пырӧдчис Лунвыв Кавказӧ. Сэки кажитчис, быттьӧ и койкаӧй, код вылын куйлі, сотчис сэтшӧм жӧ страдайтан биӧн, кутшӧмӧн сотчис сьӧлӧмӧй. Оз вун и первойя сводка, кӧні висьтавсис Сталинград районын миян армиялӧн наступайтны заводитӧм йылысь. Ӧні на петӧ серамӧй, кыдзи ме тайӧ сводкасӧ кывзӧм бӧрын кӧсйи видлыны ассьым вын — ӧти здук кежлӧ сувтлыны ас кокъяс вылӧ. Ог помнит, удайтчис-ӧ сулалыштны, а койка вылӧ бӧр лэптісны джоджысь. Но ме, вӧлӧмкӧ, нюмъяла аслым... Сэсся юрӧбтіс Москвалӧн первойя салют, кодӧс вӧлі вӧчӧма Орёл да Белгород каръяс мездӧм честь кузя. Та бӧрын салютъяс лоисны ми вок олӧмын, гашкӧ, куш ӧти ышӧданаторйӧн, коді чуксаліс овны водзӧ.

— Мыйла нӧ куш ӧтиӧн, — Надя вылӧ видзӧдліс Степан. — Делӧяс тіян, ме кывлі, ӧні абу лёкӧсь. Висьталӧны, морт ті ӧтка юра, ставыс сьӧрысь и бӧрысь. Заводитанныд уджавны. Рекомендуйта кольччыны татчӧ. Санаторийяс мӧдасны воссявны уна, медсестраяс ковмасны.

— Аттьӧ бур сӧветсьыд. Главврач меным вӧзйӧ нин места. А ме некыдз ог эскы, мый коркӧ мӧда вермыны уджавны.

— Не сӧмын уджавны, Надюша, но и серавны, котравны, радейтны. Ті ӧд томӧсь на, тіян ставыс водзын. Тӧданныд, кутшӧм кыпыд олӧм миян заводитчас война помасьӧм бӧрын!..

Степан эз стӧчмӧд, мыйынджык мӧдас петкӧдчыны тайӧ кыпыдлуныс — вӧлі сідз гӧгӧрвоана: война биын ӧжигайтчӧм народ-геройлы эз лӧсяв лоны ни посньыдик чувствояс, ни лӧнь олӧм корсьысьӧн — сылы лӧсяліс дерзайтӧм.

Надя поліс эскыны аслас олӧмын лоны вермана сэтшӧм жӧ кыпыдлунлы, кутшӧм сылӧн вӧвліс войнаӧдз, но ӧд делӧыс абу сыын: Надя Смоленская тайӧ народыслӧн ныв, и йӧзлӧн ӧтувъя шудыс кутшӧмкӧ ногӧн инмӧдчас и сы дінӧ.

Но Надя век жӧ эз кӧсйы водзвыв радлыны та кузя. Сійӧ юаліс Степанлысь, эм-ӧ сылӧн ай-мам, важӧн-ӧ эз вӧв гортас.

Стёпа вочавидзис окотапырысь: бать сылӧн кувліс первой мирӧвӧй война вылысь воӧм бӧрын, кольлісны найӧ чоя-вока, быдтіс найӧс ӧтка мамыс, а гортас эз волы война заводитчан во гожӧмсянь.

— Эх, мамӧй, мамушкаӧй, — ышловзис салдат. — Мыйся нин причетъяс сьывлан ӧні?.. Ті, Надя, весиг думыштны он сяммӧй, кутшӧм мичаа сійӧ импровизируйтӧ ассьыс причетъяссӧ!

Казьтыштӧмыс, тыдалӧ, чужтіс Степан морӧсын сы мында чувство, мый сійӧ, мед не петкӧдлыны ассьыс нормӧмсӧ, бергӧдчыштліс лавр кустлань, нетшыштіс ӧти кор да, сійӧс чабралыштӧм бӧрын, матыстіс ныр дінас.

— Вывті чӧскыд кӧр, тӧданныд кӧ...

Смоленская нюммуныштіс аслыс: сійӧ бура гӧгӧрвоис Стёпаӧс не сӧмын лаврӧвӧй лист чабралӧм серти, но и сылӧн выяссьыштӧм синъяс серти, дрӧгнитыштӧм гӧлӧсыс серти. Став боксянь тӧдчис — Надякӧд орччӧн пукаліс чуткӧй сьӧлӧма морт.

— Ті, навернӧ, политрук, Стёпа?

— Политрук? Вот и эн тӧдӧй. Бӧръя кадӧ ме командуйті разведчикъяс взводӧн.

— О, тайӧ нин ещӧ интереснӧйджык! Ті меным коркӧ висьталанныд тіян уджын ӧткымын случайяс йылысь.

— Радпырысь висьтала, — кӧсйысис разведчик. Но сылы вӧлі зэв окота тӧдмӧдны Надяӧс аслас сказительница-мамӧн, и сійӧ заводитіс: — Вай эновтлӧй ас думсьыд тайӧ лунвывса море берег дорсӧ, тропическӧй да субтропическӧй быдмӧгъяслысь ароматӧн лолалӧмсӧ, лэбыштлӧй миян континентлӧн войвыв берегъяс дорӧ, кӧні тайӧ кадӧ нюжалӧ полярнӧй вой, Арктика пӧлялӧ йи кӧдзыдӧн, помасьлытӧм тундралӧн эрдъяс вывті гуляйтӧ турӧб.

— Ті вӧлінныд Севернӧй фронтлӧн медся войвыв юкӧнас?

— Эг. Ме висьтала аслам рӧднӧй край йылысь.

— Рӧднӧй край йылысь? — мыйлакӧ шензьыштіс Надя.

— Ме чужлі да быдми тундравывса ӧти ю дорын, — Надялысь шензьыштӧмсӧ аслысног гӧгӧрвоис Степан. — Но ті эн думайтӧй, мый сэні во чӧж полярнӧй вой, оз и дугдывны пӧльтны турӧбъяс. Тӧданныд, сэні кутшӧм югыд гожӧмыс!

Надя муртса эз горӧд: «Тӧда!» А Степанӧс ӧні нинӧм нин эз вермы сувтӧдны гожся тундраӧс серпасалӧмысь. Сійӧ, кыдзи и быд морт, коді гажтӧмчӧ чужан мусьыс, аддзис аслас тундраысь медся мича краскаяссӧ, медся кыпыд лунъяссӧ, медся шондіа войяссӧ.

«Да, да», — та йылысь кывзігӧн думсьыс шуаліс Надя, а вежӧрас ӧдйӧ-ӧдйӧ артмалісны серпасъяс, кодъясӧс кыӧма дзоридзьяса тундраысь, кыпыд томлунысь, чукйӧн тыр шудысь. И быд серпасын шӧрас вӧлі Ӧндрей.

Степан эз вунӧд висьтавны крайын гырысь озырлунъяс йылысь, кодъясӧс заводитӧны нин петкӧдны выльӧн стрӧитӧм кӧрт туй магистраль кузя, а Надялы вӧлі век сьӧкыдджык кутчысьны горӧдӧмысь: «Тӧда, тӧда!» Аслыс казявтӧг сійӧ ӧні чабраліс жӧ лаврӧвӧй лист, зілис не видзӧдны Степан вылӧ, мед не эрдӧдны асьсӧ.

— И вот ӧні, Надя, представитӧй татшӧм серпас: зеркалӧ веркӧса паськыд юлӧн джуджыд кыр йыв; войся шонді югдӧдӧ орласьӧм кымӧръяс сайсянь; асьныс кымӧръясыс быттьӧ ӧзйӧны ӧмидз рӧмӧн; кымӧръяс костӧдыс кыпӧдчысь югӧръяс паськалӧны гигантскӧй веерӧн; тайӧ божественнӧй мичлунлы паныд чужӧмӧн кыр йылын сулалӧ паськыд сарапана пӧрысь нывбаба да, лэбалысь кывъяс ӧктіг, мича гӧлӧснас кыӧ гажа олӧм йылысь песня узоръяс, — тадзи менам син водзӧ сувтӧ мамӧй.

— Энлӧй... — Степанӧс сойӧдыс кутыштліс Надя. — Тайӧ ӧд... — И тшӧкмуніс, быттьӧ игнасис томан сайӧ.

Степан жӧ, коді тайӧ здукъясӧ оліс сӧмын муса казьтылӧмъясӧн, бара на эз гӧгӧрво, кодкӧд пукалӧ. Сійӧ тэрмасьыштіс шуны:

— Дзик вернӧ: тайӧ — поэзия! Ме тіянлы висьтала таысь на унджык. Печора кузя (навернӧ, кывлінныд, войвылын эм татшӧм нима красавица-ю) да сылӧн вожъясас, шуам, миян Уса кузя, важысянь нин вӧвліс традиция пиянӧс колльӧдны война вылӧ причетъяс лыддьӧдлӧмӧн. Но интереснӧ мӧдтор — тайӧ причетъяслӧн выль содержание.

«Ильиничналӧн пи, Ӧндрейлӧн Кырйыв сиктса другыс», — быттьӧ юрас лыйыштіс Надялы, кор Степан мӧдіс висьтавны, кыдзи найӧс колльӧдісны фронт вылас мунігӧн. Буретш та йылысь жӧ гӧтырыслы гижліс Ӧндрей.

Решениеыс вӧлі дась: не висьтавны ас йылысь, но тӧдмавны ставсӧ, мый позьӧ. И та вылӧ Надя вӧлӧма мастер.

Здук мысти Степан висьталіс нин асланыс сикт йылысь. Мый тайӧ сиктас ӧні стрӧитсьӧ колхознӧй электростанция, а сійӧс стрӧитӧмын инициаторнас лоӧ сылӧн Лиза чойыс — сиктсӧветса председатель, да мый тайӧ Лизаыс юасьӧ вокыслысь, петны абу верӧс сайӧ сійӧс, пӧрысьджык арлыда вокӧс, виччысьтӧг. Ӧд мамыс вермас кольны ӧтнасӧн.

— Жӧникыскӧд, сідзкӧ, абу ӧти сиктысьӧсь?..

— Коркӧ вӧвлісны ӧти сиктысь. Том мортыс — менам медся бур друг — мунліс стройка вылӧ, сэні гӧтрасис, а война заводитчӧм бӧрын тшӧтш мунлім фронт вылӧ. Сы бӧрын фронт вылӧ жӧ мунлӧма и гӧтырыс. Мӧд вонас ачыс волӧма гортас ранитчӧмӧн, ӧні уджалӧ шахтаса парторгӧн, а гӧтырыс мортыдлӧн пӧгибнитӧма война вылын...

Быттьӧ нарошнӧ, санаторий корпусланьын кылыштіс физруклӧн свисток — чукӧртчӧны ворсны волейболӧн.

— Извинитӧй, пӧжалуйста, — скамья вылысь сувтіс Степан. — Ми талун ворсам первенство вылӧ. Приглашайта... — Степан быдӧн повзьыштіс, кор аддзис Надялысь бумага кодь блед чужӧмсӧ. — Надюша, мый лоис тіянкӧд?.. Гашкӧ, отсӧг кутшӧмкӧ колӧ?

— Оз, Стёпа, оз ков... Тайӧ менам овлӧ... Регыд прӧйдитас.

— Степан Кы-ы-ынев! — кылӧ, корсисны волейболистӧс. — Кӧні тэ? Делӧыс тэ сайын.

— Кыланныд?.. Тіянӧс чуксалӧны. Мунӧй. Здук мысти ме тожӧ вола видзӧдны...

— Отборнӧй командакӧд мӧдам ворсны, — тэрыба мӧдӧдчис Стёпа. — Зэв интереснӧ лоӧ.

Кынев мунӧм бӧрын Надя Смоленская бара пӧрӧдчыштіс скамья спинка вылӧ.

— Но вот и ставыс, — шӧпкӧдыштіс сійӧ да кунис синъяссӧ.

Кыліс, кыдзи гыяс вочасӧн вынсялісны, пляж кузя кайисны век вылӧджык и вылӧджык, сэсся мӧдісны лёкысь нӧйтчыны, — Чёрнӧй море вылын заводитчӧны февраль да март тӧлысьясса штормъяс.

ІІ

Апрельын вӧлі областнӧй партийнӧй комитетлӧн пленум. Тайӧ пленум вылын воркутаса коммунистъяссянь делегатъяс лыдын участвуйтіс и Ӧндрей Ламбей да ӧні поездӧн бӧр локтіс тундраӧ.

Лунъяс пукалісны дӧза нин кузьӧсь, но шонді ветліс уліті на, зэр пыдди тшӧкыда сапкис уль лым либӧ гуляйтіс чужӧмтӧ сотысь кос турӧб. Но талун кажитчис, быттьӧ тулысыслӧн да тӧлыслӧн лов шыясыс паныдасьӧмаӧсь буретш тайӧ местаясын, сорласьӧмаӧсь ӧта-мӧдыскӧд, да эз вӧв ни кӧдзыд ни шоныд, эз ӧшавны прамӧй кымӧръяс ни эз югвидз шонді, и татшӧм букыд сяма еджыд эрдъяссӧ азыма жӧритіс поезд.

Ӧндрей дыр нин сулаліс вагон проходын да ӧшиньлӧн кынмытӧм пельӧсӧд видзӧдіс ньӧжйӧ вежсьысь ывла вылӧ. Ляпкыдик вӧр діяс вежласисны куш нюръясӧн, куш нюръяс — вӧр діясӧн. И сӧмын дыр видзӧдігӧн позис аддзыны, кыдзи вӧрыс вочасӧн ляпкаліс, гежӧдмис, а нюръяс ӧтарӧ паськалісны, заводитісны ӧтувтчавны.

Думъяс ёнджыкасӧ бергалісны пленум решениеяс гӧгӧр, торъя нин сійӧ решение гӧгӧр, кодӧс вынеситӧма Заполярнӧй кочегарка удж йылысь доклад кузя. Ставыс вӧлі выль да интереснӧ татшӧм представительнӧй чукӧртчӧм вылын первойысь на участвуйтысьлы. И кӧть ачыс Ӧндрей эз выступит ни пленум вылын, ни обком бюро вылын, коді нуӧдсис пленум помассьӧм бӧрас, вӧлі тырвыйӧ гӧгӧрвоана, мый тайӧ решениеяс вӧсна сійӧ кыв кутӧ кыдзи пленумвывса участник. Вӧлі сэтшӧм гӧгӧрвоӧм, мый Ӧндрей олӧмын заводитчис ёна паськыдджык, ещӧ на осмысленнӧйджык кадколаст.

Поезд сувтігӧн купеысь петіс Квитко.

— Станция, буракӧ, Андрей Павлович? — юаліс сійӧ да мӧдіс видзӧдны жӧ петкӧдчысь станционнӧй постройкаяс вылӧ. — Гашкӧ, петалам, ыркӧдчыштам?

— Петалам, Владимир Васильевич. Сӧмын колӧ пасьтасьны.

— Да. Колӧ пасьтасьны.

Чеччысьяс да пуксьысьяс тані вӧліны этшаӧн, найӧс позис лыддьыны чуньяс вылын.

— Тэ видзӧдлы жӧ кодъяс локтӧны! — вагон подножка вывсянь на Квитко индіс состав пӧлӧн локтысь кык нывбаба вылӧ. Найӧ ӧтув вайисны сьӧкыд чемодан. Ӧти нывбабаыс вӧлі кузь маличаа.

— Зинаида Павловна?!. Ті мый тані вӧчанныд?

Петрова горӧдіс жӧ:

— А-а! Делегатъяс локтӧны. Ми тіянкӧд мунысьяс. Эм абу сэні местаыс?

Сійӧ лӧсьӧдыштіс юр вывсьыс пухӧвӧй шальсӧ, разис ыж ку пасьыслысь выліса кизьсӧ, коді, тыдалӧ, джагӧдіс сьылісӧ.

— Чемодантӧ, первой делӧ, чемодантӧ, — кисӧ нюжӧдіс Квитко. — О, сійӧ тіян збыльысь абу кокни...

— Лизук, тэ кай водзас.

— Энлӧй, сідзкӧ, — Лиза копыртчыштліс кутыштны малича подолсӧ. — Тайӧ паськӧмӧн непӧштӧ вагонӧ кайны — порог вуджны кокыд крукасьӧ. Ӧндрей, отсышт, буди, ли мый ли.

— Давай, давай!.. Вӧвлӧм соседкалы быть лоӧ отсыштны.

Выль пассажиръяслы места аддзисны тайӧ жӧ вагонсьыс, и поезд вӧрзигкежлӧ Петрова да Кынева удитісны пӧрччысьны, вайӧдны асьнысӧ пӧрадокӧ да локны тӧдсаяс купеӧ.

— Сідзкӧ, висьтавны, Владимир Васильевич, мый ми вӧчам тані?

— Висьталӧй, — нюммуніс Квитко, кӧть и тӧдіс, кутшӧм могӧн тані ветлӧдлӧ агроном.

— Град выв пуктасъясӧн занимайтчам, парторг ёрт.

— Град выв пуктасъясӧн? Тӧвнас?.. Да ті мый, шмонитанныд ме вылын али мый? Ӧд тані, вечнӧй мерзлота зонаын, весиг гожӧмнас вынтӧм мыйкӧ вӧчны агроном. Тадзи али абу?

— Ок и дыр ті он вунӧдӧй йӧзыдлысь ӧшыбкаястӧ, Владимир Васильевич!

— Абу ӧткодь ӧшыбка, Зинаида Павловна, — гажаа содтіс парторг. — Мукӧдтор йылысь и бӧрыннас казьтывлыны окота.

Петрова шуткаӧн жӧ индіс Лиза вылӧ, коді ӧні пукаліс Ӧндрейкӧд орччӧн:

— Юалӧй сельскӧй властьыслысь, мыйӧн ми таво занимайтчам подопытнӧй сельхозын.

Лиза тожӧ кужис шмонитнытӧ да вочавидзис:

— Но ӧд найӧ, Зинаида Павловна, прӧстӧй кывъясыдлы вермасны не эскыны. А печатьӧй менам эз ло сьӧрысь.

Квитко сюся видзӧдліс Кынева вылӧ: «Молодеч, сиктсӧветса председатель, молодеч! Аддзин мый шуны!» — висьталісны сылӧн синъясыс.

Лоис гӧгӧрвоана и Ӧндрейлы: Лиза ветлӧма Петровакӧд сельхозӧ видзӧдлыны, мый выльыс сэні, кутшӧмтор позяс босьтны сэтысь пример пыдди да пыртны колхозас. «Ставсӧ кӧсйӧ вӧчны ачыс, — та дырйи думыштіс Ӧндрей. — Весиг колхозса председательсӧ абу босьтӧма сьӧрсьыс. Но тайӧ нин абу бур — не эскыны мӧдлы...»

— Андрей Павлович, — сылысь думсӧ торкис Квитко. — Тэ — кӧзяин, найӧ — гӧстяяс. Колӧ мыйкӧ думыштлыны.

Ӧндрей сувтіс, салдатскӧй привычка серти лӧсьӧдыштіс тасма улас сьӧд диагональысь вурӧм гимнастёркасӧ.

— Дзик пыр корам чай. — И петіс.

Кор сійӧ локтіс купеӧ бӧр, Владимир Васильевич буретш лэпталіс чемодансьыс ичӧтик пызан вылӧ сёян-юан. Ӧндрей ветлігкості жӧ тані пансьӧма выль сёрни, да ЦК-са парторг сійӧс нуӧдіс водзӧ:

— Пленум вылын миянлы сідзи и висьталісны: стрӧитчӧй, вӧрӧн республика дзескӧдны оз мӧд, вӧр тырмас. Тайӧ тӧлысьӧ нин ми пӧлучитам уна содтӧд вӧр — строевӧй и пиловочник, крепёжнӧй вӧр и весиг некымын эшелон гӧтӧвӧй пиломатериал.

— Меным ковмас уна вӧр, — шуис Петрова. — И ме пола: Яков Петрович вермас ставсӧ не сетны.

— Яков Петрович, дерт, первой юалас, мыйла ковмис та мында вӧрыс агрономлы. Верманныд докажитны — оз скупитчы.

— Ковмас не сӧмын вӧр, — тӧдчӧдыштіс Зинаида Павловна. — Ковмасны и строительяс.

Вайисны чай — крепыда заваритӧм чай, кутшӧмӧс юлӧны войвылын. Руалісны стӧканъяс.

— Матыстчӧй, пӧжалуйста, талань, — тшӧктіс Квитко.

Некодлы нинӧм шутӧг Лиза петавліс аслас купеӧ, пыртіс сёян.

— Ми, дерт, тані гӧстяяс, но эн ӧткажитӧй и тіянӧс гӧститӧдны, — пызан вылӧ пӧжалӧм кӧр яй лэптігӧн шуис сійӧ.

— Бур яй! Чӧскыд яй! — ошкыштіс Владимир Васильевич да яйсӧ мӧдіс вундавны перочиннӧй пуртӧн. — А ті видлӧй миянлысь, столичнӧйсӧ...

Ӧндрей думыштіс Квитко йылысь: «Лӧсьыда сылӧн артмӧ, прӧстӧя, ас мортлӧн моз».

Чайсӧ юисны варовитігмоз. Сёрниыс муніс ёнджыкасӧ агрономӧн кыпӧдӧм вопрос кузя.

— Шуам, ставыс тайӧ колана — вӧр и рабочӧйяс, — стӧкансӧ пызан вылӧ пуктіс парторг. — Мыйӧн верманныд докажитны?

Петрова пуктіс жӧ ассьыс стӧкансӧ чемодан вылӧ, сійӧс дорӧсаліс чышкӧдӧн, мед оз шыльд вагон лайкӧдӧмысь.

— Таво тайӧ подопытнӧй сельхозын ми планируйтам пуктыны восьса грунтӧ сӧмын капусталысь уна дас тысяча рӧсада. Лым сывтӧдз да му шонавтӧдз найӧс колӧ быдтыны. Кольӧм воын стрӧитӧм теплицаяс оз кутны тырмыны весиг сы вылӧ, медым рӧсадасӧ быдтыны важ моз, кустӧвӧй способӧн. Ми шуим быд рӧсада быдтыны торйӧн, ичӧтик му гырничьясын. Мыйла тайӧ колӧ? Ӧти-кӧ, му вылӧ пуктытӧдз рӧсадасӧ позьӧ быдтыны гырысьджыка; мӧд-кӧ, грунт вылӧ пуктӧм бӧрын сылы оз ковмы лишнӧй вын сэтчӧ вужъясьӧм вылӧ. Ӧтиыс и мӧдыс кутасны «нюжӧдны» капусталысь гожӧмсӧ. Татшӧм жӧ ногӧн ковмас быдтыны ӧгурецлысь, помидорлысь да мукӧд град выв пуктасъяслысь рӧсадаяс. Грунт вылӧ капуста петкӧдӧм бӧрын теплицаясын мӧдам быдтыны помидор. Уна помидор быдтам!..

Квитко бӧр босьтіс стӧкансӧ, кык-ӧ-куимысь шыркнитіс-юыштіс. Ӧндрейлы кажитчис, мый парторг тадзи вӧчис сы могысь, мед кадтӧг не ошкыны агрономӧс.

— А кыдзи мунӧ делӧыс выль удобрениеыд кузя, Зинаида Павловна?

— Дасьтам, — ӧти кывйӧн вочавидзис Петрова, кӧть эськӧ та йылысь сылы вӧлі окота висьтавны сідзи жӧ паськыда, кыдзи талун на висьталіс Лизалы.

Выль ногӧн вынсьӧдӧм му вылын ассьыс опытсӧ Петрова нуӧдіс первойысь кольӧм во. Нарошнӧ быдтӧм бактерияяс, кодъяс отсалӧны быдмӧгъяслы бурджыка питайтчыны, петкӧдлісны, мый агроном-новатор вернӧй туй вылын. Арнас нин лои тырвыйӧ гӧгӧрвоана, кутшӧм ыджыд пӧльза сетас тайӧ выль методыс, применитны кӧ сійӧс паськыда. Выльысь вӧлі закажитӧма закваска пыдди микрофлораӧн озыр му Кубаньысь, Сочиысь, Украинаысь — куим чемодан тыр почвеннӧй му... Тайӧ му отсӧгӧн ӧні коліс дасьтыны тырмымӧн компост, кодысь лоӧ вӧчӧма рӧсада улӧ гырничьяс, дасьтӧма помидор, ӧгурец да мукӧд быдтасъяслы почва. Ковмас уна компост! А дасьтыны сійӧс позьӧ сӧмын помещениеын, кызь вит-кызь сизим градус шоныд дырйи.

Пӧсь чайысь купеын мунысьяслӧн тӧдчымӧн гӧрдӧдісны чужӧмъясыс, торъя нин найӧ доналісны вӧля вылысь пырӧм нывбабаяслӧн. Мед омӧльджыка пӧсявны, Зинаида Павловна разис шерстянӧй ковтаыслысь кизьяссӧ. Сы вылӧ видзӧдӧмӧн Лиза тожӧ чӧвтіс пельпом вывсьыс шальсӧ.

Петровалӧн ковтаыс Ӧндрейлы дзик виччысьтӧма казьтыштіс кык во сайӧ кольӧм серпас. «Да, да, — думыштіс Ӧндрей. — Сійӧ рытӧ Зинаида Павловна вӧлі тайӧ жӧ лӧз ковтаа. И кодыр ме лыдди Надялысь помавтӧм письмӧсӧ, сійӧ мӧдӧдчыліс миян дінӧ, но друг бергӧдчис да, чужӧмсӧ кияснас тупкӧмӧн, бӧр саяліс жырйӧ...»

И ещӧ визьнитіс юр вемас: «А тэ, Лизук, тӧдӧмысь, лыддян менӧ кӧдзыд сьӧлӧмаӧн. Но тэ ӧшыбайтчан...»

Квитко аттьӧаліс Лизаӧс кӧр яйысь, пелька тыртӧммӧдыштіс пызанлысь ӧти пельӧс да ньӧжйӧ, быттьӧ вӧчис мыйкӧ важнӧйтор, мӧдіс чышкыны тайӧ пельӧссӧ бумагаторйӧн.

— Вероломнӧй врагкӧд великӧй битва матысмӧ помлань, — бумагаторсӧ ӧкуратнӧя жӧ ас местаӧ пуктӧм бӧрын заводитіс сійӧ. — Фашистскӧй зверь век ёнджыка топӧдсьӧ аслас логоволань. Матын нин сійӧ луныс, кор став му пасьтала юрӧбтас гораа шуӧм кыв: Мир! Да, ёртъяс, Мир и Победа! — содтіс парторг, кор аддзис сійӧс кывзысьяслысь нимкодьӧн тырӧм чужӧмъяс! — А тайӧ лоас: выль вынӧн кутчысьны мирнӧй строительство дінӧ. Та кузя индӧдъяс ми пӧлучитім нин миян партия да правительствосянь. — Квитко лыддьӧдліс, кымын выль шахта мӧдас стрӧитсьыны Заполярнӧй кочегаркаын, мыйта выль йӧз содас такӧд йитӧдын, кутшӧм ыджыд удж ковмас вӧчны и свежӧй прӧдукта да град выв пуктасъяс вӧдитӧм кузя. Со мый вӧсна тіян водзмӧстчӧмыд, Зинаида Павловна, меным воӧ сьӧлӧм вылӧ. Уна дас тысяча рӧсада, сы мында жӧ гырнич да не этшаджык капуста мач ӧти сельхозын, сідз шусяна, вечнӧй мерзлота районын! Тайӧ ӧд не сӧмын капуста, кодӧс эськӧ лунвылынджык позис быдтыны гырничьястӧг да микробиологическӧй удобрениетӧг, — тайӧ лоӧ мортлӧн дерзание, природаӧс пӧкӧритны зільӧм! — Владимир Васильевичлӧн друг артмыштліс сэтшӧм вильыш сяма выражение, кытысь позис гӧгӧрвоны не сы мында парторглысь ошкӧм, мыйта матысса мортлысь пожелание. — Давай мӧдам сёрнитны гӧгрӧсджык лыдпасъясӧн! А то «уна дас тысяча!..» Зэв нин абу стӧч. — И серӧктіс: — Вывті ыджыд лазейка вӧчанныд аслыныдлы, агроном ёрт!

— Ме верма и стӧчджыка висьтавны, лоас кӧ начальстволӧн кыв отсавны стрӧитны колана помещениеяс, — явӧ окотапырысь шуис Петрова. — Например, миллион, миллионӧн-джынйӧн!

— Хм!.. — нюммуніс Квитко. — Куим миллион, ме думысь, бурджыка звучитӧ. Этша вылӧ кык миллион!.. Справитчанныд? Вообщӧм тадзи, Зинаида Павловна: составитӧй докладнӧй. Шыасьлам Яков Петрович дінӧ. Мыйӧн верма, отсала.

— Ыджыд аттьӧ, Владимир Васильевич, — радлыштіс Петрова. — Кык лун мысти докладнӧй записка лоас дась.

— Вот и бур. Мӧдам виччысьны.

Агрономлы отсавны кӧсйӧм вылӧ ЦК-са парторглӧн вӧлі подув. Пленум вылӧ мунтӧдз на Семёнов ордын вӧлі паськыдкодь сёрни вӧчны подопытнӧй сельхозсӧ образцовӧйӧн, котыртны сы бердӧ шойччан керка да пионерскӧй лагерь, сельхозыслы сетны выль ним — «Полярнӧй здравница». Ӧні кежлӧ тайӧ сельхозын эм нин куим ферма — мӧсъяс, вӧвъяс да порсьяс видзан фермаяс, овощи улӧ вӧчӧма му, эм аслас электростанция, мастерскӧйяс...

Квитко видзӧдліс Кынева вылӧ:

— А тіян, председатель ёрт, мый выльыс? Кор кӧсъянныд лэдзны электростанциятӧ?

Воча кыв пыдди Лиза синмалыштіс Петровалы: аддзан пӧ кутшӧмӧсь делӧясыс — парторг абу на и кывлӧма.

— Ті кодыр петавлінныд гортсяньыд, Владимир Васильевич? — юаліс агроном.

— Ми?.. Нолтӧ, Андрей Павлович, лыддям.

— Талун дас ӧтиӧд лун, буракӧ... А мый сэтшӧмыс?

Лиза гажаа серӧктіс:

— Аслад сиктлысь медся интереснӧй лунсӧ прӧзевайтін, Андрей Павлович: миян станция уджалӧ нин.

— Вот тайӧ номер! — горӧдіс Ӧндрей. — А ещӧ кӧсйи волыны отсавны.

Квитко пӧся кутліс колхознӧй электростанция стрӧитӧмын инициаторлысь кисӧ. Андрей Ламбей мӧдіс юасьны подробнӧйджыка. Дерт, юаліс и аслас бать йылысь, вӧліс-ӧ станция восьтігас.

— Веськыда кӧ шуны, сійӧ рытнас медся интереснӧйыс вӧлі тэнад батьыд, — пӧрысь Ламбей йылысь юӧртіс Лиза.

— Висьталӧй, пӧжалуйста, кыдзи позьӧ тырвыйӧджык, — аслас пидзӧс вылӧ кияссӧ пуктӧмӧн лӧсьӧдчис кывзыны Квитко.

Лиза эз вермы кутчысьны серӧктӧмысь: тыдалӧ, збыльысь вӧлӧма тешкодь.

— Но вот, — заводитіс сійӧ. — Ставыс нин вӧлі дась. Ми чукӧртчим клубӧ. Йӧзыс — некыт прӧйдитны. Сцена весьтын ӧшалӧ керосинӧвӧй лампа. Сцена вылынӧсь жӧ президиумӧ бӧрйӧм йӧз — Вӧркутаысь локтӧм гӧстьяс, миян сиктсаяс да на лыдын Павел Калистратович. А колӧ шуны, старик неуна юыштӧма, мед пӧ кывйӧй лючкиджык бертласяс, — тадзи сійӧ висьталіс меным бӧрыннас.

Общӧй сетьӧ электроэнергия включитӧмӧдз колисны минутаяс, тшӧкыда видзӧдлывлам часіясным вылӧ. Павел Калистратовичлӧн оз терпитсьы. Сійӧ шуӧ: «Гашкӧ, ёртъяс, заводитам сёрнитны важ светнас, а помалам выль дырйиыс?» Кодкӧ шуткаӧн шуис, позьӧ пӧ и тадзи. Сэки Павел дядь матыстчис керосин лампа дінӧ, коді сотчис тювкйӧдлӧмӧн (клубас вӧлі зэв жар), содтыштіс фитильсӧ, би ещӧ ӧтчыд тювкнитчис да дзикӧдз кусіс. Ызнитіс серам. Но Павел Калистратович эз шӧйӧвош: «Ті, шуӧ, аддзанныд менӧ али он аддзӧй, соседъяс?.. Вот тадзи жӧ вӧлі и коркӧ, важ кадъясас, кодыр ми вок вӧлім Петыр Максьӧлӧн рӧбӧтникъясӧн. Олім-олім, мырсим-мырсим, а некодлы эг тыдалӧй. Татшӧм пемыдын чужлім, тайӧ пемыдас моз гуӧ пырлім... Тадзи вӧлі кузь нэмъяс чӧж...» Залын лои сэтшӧм лӧнь, мый бура кыліс, кыдзи кодкӧ чурскис-нёняліс каллянсӧ. Ме уськӧдчи сцена сайӧ видзӧдлыны улич вылӧ, и тайӧ кадӧ клубын ӧзйыштіс «выль свет». Меным вӧлі окота видзӧдлыны югдӧдӧм сикт вылӧ да сцена вылӧ бӧр петі овация помасигӧн нин. Павел Калистратович сулаліс президиум водзвылын заллы паныд чужӧмӧн да нюмъяліс. Сійӧ пасьтасьӧма молодеч моз, морӧсас югъяліс орден. «Ті ӧні аддзанныд менӧ? — горӧдіс сійӧ, мед кылісны ставӧн. — Со ме кутшӧм югыдінын лои миян выль олӧм да выль свет дырйиыс. Жаль сӧмын — сёрнитны уна ог куж. А пиӧй, код вылӧ ме надейтчи, коді эськӧ тіянлы висьталіс быдса речь, эз ло тані. Сійӧ, вокӧ, партия пленум вылӧ мунӧма думайтны медся бур йӧзыскӧд, кутшӧмджык выльтор дінӧ кутчысьны миянлы». Зал выльысь ыпнитіс гажа серамӧн да аплодисментъясӧн.

Бӧръя кывъяссӧ Лиза висьталіс вагон ӧшиньясӧ век частӧджык видзӧдлігтырйи: поезд матыстчис сійӧ станцияӧ, кытчӧ колӧ вӧлі сылы чеччыны.

— Извинитӧй, пӧжалуйста, — сувтіс Лиза. — Меным колӧ дасьтысьны. Ыджыд аттьӧ ӧтлаын мунӧмысь!..

— Аслыд аттьӧ, Кынева ёрт! — кисӧ сетіс Квитко. — Ті висьталінныд интереснӧй история. Пӧрысь кӧр видзысь некымын кывйӧн шуӧма сы мында правда, кодӧс гижӧм вылӧ мукӧдлы ковмис эськӧ вель уна бумага. Замечательнӧй бать тэнад, Андрей Павлович.

Но Ӧндрей быттьӧ эз кыв тайӧс. Аслас киын сійӧ кутіс Лизалысь кисӧ да видзӧдіс нывлы синъясас. «Неужели ми татшӧм ӧдйӧ бӧр янсалам? Ӧта-мӧд костын лючки сёрниттӧг?» — тайӧ видзӧдӧмнас юаліс Ӧндрей. Лиза сылы вочавидзис синъяснас жӧ: «Электростанция менам стрӧитсис. Делӧыс тэнад сайын». А кывнас шуис:

— Делӧвӧй мортлы, дерт, некор вӧлі отсасьны станция стрӧитӧмын. Тэ кӧть нин дасьсӧ видзӧдлыны коркӧ волін.

Ӧндрей гӧгӧрвоис: Лиза ӧбижайтчӧ сы вылӧ, но сёрнисӧ бергӧдіс шуткаӧ.

— Надейтчи тэнад сюсьлун вылӧ, сійӧн и эг волы. А дасьсӧ ӧбязательнӧ коркӧ видзӧдла.

Петрова сувтіс жӧ мӧдӧдчыны асланыс купеӧ.

— Лизук, тэрмась: поездыс заводитіс надзмӧдчыны, сійӧ татчӧ сувтлӧ муртса кежлӧ.

Купеысь нывбаба петӧм бӧрын нин Ӧндрейлы юрас воис мӧвп: мыйла эськӧ ӧні не кежавлыны бӧра-водз — аддзӧдлыны батьсӧ, видзӧдлыны электростанция. Ӧти суткиӧн бергӧдчас.

— А оз ло этша ӧти суткиыс? — юаліс Квитко, кор сылы Ӧндрей висьталіс аслас кӧсйӧм йылысь.

— Дырджыксӧ гӧститны некор, Владимир Васильевич. Ми и сідз нин дыр ветлам.

Чемодансӧ шуис не босьтны сьӧрсьыс. Батьыслы гӧснеч пыдди гартыштіс газетӧ еджыд сайки, консерв банка, калбастор. Кынева вӧлі уличын нин. Сы дінын сулаліс сійӧ сьӧкыд чемоданыс, кодӧс поездӧ пуксигӧн Петровакӧд вайисны кыкӧн.

— Аддзан, Лиза, тэнад агитацияыд меным пыр жӧ и мӧрччис: ме мӧдӧдча тэкӧд тшӧтш.

Лизалы тайӧ вӧлі дзик виччысьтӧмторйӧн, и сійӧ не то шӧйӧвошис, не то нарошнӧ дыр мӧдіс ӧвтны кинас Петровалы да Квитколы, кодъяс сулалісны вочасӧн ӧддзӧдчысь поездлӧн вагон ӧдзӧсын.

ІІІ

Станцияын Лизалӧн вӧлӧма лыжи гоз да лыжнӧй костюм. Мӧд лыжи гозсӧ аддзисны татысь жӧ. Регыд мысти найӧ сулалісны нин на вылын. Лизалӧн мышкас нопъялӧма малича, Ӧндрей босьтіс нуны сьӧкыд чемодан.

— Некыдз ог вермы гӧгӧрвоны, кутшӧм сэтшӧм изъяс тэчӧма татчӧ, — шуис Ӧндрей, кор чемодансӧ ӧшӧдіс ыж ку пася мыш саяс тасма вылӧ.

— Абу изъяс, а микрофлораӧн «заразитӧм» почвеннӧй му. Зинаида Павловна пӧдаритіс. Сылысь опытсӧ кӧсъям видлыны колхозын.

Ӧндрей аслыс нюммуніс: быд выльтор вылӧ «горш» ныв бара аддзӧма удж, кодысь сылы лоас сьӧкыд «мынтӧдчыны».

— Сідзсӧ, дерт, ошкана, — чӧвтыштіс Ӧндрей да туйӧ веськӧдчытӧдзыс видзӧдліс небеса вылӧ, кысянь заводитіс зіля усьны посньыдик лым. — Удитам воны дась югыднас?

— Рӧмдігас лоам гортын, — вочавидзис Лиза.

Ӧндрей юаліс батьыс йылысь, виччысьӧ оз ассьыс писӧ.

— Батьыд?.. — шензьыштіс Лиза. — Сійӧ жӧ абу гортад.

— Кыдзи абу гортын? Мый тэ сёрнитан?

Лиза заводитліс подражайтны пӧрысь Ламбейлы:

— Сійӧ, вокӧ, тіян комбинатса кӧраяс дінӧ муніс инструктор пыдди.

Но Ӧндрей пӧшти лёкысь горӧдіс:

— Мый чӧртсӧ, сідзкӧ, эн висьтав та йылысь водзджык?

Аслыс дон тӧдысь нывлӧн векняммыштлісны синъясыс. Татшӧм петкӧдчӧмыс, кодӧс Ӧндрей первойысь на аддзӧ, Лизалӧн лоис-артмис председателялігас, да ӧні Лизаӧс коліс гӧгӧрвоны тадзи: тэ пӧ, зон, ме вылӧ эн горзы, мыжаыс ачыд, бать йывсьыд коліс ас кадӧ юасьны. Но Лиза талун эз кӧсйы лоны стрӧгӧн. Сійӧ сӧмын муртса-муртса кӧритыштіс Ӧндрейӧс.

— Тэ ӧд мортыс вывті делӧвӧй да принципиальнӧй... Воштыны дзонь лун рӧднӧй сиктад кежавлӧм вылӧ, дерт, ыджыд мыж...

Кывъясыс быттьӧ сотыштісны Ӧндрейӧс, но сійӧ гӧгӧрвоис нин, мый Лиза вылӧ горӧдӧмыс сылӧн артмис дзик виччысьтӧг, да тэрмасьыштіс небзьӧдыштны тайӧс.

— Тӧда, Лизук, важӧн тӧда ме йылысь тэнсьыд татшӧм чайтӧмсӧ.

— Вот и бур, Андрей Павлович, — кывъяссӧ нарошнӧ тӧдчӧдыштіс Лиза. — Миянлы кад нин тӧдны ӧта-мӧднымӧс. Дай мӧдӧдчыны пӧра. А то сёрмыны вермам.

Тайӧс шуӧм бӧрын Кынева исковтыштіс юж вылысь лым челикӧ да, бедьяснас ӧдӧбаліг, мӧдӧдчис водзӧ.

Мыйкӧ дыра Ӧндрей муніс дась лыжи туйӧд. Найӧ пырисны ляпкыдик да гежӧда быдмысь козъя вӧр діӧ. Рӧвнӧя усьысь лым пыр сё вося «понӧльяс» тӧдчисны вуджӧръяс моз, шочиника сюрлысь чукля кыдзьяс кажитчисны эновтӧм сирӧтаясӧн.

Эз вӧвны ясыдӧсь ни мунан туйыс, ни сійӧ сёрниясыс, кодъяс вермасны пансьыны Ӧндрей да Лиза костын ӧні, ньӧти виччысьтӧг аддзысьӧм дырйи. И сэк жӧ вӧлі кыкнанныслы гӧгӧрвоана, мый найӧ талун рыт кутасны пукавны ӧти пызан сайын, гашкӧ, чокнитчасны вина румкаӧн, шуасны ӧта-мӧдныслы мелі кывъяс. Ӧд тадзи колӧ лоны...

Ӧндрей эз ӧтчыд нин ас кежсьыс думайтлы Лиза йылысь. Мукӧд дырйи сылы вӧлі окота гижны Лизалы письмӧ, мед сійӧ частӧджык волывліс Вӧркутаӧ. Дай ачыс Лиза быд вежон эськӧ «лэбыштліс» сэтчӧ, пӧлучитіс кӧ татшӧм письмӧсӧ сысянь, кодӧс радейтіс важ дорысь ёна. Электростанция стрӧитігчӧж сійӧ виччысис Ӧндрейлысь волӧм, но муса морт сідзи и эз петкӧдчыв.

«Вот тасянь и колӧ заводитны наступайтны сы вылӧ», — думыштіс Кынева да видзӧдліс бӧрвыв.

Ӧндрей сувтӧма пӧрччыны ыж ку пасьсӧ.

— Тыдалӧ, шонтыны мӧдіс чемоданыс?

— Тайӧ, зон, быдӧнӧс вермас пӧсьӧдны.

— Эг гӧгӧрвоӧ ми тэкӧд, Ӧндрей: колӧма сійӧс кольны станцияас. Аски эськӧ позис ыстывлыны кӧр дадюв.

— Гашкӧ, оз жӧ вӧрзьы гӧгъясным. Не татшӧм сьӧкыдторъяс ковмыліс кыскавны ас вылын да ещӧ бойяс мунігӧн... Тэнад оз сюр кутшӧмкӧ кӧртӧд либӧ вӧнь?

— Энлы, чемоданас, буракӧ, эм мыйсюрӧ.

Ӧти сайысь Лиза мӧдіс тшӧктыны кокньӧдны чемодансӧ. Сійӧ тэчис мешӧкӧ мулысь вель ыджыд юкӧн да сійӧс тубраліс малича пытшкас.

— А то ещӧ вӧлӧк шӧрас дудан, — шмонитіс шуда ныв. — Сэки ме мый мӧда вӧчны?..

— Сэки эськӧ, дерт, ковмис узьмӧдчыны вӧрас, шойччӧдыштны менӧ.

— Талун, тыдалӧ, и сідз ковмас узьмӧдчыны — ывла вылыс рӧмдыны нин мӧдіс.

— Оз на жӧ, буди...

Бӧр нопъясьӧм бӧрын водзас мӧдіс мунны Ӧндрей. Лыжи туйыс сылӧн артмис джуджыд да топыд, Лизалы мунны лои зэв кокни.

— Тэ ӧд, Ӧндрей, он и вежӧрт, кутшӧм ӧбиднӧ меным?

— Мыйысь ӧбиднӧ? Менам горӧдӧмысь?

— Абу жӧ... Миянлысь электростанция пыдди пуктытӧмысь. Не сӧмын стрӧитны — видзӧдлынысӧ он кӧсйы.

— Мыйла нӧ ог кӧсйы. Ме ӧні сы вӧсна и кежа.

«Ме вӧсна тожӧ кежан, — аслыс думыштіс Лиза. — Тайӧ разӧ тэ бурӧн он мын меысь».

Друг сійӧ кежыштіс лыжняысь да вынйӧра ӧдӧбсьӧмӧн панйис Ӧндрейӧс.

— Важӧн нин эг ордйысьлы! — понӧль сайсянь нин горӧдіс Лиза. — Суӧд, верман кӧ!

Ӧндрей первой видзӧдыштіс, кыдзи Лиза мужичӧй ногӧн йӧткасис бедьяснас, кутшӧм кокниа лым кузя шыльдісны сылӧн лыжиясыс, да вӧлисти ӧдӧбсис ачыс.

— Эг-эй! Видзчысь, Лиза, мед ог таляв!

Местаыс куйліс муртса чой горулӧн, мунны вӧлі кокни. Мелькайтісны карлик-козъяс, киссис тукта лым, пельясын шутьляліс тӧв; Лиза, быттьӧ вӧтчысь сир водзын ичӧт чери, ӧдйӧ чукльӧдліс пуяс костӧд.

— Он вермы панйыны, он!

— Ог панйы, мӧда тувччавны коклябӧр вылад. Видзӧдлам, дыр-ӧ он рушмы!

Лиза мышкын нопйыс лёкысь чеччаліс. Ӧндрейлӧн чемоданыс таркйӧдліс пу увъясӧ инмалӧмысь. Таркйӧдлӧмыс ӧтарӧ матысмис, вынсяліс; мӧдіс нин кывны вӧтчысьлӧн упкӧм шыыс; Лизалӧн вир-яйыс заводитіс йӧжгыльтчыны, — татшӧм чувствоыс сылӧн вӧвліс нин Вӧркутаӧ кӧр даддьын мунігӧн, кор сы бӧрся вӧтчис поезд. Но ӧні Лиза эз кӧсйы сетчыны. Ӧні сылы эз позь лоны слабджыкӧн.

Ӧндрейлы мешайтіс ранитчӧм кокыс, ӧдӧбаліс сӧмын дзоньвидзанас, а мунны русскӧй стильӧн эз сет сьӧкыд нопйыс. Но суӧдны колӧ. И панйыны колӧ. Нывбаба радейтӧ, кор мужичӧй вынаджык сыысь.

Да ӧд кыдзи ещӧ суӧдан, кыдзи панъян... Со кӧні физкультурницаыс! Талы сӧмын и ордйысьны.

Тайӧ жӧ кадӧ Кынева кыліс нин Ӧндрейлысь лов шысӧ, чемоданыслӧн увъясӧ быд таркнитӧм кӧдзыд ва моз визькнитліс Лиза мышкуӧд, ышмӧм нывлы вӧлі окота, вӧлі вывті окота мунны Ӧндрей водзын кыдз позьӧ ӧдйӧджык. Сійӧ дугдіс кывзысьны вӧтчысьлӧн лов шыӧ, кокняммис вир-яй, вынсялісны мускулъяс.

Петкӧдчис неыджыд куштол. Пӧшти кок улысь чеччисны байдӧгъяс, поздысьлӧмаӧсь узьны нин. «Збыльысь ӧмӧй сёрмам?» — мелькнитіс Лизалӧн юрас. Таысь кындзи — нинӧм. Весиг эз видзӧдлы бӧрвылас, эз кӧсйы тӧдны, ылын-ӧ Ӧндрей.

Бара вӧр ді. Усьысь лым гудырын век сідзи ӧдйӧ колисны карлик-козъяс, киссис тукта, шутьляліс пельясын... Но мый тайӧ? Шуйга вылас, Лизакӧд ӧтвесьтын моз, пыркнитчис пу. Сэсся водзынджык кодкӧ мелькнитіс. Абу-ӧ кӧинъяс?

— Ау, Ӧндрей! — бӧрвылас видзӧдліс Лиза. Но Ӧндрей сы бӧрся эз вӧтчы. — Ау! Кӧні тэ?

— Эг-эй, Лиза! — сӧвсем водзын нин кыліс гӧлӧс. — Суӧд, верман кӧ!

— Ок и сюсь тэ вӧлӧмыд! — радлыштіс ныв да веськӧдчис Ӧндрей лыжи туй вылӧ.

Лиза кажитчис лым сюръя кодьӧн. Пӧсялӧм чужӧмыс быттьӧ ӧзйис, синъясыс ломалісны шудӧн.

— Тэ менӧ сэтшӧма повзьӧдін!.. — Ӧндрей дінӧ матыстчигӧн горӧдіс сійӧ да крутӧя тормозитіс кокниа шыльдысь лыжияссӧ.

Ӧндрей пукаліс чемодан вылас да ставнас руаліс.

— Меным кажитчӧ, тайӧ ордйысьӧмнад ми прамӧякодь кусыньтім веськыдвыв.

— Гашкӧ, и кусыньтім... Уф! Этатшӧма колӧ дурны.

— Но ӧд ми вермам ылавны, вошны.

— Мед вошам кӧ... Тэкӧд абу страшнӧ, — серӧктіс Лиза.

— Он-ӧ мӧд мамсьыд гажтӧмчыны?..

— Ог мӧд гажтӧмчыны.

Талун найӧ збыльысь эз повны ни вошӧмысь, ни вой суӧмысь, кӧть некоднанныслӧн весиг истӧгыс эз вӧв, — татшӧм нин тӧждысьтӧм овлӧ томдырся кадыд!

Шойччӧм бӧрын мӧдісны корсьны туй пасъяс, но нинӧм эз аддзыны. Сэсся тӧдчымӧн лоис пемыдджык. Муртса вермисны тӧдмавны пуяс серти войвыв да лунвыв. Шуисны мунны веськыда юлань — кытчӧкӧ ӧд петасны жӧ...

Пемдіс ӧдйӧ. Шочджыка сюравлісны куш нюръяс. Сукмис вӧр. Ковмис мунны видзчысьӧмӧн, мед не кусыньтны бокӧ.

— Гашкӧ, ещӧ пуксьыштлам? Тэрмасьны ӧні некытчӧ: таысь ёнджыка оз нин пемды.

Разьсисны лыжияс вылысь да на вылӧ и пуксисны.

Ӧндрейлы тӧд вылас уси фронт, разведкаясӧ ветлӧм.

— Мунан мукӧд дырйи и кӧсъян сӧмын ӧтитор — непогода: зэр, турӧб, кымӧра вой. Разведка дырйи найӧ медся бур отсасьысьяс. И вообщӧ, сёрнитны кӧ морт психика йылысь, то колӧ шуны: бур да лёк кывъяслӧн понятиеясыс зэв относительнӧйӧсь. А сідзкӧ, — гажаа содтіс Ӧндрей, — давай шуам тайӧ вой йылысь тадзи: чудеснӧй вой, ми ог ӧбижайтчӧй тэ вылӧ!

Лиза матыстіс чужӧмсӧ Ӧндрей чужӧм дінӧ.

— Сідзи и шуам: «Лымъялысь пемыд вой, тэ чудеснӧй! Ми тэ вылӧ ньӧти, дзик ньӧти ог элясьӧ!»

Ныв гӧлӧсын кыліс сьӧлӧмсянь петысь нимкодь да ещӧ мыйкӧ сэтшӧм вынатор, кодысь ӧні эз нин позь ни пышйыны, ни ӧткажитчыны. Найӧ пӧся окыштчисны.

— Аттӧ сё морӧн лыйӧм! — ӧдйӧ чеччис пукаланінсьыс Ӧндрей. — Татшӧмтортӧ ме дзикӧдз эг виччысь!..

— Тайӧ тэныд важся кадсьыс, — лыжиасигас нин шуис Лиза. — Тэ вӧсна уна войяс узьтӧм пыдди.

— А кор ме пӧлучита татшӧм жӧ пӧсьӧс ӧніясьыс?

— Та йылысь ковмас думыштлыны тэныд.

— Хм... Задача.

Сёрнитісны сэтшӧм ногӧн, быттьӧ тайӧ вӧлі важӧн нин кыптылӧм вопрос, кодӧс кольны решиттӧг сэсся оз позь.

— Тэ, гашкӧ, думайтан ме йылысь: вӧзйысьӧ пӧ, — мышсӧ веськӧдӧм бӧрын нин шуис Лиза. — Эн думайт тадзи. Ми абу нин томӧсь, вермам шуны ӧта-мӧдлы веськыда сійӧс, мый думайтам. Лыддя бурджыкӧн тӧдны правда, кӧть эськӧ сійӧ вӧлі ёна курыдджык сы дорысь, тэ кӧ, шуам, кывнад висьталан ӧти ног, а дум вылад кутан мӧдтор.

— Менам тадзи оз овлы: думайтны ӧти ног, а висьтавны мӧд ног, — помаліс жӧ кӧртавны лыжисӧ Ӧндрей.

— Но ӧд овлӧ и сідзи, — эз лэдзчысь Лиза, — мыйкӧ йылысь мортыс думайтӧ ас кежсьыс да и висьтавны кӧсйӧ тайӧс, а оз висьтав?

— Дерт, овлӧ. Но оз висьтав сы вӧсна, мый кыткӧ-мыйкӧ сылы абу на тырвыйӧ гӧгӧрвоана. Ме, например, дӧверяйта аслам вомлы сӧмын сэки, кор вежӧрлы ставыс гӧгӧрвоана.

— А кытчӧ воштан сьӧлӧмтӧ, сійӧ кӧ мырдысьӧн тшӧктӧ кывйыдлы шыасьны?

Ӧндрейлы ӧні вӧлі зэв окота видзӧдлыны Лиза синъясӧ пыдӧджык, но пемыдыс сылы петкӧдліс нывлысь сӧмын чужӧм мыгӧрсӧ.

— Сьӧлӧмтӧ, шуан?.. Сійӧс, нылӧй, колӧ сетны вежӧр командование улӧ.

Лиза нюммуніс аслыс:

— Тэнад пыр тадзи вӧвліс али сӧмын бӧръя воясас?

Вопросыс вӧлі сложнӧй. Ковмис эськӧ казьтыштны том дырсӧ, вӧрзьӧдны бурдыштӧм нин сьӧлӧм дойсӧ. И Ӧндрей эз друг вочавидз. А тайӧ кадӧ Лиза удитіс гӧгӧрвоны, мыйла чӧв усис сылӧн мусаыс, но шуис:

— Ме жалита тэнсьыд сьӧлӧмтӧ. Тэ сійӧс вывті стрӧга видзан.

Та вылӧ Ӧндрей гораа серӧктіс:

— Гашкӧ, и тадзи... Тыдалӧ, пӧрысьмыны заводитӧ.

Найӧ мӧдӧдчисны. Лиза петыштіс водзӧ.

— Миянлы ӧні зэв важнӧ мунны веськыда, — водзын ассьыс мунӧмсӧ гӧгӧрвоӧдіс сійӧ. — Бӧрсяньыс тэныд лоӧ тыдаланаджык, чукыльта кӧ.

Ӧндрей сӧгласитчис: мед мунӧ водзас, ӧд Лизалы тайӧ любӧ. Мыйла нӧ не уважитны мортсӧ? Дай, сёрнитны кӧ прамӧйджыка, вӧчны не тадзи эз вӧв некутшӧм помка. Лиза йылысь Ӧндрей талун тӧдмаліс сы мында выльтор, мый Кынева мӧдіс кажитчыны ёна мичаджыкӧн и тӧлкаджыкӧн. Дерт, гашкӧ, лишнӧйджыкӧн вӧлі окыштчыны водзмӧстчӧмыс. Но тайӧ сылӧн петіс буретш сыысь, мый лыддьӧ асьсӧ верстьӧӧн да правӧн. Дыр-ӧ сэсся сійӧ мӧдас ышлолавны ас кежсьыс, колльӧдны узьтӧм войяс, оз кӧ кут тӧдны, колӧ-ӧ тадзи страдайтны. «Ӧд ме, — тадзи думайтіс Лиза бӧрся мунігӧн Ӧндрей, — ни ӧтиысь на сылы эг шулы ньылыд кыв, ӧнӧдз тайӧ кывсӧ куті томан сайын. Збыльысь ӧмӧй ме «вывті стрӧга» видза ассьым сьӧлӧмӧс? И, веськыда кӧ шуны, мый сайын делӧыс? Нэм кежлӧ кольччыны дӧвечӧн ог и думайт. Мый нӧ сэсся ме виччыся?»

Лиза думайтіс жӧ. Но не сы йылысь, кыдзи эськӧ шуны Ӧндрейлы мыйкӧ ещӧ неногаӧс, мывкыдлысь юасьтӧг. «Менам, тыдалӧ, сы вӧсна и артмис тадзи, мый сьӧлӧмӧй эз вӧв «вежӧр командование улын?»

Чужӧмъясас ыркнитіс паныда тӧв. Водзын петкӧдчис паськыд кушин.

— Вот и ю дорӧ мӧдім петны, — шыасис Ӧндрей.

— А сиктным оз тыдав.

— Сикт тэныд ковмӧма. Лыжи ныртӧ аддзан-ӧ?

— Да ӧд ӧні сійӧ миян...

Лиза кӧсйис шуны: «югдӧдӧма». Но сылӧн лыжиясыс друг суныштісны увлань, и лыжияс вылын мунысь быттьӧ мӧдіс лэбны пропастьӧ да сэсся пурскысис лым толаӧ.

— Ю вылӧ воим! — лымйысь чеччытӧдзыс на горӧдіс Лиза.

— А приземлениеыс кутшӧм лоис?

— Нормальнӧй. Заводита бӧр кайны.

Ӧндрей уськӧдчис отсавны.

Кодыр кыкнанныс лоисны кыр йылын, мӧдісны тӧдмавны, кытчӧджык петісны — сиктсьыс катыд али кывтыд.

Ӧндрей индіс бедьнас кывтыдлань.

— Меным кажитчӧ — сэні неуна гӧрдовкодь.

— Тайӧ збыль, — радлыштіс Лиза. — Югӧрыс бияслӧн. Ура, ми гортынӧсь!

Сикт дінӧ матыстчигӧн лым гудыр ӧтарӧ гӧрдӧдіс. Мӧдіс кывны моторлӧн бруткӧм шы. Сэсся ру пиын моз заводитісны чужны ичӧтик шондіяс — улич столбъяс вылын сотчысь лампочкаяс.

— Миян нӧ мый, бара ломтытӧм керка? — юаліс Ӧндрей.

— Узям миянын. Мамӧ лоас зэв рад.

Ӧта-мӧд вылысь лым пыркӧдӧм бӧрын игӧдчисны кильчӧ ӧдзӧсӧ.

— Лизук, тэ али мый татшӧм сёрӧнсӧ? — посводзсянь кыліс Ильиничналӧн гӧлӧс.

— Ме, мамӧ. Дай абу ӧтнам.

Марья Ильинична збыльысь вӧлі рад гӧстьлы. Лиза тэрмасьыштіс висьтавны Ӧндрей йылысь, мый сійӧ локтӧ обком пленум вылысь да кежис видлыны электростанция.

— Эм мый видзӧдлыны, эм. Югдӧдӧ керка пытшкӧс, шонтӧ сьӧлӧмъяс... Да ӧд со ме кутшӧм! Сёрниӧн мӧді гӧститӧдны... Лизук, шкапын куйлӧны Степанлӧн тӧбӧкъяс, сет найӧс Андрей Павловичыслы. Ачыд выльӧс жӧ кӧмав.

Ильинична коркӧ удитӧма нин вежны сарапансӧ, чышъяналӧма шӧлкӧвӧй чышъян, тойтіс-котраліс самӧвар дінӧ, шкап дінӧ, петавліс жытникӧдз.

— Тэтӧг, Лизук, выль письмӧ пӧлучиті Степан вокыдсянь. Бара нин воюйтӧ. Заграницаса йӧзӧс пӧ мездалам фашистскӧй оккупантъясысь. Письмӧыс жырйын пызан вылас.

Лиза биасис жырйӧ. Ӧндрей пырис сэтчӧ жӧ да шензьӧмӧн сувтіс джодж шӧрӧ: вежӧсыс ставнас казьтыліс Ӧндрейлысь узьлан жырсӧ. Сійӧ жӧ пельӧсын — книгаяс тыра этажерка, ӧшиньлань банӧн — пызан, пызан вылын — телефон, газетаяс, тетрадьяс. Сідзи жӧ сулаліс крӧвать, крӧватьдінса джоджӧ вольсалӧма кӧр ку воль, ичӧтик пызан вылын — зеркалӧ, одеколон, цветнӧй перламутрӧн мичмӧдӧм кӧрӧбка, код пытшкын, колӧ чайтны, вышивайтчан шӧвк, емъяс, прӧшвияс... Весиг стенъяссӧ оформитӧма Ӧндрей спальнялы подражайтӧмӧн.

Лиза лыддис письмӧ и гусьӧник видзӧдлывліс Ӧндрей вылӧ: видзӧд пӧ, колӧкӧ, видзӧд, — узьлан вежӧсыдлӧн копия.

— Меным позяс лыддьыны?

— Дерт жӧ, позяс... Привет тэныд ыстӧ.

Степан гижис торъя паськӧдчытӧг. Места йывсьыс, кысянь гижӧма письмӧсӧ, казьтыштӧма не стӧча, но позис гӧгӧрвоны — воюйтӧ Карпаты гӧгӧрын.

«Аддзылан кӧ менсьым Ӧндрей другӧс, висьтав сылы месянь ыджыд чолӧм. Меным зэв нимкодь сылӧн успехъяс вӧсна. Кыдзи тэнад сыкӧд отношениеясыд?..»

Ӧндрей видзӧдліс Лиза вылӧ:

— И кутшӧмджык ногӧн тэ сылы гижлывлан миян отношениеяс йылысь?

— Кутшӧмджык ногӧн?.. — гӧрдӧдыштіс Лиза. — Ме сыысь нинӧм ог таит. Гижа, мый эм.

— Стӧчджыка эз позь?

— Бӧрынджык стӧчджыкасӧ.

— Верма виччысьны. А ӧні вай меным бумагатор, конверт. Колӧ гижыштны мортыслы.

Письмӧ гижигкості кухня жыр пызан вылӧ вӧлі ваялӧма праздник дырйи моз. Руалысь самӧвар гӧгӧр югвидзисны вина бутылка, румкаяс, руаліс сёян.

— Да ӧд тэ, Ӧндреюшко, Степанкӧд торъялӧм бӧрын кокнад эн на тувччыв миян керка пытшкӧ. Дзикӧдз вунӧдін быдман воястӧ. Помнитан, сёйиг-юигад тэ пырджык эстӧні, ен ув пельӧсланьыс, пукавлін. А Лизук век орччӧн тэкӧд...

— Мамӧ, тайӧ ӧд зэв нин важӧн вӧліс.

— Челядьдырся кадыд нэм чӧж оз вун, — казьтыштіс жӧ Ӧндрей. — Век на помнита, кыдзи ми Степанкӧд ӧтув уськӧдім да жугӧдім чайнӧй блюд, а тэ, Марья Ильинична, тасмаӧн нӧйтін сӧмын Степантӧ. Меным сэки ёна ӧбиднӧ вӧлі: мыйла менӧ тшӧтш эн накажит.

— Бобӧанӧй, ассьыд челядьтӧ ӧти кинад кучкан — мӧднас малыштан, а йӧзыдлысь кӧ дойдан — кыкнан кинад он вермы бурӧдны.

Лиза пуксис кисьтавны чай. Сійӧ ӧні вӧлі крепдешин платтьӧа, юрсисӧ гартыштӧма юр бӧрас, пельясас ӧшӧдӧма исергаяс, — ичмоньпу дай сӧмын, а абу сиктсӧветса председатель.

Чокнитчисны первой делӧ сы вӧсна, мед ӧдйӧджык да победаӧн помасяс война. Мӧд румка юӧм бӧрын лоисны варовджыкӧсь. Юасисны-висьтасисны колхоз йылысь, Вӧркутаын уджъяс мунӧм йылысь.

— А кыдзи олӧ-вылӧ Ефим Иванович? — аслас учитель йылысь казьтыштіс Ӧндрей.

— Ми сійӧс аддзӧдлам аски, — шуис Лиза. — Гырысь вопросъяс эмӧсь, колӧ сыкӧд ӧтув думыштлыны.

— А мамыдкӧд оз ков думыштлыны? — ӧбидитчыштіс Марья тьӧтка. — Ме ӧд, челядь, кӧть и абу партийнӧй морт, а линиясӧ Ефим Ивановичкӧд ӧтиӧс кутам.

Ӧндрей видзӧдліс Лиза вылӧ:

— Менам кӧ вӧлі татшӧм мам, ме эськӧ медся водз сыкӧд тӧлкуйтышті.

Татшӧм кывъяссьыд Марья Ильинична быттьӧ бордъяссьыштіс. Сійӧ муртса эз шу: «Да мый сайын нӧ делӧыс? Ло меным пиӧн, и — ставыс!» Но ас кадӧ уськӧдіс тӧд вылас, кыдзи та кузя ӧтчыд лоліс нин смек туйын пӧрысь Ламбей водзын, да сӧмын думыштіс: «Абу нин ичӧтӧсь. Асьныс артмӧдчасны».

— Ставкӧд ковмас сёрнитны, мамӧ, — Ӧндрейлы нюммуныштіс Лиза. — Делӧыс колхознӧй.

— Вот и висьтав меным, кыдзи колхозницалы, — эз лэдзчысь Ильинична. — Ме, гашкӧ, тӧда нин, мый йылысь лоӧ постановлениеыс. Агроном Петровакӧд прӧста эн письмӧась, сельхозӧ могтӧг эн ветлы.

— Ыджыд могӧн ветлӧма, Марья Ильинична, — висьталіс Ӧндрей. — Ме тайӧс тӧда пельпомъяс мудзӧм серти. Видзӧдлы кӧтшасад. Этайӧ чемодан отсӧгӧн Лизаыд кӧсйӧ петкӧдлыны чудесаяс.

Мам эз вермы кутчысьны, мед не видлыны чемодансӧ.

— О господи, тані кык пуд сайӧ лоӧ! Збыльысь, тыдалӧ, бур добра вайӧмныд. Кутшӧмкӧ машина ли мый?

Ильинична шензьыштіс, кор сылы висьталісны чемоданын вайӧм почвеннӧй му йылысь.

— Абу прӧстӧй му, мамӧ, а микрофлораӧн заразитӧм компост. Тайӧ компост отсӧгӧн ми вӧчам уна татшӧм компост. Стрӧитам теплицаяс, парникъяс, гӧрам му, мӧдам быдтыны капуста, помидор, свекла, лук, морков, ӧгурец, редиска... Ставыс миян сайын. Став коланаыс эм: куйӧд мыйта колӧ, юдорса илъя муяс орччӧн... Делӧыс, дерт, выль. Войвывса колхозъяс некор эз вӧдитлывны татшӧм культураястӧ. Но миянлы колӧ овны и талунъя лунӧн и видзӧдны водзӧ. Ми лоим промышленнӧй карлӧн пригороднӧй колхозӧн. И ми ог вермӧ не кутны тайӧс тӧд вылын.

Ӧндрей бара на думыштіс аслыс: «Ме эг ылав. Лиза ӧні узьӧ и олӧ тайӧ выль интересъясӧн».

— А тэныд, скӧтницалы, со мый ещӧ висьтала: сельхозса МТФ-ын автопоилка лӧсьӧдӧны.

Ильинична та йылысь тожӧ эз на кывлы.

— Мыйся нӧ сэтшӧм заведение сійӧ?

— А вот мыйся: ва шонтанінсянь скӧтнӧй дворӧ нюжӧдӧма водопровод; тайӧ водопроводтіыс быд мӧс дінӧ ачыс локтӧ ва; быд мӧслӧн жӧ эм неыджыд чугуннӧй вор, а воръяс вӧчыштӧма педаль кодьӧс; кор мӧслы ковмас юны, сэк сійӧ личкыштӧ парнас тайӧ педальсӧ, и ва заводитӧ локны; ю мыйта колӧ.

Ильинична и ӧні на быдтіс колхознӧй куканьяс. Кымын кукань нин прӧйдитіс сійӧ ласков кияс пыр! Телятникыс пыр мавтӧма еджыд сёйӧн, ва кутіс шонтыссьыны электроэнергияӧн. Оз-ӧ позь и тайӧ дивӧсӧ, автопоилкасӧ, вӧчны телятникӧ?

— Тэ, нылӧ, со мый висьтав: ладмӧ оз тадзи юктасьӧмыс куканьяслы?

— Мыйла нӧ оз ладмы.

— Сідзкӧ, тэныд мамлӧн наказ, — пӧся содтіс Ильинична. — Кор та йылысь кутан сёрнитны Ефим Ивановичкӧд, висьтав сылы: автопоилка мед вӧлі первой делӧ куканьяслӧн. Колхоз правление вылын тайӧ вопроссӧ ме, дерт, кыпӧда, а ті, сельскӧй власть да партийнӧй руководство, сувтӧй ме дор. Куканьясыд — посни челядь кодьӧсь: дурка быдтан — дуркӧсь и лоӧны... Да, кысь нин, — аслыс шензьыштіс телятница. — Гӧгӧрвоас ӧмӧй тайӧс миян колхозса председатель... Ок, Митрей дядь, Митрей дядь! Овны эськӧ сылы важ пӧраясӧ, а не ӧні, кор олӧмыс ытвадырся кодь. Ме тай, Ӧндреюшко, сідз думайта: оз позь миянлы корсьны лӧнин, оз позь эновтчыны ичӧтик ді вылӧ коньӧръяс моз. Колӧ петны самӧй визув вылас да ӧдйӧ кыпӧдны миянлысь ӧтувъя овмӧс. Тадзи али абу, муса пи?

Ӧндрей пукаліс пӧрысь колхозницалы воча. Сылы вӧлі любӧ муса пиӧн сійӧс шуӧмысь, но, буракӧ, эз сӧмын сы вӧсна, мый сылӧн соседкаыс коркӧ сылы вӧвліс нин мам пыдди, вермас лоны и ӧні, Лиза вылӧ гӧтрасьӧм кӧ лоӧ, — мамлысь тайӧ ыджыд нимсӧ Ӧндрей талун гӧгӧрвоис ёна паськыдджыка, уна мамӧс тӧд вылас кутӧмӧн, и сылы вӧлі окота шуны тайӧ вежӧртӧмсӧ кыдз позьӧ вернӧя.

— Видзӧда ме тэ вылӧ, Марья Ильинична, и думайта: став мамъясыс кӧ му шар вылас вӧліны миян мамъяс кодьӧсь, сэки эськӧ налӧн пияныс мӧдісны думайтны толькӧ сы йылысь, кыдзиджык бырӧдны свет вывсьыс лёксӧ да быдлаын олӧмсӧ вӧчны шудаӧн.

— Аттьӧ тэныд, дитяӧй, татшӧм бур кывъяссьыд, — сӧмын и вермис шуны Ильинична.

Шыасис Лиза:

— Кадыс абу на сэтшӧм сёр, Андрей Павлович: ветлам Ефим Иванович ордӧ.

— Дзик пыр мӧдӧдчам, — чеччис пызан сайысь Ӧндрей. — Ёна нин окота сійӧс аддзӧдлыны.

Ильинична видзӧдіс, кутшӧм ӧдйӧ том йӧз петісны керкаысь да, пыдӧ ышловзьӧмӧн, чеччис идравны пызан выв.

ІV

Выдвиженецъяс характерын оз этшаысь овлы кык лӧсявтӧмтор: ӧтиыс на пӧвстысь петкӧдчӧ сыын, мый сійӧ либӧ мӧд выдвиженец «ыджыдджык» мортӧн лоӧм бӧрын ӧдйӧ вунӧдӧ «ичӧтджык» делӧяс йылысь, а мӧд петкӧдчӧмыс, мӧдарӧ, — видзсьӧ лишнӧй уна кад сы вылӧ, мый оз нин лӧсяв вӧчны выль обязанностьяс дырйи. Татшӧм мӧд сикас «висьӧмыс» вӧдитіс и Алексей Никитичӧс, кӧть эськӧ сійӧ кадсянь, кор Петров лоис выль Горняцкӧй районын главнӧй инженерӧн, колис нин уна тӧлысь. Район ӧдйӧ паськаліс, стрӧитсисны да пыртсисны стройӧ шахта бӧрся шахта. Коліс быдлаӧ волыны, быдӧнлы отсавны, тӧдны объектъяс, кыдзи шуласны, ассьыд чуньястӧ моз, — та боксянь Петровӧс позис пуктыны пример пыдди. Но Алексей Никитич кӧсйис, мед шахтаясын главнӧй инженеръяс нуӧдісны ассьыныс уджсӧ сідзи, кыдз эськӧ вӧчис ачыс Петров, вӧлі кӧ найӧ местаын, и тайӧ ассьыс коркӧся практикасӧ мӧдъяслы кӧвъялӧм вылӧ сылӧн мунісны лишнӧй часъяс, кодъясӧс позис видзны ыджыдджык пӧльзаӧн мӧдтор вылӧ. Колӧ шуны, бӧръя тӧлысьясас Петров заводитіс нин гӧгӧрвоны талысь тырмытӧмлунсӧ не сӧмын сы боксянь, мый кужтӧма рӧскодуйтӧ ассьыс кадсӧ, но и тайӧн, йӧз пыдди уджалӧмнас, торкӧ аслас подчинённӧйяслысь водзмӧстчӧмсӧ. Колӧ дзикӧдз ӧткажитчыны сюйсьыны сэтчӧ, кӧні оз ков сылӧн отсӧг! Колӧ кужны веськӧдлыны аслад кадӧн! И век жӧ Петровлӧн тайӧ артмис сьӧкыда.

Со и талун, кык-куим час пыдди, шахтаясын ветліс вит час чӧж. Районса главнӧй инженерӧс ёна нин виччысисны управлениеас. Быдӧнлӧн «эновтны позьтӧм» вопросъяс, ставӧн кӧсйисны веськавны приём вылӧ пыр жӧ. Лоис сёрмӧдчыны мунны ӧбедайтны.

Йӧз мунӧм бӧрын нин бара тринькерыштіс телефон: юасис Квитко, виччысьны абу Петровӧс тарыт.

Делӧыс сыын, мый Алексей Никитич водзмӧстчӧм серти воркутаса инженеръяслӧн группа включитчис горнӧй комбайнъяс изобретитӧм кузя ставсоюзса конкурсӧ, да Петров, кыдзи тайӧ группасӧ возглавляйтысь, чертёжъяссӧ тшӧкыда петкӧдлывліс Владимир Васильевичлы, сӧветуйтчис сыкӧд.

— Тэ кысянь звӧнитан? — другыслысь юаліс Петров. И кор тӧдмаліс, мый Владимир Васильевич сёрмӧма жӧ мунны гортас, шуткаӧн содтіс: — Тэ, сідзкӧ, ме моз жӧ абу ладын кадыскӧд.

— Стӧч сідзи, — воча серӧктіс Квитко. — Сёрми ачым, тшыгйӧда семьяӧс... Та боксянь тэнад положениеыс ӧні тӧдчымӧнъя бурджык — некод оз виччысь ӧбедайтны.

— Веськыда сирӧтаӧн коли. Ковмас мунны столӧвӧйӧ.

— А, гашкӧ, сідзи, Алексей Никитич: ӧтлаын ӧбедайтам? Сьӧрсьыд босьт чертёжъястӧ. Гортын видзӧдлам...

— О, радпырысь локта... видзӧдлыны наследниктӧ! Важӧн нин эг аддзыв сійӧс.

— Кутам виччысьны, Алексей Никитич...

Петров локтіс ӧдйӧ, муртса эз панйы Квиткоӧс. Ксения Афанасьевна сылы отсаліс пӧрччысьны, тайӧ жӧ кадӧ удитіс юасьны, дыр-ӧ кежлӧ Зинаида Павловна муніс аслас опытнӧй сельхозӧ да кытчӧ лоис Тамараыс.

Вӧлӧмкӧ, агроном абу кӧсйысьӧма волыны гортас зэв дыр, а сылӧн нылыс узьӧ и олӧ думӧн — арнас пырны велӧдчыны Тимирязевскӧй академияӧ.

— Мамыс кок туйӧ и тувччалӧ, — нылыс йылысь тӧдчӧдыштіс Петров. — Овны сылы оз сет, век юасьӧ кыдзи да мый... Сӧвтіс чемодан тыр книгаяс да аскинас жӧ вӧтчис мамыс бӧрся... И вот коли ӧтнамӧн. Весиг абу окота пырны гортӧ.

Пытшкӧс жырсянь петіс Квитко. Сы ордын чиктыліс дзоля пиыс: ӧвтчис пӧльтчыштӧм кияснас, пессис кокъяснас. Петров пыр жӧ дугдіс норасьны аслас ӧткалун вылӧ, воськовтіс водзлань.

— Медся ыджыд мортлы чолӧм!.. Да тэ, зонмӧ, регыд кутан котравны!

— А дулльыс аслас, дулльыс, — писӧ гильӧдыштіс Владимир Васильевич. — Став сертиыс тӧдчӧ — лоас майтӧг мыльяс лэдзалысьӧн.

Татчӧ ӧтувтчис шуда мам.

— Оз, миян Вальчик оз ло майтӧг мыльяс лэдзалысьӧн. Сійӧ лоас папыс кодь жӧ начальникӧн, сы моз жӧ мӧдас сёрмыны ӧбедайтны...

— Кылан, Алексей Никитич, кутшӧм вӧсньыдик пилаӧн пилитӧны ми вокӧс?

— Пила — сійӧ коланатор, кор ковмас кыткӧ орӧдыштны либӧ лӧсьӧдыштны.

— Алексей Никитич... Яндысьӧй! — нарошнӧ дӧзмӧмпырысь шензьыштіс кӧзяйка, и тайӧ сылӧн артмис сэтшӧм меліа, мый Петров быттьӧ ставнас томмыштліс.

— Ме абу гортын, Ксения Афанасьевна. Тадзи кӧсйӧ кӧзяин — сёрнитны иносказательнӧй формаӧн.

— Зэв бур форма, — ошкыштіс Квитко. — Весиг вынаджык веськыда шуӧмысь.

— Ог кут вензьыны, — шыасис кӧзяйка. — Но ме прав: сёяныд кӧдзаліс. Али шонтышта?

— Оз ков шонтыны, мед не ёсьмӧдны положениесӧ... Ми збыльысь мыжаӧсь.

Ӧбедайтісны варова. И сэк жӧ — кымынӧдысь нин! — Петровлӧн вӧлі сэтшӧм чувство, быттьӧ сійӧ гӧститӧ морт ордын, кодӧс коркӧ ачыс жӧ лёкысь нӧйтліс. Алексей Никитичӧс мучитіс сӧвесть став сійӧ бӧрӧ кольӧм лӧгалӧмсьыс, коді вӧлі йитчӧма Квиткоӧс Зинаида Павловна дінӧ вежӧгтӧмкӧд йитӧдын. Ас вылас татшӧм зывӧктана чувствоыс Петровлӧн сымын ёсьмис, кымын ёнджыка лоис гӧгӧрвоана ӧшыбкаыс, кодӧс вӧчліс Петров. Вӧлі ӧти туй: кӧть и ёна сёрӧн, но извинитчыны Квитко водзын да тайӧн пыр кежлӧ пуктыны пом лӧсьыдтӧм казьтылӧмъяслы. Тайӧ, дерт, вӧлі зэв сьӧкыдторйӧн: вопроссӧ кыпӧдӧм вылӧ ӧнӧдз на эз вӧв некутшӧм помка. И друг тайӧ помкаыс петкӧдчис ӧні, ӧбедайтігӧн, Квитко висьталіс, мый Семёнов лыддьӧ коланаӧн ёнмӧдны выль горняцкӧй районъясын управленческӧй аппарат, да сійӧ районӧ, кӧні главнӧй инженерӧн уджалӧ Алексей Никитич, Яков Петрович индӧ хозяйственнӧй часть кузя начальникӧн Блиновӧс.

— Тихон Тихоновичӧс? — шензьыштіс Петров. — Начальникӧн?

Владимир Васильевич чуймыштіс. Сылы усис тӧд вылас уна во сайын вӧвлӧм серпас, кыдзи инженер Петров пӧшти тадзи жӧ горӧдіс сы бӧрын, кодыр Квитко вӧзйис сылы гигант-шахтаын главнӧй инженерлысь места.

— Думайтан, оз справитчы?..

Но Алексей Никитич удитіс нин босьтны асьсӧ киӧ.

— Яков Петрович прав: миян ӧнія начхоз зэв слаб морт. Сійӧс важӧн коліс вежны.

Воча кывйыс эз вӧв стӧч, и позис чайтны, мый талы вӧлі кутшӧмкӧ помка. «Навернӧ, лӧгӧсь ӧта-мӧд вылас, — думыштіс Квитко. — Прӧста эз дугдыны другасьӧмысь.»

Сійӧ шуис:

— Яков Петрович лыддьӧ, мый бӧръя кадӧ Тихон Тихонович быдмис да уджӧн справитчас.

— А тэ кыдзи лыддян?

— Сы ногӧн жӧ.

— Но да, кӧнешнӧ... — тэрмасьыштіс помавны та йылысь сёрнисӧ Петров. — Тихон Тихонович лоис ёнджыка водзмӧстчысьӧн, кыптіс авторитетыс, торъя нин ставлы тӧдса случай бӧрын...

«Случайыс» вӧлі йитчӧма «ЦК-са парторгӧс спаситӧмкӧд», и Квитко чӧв оліс. А Петров дивитыштіс асьсӧ: «Ме, буракӧ, чорыд морт. Некыдз ог вермы прӧститны мӧд мортлы, кодлӧн думъясыс да олӧм серыс оз лӧсявны менам думъяскӧд, менам олӧм серкӧд. Тайӧ шусьӧ эгоизмӧн».

Алексей Никитич явӧ ылӧдліс асьсӧ. Делӧыс эз вӧв эгоизмын... Кымын узьтӧм вой колис Петровлӧн сы бӧрын, кор сійӧ ас кежсьыс нин лючкиджык донъяліс Блиновӧс, сылысь дзуг сёрнисӧ да аслас распутствоӧн ошйысьӧмсӧ. Петров эз эскы вӧвлӧм другыслӧн ни честностьлы, ни искренностьлы, кор сійӧс мӧдісны ошкыны, а сэсся и наградитісны орденӧн. Орденъяс вручитігӧн Петров эз аплодируйт Блиновлы принципиальнӧ. Но сылӧн эз вӧв тырмымӧн подув ни смеллун, мед сувтны став йӧз водзӧ да шуны: «Сулавлӧй, ёртъяс, сулавлӧй! Колӧ разберитчыны».

Ещӧ этшаджык подув вӧлі Ахмировлӧн омӧльтны Блиновӧс, кӧть эськӧ сійӧ тожӧ эз уважайт ни эз эскы сылы. Йӧз син водзӧ Тихон Тихонович петкӧдчис не сӧмын активистӧн, но и войвыв пӧкӧритӧмын ветеранӧн, кодлы коркӧ «петліс ыджыд шуд тувъявны строительяслӧн первойя палаткалы медводдза майӧг». Таысь сійӧс Семёнов представитіс наградаӧ, та вӧсна выдвигайтӧ выль районӧ начхозӧн, кӧть и эз на вунӧд важсӧ, мый ради вештывліс татшӧм жӧ удж вылысь, — стройкалӧн сэкся обстановкаыс ёна торъяліс ӧнія дорысь... Аплодируйтіс начальство, ошкис став зал, эз вермы кутчысьны Ахмиров тайӧс жӧ вӧчӧмысь... Мыйла нӧ ӧтнас Петров мӧдас Блиновлы перйыны гу?..

«Да, да, кӧнешнӧ... — Квитколӧн рабочӧй кабинетӧ пыригӧн нин ещӧ ӧтчыд аслыс шуис Петров. — Налы тыдаланаджык».

Пызан вылӧ паськӧдісны лоана горнӧй комбайнлысь чертёжъяс, техническӧй литература — отечественнӧйӧс и заграничнӧйӧс. Но Владимир Васильевич юаліс мӧдтор йылысь:

— Меным век жӧ окота тӧдны, Алексей Никитич, мыйла тэ сэтшӧма шензьыштін Тихон Тихоновичӧс начхозӧн индӧм вылӧ? Сыкӧд тэныд ковмас уджавны ӧтув, и он кӧ лӧсялӧй ӧта-мӧд костад, колӧ висьтавны ӧні. — Квитко заводитіс чышкыны ӧчкисӧ. — Помнитан коркӧсясӧ, кыдзи вӧлі миян костын?..

Петров сюся видзӧдыштіс ЦК-са парторг вылӧ.

«Со кодыр ме верма извинитчыны сы водзын», — думыштіс сійӧ да мӧдіс ӧзтыны папирос.

Вӧсни пар доръяса вомсьыс да изящнӧй нырсьыс сука петыштіс табак тшын.

— Глупость, кодыр сійӧ вӧчсьӧ нарошнӧ, сьӧкыд дорйыны, — чӧвтыштіс Алексей Никитич. — Но овлӧ искренньӧй глупость, кодӧс гӧгӧрвоӧм бӧрын мортыс каитчӧ и яндысьӧ. Татшӧм случай дырйиыс сылы колӧ прӧститны.

Инженер явӧ волнуйтчис, и Квитко бура вежӧртіс, кутшӧмтор кутӧ тӧд вылас сылӧн другыс. Коліс пыр жӧ вочавидзны, но тайӧ воча кывсӧ висьтавны сэтшӧм ногӧн, кыдзи тайӧс кӧсйис Петров — не шуны веськыда сы йылысь, мый йылысь муніс сёрниыс.

— Ме тэкӧд сӧгласен, — ошкыштіс Владимир Васильевич. — Нарошнӧ вӧчӧм глупость — мыж, кодысь колӧ мыждыны, а тӧдтӧг вӧчӧм глупость — ӧшыбка, и, мортыс кӧ гӧгӧрвоӧма нин ассьыс татшӧм глупостьсӧ, дерт, сылы колӧ прӧститны.

— Аттьӧ таысь, Володя...

Петров ковтӧг бергӧдчыштіс ӧшиньлань, кысянь сылы тыдовтчисны карлӧн площадь, тулысӧн лякӧм лым толаяс, тротуаръяс кузя, траншеяясӧд моз, ветлысь-мунысь йӧз.

Квитко воськовтіс сы дінӧ, мӧдіс видзӧдны ывлаӧ жӧ.

— Помнитан, Алёша, тайӧ местаясын сэки вӧлі куш тундра. А ӧні аддзан, кымын судта керкаяс сэні сулалӧны. Ставыс визувтӧ, ставыс вежсьӧ, кыдзи шуласны философъяс.

— Да, ставыс визувтӧ, ставыс вежсьӧ! — повторитіс Петров сэтшӧм смыслын, мый вот и сылӧн, Алексей Никитич, олӧмын тожӧ ставыс визувтӧ, вежсьӧ, и тайӧ вежсьӧмыс мунӧ бурлань.

Блинов йылысь сетӧм вопрос вылӧ Петров, кажитчӧ, нарошнӧ эз вочавидз. Но Квитко эз мӧд выльысь юасьны, сійӧ надейтчис аслас метод вылӧ — лоны терпеливӧйӧн.

Пуксисны видлавны чертёжъяс. Квиткоӧс наӧн тӧдмӧдіг, конструктор тшӧкыда ыстысис журналъясын статьяяс да чертёжъяс вылӧ, эз соссьы, кутшӧм принципъяслы подражайтӧны, комбайнъяслысь кутшӧм детальяс копируйтӧны.

Владимир Васильевич пукаліс сэтшӧм ногӧн, быттьӧ вӧлі дась сувтӧдны другсӧ, но пыр кывзіс и нинӧм эз шу. Сылы тайӧ здукас воис сьӧлӧм вылас сӧмын ӧтитор на — Петровлӧн ыджыд кӧсйӧм, сылӧн творческӧй вдохновение.

Пызан выв тырис нин паськӧдӧм журналъясӧн, чертёжнӧй бумагаӧн. Чертёжъяс вӧлі вӧчӧма ӧкуратнӧя, найӧс позис петкӧдны выставка вылӧ. Вӧліны тӧлка местаяс, удачаяс. Но босьтны кӧ ставнас, эз вӧв вернӧй принципыс: оригинальнӧй машина пыдди Петров да сылӧн ёртъясыс быд ногыс зільӧмаӧсь бурмӧдны важъяссӧ, быд конструкцияысь корсьӧмаӧсь «рациональнӧй зерно», кыдзи шуис ачыс Петров.

Квитко кутіс ветлӧдлыны джодж кузя. Сійӧ машинальнӧя восьтыштліс книжнӧй шкапсӧ, сэтысь босьтіс пурпурнӧй рӧмӧн сярвидзысь томъясысь ӧтиӧс, сулалігмозыс листалыштіс сійӧс да бӧр пуктіс местаас ни ӧти строка лыддьытӧг.

— Видзӧдтӧ, Алексей Никитич, кутшӧм делӧыс, — заводитіс сійӧ. — Тайӧ журналъясӧн да сэні статьяясӧн ме тӧдса жӧ. — Владимир Васильевич индыштіс ӧти иностраннӧй журнал вылӧ. — Вот тані найӧ ошйысьӧны, мый горнӧй комбайнъяс конструируйтӧм капиталистъяслӧн мунӧ кызь-кызь вит во нин. А миянын уна вылӧ дас во. Но тані жӧ висьтавсьӧ и сы йылысь, кыдзи капиталистическӧй трестъяс да синдикатъяс оз этшаысь ньӧблывны изобретениеяс вылӧ патентъяс сӧмын сы могысь, мед найӧс гуавны, кор тайӧ гуалӧмыс налы сетӧ ыджыдджык прибыль...

Алексей Никитичлӧн киыс сідзи и колис нюжӧдӧмаӧн мыйкӧ босьтны пызан вылысь, чужӧм кузяыс вуджӧртчис тӧждысьӧм. Петровлы-ӧ не тӧдны другыслысь поведениесӧ! Квитко первой подулалас ассьыс висьталанторсӧ, а сэсся, тайӧ подув вылас мыджсьӧмӧн, заводитас тэнӧ либӧ «утюжитны», либӧ дорйыны.

— Эм кык мир: капитализмлӧн мир и социализмлӧн мир, — водзӧ висьталіс сійӧ. — Машиналӧн назначениеыс — служитны. Капиталистическӧй странаясын сійӧ служитӧ долларлы, стерлинглы, франклы. Социалистическӧй государствоын — народлы. А таысь нин петӧ: ӧти конструкторъяс асланыс уджӧн отсалӧны пычкыны рабочӧйяслысь кыдз позьӧ унджык пӧсь, мӧдъяс — кокньӧдны налысь удж, вайны налы нимкодь, бурмӧдны олӧмсӧ. Конструкторлы колӧ лоны тырвыйӧ современникӧн, видзӧдны кӧть мыйтакӧ да водзӧджык. Тайӧ, дерт, гӧгӧрвоана...

Квитко помаліс сійӧн, мый чертёжъяссӧ мӧдас видлавны подробнӧйджыка да донъявны найӧс социализм позициясянь, водзлань видзӧдӧмӧн.

— А самӧй шӧрас сувтӧдам шахтёрӧс, сылысь кӧсйӧмъяссӧ тӧд вылын кутӧмӧн.

— Тэ ног артмӧ, — Квиткоӧс торкыштіс Петров, — мый миян удж беспринципнӧй, а ми абу тырвыйӧ современникъяс?

— Оз ков тэрмасьны вӧчны татшӧм выводъяс, Алексей Никитич, — другыс пельпом вылӧ кисӧ пуктыштіс Квитко. — Торъя частностьяс, торъя детальяс тіянӧн вӧчӧма кужӧмӧн да радейтӧмӧн...

— Хм... Зэв любӧ кывны татшӧм ошкӧмсӧ ЦК-са парторгсянь, — явӧ нин дӧзмӧмпырысь чӧвтыштіс конструктор. «Квитко оз-ӧ ышнясь, оз-ӧ унджык босьт ас вылас?»

Кодыр Владимир Васильевич мӧдіс висьтавны комбайн конструкциялӧн медся ыджыд тырмытӧмтор йылысь, Петровлӧн дзикӧдз вежсис чужӧмыс. Регыд мысти заводитіс вежсьыны гӧлӧсыс. Алексей Никитич став вынсьыс мӧдіс дорйыны асьсӧ кӧні колӧ и кӧні оз ков. А тайӧ нин ӧзтіс и парторгӧс.

Вензьӧмыс сымын ёсьмис, кымын унджык чертёж видлалісны мӧд пӧв, коймӧд пӧв, нёльӧд пӧв... Медся гораа споруйтігӧн воссис жыр ӧдзӧс. Ксениялӧн чужӧмыс вӧлі повзьӧма. Но кор гӧгӧрвоис, мый спорыс творческӧй, юаліс, мед дзебны ассьыс повзьӧмсӧ:

— Ме сэсся ог ковмы, Володя?

— Он ковмы, Ксения. Вод шойччы.

Кык друг видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас: со пӧ мыйӧдз воис делӧыс... Найӧ кыкнанныс пӧсялӧмаӧсь. Пепельница тыр чукӧрмӧма папирос пом. Петров ӧзтіс выль папирос.

— Гашкӧ, ӧшиньсӧ восьтлам, Алексей Никитич? Пальӧдчыштам?..

Ывласянь ыркнитіс сылысь лым кӧра, но вель на кӧдзыд воздух, кутшӧм пырджык овлӧ тані тайӧ кадӧ, май тӧлысьлӧн первойя джынйын.

Войяс пӧшти бырӧмаӧсь нин. Но час-мӧд кежлӧ ӧзтывлісны на би. Квитко включитіс настольнӧй лампа. Турунвиж рӧма абажур юкис жырсӧ кык пельӧ: мый куйліс абажурысь улынджык, югдӧдсис дзирыд светӧн, мый ӧшаліс да сулаліс сыысь вылынджык, краситсис вижӧн. Быттьӧ кык пельӧ торъяліс и Алексей Никитич. Абажур вуджӧрӧ сюрӧм чужӧмыс кажитчис вӧвлытӧм на бледӧн, и Владимир Васильевич весиг думыштіс Петров йылысь: «Коліс-ӧ татшӧм ёся сёрнитны сыкӧд? Эз-ӧ ков вӧчны уступкаяс?» Но мӧд гӧлӧс быттьӧ шӧпкӧдіс: «Эз ков вӧчны. Принципиальнӧйторлы, кристаллы моз, оз лӧсяв ни содтӧм, ни чинтӧм. Сылы лӧсялӧ лоны сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ эм».

— Да, — быттьӧ друг садьмыштіс Петров. — Ме вунӧді вочавидзны тэнад вопрос вылӧ: мыйла ме шензьышті Тихон Тихоновичӧс начхозӧн индӧм вылӧ. Верма висьтавны: некутшӧм лӧсявтӧмъяс миян сыкӧд абуӧсь, уджлы оз мӧд мешайтны нинӧмтор.

— Тайӧ бур, — пасйыштіс Квитко, гӧгӧрвоӧмӧн, мый Петров кӧть и ёна пузьыліс споруйтігас, но абу лӧгасьӧма. Сідзкӧ, позьӧ висьтавны ещӧ зэв важнӧйтор. И сійӧ заводитіс кытшовтыштӧмӧн: — Тэ, дерт, помнитан, кыдзи миян тані коркӧ вӧлі дзонь проблема котыртны самӧй прӧстӧй кӧрта кӧлуй вӧчӧм. Ми вӧлім радӧсь, кор миян лоис тырмымӧн кӧрт тув, скобаяс, заклёпкаяс да мукӧд татшӧм поснитор. Сэсся ми велалім дасьтыны сложнӧйджык детальяс, оборудование. А ӧні ырыштчим вӧчны комбайн. Но мый сэтшӧм горнӧй комбайныс, донъявны кӧ сійӧс создайтӧм боксяньыс? Тайӧ лоӧ сӧвмӧм конструкторскӧй мысль, тырмымӧн вылын техническӧй база да талы лӧсялана производственнӧй культура. Ставыс тайӧ ӧні миян эм, тӧдӧмысь, абу на сэтшӧм вына да сы мында, кутшӧм да мыйта эм важся нин из шом бассейнъясын, но век жӧ эм тырмымӧн сы вылӧ, мед видлыны ассьыным вынъяс, — тайӧ ӧтар боксянь.

Комнатаын лои ыркыд. Владимир Васильевич бӧр пӧдлаліс ӧшинь да сійӧс сайӧдіс штораясӧн. Петров мӧдіс чукӧртны паськыда разалӧм чертёжъяссӧ.

— Ог кӧ ылав, мӧдар бокыс лоас важнӧйджык, — не то шуткаӧн, не то збыль шыасис сійӧ. — Миян комбайнлӧн чертёжъяс, кор найӧ сюрасны конкурс жюри киясӧ, мӧдасны медся водз висьтавны чертёжъяссӧ ыстысьяс йылысь.

— Не сӧмын на йылысь, Алексей Никитич. Кутасны висьтавны ыджыд коллектив йылысь, дзонь из шом бассейн йылысь. Тайӧ чертёжъясӧн ми мӧдам сдайтны зрелость вылӧ экзамен. — Квитко сэк жӧ аддзис, кыдзи конструктор тубраліс ӧтилаӧ и сійӧ чертёжъяссӧ, кодъясӧс эз на видлавны. — Он кӧ тэрмась, Алексей Никитич, ӧти сайысь видлалам ставсӧ.

— Тайӧ абу комбайнлӧн чертёжъяс дай сӧмын набросокъяс. Петкӧдла мӧдысьджык. — Петров ӧвтыштіс кинас. — Пӧлинӧ, давай и та кузя вензьыштам.

Углепогрузочнӧй машиналӧн чертёжъяс вӧліны схема кодьӧсь на, збыльысь мунісны набросокъяс вылӧ. Петров кӧсйис водзвыв дорйысьыштны:

— Погрузочнӧй машина вӧчӧм ӧнӧдз на омӧля пыдди пуктыссьӧ. Сы йылысь некӧн прамӧя оз гижны. Копируйтны вӧлі нинӧм вылысь...

— Бур, — аслыс шуыштіс Квитко, пуксис пызан сайӧ да быттьӧ сибдіс чертёжъяс дінӧ. — Так-так... Идеяыс вернӧ... Молодечьяс!.. Думайтӧмныд асланыд юръясӧн... Дерт, ӧні сьӧкыд на донъявны детальяссӧ... Вот, шуам, тайӧ детальыс? Кыдзи ті сійӧс кӧсъянныд стӧчмӧдны?

Алексей Никитич пуксис тшӧтш. И сы серти, кыдзи сылӧн ӧзйисны синъясыс, кутшӧм меліа босьтіс Квитко киысь карандаш, позис гӧгӧрвоны не сӧмын сы йылысь, мый инженер-конструкторлы лоис ясыдджык аслас уджлӧн доныс, но и чужис Квитко дінӧ сэтшӧм уважение, кор сэсся эскытӧмлы оз нин овлы места, кор тайӧ мортсянь медся стрӧг критика принимайтсьӧ сӧмын кыдзи бурсиӧм.

Петров киын карандаш ветліс повтӧг да ӧдйӧ. Талы отсалісны заполярьеса шахтаясын Алексей Никитичлӧн уна вося удж опыт да творческӧй мышление, и Квитко сьӧлӧмсяньыс радліс татшӧмторйыслы. Владимир Васильевич сюся видзӧдіс другыслӧн удж бӧрся, зілис не торкны сійӧс, но регыд ачыс мӧдіс вежӧртны сы ног жӧ...

Комнатаын бӧр лоис табак тшына да пӧсь. Тупкӧса ӧшиньяс сайын садьмис выль лун. А найӧ — ӧтиыс галстуктӧм нин, мӧдыс гимнастёркатӧм — то зунясьласны чертёжъяс вылӧ, то, «истина корсигмоз», ветлыштасны джодж кузя, пукалыштасны чӧв либӧ выльысь босьтласны карандаш, линейка, циркуль...

Тревожитӧм вежӧръяс уджалісны ясыда и паськыда. Мелькайтісны думъяс не сӧмын сы йылысь, кыдз аддзыны колана решение машинасӧ конструируйтӧмын, — тӧд вылас усисны и сійӧ водзӧ лоана лунъясыс, кор тайӧ чертёжъяссӧ ковмас пӧртны машинаӧ, машинасӧ лэччӧдны шахтаӧ, включитны электроток, и мый тайӧ шуда часъясыс лоасны мирнӧй кадын нин, кор ставнас страна, война кадся ранаяс лечитӧмкӧд ӧттшӧтш, мӧдас ёнмӧдсьыны сэтшӧм ӧдӧн, кутшӧм некор на эз вӧвлы, и бур, весиг вывті бур, мый кык друг костын лоис татшӧм творческӧй дружба.

Но Квитко век жӧ кӧсйис тӧдны сійӧ збыль помкасӧ, мый вӧсна Петров уна во чӧж лӧгаліс гӧтырыс вылӧ, янӧдіс ассьыс матысса другсӧ. Оз вермы лоны, мед талы помкаӧн вӧлі куш чайтӧм.

Владимир Васильевичлы дум вылас уси бара жӧ сійӧ рытыс, кодыр Алексей Никитич первойысь оскорбитіс сійӧс, да кыдзи Квитко, стройкалӧн сэкся парторганизацияса секретарь, дыр эз вермы унмовсьыны сы вӧсна, мый эз куж аддзыны колана кывъяс восьтыны Петровлысь «секрета томанӧн томналӧм душасӧ».

«Жалкӧйӧсь ми сэки, кор ловъя морт йылысь думайтам штамп серти вӧчӧмтор йылысь моз, — ещӧ ӧтчыд шуис аслыс ЦК-са парторг. — Весиг медся сӧветскӧй, партиялы медся преданнӧй морт вермас лоны не сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн ми сійӧс велалім лыддьыны, ми кӧ вунӧдам сы йылысь, кыдзи морт йылысь. Вообщӧ морт оз овлы. Эм сӧмын конкретнӧй морт сылы лӧсялана характерӧн, вежӧрӧн, способностьясӧн».

Да, Петровлӧн вӧлӧма сьӧкыд характер, коді петіс олӧмсӧ аслысногӧн гӧгӧрвоӧмысь. Мӧд делӧ, шуам, Миша Ахмиров, кодӧс колана туй вылӧ бӧр веськӧдӧм могысь лоис тырмымӧн стрӧг критика. Миша локтіс Квитко дінӧ ачыс. Петров бӧрся ковмис «вӧтлысьны» дзонь вояс да синмӧ шыбитчытӧма завоюйтны сысянь дӧверие. И Квитко шедӧдіс тайӧ дӧвериесӧ. Колис медбӧръя крепость — восьтыны душаыслысь «секрета томан». Удайтчас-ӧ?

Вопроссӧ сетіс видзчысьӧмӧн, весиг неуна чукыльтӧмӧн, мед вӧлі кокниджык бергӧдны мӧдтор вылӧ, ковмис кӧ вӧчны тайӧс.

Алексей Никитич вӧлі буретш копыртчӧма чертёж весьтӧ. Сійӧ эз дрӧгнит ни эз эновт чертёжсӧ, кытчӧдз эз помав нуӧдны карандашӧн колана визь.

— Тэ юалан помка йылысь, коді лёк ногӧн дурмӧдліс менсьым юрӧс? — мышсӧ веськӧдіс Петров. — Татшӧм вопроссӧ ме виччыси тэсянь. — Сійӧ мыжапырысь нюммуніс да содтіс: — Сы бӧрын, кор тэ меным прӧститін нин, оз сулав тэысь таитны и та йылысь.

Ёна паськӧдчытӧг Алексей Никитич висьталіс ставсӧ сідзи, кыдзи вӧлі делӧыс. Сійӧ сӧмын эз сідз висьтав анонимка йылысь, мед не кӧртавны тайӧс Блиновкӧд, кодӧс бӧръя кадӧ кутісны сідз ёна пуктыны пыдди.

Квитко кывзіс Петровӧс ӧчкисӧ чышкигмоз. Тайӧ кадӧ ывлаын вӧлі лунъюгыд нин, кӧть и зэв на водз. Тупкӧса ӧшиньяс пыр муртса кыліс горняцкӧй карлӧн садьмӧмыс. Кодкӧ, кылӧ, ӧдйӧ котӧртіс коридор кузя, клопнитісны орчча квартираын ӧдзӧснас.

— Кыдзи ме гӧгӧрвоа, анонимкаыс тэныд вӧлі ыстӧма тасянь? — стена пыр коридорлань видзӧдліс Владимир Васильевич да ещӧ юаліс: — Тэ эн босьтчыв тӧдмавны мортсӧ сылӧн почерк сертиыс?

— Эг. Ме сэки эски сылы.

— А ӧні кӧ видзӧдлыны?

— Вывті сёр. Тайӧ няйт бумагаторйыс абу нин.

— Жаль, сідзкӧ... Ми эськӧ тэныд отсалім.

Кӧнкӧ бара клопнитісны ӧдзӧсӧн. Ывлаын мӧдісны кывны гора гӧлӧсъяс. Чорыда тринькерис телефоннӧй звӧнок. Квитко уськӧдчис босьтны трубка, и Петров аддзыліс, кыдзи Владимир Васильевич ставнас быттьӧ кыпӧдчыштліс.

— Кыдзи шуин, кыдзи?..

Но пӧшти ӧти и сійӧ жӧ кадӧ кодкӧ смела игӧдчыштіс прихожӧй ӧдзӧсӧ да тожӧ горӧдіс:

— Эй, садьмӧй! Тырмас узьны. Победа! Мир!

— Германия капитулируйтӧма безоговорочнӧ! — тшӧтш кыліс телефон трубкаын. — Войналы пом!..

Петров кыдзкӧ тешкодя сулаліс джодж шӧрын. Сійӧ, тыдалӧ, кӧсйис мыйкӧ шуны жӧ, но некыдз эз вермы тайӧс вӧчны, сӧмын тэрмасьӧмӧн заводитіс кизявны дӧрӧм юрйывсӧ. Квитко ӧдйӧ воськовтіс сылань, и кодыр Алексей Никитич лоис парторг сывйын, ӧдзӧсын петкӧдчис Ксения. Сылӧн киас качайтчис унзіля Вальчик.

— Збыль али абу?.. Висьталӧй, збыль али абу? — твердитіс Ксения писӧ верӧс киясӧ чӧвтыштігмоз.

— Горзы, пиӧй! Став вынсьыд горзы! — Вальчиксӧ вывлань лэптӧмӧн радліс Квитко. — Ми победитім! Ксения, Ксения, кӧні тэ?

Но Ксения Афанасьевна — убериттӧм юрсиа, пельпомъяс вылас муртса чӧвтыштӧм халата — кутліс да окаліс шӧйӧвошӧм Петровӧс.

— Эх-э!.. Алексей Никитич, яндысь кӧть меысь, коньӧр верӧсысь, — шутитыштіс Квитко да ачыс бара на сывъяліс Петровӧс и гӧтырсӧ ӧтилаын.

— Ми-и-ир! — горзісны улича вылын, керкаясын, эфирын, став му пасьта! — Побе-е-е-да!

Йӧз удитӧмаӧсь нин петны ывлаӧ, ӧтувтчалісны чукӧръясӧ, поздравляйтісны ӧта-мӧдсӧ. И кодыр Ксения, медбӧрын, гӧгӧрвоис вештыны ӧшиньяс весьтысь штораяс, площадь вылын петкӧдчис татшӧм серпас: некымын морт качайтісны военнӧй паськӧма мортӧс да горзісны «ура».

— Вежӧрта, мый ӧні вӧчсьӧ воинскӧй частьясын, каръясын и сиктъясын, быд странаын, кӧні виччысисны войналысь татшӧм помсӧ, — тӧдчӧдыштіс Квитко. — Сӧветскӧй салдат завоюйтіс мир кодьын не сӧмын геройлысь ним, но и народъяс сьӧлӧмын вӧвлытӧм на уважение. Ме ногӧн, тайӧ медся ыджыд дон став сійӧ лыдтӧм страданиеясысь, кодъясӧс ас вылас нуис ставнас миян народ. Миян партиялӧн, правительстволӧн, быд сӧветскӧй гражданинлӧн ӧні могыс лоӧ сыын, медым тайӧ став мирса уважениесӧ используйтны кужӧмӧн, мудрӧя, благороднӧй тактӧн.

— Меным воӧны сьӧлӧм вылӧ тэнад кывъясыд, — окотапырысь ошкыштіс Петров. — Ышнясьӧм либӧ лэдзчысьӧм — омӧль отсасьысьяс. Всемирнӧй историяысь ми тӧдам уна пример, кодыр киссьывлісны дзонь империяяс сӧмын сы вӧсна, мый наӧн веськӧдлысьясӧн вӧліны матысь аддзысь либӧ асьнысӧ ставсьыс вылӧ пуктысь йӧз.

— Господи, некыдз оз эскыссьы, мый ми олам мирнӧй кадӧ нин, — кык друг костӧ пырыштӧмӧн век на шензис Ксения.

— Тадзи жӧ вӧлі война заводитчӧм йылысь первойя юӧр бӧрын. Некыдз эз эскыссьы, мый мӧдім овны война кадӧ.

— Ті, кывзӧй, кутшӧм песня талун сьылӧны!..

Сьылӧмыс кыліс улича вылын, шахталаньсянь локтісны шахтёръяс.

...Я другой такой страны не знаю,

Где так вольно дышит человек...

— Да, сьыланкывйыд — йӧз настроениелӧн зеркалӧ. Овлӧны лунъяс, кор сьыланкывтӧгыд эськӧ вӧлі сэтшӧм жӧ тешкодь, кутшӧм лӧсьыдтӧм овлӧ пир вылын шог, беда дырйи гаж.

— А помнитан, Володя, — содтіс Петров. — Вӧлі кӧдзыд руа полярнӧй вой, тшыналіс из шом склад, лым юж вывті локтіс батальон да чорыд кок шыяс улӧ лэбисны песнялӧн клятва кодь кывъяс:

...Пусть ярость благородная

Вскипает, как волна...

Тайӧ войыс менам оз вун нэм чӧж. — Алексей Никитич кӧсйис мыйкӧ висьтавны ещӧ, но сійӧс торкис аслас жӧ казьтылӧмыс сы йылысь, мый буретш тайӧ кӧдзыд руа войыс сылы бӧр вайис воштылӧм шудсӧ — миритіс гӧтырыскӧд, и медым эз думыштны неладнӧ, тэрмасьыштіс шуны: — Но, дыр-ӧ ми тані мӧдам сулавны? Али кӧсъям лоны медся бӧръяясӧн?

— Тэ прав, Алёша: миянлы колӧ петны ӧшинь улӧ! Ксения, давай пасьтасьны. А то, аддзанныд, гӧрд флагъяс мӧдісны петкӧдчавны.

V

Мирнӧй кад пыр жӧ сувтӧдіс комбинатса веськӧдлысьяс водзӧ сы мында выль мог, кодъяс йылысь война лунъясӧ найӧ думайтісны медся омӧля. Вӧлӧмкӧ, шахтаясын ёна бӧрӧ кольӧмаӧсь капитальнӧй уджъяс. Помкаыс вӧлі сыын, мый фронтлы коліс из шом, а эз выль штрекъяс нюжӧдӧм. Та вӧсна шахтаясӧс планӧвӧя паськӧдӧм пыдди ставсӧ вӧлі котыртӧма сідзи, мед перйыны ломтас сэтысь, кытысь сійӧс позис босьтны унджык да кокниджыка. Тайӧ тадзи коліс, и таысь мыждыны некодӧс эз позь. Ӧні могыс вӧлі сыын, мед, из шом перйӧм личӧдтӧг, суӧдны уджъяслысь бӧрӧ кольӧм участок. Сэки жӧ йӧзыс шахтаясын чиніс. Унаӧн сэтчӧ лэччылісны сӧмын война кад кежлӧ и лыддисны ассьыныс патриотическӧй долгсӧ олӧмӧ пӧртӧмаӧн.

— Тайӧ шусьӧ кадтӧг демобилизуйтчӧмӧн, — агитируйтісны татшӧмъяссӧ. — Войнаыс ӧд эз на помась: миян эм союзническӧй обязательство раммӧдыштны агрессоръясӧс Асыввылысь.

Та вылӧ кодсюрӧ вочавидзисны шуткаӧн:

— Лои кӧ вӧчӧма капут Гитлерлы, вӧчны самурайяслы разбанзай абу нин сэтшӧм сьӧкыд. Тайӧс ог лыддьӧй проблемаӧн.

— Но ті вунӧдінныд мӧд проблема йылысь: миян из шом бассейн ӧдйӧ паськалӧ. Миянлы колӧ горнякъяслӧн дзонь армия!

Воча кывйыс абу нин шмонитана.

Строитель кӧ, шуас:

— Но тайӧ армияыслы колӧ оланін.

Снабженец кӧ, содтас:

— Не сӧмын оланін. Ковмас и мыйкӧ сёйны, мыйӧкӧ пасьтасьны.

— И не сӧмын сёйны да пасьтасьны, — татчӧ суитчас культура кузя уджалысь. — Эм ещӧ сэтшӧмтор, коді шусьӧ духовнӧй пищаӧн.

Война дырйи терпитісны: олісны баракъясын, дзескыд квартираясын, весиг полуземлянкаясын; питайтчисны сійӧн, мыйӧн вермисны отоваривайтны продкарточкаяс; пасьтасисны сыӧ, кодлӧн мый лӧсяліс. Сьӧкыд вӧлі видзӧдны, кыдзи лым сылӧм бӧрын шойччан лунъясӧ йӧзыс эз сяммыны, кытчӧ воштыны кадсӧ, шӧйтісны тротуаръяс вылын, брӧдитісны косьмытӧм на тундра вывті, эз окота вӧв пырны кино вылӧ, драмтеатрӧ, — заполярнӧй кузь тӧв бӧрын быдӧнӧс кыскис ывла вылӧ. Коліс вӧчны унатор: ӧтиясӧс государство отсӧгӧн, мӧдъясӧс асланыс вынӧн; тайӧс вочасӧн, эсійӧс пыр жӧ.

Стадион стрӧитӧм лыддьыссис первоочереднӧйӧн. Карас и матысса посёлокъясын вӧлӧма сы мында физкультурник да яр «болельщик», мый эз вӧв некутшӧм помка тӧждысьны ни архитекторъясӧс, ни уджалысь вын кыпӧдӧм кузя. Строительствоыс муніс нин лун и вой.

Сьӧкыдджыкӧн кажитчис карса бульвар стрӧитӧм кузя вопрос. Сійӧ местаӧ, кытчӧ Вӧркута карлӧн генеральнӧй план серти индыссьыліс вӧчны бульвар, стрӧитӧма нин олан керкаяслысь дзонь квартал. Бульварлы колӧ лоны самӧй карас, а тыртӧм местаыс эз вӧв. Гашкӧ, кыткӧ-мыйкӧ ковмас вӧрзьӧдны, косявны? Колӧ ветлыны, видзӧдлыны места вылас.

Мӧдӧдчис дзонь комиссия. Ветліс-кытшлаліс вель дыр. Некымын местаын пансьыліс сёрни. Но Семёнов, коді вӧлі тані жӧ, эз тэрмась шуны ассьыс медбӧръя кыв. Сійӧ думайтіс сэтшӧм бульвар йылысь, кӧні эськӧ позис шойччыны да гажӧдчыны гырысьяслы и поснияслы, коді эськӧ эз ло дзоляӧн весиг сэки, кодыр ачыс карыс уна пӧв быдмас. Да, татшӧм места талун Яков Петровичлы эз на сюр, и сійӧ веськӧдчис управлениелань.

Буретш локтіс пассажирскӧй поезд, ньӧжмӧдчӧмӧн прӧйдитіс шахта территориялань чеччӧдны пассажиръясӧс. Кар бокӧ гожӧмын сійӧ эз сувтлы сы вӧсна, мый кӧрт туй линия да карлӧн дорса улича костын кузя нюжаліс ва гӧптъяса векньыдик нюр, кытчӧ ӧні быдлаысь ваялісны быдсяма шыблас.

Саяліс нин поезд. Семёнов мӧдіс видзӧдны детинкаяс вылӧ, кодъяс ӧти гӧптын плавайтісны гӧрбыльясысь вӧчӧм пур вылын да командуйтісны: «Полный! Тихий!»

— Настӧящӧй капитанъяс!

— Оз кӧ путкыльтчыны да вӧйны, — тӧлкуйтісны комиссияса членъяс.

— Ӧні ляпкыдӧсь нин гӧптъясыс. Кодыр ми татчӧ волывлім Рудниксянь уткаясӧс кыйны, сэки эз вӧв дивӧ прамӧя кӧтасьны.

— Мда-а... — нюжӧдыштіс Семёнов. — Кар шӧрын нюр! Кыдзи тайӧ тіянлы кажитчӧ?

Комбинатса начальник явӧ эз мӧд тэрмасьны мунны аслас учреждениеӧ. Татчӧ жӧ мӧдісны чукӧрмыны тротуар кузя ветлысь-мунысь йӧз: быдӧнлы вӧлі окота тӧдны, кутшӧм сэтшӧм дивӧ няйтсьыс аддзӧма начальство.

— Татшӧм нюраинас Пётр Первый стрӧитіс дзонь Петроград. Эмӧсь странаяс, кӧні торъя селениеяс сулалӧны ваӧн ойдӧдӧм местаын. А ми корсям и некыдз ог аддзӧй бульвар стрӧитан площадка. Со сійӧ, ёртъяс, миян син водзын! Пӧльзаыс кык пӧлӧс: мездысям тайӧ дука нюрсьыс и сэк жӧ вӧчам карса олысьяслы радейтана места.

Уджыс, дерт, вӧлі уна: нюрсӧ коліс косьтыны, вайны сэтчӧ уна шлак, му, лыа да вӧлисти мичӧдны веркӧссӧ. Но комиссияса членъясӧс, кодъяс пиын вӧлісны хозяйственникъяс и архитекторъяс, инженеръяс и агрономъяс, татшӧм ыджыд уджыс, буракӧ, эз повзьӧд. Пыр жӧ пансис делӧвӧй сёрни. Заводитчис места вылас планируйтӧм, дерт, вылыссӧ на, кытчӧ мый вӧчны, кыдзи кутас петкӧдчыны сійӧ либӧ мӧд постройка, сооружение, площадка, газон, вӧр-пу — да-да, вӧр-пу: козъяс, кыдзьяс, бадь кустъяс.

Бульвар стрӧитны кӧсйӧм йылысь юӧр ӧддзӧдіс йӧзлысь татчӧ воӧм. Ӧндрей кежис жӧ, кор шахтасяньыс мӧдіс мунны гортас.

Йӧз кытшын Семёновлӧн тыдаліс пӧшти ставнас шапкатӧм юрыс. Рытъя шонді югӧрын юрсиыс кажитчис дзикӧдз нин дзормӧмаӧн.

Начальниклысь ӧтарӧ юасисны: кор позьӧ воны уджавны, мый ковмас вӧчны, кутшӧм порядок лоӧ лӧсьӧдӧма сы могысь, мед эз ло тӧлктӧм шӧйтӧм.

— Ах, кутшӧм окота гуляйтыштны асланым бульвар кузя!

— Ёна нин гажтӧмчим татшӧмторъяссьыд тані.

— Эськӧ регыдджык нин лоис, регыдджык!

— Тайӧ делӧ асланым сайын.

— А тӧданныд, ме эськӧ вежон чӧж быд вой мӧді уджавны!

— Яков Петрович, танцплощадка лоас оз?

— Зэв ыджыд лоас.

— О-о!..

— А челядьлы пельӧс?

— Лоас. Школьнӧйлы и дошкольнӧйлы.

— Аддзанныд!..

— И олӧма йӧзӧс мӧдам кутны тӧд вылын.

Некымын морт воӧмаӧсь киркаясӧн да кӧрт зыръясӧн нин — налы кодкӧ висьталӧма уджъяс заводитчӧм йылысь.

— Гашкӧ, збыльысь талун и заводитам?

— Позьӧ заводитны. Аски мӧдам петны удж вылӧ организованнӧя.

Ыджыд вынӧн зяткысис муӧ сьӧкыд кирка. Кӧрт зыр вылысь лэбыштіс первойя му комӧк.

Ӧндрей ӧдйӧ бӧр петыштіс тротуар вылӧ да мӧдӧдчис гортас. Аски сійӧ петкӧдас сьӧрсьыс йӧзтӧ мыйта колӧ.

VІ

Лӧз рӧма жӧч ящик, коді ӧшаліс квартираӧ пыран ӧдзӧсын, вӧлі тыр. Газетаяскӧд тшӧтш талун воӧма партийнӧй журнал, и Ӧндрейлы эз терпитсьы ӧдйӧджык листайтыштны сійӧс. Керкаас пырӧм бӧрын сійӧ весиг вунӧдчис пӧрччыны кепкасӧ, заводитліс лыддьыны сылы, заочниклы, зэв колана статья. Бӧрынджык нин газетаяс пӧвстысь аддзис Лизасянь письмӧ. Но сэк жӧ синмас усис Степан Кыневлӧн портрет, кодӧс ыджыд форматӧн печатайтӧма республиканскӧй газеталӧн первой полосаас. Ӧндрейлы воча видзӧдіс сӧветскӧй воин-победитель. Морӧсас радӧн-радӧн ӧшалісны орденъяс, наысь вылынджык красуйтчис «Зӧлӧтӧй Звезда» медаль.

Степанлы Сӧветскӧй Союзса Геройлысь ним присвоитӧм йылысь правительственнӧй Указсӧ Ӧндрей тӧдіс нин да ӧні, портретсӧ ас водзас кутӧмӧн, нимкодьысь горӧдіс:

— Герой, вокӧ, настӧящӧй герой! Менам муса друг. Коркӧ пукавлім ӧти парта сайын, тышкасьлім-бурасьлім, вензьывлім комсомольскӧй собраниеяс вылын, мечтайтлім...

Нёль во чӧжӧн Кынев удитӧма ёнмыны, сӧвмыны. Чойыслӧн моз жӧ пельӧсакодь чужӧмыс петкӧдліс сылысь мужественнӧй характер; военнӧй паськӧмыс, погонъясыс да наградаясыс вӧчисны другсӧ неуна тӧдтӧмӧн, но буретш татшӧм паськӧмнас Степан кажитчис ещӧ на мичаджыкӧн.

— Молодеч, Степан, ой молодеч! Наказсӧ мамыдлысь честнӧя пӧртін олӧмӧ.

Ӧндрей ӧнӧдз на помнитӧ Ильиничналысь кывъяссӧ:

«Менам кыв тэныд став бур йӧз водзын:

Ветлы честнӧя, служит вернӧя...»

Эськӧ аддзывны Марья Ильиничнаӧс талун, вот тадзи аслас быдтас вылӧ видзӧдігӧн! Кутшӧм выль кывъясӧн эськӧ сійӧ ыдждӧдліс ассьыс вердысьсӧ? Колӧ чайтны, и Лиза гижӧ та йылысь.

Ӧндрей ӧдйӧ косяліс конверт да кутіс лыддьыны посниа гижӧм строчкаяс... Дерт жӧ, гижӧ! Со сійӧ местаыс:

«Тэрмася юӧртны тэныд, Ӧндрей, зэв ыджыд радлун йылысь: миян керкаӧ пырис вӧвлытӧм шуд — Степанлы присвоитӧмаӧсь Геройлысь звание! Тайӧ шудыс югдӧдіс не сӧмын миянлысь керка, но и ставнас сиктнымӧс. Тэ кӧ эськӧ вӧлін рӧднӧй сиктад сійӧ рытӧ, кор радио миянлы вайис Указлысь дона кывъяссӧ! Миян керка тырис йӧзӧн. Быдӧн вайис сьӧрсьыс медся ласков кывъяс, быдӧнлы вӧлі окота кутлыны мамӧӧс. Коньӧр мамӧй! Сійӧ эз тӧд, мый сылы керны: то заводитлас бӧрдыштны шуда синваӧн, то мыйкӧ нургыштас аслыс, и некод эз тӧд, мый йылысь сійӧ причитайтіс гусьӧн. Аскинас заводитісны воны мам ним вылӧ телеграммаяс, уна телеграмма, быдласянь. Меным лои тӧдса ещӧ ӧти истина, кодӧс тэныд позьӧ висьтавны татшӧм кывъясӧн: народлӧн торъя морт дінӧ радейтӧмыс вермӧ лоны сэтшӧм жӧ вына да бырӧдны позьтӧм, кутшӧм нем миритчытӧм да небзьӧдны позьтӧм овлӧ сылӧн лӧглун сэтшӧм морт дінӧ, коді тайӧс заслужитас. Народлысь радейтӧмсӧ либӧ сылысь кедзовтӧмсӧ позьӧ ӧткодявны тувсовъя ытвакӧд, ставсӧ венысь бушковкӧд. Тешкодь сравнениеыс? Эн шензьы. Мукӧд дырйи меным окота сёрнитны не сӧмын сы йылысь, кыдзи мунӧны делӧяс колхозын, мыйджык оз на тырмы сельсӧвет уджын, — овлӧ окота тӧлкуйтыштны ас кодь морткӧд и художественнӧй книга лыддьӧм бӧрын, и прӧста сідзи...»

«Зэв ыджыд аттьӧ письмӧыд вылӧ, — водзӧ гижис Лиза. — Ме сійӧс тэнсьыд лыдди вит пӧв нин да кута лыддьыны унаысь на, кытчӧдз ог пӧлучит выльӧс.

Муса Ӧндрей! (Аддзан, ме тэнӧ некор на эг ыдждӧдлы тадзи, кӧть эськӧ ас думысь «муса» кывсӧ шулі тысячаысь.) Ог тӧд, ог куж висьтавны, мый вӧчсьӧ менам коньӧр сьӧлӧмын... Кор нӧ аддзысям, кор?»

Письмӧ лыддьӧм бӧрын Ӧндрей дзонь здук пукаліс нинӧм вӧчтӧг, а пельясас быттьӧ лючки кылісны Лизалӧн кывъясыс: «Кор нӧ аддзысям, кор?» Кажитчӧ, первойысь на татшӧм ёна мӧдіс Ӧндрейлысь морӧспань увсӧ нёнявны Лиза Кынева вӧсна.

«Эх, Ламбей, Ламбей!.. — ачыс аслыс нюммуніс Ӧндрей. — Тыдалӧ, и тэнад сьӧлӧмыд заводитӧ петны «вежӧр командование улысь».

Сійӧ выльысь босьтіс киас газета, бара видзӧдыштіс Степан портрет вылӧ.

— А тэ йылысь, другӧ, нинӧм и сёрнитны ӧні, спокой оз ло нывъяссянь! Гӧтрась ӧдйӧджык, кытчӧдз он на куж бӧрйысьны. Мӧдан бӧрйысьны — медся мудерыс сюрас.

Надялӧн портретыс ӧшаліс важ местаас. Важ моз муса чужӧм, ласков нюм, век быттьӧ кӧсйис шуны ышӧдана кывъяс: «Смелджыка действуйт, смелджыка. Ме ӧд бура тӧда: тэ ньӧти абу мыжа ме водзын, ньӧти!»

Да. Ӧндрейлы колӧ лоны не сӧмын смелӧн, но и упорнӧйӧн. Оз позь эновтчыны сыысь, мый заводитӧма! Торъя нин ӧні, кор сылӧн другыс Герой ыджыд буквасянь. А сылӧн чойыс! Важӧн-ӧ вӧлі нинӧмӧн торъявтӧм нывкаӧн... Мыйӧн нӧ омӧльджык Ӧндрей! Али сямлуныс ичӧтджык?..

Ӧндрей ӧшӧдіс кепкасӧ тувйӧ, восьтыштіс ӧшинь да бара пуксис пызан сайӧ, мед не чеччыны сэтысь йӧз садьмытӧдз: колӧ вӧлі дасьтыны заочникъяслысь коймӧд курсса программа серти сьӧкыдкодь задание.

Прӧйдитіс нин час гӧгӧр. Вочасӧн лоис югыд вой, студентлӧн юрыс уджаліс тырвыйӧ ясыда.

Шыасис телефон.

— Ме кывза... Коді? Чолӧм, Яков Петрович. Да. Эг на вод. Бур. Локта дзик пыр.

Аслыс думыштіс: «Навернӧ, бульвар йылысь вопрос кузя чукӧртчӧны».

Но кодыр локтіс управлениеӧ да пырис Семёнов кабинетӧ, сэні вӧліны сӧмын куимӧн: ачыс начальник, Квитко да тӧдтӧм морт — руд костюма, смуглӧй чужӧма мужичӧй, и тайӧ выль ёртыслӧн смоль сьӧд синъясыс сюся донъялісны выльӧн пырысьлысь быд воськов.

«Центрсянь, тыдалӧ, — югнитіс юрас Ӧндрейлӧн. — Но месӧ мыйла ковми?»

Аддзысьӧм бӧрын Квитко пыр жӧ сетіс Ӧндрейлы вопрос, кутшӧма сылӧн мунӧ заочнӧя велӧдчӧмыс, а торйӧн кӧ босьтны, заводитіс эз нин гижны бӧръя темасӧ. ЦК-лӧн парторг век тӧдіс, мый вылын уджалӧ заочник дай эз ӧтчыд нин отсавлы сылы.

— Некымын лун мысти думайта эштӧдны заданиесӧ, Владимир Васильевич. Но ӧти местаӧд сьӧкыдкодь, ковмас консультируйтчыны, — вочавидзис Ӧндрей да бара думыштіс тӧдтӧм морт йылысь: «Экзаменъяс али мый регыд лоӧны?»

Семёнов век сідзи пукаліс аслас пызан сайын да привычка серти котшкӧдыштіс папиросӧн кӧрӧбкаӧ.

Квитко стӧчмӧдыштіс:

— Миянӧс, Андрей Павлович, интересуйтӧ со мый: мӧдан он аддзыны тырмымӧн кад водзӧ велӧдчӧмыд вылӧ, ми кӧ тэныд сетам ыджыдджык удж?

Татшӧм вопросыс вӧлі виччысьтӧм, и Ӧндрей быттьӧ джӧмдыштіс.

— Ми гӧгӧрвоам тэнӧ, — тэрмасьыштіс содтыны Яков Петрович. — И вермам вӧчны ӧшибка, торкам кӧ тэнсьыд велӧдчӧмтӧ... Дерт, тэныд окота тӧдны, кутшӧм сэтшӧм удж кӧсъям вӧзйыны? Но медся водз колӧ стӧчмӧдны Владимир Васильевичӧн сетӧм вопроссӧ.

Ӧндрейӧс эз тэрмӧдлыны воча кывйӧн. Но позьӧ ӧмӧй эновтны велӧдчӧм кӧть кутшӧм сьӧкыд удж эз сетны? И вермас ӧмӧй лоны сэтшӧм уджыс, коді дзикӧдз мешайтас помавны заочнӧ Горнӧй институт? Сэк жӧ Ӧндрей тырвыйӧ гӧгӧрвоис и мӧдтор — Семёновлысь да Квитколысь сы вӧсна ыджыд тӧждысьӧмсӧ. Вӧлі сӧмын ӧти туй — тайӧ тӧждысьӧм вылас вочавидзны ещӧ бурджыка велӧдчӧмӧн да уджалӧмӧн.

— Вопросыс кӧ сӧмын велӧдчӧмын, — шыасис сійӧ, — то ме ог повзьы шуны: велӧдчӧм ог личӧд.

— Сідзкӧ, решитӧма, — кинас личкыштіс пызан вылӧ Семёнов да чеччис места вывсьыс. — Тэныд, Андрей Павлович, ми шуим сетны шахта.

— Шахта? — аслыс тӧдтӧг сувтіс жӧ Ӧндрей.

— А тӧдан кытчӧ кӧсъям назначитны шахтаса начальникнас? — Яков Петрович воськовтыштіс стенын ӧшалысь из шом бассейнлӧн карта дінӧ. — Волы жӧ. Видзӧдлы со татчӧ. Тӧдса абу местаыс?

«Витӧд район, — пыр жӧ тӧдіс Ӧндрей. А такӧд тшӧтш тӧд вылас усис кольӧм вося тулысӧ кӧръяс вылын Семёновкӧд гӧняйтӧмыс, начальниклӧн сыкӧд загадочнӧй сёрниясыс. — Ме тадзи и чайті: сёр-ӧ-водз ыстас «бать районӧ».

— Мый шуан та вылӧ? — Семёнов ӧні юаліс сэтшӧм ногӧн, быттьӧ Ӧндрейлы вӧчис медся приятнӧйтор.

Ӧндрей волнуйтчис, но мед тайӧ волнуйтчӧмыс омӧльджыка тӧдчис, вочавидзис шуткапырысь:

— А мый висьталас менам бать, ог кӧ справитчы уджнас?

— Вернӧ, — серӧктіс Семёнов. — Тэныд сэки олӧм оз ло! «Вокӧ, оз лӧсяв тадзи, — шуас батьыд. — Ме тэнӧ быдті, велӧді, тіянлы петкӧдлі сотчысь из места, пӧрысьӧ-нэмӧ кӧсйи нимкодясьны аслам пиӧн, а тэ менӧ янӧдін став бур йӧз водзас».

Квитко да тӧдтӧм морт сӧмын нюмъялісны. Найӧ эз кӧсйыны торкны Яков Петровичӧс.

— Лоас сьӧкыд, Андрей Павлович, — шуткатӧг нин водзӧ висьталіс начальник. — Объектыс бӧрӧ кольччысь. Некымын тӧлысь чӧжӧн муртса на стволъяссӧ вӧчӧны. Помнитан, партактив вылын критикуйтісны начальниксӧ. Парторгыс Лукьянов.

Ӧндрей кывзіс и век видзӧдіс карта вылӧ, кӧні оконтуритӧм из шом месторождениелӧн ӧти крылоын пасйӧма некымын шахталысь условнӧй обозначение. Унджык обозначениеыс вӧлі бумага вылын на, мукӧдлаас строительствоыс заводитчис таво — ӧтияс водзджык, мӧдъяс сёрӧнджык. Районсӧ йитіс Вӧркутакӧд вӧсньыдика заштрихуйтӧм визь, коді збыль вылас индіс сӧмын направлениесӧ, а ветлісны коді кыдзи сяммис: кӧр даддьӧн кӧ, веськыдаӧн-веськыдаӧн; тракторъясӧн кӧ, мылькъяслӧн гриваяс кузя; подӧн кӧ, кыйсигмоз.

— Медсясӧ миянӧс лимитируйтӧ туй, — быттьӧ дорйысьыштіс Семёнов. — Сійӧс ми нюжӧдам пыр жӧ, кыдз сӧмын пӧлучитам рельсъяс. Ӧні важнӧ не воштыны кадсӧ прӧста, вӧчны сійӧс, мый позьӧ. А самӧй коланасӧ мӧдам век жӧ вайны сэтчӧ... Вот тадзи, Андрей Павлович! Думыштлӧй ас кежсьыд. Артыштлӧй гӧгӧрбок. Лун-мӧд мысти висьталан. — Яков Петрович индыштіс кинас тӧдтӧм мортлань. — Тӧдмасьӧй, пӧжалуйста, горнӧй инженер Майбасаров — шахтаяс стрӧитӧм кузя ыджыд опыта морт. Ербол Алымбекович выльӧн на локтіс трест командировка серти, сӧгласитчис уджавны главнӧй инженерӧн сійӧ шахтаын, кодӧс вӧзъям тэныд.

Майбасаров сувтіс Ӧндрейлы воча, сетіс кисӧ:

— Ме кывлі, Ламбей ёрт, мый ті лоанныд кӧр пастухлӧн пи. Верма висьтавны и ас йылысь: ме казах, менам бать — чабан!

Чабанлӧн пи топыда кутліс кӧр пастух пилысь кисӧ.

— Ті, Майбасаров ёрт, висьталінныд зэв важнӧйтор йылысь, — нюммуніс Ӧндрей. — Кӧр пастух да чабан чужлӧмаӧсь стадаяс бӧрсяыс мунігӧн, весиг ӧткодь турӧба лунӧ.

Кабинетын ызнитіс серам.

— Сідзкӧ, главнӧйыс эм, — ошкыштіс Квитко. — Пӧшти вокъяс!

— Сӧмын мед эз вӧв семейственность, — чуньнас грӧзитыштіс Семёнов. — Ог терпит семейственностьтӧ. Тайӧс эн вунӧдӧй.

...Гортас локтӧм бӧрын Ӧндрей пуксис на занимайтчыны. Но кӧть кыдз сійӧ эз зіль гӧгӧрвоны лыддьӧмсӧ, юрас нинӧм эз коль, — вывті нин виччысьтӧм ыджыд удж вӧзйисны сылы талун. Видзӧдліс центральнӧй газеталысь свежӧй номер, выльысь лыддис Лизалысь письмӧсӧ да пӧрӧдчис койка вылӧ.

Зэв вӧлі окота сёрнитны вот тадзи, кытчӧкӧ вывлань видзӧдӧмӧн, и тӧдны, мый тэнсьыд сёрнитӧ кодкӧ кывзӧ да донъялӧ — ошкӧ либӧ оз ошкы. Выльысь ыпнитіс бать вылас ӧбида. Эз кывзысь пиыслысь, эз кольччы сы дінӧ овны кӧть нин ӧти тӧлысь кежлӧ, кор вӧлі локтӧ комбинатлӧн кӧраяс дінысь, кӧні сійӧ лыддьысис «инструкторӧн». Менам пӧ, видзӧдтӧ, эновтны позьтӧм делӧяс: колхознӧй кӧр стада буретш вуджӧ тундраӧ, кутас прӧйдитны сикт дорті, колӧ включитчыны сэтчӧ. Тадзи и шуис пӧрысь Ламбей: «включитчыны». А кутшӧм интереснӧ вӧлі тӧдны, мыйджык эськӧ сійӧ шуис талун, кор тӧдліс пиыслы шахтаса начальник должность вӧзйӧм йылысь да ещӧ сійӧ местаӧ, кытысь старик ачыс индыліс из шомсӧ. Но керкаын некод эз вӧв. И тайӧ лӧняс гораа тічкис будильник. Сійӧ петкӧдліс вой шӧр бӧр нин, гожся шонді регыд ӧшъяс гӧраяс весьтӧ.

VІІ

Тихон Блинов босьтчис выль уджӧ асьсӧ жалиттӧг. Начхозлӧн коркӧся опытыс да ӧнія авторитетыс, кодъяс сылӧн ӧтувтчисны яндысьтӧм наянлункӧд, отсалісны сылы шедӧдны «аслас горняцкӧй районлы» ставсӧ, мый позис аддзыны комбинат кодьысь.

Дӧвӧлен вӧлі аслас выль отсасьысьӧн управлениеса начальник, кокниджык лои уджавны главнӧй инженерлы.

Районыс ёнмӧдсьыліс не сӧмын хозяйственнӧй часть кузя начальникӧс вежӧмӧн: татчӧ вуджӧдлісны уджавны опытнӧй горнякъяслысь вель ыджыд группа да разӧдлісны шахтаясӧ. Регыд мысти нин свежӧй вын отсаліс районлы венны бӧрӧ кольччӧмсӧ, а торъя шахтаяс мӧдісны нимавны водзын мунысьясӧн. Но медся ыджыд сёрниыс тайӧ районкӧд йитӧдын паськаліс горняцкӧй уджӧ ӧти выльтор пыртӧм кузя.

Некод эз тӧд лючки, комбинатлӧн кутшӧм шахтаын медся первой чужис мӧвп нюжӧдны врубмашиналысь режущӧй частьсӧ — барсӧ. Висьталӧны, врубмашинистъяс пӧвстысь пӧ кодсюрӧ тайӧн ноксьылӧмаӧсь водзынджык нин удачатӧг. Гашкӧ, на моз жӧ эськӧ ковмис эновтчыны и Виталий Терентьевлы, эз кӧ паныдась инженер Петровкӧд.

Витяӧс, кыдзи бур врубмашинистӧс, татчӧ вуджӧдлісны опытнӧй горнякъяслӧн группа лыдын жӧ. Выль местаын ассьыс кужӧмлунсӧ том морт мӧдіс петкӧдлыны первойя лунсянь. Но сылы эз сет овны дум тожӧ босьтчывны уджавны кузь барӧн. Ӧд тайӧ вӧлі зэв ышӧданатор! Кык метра кузьта бар пыдди, кутшӧмӧс ӧнӧдз на лэдзлісны заводъяс, позис содтысьӧмӧн пуктыны куим, нёль, весиг вит метр кузьта бар. Кык метр джуджда пыдди ӧти сайысь позис подрубайтны из шом пластсӧ вит метра джудждаӧдз!

Терентьев босьтчис тайӧ уджӧ гусьӧн моз, мед не янавны йӧз водзын, нинӧм кӧ оз артмы. Сылы удайтчис артмӧдчыны участокса начальниккӧд, мед сійӧ эз мӧд мешайтны врубмашинистлы кольччывны смена бӧрын лаваӧ. Аслас помощниккӧд Витя вель дырӧн мӧдіс вошласьны шахтаын. Сэсся сылы ковмисны содтӧд отсасьысьяс. Медбӧрын делӧыс воис сэтчӧдз, мый позис нин йӧз син водзын видлыны подрубайтны из шом. Чукӧртчис шахтаса начальство — ӧтияс интерес ради, мӧдъяс дӧзмӧмпырысь. Ӧд ставлы вӧлі тӧдса авторитетнӧй источникъясысь, мый кык метраысь кузьджык бар оз нин шогмы подрубайтны из шом пласт, мый буретш кык метраа бар медся эффективнӧй. А Терентьев, видзӧдтӧ, думыштӧма подрубайтны нёль метраа барӧн.

— Прӧстӧ дурӧм! — шуасисны ас костаныс кодсюрӧ. — Вӧлі кӧ позяна, эськӧ важӧн нин нюжӧдісны бартӧ. Сы вылӧ эмӧсь научнӧй учреждениеяс, эмӧсь не миян кодь опыта бассейнъяс.

— Тэ, сідзкӧ, он пыдди пукты шахтёръяслысь водзмӧстчӧмсӧ? Тадзинад, зонмӧ, позьӧ сюрны консерваторъяс лыдӧ.

— О, тайӧ нин вывтіджык... Ме ӧмӧй мешайта кодлыкӧ? Мед видлӧны, мед. Кад воштӧмысь кындзи, лёксӧ некодлы оз вӧчны.

Дерт, медся ёна тӧждысис ачыс Витя. А друг сылӧн тшӧтш нинӧм оз артмы. Лэптасны серам вылӧ, мыйысь сійӧ зэв поліс.

Уна шахтёрскӧй лампочка ломалӧмысь забойын вӧлі вель югыд. Сьӧд дзирдӧн лӧсталіс метраысь кызджык из шом пластлӧн дорышыс, креплениеяс костын куткырвидзисны йӧз, рабочӧй туй вылын куйліс врубмашина.

— Гашкӧ, заводитан, Терентьев ёрт?

Виталий чышкыштіс чужӧм вывсьыс сьӧд няйтӧн визувтысь пӧсьсӧ, мыйлакӧ кыскыштіс асланьыс электрокабель да включитіс ток. Трак ловзис мотор, дрӧгнитіс нёль метра кузьта бар, коді нюжаліс водзвыв вӧчӧм щельын, кысянь сылы индӧма вочасӧн пырӧдчыны из шом пластӧ.

— Давай, давай! — врубмашинистӧс ышӧдісны удача сиысьяс. — Колӧ артмыны.

— Аддзанныд, мӧдӧдчис, зонъяс, мӧдӧдчис!

— Молодеч, Терентьев, молодеч!

Из шом пласт кыпӧдчис вывлань градус комын вылӧ. Ыджыд нагрузкаысь врубмашина то заводитлас лёкысь живгыны, то дзикӧдз тшӧкмунлас, но кӧть и ньӧжйӧ, а век жӧ кайис водзӧ.

— Збыль ӧмӧй артмас мыйкӧ? — машиналысь шумсӧ вевтыртігмоз, ӧта-мӧдыслы горзісны видзӧдысьяс.

— Нёль метра пыдта вруб абу шутка делӧ!

— Ерунда!.. Буретш тайӧ и шогмытӧм. Из шом перйӧмын нарушайтчӧ став закономерность да практика. Медся лёкыс лоӧ сыын, мый ёна сьӧктӧдӧ тані уджалысьяслысь безопасность котыртӧм. Первой-кӧ: та кузьта врубӧвӧй щельтӧ оз ло кокни проветривайтны. Мӧд-кӧ: вывті ёна паськалӧ кровлялӧн крепиттӧм площадь да ӧдвакӧ сійӧс мӧдас позьны кутны киссьӧмысь. Ми ог на тӧдӧ сідз жӧ, кутшӧм ногӧн кутас петкӧдлыны асьсӧ подрубитӧм из шом пласт. Вермас лоны, сы дінӧ вообщӧ лоӧ позьтӧм сибӧдчыны. Ерунда, ӧти кывйӧн, веськыд ерунда. Миянлы некод оз разрешит лотайтны прӧста кад, рискуйтны йӧзӧн, техникаӧн.

Ещӧ на лёкысь живгис мотор. Содысь из шом бус пемдӧдыштіс лампочкаясысь югӧрсӧ. Ёнджыка вензисны йӧз. А Виталий, быттьӧ сибдӧма врубмашина дінас, жмитіс сылысь ставсӧ, мый позис. Прӧйдитіс нин метр, сэсся метрӧн-джынйӧн, кык метра... Сійӧ эз кӧсйы тӧдны, мый йылысь вензисны йӧз. Сылӧн вӧлі куш ӧти дум, подрубитны кыдз позьӧ унджык, петкӧдлыны ставыслы, мый вермӧ вӧчны сылы дӧверитӧм врубмашина. И друг горӧдӧмъяс:

— Стой! Сувтӧдлы! Стой! Стой!..

Синмӧ шыбитчис кодлӧнсюрӧ повзьыштӧм. Кылыштіс начальниклӧн кодь стрӧг гӧлӧс.

— Подрубайтны водзӧ запрещайта. Категорически.

— Осторожнӧ, ёртъяс, осторожнӧ.

— Видзчысьӧй, мед лёкджык оз ло. Ме пола кровля киссьӧмысь...

Вӧлӧмкӧ, подрубитӧм из шом пласт заводитӧма ачыс разьсьыны да гылавны увлань.

— Но ӧд тайӧ тадзи-й колӧ лоны. Эта мында подрубитӧм площадь весьтын из шом оз вермы век ӧшавны. Зато оз ковмы буритны ни взрывайтны. Сӧмын удит наваливайтны.

— Наваливайтны? Крепиттӧм кровля улас? Кокниа кӧсъян шедӧдны. Ӧдвакӧ кодкӧ сюрас сэтшӧм донтӧм юраыд, мед сэні уджавны.

— Запрещайта водзӧ подрубайтны. Нарушайтчӧ безопасность техникалӧн правилӧяс. Категорическӧя запрещайта.

Витя сӧмын ӧні казяліс, мый тані жӧ вӧлӧма безопасность техника кузя инструктор. Медся яр прӧтивникнас вӧлі инструктор. Буретш сійӧ категорически запрещайтіс подрубайтны водзӧ.

Витя дор сулалысьяс вензисны сыкӧд. Тайӧ ышӧдыштіс врубмашинистӧс. Сійӧ выльысь включитіс машиналысь мотор. Но ӧнӧдз на кывзысьысь врубмашина сӧмын несйыштіс. Видліс мӧдысь, коймӧдысь. Нинӧм эз артмы: нёль метраа бар топалӧма клещияс костӧ моз, заштыбуйтчӧма, кыдзи шулӧны шахтёръяс.

Шыасис шахтаса начальник:

— Ме висьталі первойсяньыс: ерунда тайӧ ставыс! — Шуис и тшӧкмуніс: лӧньӧм забойын кывйыс артмис вывтіджык гораа. Коліс пыр жӧ небзьӧдыштны тадз шуӧмсӧ. — Кӧнешнӧ, ме абу прӧтив вӧчавны татшӧм сикас экспериментъяс. Но не татшӧм ногӧн...

Гӧгӧрвоисны сідзи, кыдзи коліс гӧгӧрвоны: татшӧмторъяснад медым ноксясны мӧдъяс, миян шахталы некор, сылӧн эм производственнӧй план, эм быдлунся график. Да, да. Мед лотайтасны кадсӧ мӧдъяс.

Вочасӧн заводитісны мунавны видзӧдны волысьяс, весиг найӧ, кодъясӧс вӧлі индылӧма отсӧг пыдди.

— Нинӧм, нинӧм, Терентьев ёрт! Тэ ёнасӧ эн шогсьы, отсалам: ыстам аварийнӧй бригада.

Витялы вӧлі окота горӧдны: «Оз ков меным тіян аварийнӧй бригаданыд!» Но эз горӧд: гашкӧ, правӧсь найӧ, гашкӧ, збыльысь коліс котыртны тайӧс мӧд ногӧн, мӧдлаын.

Ас кежсьыс нин бурджыка видзӧдліс вӧчӧм удж вылас. Из шом пласт вӧрзялӧма уна местаті: то лайкмунӧма дзоньнас, то усьӧма торъя пластъясӧн, то ӧшаліс кровля дінын на. Повзьӧдліс некор на тадзи вӧвлытӧмторйыс. Вӧлі гӧгӧрвоана, мый босьтны татысь из шомсӧ важ ногӧн, тӧдса технология серти нинӧм и думайтны. Эз прӧста ӧвтыштны кияснас да ӧдйӧджык усйысьны тані вӧлысьяс, эз прӧста кӧсйыны ыстыны аварийнӧй бригада.

— Сідзкӧ, артмӧ, другӧ: ми тэкӧд лоим авария вӧчысьясӧн, — аслас помощниклы, коді чӧв пукаліс рудстойка бердын, шуис Витя. — Збыльысь ӧмӧй тайӧ тадзи и эм?

Эз вӧв окота эскыны талы. Ӧд мыйта вын, мыйта кад вӧлі видзӧма. Тані ноксигкості Витя лоис уджйӧзаӧн подрубка кузяыс.

— Вообщӧсӧ, дерт, абу ошкана, — быттьӧ аслыс нин содтіс сійӧ. — Врубмашиналӧн быд час сулалӧм торкӧ шахталысь план тыртӧм. Ми ӧд не сӧмын асьным ог уджалӧ, но и торкам йӧзлысь удж.

Помощник серӧктіс:

— Шу пасибӧ, оз кӧ штрапуйтны.

Витя пуксис жӧ.

— Татшӧмтортӧ, дерт, оз вӧчны. Но ачыд аддзан...

Забойын лои не сӧмын лӧнь да пемыдджык, но гажтӧм. Колӧ чайтны, тадзи жӧ вӧлі и налӧн, кодъяс таӧдз нин заводитлісны уджавны кузь барон да нинӧм эз артмы. Позор, ӧти кывйӧн, позор.

— А веськыда кӧ шуны, — шыасис помощник, — меным абу гӧгӧрвоана, мыйджык миян эз артмы. Ӧд ставыс лои сідзи, кыдзи кӧсйим тэкӧд. Нюжӧдім бар, дасьтім врубмашиналы туй, заводитім подрубайтны. Мый нӧ ещӧ колӧ тэсянь?

— Мый колӧ?.. — Вопросыс кажитчис сэтшӧм прӧстӧйӧн, мый весиг вочавидзны сьӧкыд вӧлі. — Месянь, буракӧ, сэсся нинӧм оз ков. Ме ӧд сӧмын тайӧс и кӧсйи: подрубайтны нёль метраа барон. И со, пӧжалуйста, подрубиті. — Витя паськӧдыштліс кияссӧ. — Да вот аддзан, повзисны... Аварийнӧй бригада ыстӧмӧн грӧзитісны. Сідзкӧ, делӧыс абу сӧмын меын. Эх!..

Пукавны эз шогмы. Коліс мыйкӧ вӧчны. Кӧть нин врубмашинасӧ мездыны. А то локтасны аварийщикъяс и шуасны: врубмашина дінӧдз миян мог абу, асьныд сибдӧдінныд, асьныд и перйӧ.

Но кыдзи сійӧс мездан, он кӧ уберит из шомсӧ. Сэтчӧ жӧ, подрубитӧм щелльыс ставнас топалӧма.

— Пиньясӧн да гыжъясӧн мӧдам перйыны! — скӧрмис врубмашинист. — Медым ставӧн тӧдлӧны: Терентьев оз мӧд некодлы кевмысьны.

— Вот ӧні тэ бӧр ас кодьыд лоин, Виталий! — сійӧс ошкыштіс ёртыс. — А ме вӧлі шензя нин татшӧм рама асьтӧ кутӧмысь.

Аддзисны кайло, заводитісны кодйысьны — мездыны бар. Перйысигас нин гӧгӧрвоисны, мый ӧти-мӧдлаті из шомыс дрӧбалӧма, навернӧ, сэки, кор подрубайтӧм бӧрас из шом пластлӧн пачкаясыс торъялісны ӧта-мӧд дінсьыс. Тайӧ отсаліс ӧдйӧ пырӧдчыны водзӧ бар пӧлӧн. Опасностьыс вӧлі сӧмын сыын, мый дрӧбалӧм либӧ гырысь ёкмыльясӧн потласьӧм из шом вермис личкыны бар мездысьясӧс.

— А ми вӧчам сідзи, — гӧгӧрвоис Витя. — Ковмас кӧ, из шомсӧ перъям кровляӧдзыс.

Лоис ноксьыны вель дыр. Кыкысь включитлісны мотор. Бар эз вӧрзьы. Помсӧ тожӧ жмитӧма.

Ёна нин мудзисны. Бырны кутіс вын. Ковмис частӧджык шойччыны. Медся ёна мучитіс ӧбида. Код вылӧ ӧбида? Гашкӧ, и ас вылас. Витя кутчысьліс тайӧ удж дінас ас наукаӧн, ӧтнас, весиг гусьӧн моз. Кодлы тайӧ колӧ — челядьлӧн кодь ворсӧмыс...

Дзузнитыштіс воысьяслӧн би. Участокса начальниккӧд локтӧма районнӧй управлениеса главнӧй инженер.

— Коді тані лоӧ Виталий Терентьевыс?

Виталийлӧн повтӧма югнитісны син еджыдъясыс. Лӧг нюмысь дзирдыштісны пиньясыс. Найӧ кажитчисны торъя нин еджыдӧсь са сьӧд чужӧм фон вылын. Юрас мелькнитіс мӧвп: «Заводитчӧ. Мӧдасны кӧ ёна таргайтны, комбинатса управлениеӧдз ветла».

— Ог кӧ ӧшыбайтчы, — содтіс Петров, — Иван Терентьевлӧн пиыс. Ми тэкӧд важӧн тӧдсаӧсь. Чолӧм, Виталий Иванович! Давай висьтав, мый тані тіян лоис?

Витя первойсӧ некыдз эз гӧгӧрво, бурӧн али лёкӧн татчӧ воӧма главнӧй инженер. Но ӧд со и участокса начальникыслӧн чужӧмыс ышӧданакодь.

— Мый лоис шуанныд, Алексей Никитич?.. Ме и ачым бура ог тӧд, мый лоис. Ставыс повзисны, пышйисны. А ми, помощниккӧд, врубмашинаӧс ассьыным мездам.

Петров видзӧдліс участокса начальник вылӧ.

— Висьталӧй ставсӧ: мыйсянь заводитчис, мыйӧн помасис.

Кывзігмозыс инженер сеталіс сэтшӧм вопросъяс, кытысь Витялы лои дзикӧдз гӧгӧрвоана, мый Петров локтӧма татчӧ бур думъясӧн. Тайӧ зэв ёна ышӧдіс врубмашинистӧс. И кодыр найӧ мӧдісны видлавны уджсӧ, вопросъяс вылӧ мӧдіс вочавидзны ёнджыкасӧ Виталий Терентьев. Первой делӧ петкӧдчис, мый Терентьевлӧн опытыс зэв важнӧй. Мӧд-кӧ, некутшӧм аварийнӧй бригада татчӧ оз ков.

— Кӧнешнӧ, — водзӧ сёрнитіс Алексей Никитич, — татшӧм подрубка дырйи очистнӧй уджъяс нуӧдӧмлы ковмас аддзыны выль технология. Но тайӧ нин миян ӧтувъя мог. Медся водз менӧ ышӧдӧ из шом пластлӧн самообрушениеыс. Тайӧ фактыс мыйтакӧ казьтылӧ погрузочнӧй машинатӧм комбайнлысь удж. Ті, Виталий Иванович, шуда морт. Сюрӧмныд сэтшӧм пласт шӧрӧ, кодлӧн став показательыс благоприятнӧй. Сьӧлӧмсянь поздравляйта!

Витялы вӧлі окота кутлыны Алексей Никитичӧс, но яндысис: ӧд сыкӧд сёрнитӧ ыджыд специалист да почётнӧй морт.

Виччысьтӧг ӧдйӧ локтіс аварийнӧй бригада. Петров радпырысь йӧзӧдіс:

— Аварийнӧй удж отменяйтчӧ. Но ті меным ковманныд. Мӧдам экспериментируйтны.

Аскинас тайӧ лаваӧ чукӧрмис районса став начальство. Некымын лун мысти печатьын йӧзӧдісны первойя опытлысь даннӧйяс. Тадзи заводитчисны горняцкӧй делӧын выль корсьӧмъяс, кодъяс вочасӧн кутісны паськавны и комбинатлӧн мукӧд шахтаясын.

Тӧдӧмысь, эз пыр да эз быдлаын опытъяс сетны колана результатъяс. Кыптіс вензьӧм. Ӧтияс лыддисны, мый кузь баръясӧн подрубайтӧм капризнӧй делӧ, мӧдъяс эз аддзыны таысь некутшӧм выгӧда, коймӧдъяс пӧся дорйисны выль метод, коді из шом перйӧмын восьтӧ технико-экономическӧй показательяс содтӧмлысь ыджыд позянлунъяс.

Позис чайтны, мый Алексей Никитич Петров тайӧ делӧын лоас зэв активнӧй мортӧн. Первойсӧ тадзи и вӧлі. Аслас кад тырмытӧм вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ уна часъяс колльӧдіс очистнӧй забойын, мед тӧдмавны, кутшӧмджык пластъясын медся бур уджавны нюжӧдӧм баръясӧн, кыдзиджык котыртны асьсӧ удж процессӧ, мед сійӧ сетас ыджыдджык эффект. Тайӧ вопросъясӧн Петров выступайтіс не сӧмын асланыс районын, но и комбинатса ӧтувъя собраниеяс да совещаниеяс вылын. И друг сыкӧд мыйкӧ лоис. Дугдіс интересуйтчыны выльторъясӧн. Чужӧмыс тӧдчымӧн зумышмис. Вошис сылы лӧсялана ӧкуратность уджас, пасьтасьӧмас, асьсӧ кутӧмас. Алексей Никитич мӧдіс кажитчыны сэтшӧм мортӧн, кодлӧн лоӧма кутшӧмкӧ лӧсьыдтӧмтор, мый йылысь эз позь ни висьтавны йӧзлы, ни вунӧдлыны ӧти здук кежлӧ.

«Навернӧ, гӧтырыскӧд бара дугдӧмаӧсь лӧсявны», — думыштіс Тихон Блинов.

Хозяйственнӧй часть кузя начальниклы эз вӧв сьӧкыд казявны главнӧй инженер характерын татшӧм вежсьӧмсӧ: ӧта-мӧдыскӧд найӧ аддзысьлісны быд лун, весиг некымынысь ӧти луннас.

А Зинаида Павловна, кор волывліс опытнӧй сельхозысь гортас, чайтіс мӧд ногӧн: мый сійӧ верӧслӧн эмӧсь кутшӧмкӧ нелючкияс удж кузяыс, кӧть эськӧ ачыс Петров быд ногыс зілис гӧтыр дырйиыс петкӧдлыны асьсӧ важ моз гажаӧн да меліӧн.

Но шуласны тай: муӧ сюрӧм кӧйдыс асьсӧ эрдӧдӧ быдмӧгнас. Тихон Тихонович регыд мӧдіс вежӧртны, мый Алексей Никитич сыкӧд лои вывтіджык официальнӧйӧн. Весиг таысь на унджык: воча сёрнитігас зілис не видзӧдны сы вылӧ, а сэки, кодыр Блинов мыйкӧ вӧчис либӧ кодкӧдкӧ мӧдкӧд сёрнитіс, Петров быттьӧ сійӧс синъяснас сёйис. Сідзкӧ, главнӧй инженерлӧн эм та вылӧ помка. Но кутшӧм тайӧ помкаыс, мыйкӧд кӧртасьӧма?

Блиновӧс заводитіс мучитны дум: коркӧся другыс тӧдӧ сы йылысь лёктор. Ӧнія удж кузяыс ӧдвакӧ. Блинов ӧні — тӧвйӧм рака нин: кӧмтӧг оз пыр петшӧр кустӧ ни вольпась вылӧ оз вод сійӧс малышттӧг, — понйӧн он аддзы, зепталас кӧ мыйкӧ. Дыр-ӧ на уджалӧ выль местаын, а управлениеса начальниксянь пӧлучитіс кык благодарность нин. Оз помнит сідз жӧ, мед эськӧ кӧнкӧ, кодкӧ дырйи сетліс вӧля аслас кывлы. Аслас подчинённӧйяскӧд волысигӧн кутіс асьсӧ прӧстӧя, собраниеяс вылын выступайтіс сы мында да сідзи, мыйта да кыдзи колӧ. Весиг гӧтрасис, и некод эз вермы шуны, мый лёка олӧны гӧтырыскӧд. Важся тшӧкӧлдывайтӧмыс быттьӧ абу и вӧвлӧма, кӧть и вӧлі ыджыд начальникӧн. Новліс сэтшӧм паськӧм, кутшӧмӧс новлісны сы кодь ранга йӧз. Тихон Блинов ӧні кажитчис тырвыйӧ авъяммӧм уджалысьӧн, кодлысь мыйсюрӧ кузя эз мешайт велӧдчыны.

И век жӧ сійӧс повзьӧдліс Петровлӧн сы дінӧ вежсьӧмыс. Ӧд татчӧ уджавны локтӧм бӧрас главнӧй инженеркӧд сылӧн вӧліны зэв бур отношениеяс. Удж кузяыс гӧгӧрвоисны ӧта-мӧдсӧ кыв джынсянь. Мый нӧ лоис сыкӧд, мый? Кутшӧм пытш курччис тайӧ вӧсни кучика интеллигентсӧ? Эз-ӧ нин сійӧ тӧдмав мыйкӧ сэтшӧмтор, код йылысь Блиновлы аслыс эз вӧв окота казьтывны.

Сомневайтчӧмыд лёкджык лудан висьӧмысь — оз сет спокой лун ни вой. Мый сӧмын эз лӧсьӧдлы ас кежсьыс Блинов. Дерт, медся ёна важ моз поліс кыкторйысь: Петровкӧд коркӧся сёрниысь да Важницкийкӧд вагонын «аддзысьлӧмысь». Ӧд коліс жӧ сэки лоны этатшӧм мӧмӧтӧн — кад вотӧг восьтыны ассьыс душасӧ сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн сійӧ эм. Вот и пов ӧні. Ов ӧшалысь чер улын моз, виччысь, кор сійӧ сӧрвитчас да поткӧдас тэнсьыд юртӧ. Блиновлы и тӧд вылас эз вермы усьны, мый ачыс Петров тожӧ сомневайтчӧ.

А сомневайтчис Алексей Никитич со мыйын: збыль-ӧ Тихон Блинов — сэтшӧм чудовище, кодкӧд коркӧ дружитіс, — ӧні уджалӧ ӧти учреждениеын, аддзысьлӧ быд лун, здоровайтчӧ, сӧветуйтчӧ, лыддьӧ сійӧс сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн лыддьӧны ставӧн.

Делӧыс сыын, мый Петров кутіс чайтны коркӧя анонимкасӧ гижысьнас Блиновӧс. Татшӧмторйӧдзыс сійӧс вайӧдіс начхоз Блиновлӧн почеркыс.

Почеркъяс бӧрся «вӧтлысьӧм» заводитчис Квиткокӧд тӧдса сёрни бӧрын. Та йылысь некодлы висьтавтӧг Алексей Никитич удитіс нин гусьӧн видзӧдлыны почеркъяс ставлысь налысь, кодъясӧс подозревайтіс. Нинӧм эз артмы. Ёна торкис анонимкасӧ бырӧдӧмыс, кӧть эськӧ тайӧ зывӧк гижӧдторйыс Петров синъяс водзысь ӧні бара эз вешйыв ни ӧти здук кежлӧ. Лои эновтчыны водзӧ туясьӧмысь. Дай нинӧмла нин вӧлі гудйысьны пеж шыбласъясын... И друг этатшӧмтор! Сысянь, код вылӧ эз сяммы думыштны!

...Кыдзкӧ ӧти рытӧ, удж помасяндорыс нин, главнӧй инженер кабинетӧ пырис начхоз Блинов. Тӧдчис, сійӧ тэрмасьӧ да аслас мог йылысь эз мӧд нюжӧдны.

— Пыри консультируйтчыны, Алексей Никитич, — портфельсьыс бумага чукӧр перйигмоз, висьталіс сійӧ. — Партком тшӧктӧм серти гижи доклад, кодӧн мӧда выступайтны клубын шахтёръяс водзын. Но колӧ шуны, понимайтанныд кӧ, докладыс специфическӧй и сэні эмӧсь техническӧй терминъяс. А ме — тіянлы тайӧ тӧдса — академияяс эг помавлы, кыдзи шуліс миян легендарнӧй герой Чапай...

Петров эз шензьышт ни татшӧм «прӧстӧя» сы дінӧ Блинов шыасьӧм вылӧ, ни сылӧн техническӧй безграмотность вылӧ. Ӧд и ачыс Петров мукӧд дырйи сетлывлӧ политически грамотнӧйджык ёртлы ассьыс доклад либӧ лекция, оз кӧ надейтчы ас вылас сложнӧй международнӧй вопросъяс бура тӧдӧм вылӧ, кодъясӧн инженер заводитӧ интересуйтчыны ёнджыка. Мыйла нӧ не отсасьны ёрта-ёртлы, могыс ӧтувъя.

— Гашкӧ, стиль боксяньыс тшӧтш позяс кытсюрӧ вӧрзьӧдыштны? — тӧд вылас кутӧмӧн, мый начхоз вообщӧ омӧля грамотнӧй морт, юаліс Алексей Никитич.

— Позьӧ ӧти сайысь, позьӧ и стиль боксянь син пыр нуӧдыштны, — радпырысь сӧгласитчис Блинов. — Ме, сідзкӧ, тайӧс дзоньнас кольла рыт кежлас. Машинка вылын печатайтны сетам аски.

— Бур. Аски асыв верманныд бӧр босьтны. Лоас гӧтов.

— Аттьӧ, Алексей Никитич... Сиа быд бурсӧ!

Блинов петіс, Петров пыр жӧ заводитіс видлавны рукопись.

Гижӧма лёка — вычурнӧя, безграмотнӧя. Инженер редактируйтіс и нюмъяліс: тадзи жӧ Квитко «кромсайтліс» сылысь объяснительнӧй запискасӧ, кодӧс составитліс горнӧй комбайн да углепогрузочнӧй машина чертёжъяскӧд ыстӧм вылӧ. Дерт, сійӧс редактируйтӧмыс эз вӧв грамота ни стиль боксянь, но абу ӧмӧй ӧткодь — докладнӧйыс артмыліс бурджык. Мый бара шуасны-а? Жюри кӧнкӧ видлалӧ нин конкурснӧй материалъяссӧ.

«Пӧлинӧ, интереснӧ коркӧ юавны Тихон Тихоновичлысь, сетліс эз фронт вылӧ вӧзйысьӧм йылысь шыӧдчӧмсӧ, кодӧс сэки меным петкӧдліс. Колӧ шуны, гижӧма вӧлі таысь на ёна гартлӧмӧн».

Редактируйтӧм мӧдіс нюжавны. Помланьыс докладсӧ гижӧма сэтшӧм лёка, мый тайӧ заводитіс дӧзмӧдны Петровӧс, юрас кутісны воны Блинов йылысь лӧсьыдтӧм думъяс. Казьтыштчисны и сійӧ серпасъясыс, кыдзи вежӧгтысь верӧс муртса эз нӧйт сэкся закадычнӧй другсӧ, кор тай другыс ошйысис сылы аслас распутствоӧн. Сэки жӧ Петров син водзын Блинов сотіс анонимнӧй письмӧсӧ. Почеркъяс йылысь дум быттьӧ ӧзйыштіс выль вынӧн. Аслыс гӧгӧрвотӧг на Петров мӧдіс видзӧдны Блинов почерк вылӧ.

Зэв тешкодь! Заглавнӧй «К» букваыс, например, шензьымӧн ёна лӧсялӧ анонимкаын гижанногкӧд. Буквалӧн первойя джынъяс сэтшӧм жӧ альфа кодь кольчатор, тадзи жӧ зэв кузя нюжалӧма мӧд джынйыслӧн выліса крукыс.

Мыш кузя зывӧка визьнитіс кӧдзыд, Алексей Никитич быдӧн дрӧгмуніс, но бара босьтчыліс редактируйтны, ӧд колис медбӧръя лист бок, коліс ӧдйӧджык помавны.

«Вот и «Р»-ыс сэні кодь, ножич вуглань мунӧ, — эз нин вермы лэдзчысьны почерк тӧдмалӧмысь Петров. — Дай «Т»-ыс со крест кодь...»

Эз эскыссьы. Некутшӧма эз эскыссьы. Но лёк «пытш» курччис жалиттӧма, медся дойдана местасӧ. Петров кучкис пызанӧ. Дрӧжжитан киясӧн ӧзтіс папирос. Заводитліс ветлӧдлыны джодж кузя. Уськӧдчис шкап дінӧ корсьны бумагаяс пӧвстысь Блиновлысь содтӧд гижӧдъяс.

Сэтшӧм жӧ фигуристӧй заглавнӧй «К», ножич вуг кодь «Р», крест кодь «Т»... Эзджык лӧсявны гӧгрӧс очертаниеа букваяс. Анонимкаын найӧ вӧліны пельӧсаӧсь. И строчкаясыс пӧрласьӧмаӧсь. Тайӧс бура помнитӧ Алексей Никитич. Помнитӧ?.. А вунӧдіс кӧ? Мыйӧн докажитас?.. Ӧти пӧим кольліс дай сійӧ разаліс.

Збыльысь ӧд: мыйӧн докажитас?.. Энлы, другӧ, энлы кавшась пельӧстӧм стенӧ, верман сорвитчыны.

Пепельница тырис папирос помъясӧн. Юрӧ воис быдсяма ковтӧмтор. На пӧвстын зэв эсканаторъяс: анонимкаыс вермис гижсьыны нарошнӧ дзугӧм почеркӧн; сійӧс сотӧмыс ковмис, мед бырӧдны улика. О-о-о!.. Сӧвесть тӧдтӧм морт!.. Матысса друг улӧ лэдзчысьӧм мерзавец!

И бара сомнение: мый ради татшӧм подлостьыс ковмис Блиновлы?

Подлость йылысь Петровлӧн вӧлі аслас гӧгӧрвоӧм: вӧчсьӧ кӧ сійӧ, оз прӧста, тайӧс вӧчысьыс тайӧн кӧсйӧ шедӧдны аслыс пӧльза. А кутшӧм пӧльза кӧсйис шедӧдны Блинов, кор сійӧ сукляліс Зинаида Павловна вылӧ? Али нӧ сійӧ сэки ӧшыбитчыліс? Ӧд бӧрыннас, кыдзи тӧдса, Блинов явӧ дорйис «муса другыслысь» гӧтырсӧ. Гашкӧ, и ассьыс анонимнӧй письмӧсӧ бырӧдіс сы могысь, мед дзикӧдз вунӧдны аслас ӧшыбка йылысь?..

Оз, пӧжалуй, оз позь татшӧм кокниа мыждыны мортсӧ. Колӧ артыштны став боксӧ.

Сійӧ рытӧ Алексей Никитич тадзи и шуис аслыс: не тэрмасьны, не лоны йӧз серам туйын, тӧдмавны бурджыка. Но Блинов докладысь медбӧръя лист боксӧ век жӧ сідзи и эз вермы редактируйтны.

Аски асывнас, кор начхоз бара пырис главнӧй инженер кабинетӧ, Петров буретш кодкӧдкӧ сёрнитіс телефон пыр да сёрнитігмозыс кинас индіс пызан вылас куйлысь бумага чукӧр вылӧ. Блинов босьтіс ассьыс докладсӧ, аттьӧалӧмӧн довкнитіс юрнас да петіс, весиг эз на гӧгӧрво, мый Алексей Никитичлӧн зумыштчӧмыс вӧлі сы вылӧ. Тайӧс сійӧ гӧгӧрвоис бӧрынджык.

Петров эз тӧр ас ку пытшкас. Блиновкӧд быд аддзысьлігӧн сылӧн век ёнджыка и ёнджыка пузласис морӧс пытшкас лӧглун, кодӧс быд раз коліс мырдысьӧн пӧдтыны: ӧд сійӧ сомневайтчис, и тайӧ сомнениеыс, быттьӧ пӧсь ӧгыр вылӧ инмӧм ва войт, сылы эз сет дзикӧдз ӧзйыштны.

Сэк жӧ Блинов аддзис главнӧй инженерлысь сы дінӧ явӧ враждебнӧй отношениесӧ да асьсӧ дасьтіс дорйысьӧм вылӧ, а, ковмас кӧ, и наступайтӧм вылӧ.

Матыстчис кад, кодыр сэсся эз нин позь тадзи горанясьны. Алексей Никитич тайӧс гӧгӧрвоис не сӧмын сы боксянь, мый дзикӧдз торксис начхозкӧд волысьӧмыс, но и мӧдіс вежӧртны, мый тайӧ зэв ёна мешайтӧ уджыслы, олӧмыслы, водзмӧстчӧмыслы. Сійӧ поліс коркӧся моз лэдзчысьӧмысь, скӧрмӧмысь, став бур качествосӧ воштӧмысь, кодӧс сійӧ сідз сьӧкыда шедӧдліс.

Сёрниыс пансис удж помасьӧм бӧрын гортъясӧ ӧтлаын мунігӧн. Петров юаліс Блиновлысь, збыль-ӧ бур думъясӧн сійӧ коркӧ сотліс сылы лыддьыны сетӧм анонимнӧй письмӧсӧ.

Вопроссӧ вӧлі сетӧма вывтіджык наивнӧя сы боксянь, мый важӧн нин насторожитчӧм Блиновлы ньӧти эз вӧв сьӧкыд вочавидзны... Сійӧ, дерт жӧ, анонимкасӧ бырӧдліс медся бур думъясӧн, кӧсйис отсавны аслас друглы мездысьны ковтӧм нинӧм абуяссьыс. Эз ӧмӧй и ачыс Алексей Никитич тайӧс гӧгӧрволы бӧрынджык: ставыс вӧлӧма суклясьӧм, прӧста дурӧм.

Петров колис бӧб туйын. Но кор Блинов локтіс гортас да вольпась вылас водӧм бӧрас нин ас кежсьыс выльысь донъяліс инженеркӧд сёрнисӧ, сылы друг мӧдіс кажитчыны, мый вопросыс, тыдалӧ, абу сэтшӧм прӧстӧй.

Начхозӧс ёна повзьӧдліс Петровлӧн Квиткокӧд другасьӧмыс. Алексей Никитич сёр либӧ водз вермас висьтавны парторглы ставсӧ, мый тӧдӧ Блинов йылысь. А тайӧ вӧлі зэв ӧпаснӧ.

И вообщӧ, кутшӧм нӧ тайӧ олӧм — век повны, виччысьны, кор тэ юр весьтын гымыштас грӧз? Абу-ӧ бурджык бырӧдны ас кадӧ сійӧ помкасӧ, кысянь вермас лоны тайӧ грӧзыс?

Инженер Петров йылысь вопрос Тихон Блинов водзӧ сувтіс выль вынӧн.

VІІІ

Лиза письмӧ вылӧ Ӧндрей вочавидзис Витӧд районсянь нин. Воча кывйыс вӧлі дженьыдик да, кыдзи кажитчис Лизалы, гижӧма сійӧс тэрмасьӧмӧн. Весиг абу казьтыштӧма, ыджыд-ӧ посёлокыс, вунӧдӧма пасйыштны, кутшӧма овмӧдчис выль местаын. Ещӧ на ёнджыка мӧдіс тӧждысьны радейтысь нывлӧн сьӧлӧмыс. Ӧндрейкӧд аддзысьӧм йылысь дум эз кут петавны юрысь, заводитіс мешайтны уджлы. Сэтчӧ жӧ матыстчис турун пуктан кад. Кынева Лиза водзвыв индіс сельсӧветлысь сессия лун, а тайӧ лун вотӧдз шуис ветлыны Вӧркутаӧ. Сылӧн вӧліны служебнӧй делӧяс, кодъясӧс вӧлі колӧ могмӧдны ӧти ветлӧм сайысь.

Карӧ Лиза воис луннас. Решайтны вопросъяс тырмис рытӧдзыс. Зэв видзчысьӧмӧн лоис тӧдмалӧма Витӧд районӧ мунан туй йылысь. Гусьӧн моз сёрнитчис ӧти шофёркӧд, коді аслас вездеходӧн кыскаліс тайӧ районӧ оборудование да мукӧд грузъяс.

Рытыс пуксис шондітӧм. Тундра весьтын ӧтпомся ӧшаліс саль кымӧр, лӧсьӧдчис зэрны. Гусеничнӧй хода грузӧвӧй автомашина первойсӧ муніс кӧрт туй ветка насыпь пӧлӧн, кодӧс регыдӧн на заводитісны нюжӧдны Витӧд районланьӧ. Лэчыда горзісны туй вӧчысь «кукушка» паровозъяс, паныдасьлісны йӧз чукӧръяс, стандартнӧй щитӧвӧй керкаяс. Дугдісны тыдавны карлӧн тшынасьысь кузь трубаяс, помасис выльӧн стрӧитчысь ветка, вездеход кутіс собавны вӧрзьӧдлытӧм тундра вывті, сьӧд няйтӧдз жугӧдӧм местаясті.

Лиза пукаліс кабинаын. Бокӧвӧй йӧз бырӧм бӧрын шофёр лоис варовджык. Сійӧ вӧлі тшӧтшӧдыштӧм гӧрд усторъяса, беринӧсь чужӧма олӧма морт нин. Машиннӧй маслӧӧн йиджтысьӧм киясыс кокниа и ӧшыбкатӧг аддзисны вездеход прӧйдитӧм вылӧ бурджык туй визь.

Кузовын, кӧрт частьяс вылын, муніс шофёрлӧн отсасьысь, дзик детинка кодь на. Том помощник первойсяньыс мыйӧнкӧ эз вӧв дӧвӧлен, и ӧні куткырвидзис кабиналань мышкӧн да, тыдалӧ, вуграліс.

Шофёр, вӧлӧм, уджалӧ тайӧ трасса вылын кольӧм арсянь нин, бура тӧдӧ Витӧд район. Сійӧ кывлӧма и сэтшӧмтор, мый дас коймӧд номера шахтаысь вежӧмаӧсь начальниксӧ да главнӧй инженерсӧ. А выль начальствоӧс эз на тӧд.

— Ті, гашкӧ, сэтчӧс начальстволӧн рӧдвуж? — юаліс шофёр, кор Лиза мӧдіс интересуйтчыны дас коймӧд номера шахтаӧн.

— Ме сідзи юася... — ылӧдчис Лиза. Но шофёр эз эскы талы. Сійӧ бура тӧдіс: служащӧйяс либӧ начальстволӧн рӧдвуж тадзи оз ветлывны. Найӧс вӧзйывлӧны диспетчерскӧйсянь, а тайӧ вӧзйысис ачыс, и некутшӧма эз кут сулавны дон вӧсна.

— Тіянлы, барышня, коліс мӧдӧдчыны асывнас, мед воны сэтчӧ рабочӧй кадӧ, кор заводитӧны уджавны районнӧй организацияяс да учреждениеяс.

— Мыйла нӧ сідз?

— Сьӧкыд положениеыс квартираясӧн, — вочавидзис шофёр. — Йӧз сэні содӧ зэв ӧдйӧ, а уна-ӧ верман стрӧитны жилплощадь со татшӧм транспорт отсӧгӧн.

— Нинӧм. Ми воклы ыджыд жилплощадь оз ков, — эз кӧсйы лоны полысьӧн Лиза. А шофёр пыр висьталіс ассьыс:

— Дерт, бурджык вӧлі асылын...

Туйӧ петӧм бӧрын кымӧр ӧшйис ещӧ на улӧджык, дугдісны тыдавны Из гӧраяс, тӧдчымӧн рӧмдіс, кӧть эськӧ войся шондіыс важ моз эз лэччыв горизонт сайӧ.

Виччысьтӧг сувтіс машина. Водитель петіс кабинаысь, лэптыштліс капот, лукйысьыштіс карбюраторын, малалыштіс зажигание. Сэсся скӧрысь сьӧлыштіс:

— Беда, ковмас узьмӧдчыны...

Лизалӧн дрӧгнитіс сьӧлӧмыс.

— Кыдзи узьмӧдчыны?

— Да, узьмӧдчыны, — шеныштіс кияснас водитель. — Оз кӧ отсавны, гашкӧ, и дзонь лун ковмас тані пукавны.

— Да, мый ті сёрнитанныд?..

— Нинӧм он кер, барышня, туйын быдторйыс вермӧ лоны... Но ті эн тӧждысьӧй. Кабинаыс ыджыд, верманныд узьны гортын моз. Асывнас мӧдас мунны автоколонна — мездасны... Будь тэ неладнӧ, кыдзи артмис...

Шофёр кажитчис ёна скӧрмӧмаӧн, ещӧ на восьтыліс капот, сэсся мыйкӧ корсис сиденье улысь да сэтысь перйис ружье.

— Тэ, Ваня, босьт менсьым ватникӧс, шоныдджык лоас. А ме муртса кежлӧ эновтла тіянӧс, — шуис шофёр да муніс кыйсьыны.

Унзільмӧм Ваня лэччис кузовысь, пырис кабинаӧ да ланьтӧдчис.

— Мый нӧ сэтшӧмыс лоис, Ваня? — сылысь юаліс Лиза.

Ваня мырдысьӧн паськӧдыштліс синъяссӧ.

— Бӧр кӧлесаяс дугдісны бергавны... Ме тіянлы ог мешайтчы?

Лиза эз вочавидз. А Ваня мудера нюмъяліс аслыс: нывбабаыд век нин нывбаба — быдторйӧ эскӧ; сійӧ весиг бӧр кӧлесаяс йылысь поговорка абу на кывлӧма.

Помощник вӧлі скӧр: лун шӧр бӧрын нин локтіс рейсысь, рытнас кӧсйис лоны футбольнӧй поле вылын, а шофёр эз лэдз. Ваня, дерт, тӧдӧ, мыйын делӧыс: шофёрлӧн ыджыд семья, шофёр бур охотник, сійӧ эз ӧтчыд нин петавлы рейсӧ вой улӧ, мед асылӧдзыс кыйсьыштны йӧзтӧмджык местаын да колоннакӧд мӧдӧдчыны водзӧ. Но талун мӧд делӧ: не кӧ тайӧ барышняыс шофёр, гашкӧ, эз мӧдӧдчы асылӧдз.

— Висьтавны бӧр кӧлесаяс йывсьыс? — лэптыштліс юрсӧ Ваня. — Шофёрскӧй кыв вылын тайӧ лоӧ со мый: машина водзӧ оз мун — эмӧсь важнӧйджык могъяс.

Кынева гӧгӧрвоис стӧча: машина исправнӧй, шофёр ылӧдліс... Лиза пытшкын ыпнитіс водитель вылӧ сэтшӧм ёна скӧрмӧм, мый Ваня, кор аддзис нывлысь чужӧмсӧ, повзьӧмӧн паськӧдіс синъяссӧ.

— Сӧвестьтӧм морт... Жулик! — пинь пырыс сӧдзӧдыштіс Кынева да ӧдйӧ петіс кабинаысь, мед пыр жӧ бергӧдны шофёрӧс, но сійӧ удитӧма нин саявны.

Лизаӧс ставнас шымыртіс правда корсьны кӧсйӧм. Ӧбидитчӧм ныв мӧдіс котӧртны сылань, кодарӧ муніс ӧбида вӧчысь. Тайӧ эз вӧв Лизалӧн характер серти — уськӧдчыны думышттӧг. Но ӧзйыштӧм чувство веніс мывкыдсӧ, и Кынева котӧртіс весьӧпӧрӧм морт моз. Векньыдик каблука туфлиясыс вӧйласисны нитш пиӧ, багульник кустъяс парсалісны шӧлкӧвӧй чулкиа кокчӧръяссӧ, а сійӧ век котӧртіс и котӧртіс. Нӧрыс кузя пырсьӧма кык ты костӧ, водзӧ мунны эз позь. Лиза быттьӧ садьмыштіс, паськыда видзӧдліс ас гӧгӧрыс.

Югыдӧн сӧдзӧдчысь тундра веркӧс вежӧдіс рӧмыдӧн, а тайӧ веж рӧмыд да саль кымӧр ӧтлаасянінын не то куйліс, не то ӧшаліс чача ыдждаӧн кажитчысь вездеходлӧн сьӧд мыгӧрыс. Татшӧм ылӧ мунсьӧма! Вӧлі окота уськӧдчыны му вылӧ да бӧрдны. Мыйысь? Мый лоис?

Ас пытшсьыс Лиза ӧні кыліс ӧта-мӧдыскӧд вензьысь кык чувство: ӧтиыс — янӧдіс, мӧдыс — дорйис. Янӧдіс сы вӧсна, мый ставыс артмис вит арӧса нывкалӧн моз. Мыйла нӧ колӧ вӧлі тадз дзебсясьӧмӧн мунӧмыс? Весиг мамыслы эз висьтав, мый кӧсйӧ ветлыны Ӧндрей дінӧ. Витӧд районӧ абу на нюжӧдӧма телефон — йитӧдыс каркӧд век на рация кузя. Но тайӧ абу помка — позис и рация кузя йитчывны. Сэк эськӧ эз артмы тадзи. Кодлы нӧ абу интереснӧ тешитчыны татшӧм кокни мывкыда ныв вылын! Но мӧд ногӧн кӧ сёрнитны, абу жӧ морт нога ылӧдчыны некутшӧм сӧвесть тӧдтӧг? Лизалы ӧні кажитчис, мый шофёр талялӧ сылысь медся дона кӧсйӧмъяссӧ, сералӧ сы вылын. Ӧд Лизалы кызь вит арӧс. Ӧд сылӧн эм право и радейтны, и лоны радейтанаӧн! Мыйла нӧ сэтшӧм чорыд сьӧлӧмаӧсь мукӧд йӧзыс? Мыйла олӧны сӧмын ас вӧснаыс? Лиза эз тӧд, мый вӧчны. Сійӧ дзонь здук нин сулаліс ӧти местаын, кытчӧдз выльысь эз гымышт лыйӧм шы да тайӧ шы вӧсна эз жбыркнит самӧй кок увсьыс ичӧтик лэбач. Чӧдлач куст дорын вӧлӧма пышкайлӧн поз. Лиза копыртчӧм вылӧ лэбачпиян паськӧдісны виж вомъяссӧ да вӧсньыдика чирзісны. Лиза быттьӧ ловзьыштіс.

— Оть-оть-оть, ті кутшӧм посниӧсь да коньӧр кодьӧсь. Ставныдлы колӧ сёйны.

Лизалы вӧлі окота вердыштны найӧс, но сылӧн нинӧм эз вӧв сьӧрсьыс.

«Оз ков вӧрӧдны найӧс, оз ков. Морт киӧн босьтлӧм лэбачпиӧс вермас эновтны мамыс», — сэк жӧ думыштіс Лиза да вӧчис воськов-мӧд бӧрлань.

Матігӧгӧрысь кылісны медся гуся шыяс. Мырпом коръяс костті, кылӧ, тюръяліс тӧждысьысь пышкай-мам, тыдорса эжӧръяс пӧвстын муртса-муртса ӧлӧдыштіс ассьыс пиянсӧ утка, кӧнкӧ ылынджык лёкысь чирӧстіс шыр и сэн жӧ шпоркнитісны бордъяс, сэсся качӧдчис неыджыд варыш, а варыш гыжъясын ӧшаліс тайӧ шырыс.

Войся лӧньсӧ бара поткӧдыштіс лыйӧм шы. Сы бӧрын — ещӧ ӧтчыдысь. Мӧдіс горзыны ӧтка дзодзӧг, и тайӧ вӧлі мам-дзодзӧг, кодлысь томиник пиянсӧ виаліс кык кока хищник.

Лизалӧн гӧрддзасисны кулакъясыс.

— Браконьер. Ме тэныд петкӧдла. Вот аддзылан! Виавны пӧткаясӧс быдмигас, разрешиттӧм кадын...

Лизаӧс ставнас шымыртіс водзӧс мынтыны кӧсйӧм. Машиналань мунігӧн Лиза быттьӧ аддзис нин, кыдзи шофёр кутас кевмысьны тӧдтӧм пассажирлы, мый сылы эз вӧв тӧдса гожся кадӧ пӧткаӧс кыйны позьтӧм йылысь закон. Ӧд тундраын некор эз на вӧвлы сідзи, мед кодкӧ ӧлӧдіс пӧтка кыйӧмысь. Кыйсьылісны нэмъяс чӧж, любӧй кадӧ. Кыйсьӧны и ӧні. Мыйта колӧ кыйсьӧны! Мӧд ногӧн оз и позь: вӧлі война, эз на бырны прӧдуктаяс вылӧ нормаяс. А сёйныд тай колӧ. Кынӧмтӧ тувйӧ он ӧшӧд.

«Да, со и ачыс виччысьӧ нин менӧ», — думыштіс Лиза, кор аддзис машина дінын сулалысь мортӧс.

Но тайӧ вӧлі Ваня.

— Оз узьсьы ӧтнадлы? — кӧсйис скӧрысь шмонитыштны Лиза. Но Ваня гӧгӧрвоис Лизалысь кывъяссӧ мӧд ногӧн.

— Кутшӧм али узьӧм... Ме повзьылі нин, мися, тыдалӧ, тыас кӧсъян пырны.

— И дасьтысин видзӧдны?

Ваня зіля чабраліс важиник пальто вывсьыс ыджыд кизь, быттьӧ кӧсйис орӧдны сійӧс.

— Ме, гашкӧ, котӧртла шофёр дінӧ, кора сійӧс? — Лиза кывъяс вылӧ вочавидзӧм пыдди юаліс шофёрлӧн помощник.

Кынева прамӧйджыка видзӧдліс Ваня вылӧ. Том мортлӧн вӧліны раминик чужӧм да тӧлка синъяс.

— Меным ӧні некытчӧ тэрмасьны татшӧм кокъясӧн, — миритчана гӧлӧсӧн нин шуис Лиза.

Сылӧн кокъясыс збыльысь вӧліны дзикӧдз кӧтасьӧмаӧсь. Моднӧй туфлияс вылас сім няйт, чулки пӧлыс ки пасьта воссьӧма.

— Да ӧд и платтьӧӧй резсьӧма. И ставыс тайӧ тэнад шофёр вӧсна!

Ванялы кыдзкӧ эз жӧ ло лӧсьыд. Но сылы лоис окота дорйыштны шофёрӧс.

— Сылӧн, видзӧдтӧ, ыджыд семья, а уджалӧ ӧтнас. Положениеыс вель сьӧкыд. Семьяыс вӧлі Ленинградын блокада чӧж. Сэні тшыгъялӧм вӧсна гӧтырыс ӧні на некыдзи оз вермы сувтны кок йылас. Эм пӧрысь мам, нёль посни челядь. Ыджыдджык нылыс да пиыс усьӧмаӧсь Ленинград дорйигӧн.

Лиза бергӧдыштіс чужӧмсӧ мӧдарланьӧ, нинӧм шутӧг прӧйдитіс машина сайӧ.

— Ті, гашкӧ, кӧсъянныд ва корсьны? — ас ногыс гӧгӧрвоис Лизаӧс Ваня. — Эстӧні эм юкмӧс. Ми пыр тані заправитчывлам ваӧн.

Кынева гусьӧникӧн чышкыштіс синвасӧ, — сылы лои жаль шофёрыс.

— Петкӧдлы, сідзкӧ, юкмӧстӧ, — шыасис Ваня дінӧ, — мӧдам песласьны. Позяс ӧд сэтысь васӧ босьтны?

— Позяс. И косьтысьны позяс. Тӧданныд кӧні? Моторъяс вылын. Найӧ зэв на пӧсьӧсь.

— Вернӧ, Ваня... Кыдзи шуӧны батьыд кузя?

— Тайӧ абу важнӧ, — быттьӧ яндысьыштіс Ваня. — Ем оз ковмы?.. Сӧмын вот сунисыс сьӧд. А тіянлы колӧ коричневӧй.

— Вот и эн тӧд, — серӧктіс Лиза. — Менам чулки дінӧ колӧ светло-коричневӧй сунис.

— Мӧда тӧдны, сідзкӧ... А кыдзи тіян нимыд?

— Нимӧй?.. Ладнӧ. Висьтала. Сӧмын не ӧні. Песласьӧм да косьтысьӧм бӧрын. Бур?

— Бур!

Удж дзикӧдз бурӧдіс Лизаӧс. Войся рӧмыд бырис. Заводитчылӧм зэр бӧр кобис, тундравывса асыв садьмис кыпыда.

Ваня пукаліс кабинаын жӧ. Сійӧ тӧдмаліс нин Лизалысь нимсӧ да ӧні вугралысь синъясӧн видзӧдіс, кыдзи Лиза дзоньталіс косяссьӧм чулки пӧвсӧ. Кӧнкӧ ылын век на лыйсис шофёр. Гораа шыалісны садьмӧм пӧткаяс. Ваняӧс меліа кутыштіс чӧскыд ун и эз лэдз аслас сывъясысь. А Лиза дӧмсис и думайтіс сы йылысь, кыдзи дзик на некымын здук сайын кӧсйысьліс мынтыны шофёрлы водзӧс, а ӧні ставыс прӧйдитіс.

«Вот тадзи и овлӧ мукӧд дырйи: тэ рам сӧмын сэтчӧдз, кытчӧдз оз дӧзмӧдыштны. А кор мыйӧнкӧ дойдыштасны, сэки тэ дась вӧчны мӧд мортлы медся омӧльтор. И ставыс тайӧ артмӧ сы вӧсна, мый скӧрмӧм сьӧлӧм мукӧд дырйи петавлӧ «вежӧр командование улысь».

Кывъясыс казьтыштісны Ӧндрейӧс, и Лиза меліа нюммуніс да думыштіс: «Мый бара шуас, кор аддзас менӧ?»

Лизалӧн дӧмсис нин чулкиыс, косьмисны туфлияс, окота лоис ойбыртны. Унмовсигас нин сійӧ ещӧ думыштіс:

«Браконьерство йылысь вопрос, дерт, оз позь кольны бокӧ. Колӧ котыртны масса пӧвстын разъяснение. А ковмас кӧ, и накажитны кодсюрӧӧс».

Сійӧ садьмис ылісянь матысмысь кутшӧмкӧ мургӧм шыӧ. Первойсӧ эз вӧв гӧгӧрвоана, мыйся татшӧм шы тайӧ кылӧ. Но татшӧм сяма мургӧмсӧ кыськӧ вӧлі кывлӧма нин, и Лиза зілис уськӧдны сійӧс тӧд вылӧ.

Кынева ӧдйӧ восьтыштіс синъяссӧ. Кабина пельӧсын сылы воча куткырвидзис Ваня. Сійӧ мыйкӧ вӧтасис и нюмъяліс. Кӧнкӧ дзик матын нин кыліс мургӧм шы.

Лиза тэрмасьӧмӧн петіс кабинаысь и аддзис: ӧти бӧрся мӧд локтісны куим гусеничнӧй трактор. Куимнанныс кыскисны керъясысь вӧчӧм додьяс вылын то локомобиль, то компрессор, то ещӧ кутшӧмкӧ машинаяслысь частьяс. Сьӧлӧм вылас Лизалы лои сэтшӧм лӧсьыд, мый колонна мургӧм шыӧ вӧлі окота сьывны.

Но Лиза чӧв оліс. Гашкӧ, мешайтіс шофёр? Сійӧ вӧлі воӧма нин кыйсянінысь, удитӧма дзебны ружьесӧ да кыйӧм пӧткасӧ, ӧні видзӧдіс воысь колонна вылӧ жӧ.

— Давай, шофёр ёрт, мӧдӧдчим. Заведитӧй машинатӧ.

— Машина? Сійӧ жӧ менам абу исправнӧй.

— Эн ылӧдчы... Тӧда, мый вӧсна дугдылісны бергавны машинаыдлӧн бӧр кӧлесаясыс.

Шофёр скӧрысь чӧвтыштліс синъяссӧ кабиналань. Лиза содтіс, мед дорйыштны Ваняӧс:

— Пасибӧ шуӧй помощникыдлы, мый висьталіс тіян семейнӧй положение йылысь. Не кӧ сійӧ, ковмис эськӧ казьтывлыны сы йылысь, кыдзи ті нем яндысьтӧг ылӧдлінныд менӧ.

Шофёр, дерт, гӧгӧрвоис, мый йылысь мунӧ сёрниыс. Но вӧлі бурджык чӧв овны. Сэтчӧ жӧ колонна матыстчис нин татчӧ, тракторъяс мӧдісны сувтавны, мед босьтны ва, ыркӧдыштны доналӧм моторъяс.

Лиза кайис кузовӧ да кузовсяньыс нин аддзис ещӧ на куим выль машиналысь воӧм. Тайӧ вӧліны сэтшӧм жӧ вына вездеходъяс, кутшӧмӧн мунӧ Лиза.

Найӧ пырмунігмоз ордйыштісны тракторъясӧс да полукругӧн сувтісны водзлань, моторъяссӧ дзикӧдз кусӧдтӧг. Быд вездеход вылын мунісны йӧз, кодъяс пукалісны прӧдуктаӧн тыр ящикъяс да тубралӧм палаткаяс вылын, полевӧй треногаяс да геологъяслы колана мукӧд кӧлуйяс костын. Тӧдчис, мый йӧз мунӧны ылӧ да дыр кежлӧ.

Петалісны кабинаясын мунысьяс. Лизалань мӧдіс восьлавны руд прорезиненнӧй плаща да кепкатӧм мужичӧй, тӧдсалы моз нюмъяліс.

— Ті кысянь мый татчӧ сюринныд, Кынева ёрт?

Мукӧд дырйи кӧ Лиза зэв ёна радлыштіс Ордымовкӧд выльысь аддзысьӧмысь, а ӧні, кылӧ, ставнас гӧрдӧдыштіс. Но, век жӧ, эз шӧйӧвош.

— Тундраыс ӧд асланым, Фёдор Игнатьевич, кытчӧ кӧсъя, сэтчӧ и муна.

— Правильнӧ, председатель ёрт, правильнӧ! Быдлаті колӧ видлавны, быдторйӧн интересуйтчыны.

Лиза аслыс нюммуніс: «А ме и вунӧдлі нин аслам должность йылысь...»

Сійӧ паськӧдліс нин вомсӧ висьтавны Ордымовлы тані войбыд сулалӧм йылысь, но аддзис шофёрлысь повзьӧм синъяссӧ да эз мӧд удтысьны.

— Ті, гашкӧ, Витӧд районӧ жӧ мунанныд?

— Мунам ылӧджык Витӧд район пыр. Лэччӧй сэтысь. Мӧдӧдчамӧй миянкӧд... — Ордымов видзӧдліс асланыс вездеходлань да шыасис дзор старик дінӧ: — Анатолий Степанович! Будущӧй поискӧвӧй уджъясад виччысьӧй ыджыд удача!

Профессор доровтыштліс прӧстӧй кепкаа юрсӧ, тешкодя тивкнитіс кок пӧв йылас.

— Ме кӧть и абу суевернӧй, а приметаяслы эска. Кутшӧм примета — сэтшӧм и настроение! Бур настроение — гӧраяс путкыльтлӧ! Чолӧм, донаӧй! Ог вунӧд ветлігчӧж, кыдзи тундра шӧрын меным петкӧдчис мича ань.

Кембрийцевлӧн вӧлі вывті бур настроение. Дай вермис ӧмӧй сійӧ лоны лёкӧн. Озыр ылі Войвылӧс ловзьӧдӧмас эм мыйтакӧ и сылӧн пай, весиг абу ичӧт пай. Тайӧ буретш сылы коркӧ, сэки омӧля на нималысь геологлы, ковмывліс тышкасьны «морӧс на морӧс» не сӧмын пӧкӧриттӧм Заполярьекӧд, но и быд сикас скептикъяскӧд. Ӧні сійӧ тырвыйӧ победитель, ветеран, кодлӧн «порох дозъяс эм на порох!» Профессор Кембрийцев ӧні нуӧдӧ сьӧрсьыс геологъяслысь дзонь армия сэтшӧм заветнӧй местаясӧ, кытчӧ сюрӧдчӧм йылысь коркӧ эз лысьтлы думыштны.

Сёрни пансис Кырйыв сикт йылысь, сійӧ кадъяс йылысь, кор Лиза вӧлі дзоля нывкаӧн на, кор тайӧ сиктыс лыддьыссьывліс первой геологъяслӧн опорнӧй пунктӧн.

— А ӧні ми, Анатолий Степанович, колим ылі тылӧ, — пасйыштіс Лиза.

— Тырвыйӧ сӧгласитча тіянкӧд, — ошкыштіс профессор. — Донъявны кӧ геологъяс кывйӧн, тылӧ колисны и выль посёлокъяс да дзонь кар. Ті аддзанныд, кутшӧм ногӧн ми ӧні ветлам: сэкся пыжъяс пыдди кӧрт туй, кӧръяс пыдди самолётъяс да вездеходъяс... Миян опорнӧй пунктъяс ӧні сэнӧсь, кытчӧ весиг кӧръяс оз волыны.

Вӧлӧмкӧ тайӧ вездеходъяс вылас мунӧны буретш котыртны выль опорнӧй пункт, кысянь торъя геологическӧй партияяс разӧдчасны некор на волытӧм местаясӧ, а Фёдор Игнатьевич Ордымов, кыдзи геологическӧй управлениеса начальник, регыд бӧр бергӧдчас Вӧркутаӧ.

Юрӧбтіс командирлӧн кодь гӧлӧс:

— По маши-и-ина-а-ам!

Уна гӧлӧса сёрнияс вевттьысисны мотор шыясӧн. Бара кутіс тіравны му и воздух. Машинаяс вӧрзисны. И тайӧ ыджыд шумас, и вӧрзьӧдтӧм на тундра кузя колоннаяслӧн мунӧмас вӧлі мыйкӧ величественнӧй да кыпыд, вӧлі збыльысь окота горзыны медся ышӧдана да вына кывъясӧн, кодъяс овлӧны сӧмын наступайтігӧн.

«Шту-у-урм! — ас думсьыс шуаліс Лиза Кынева. — Шту-у-урм! Миян Рӧдиналӧн яръюгыд будущӧй вӧсна!»

Гусеничнӧй хода автомашинаяс ӧдйӧ колисны тракторъясӧс, быттьӧ налы, танкӧвӧй колонналы моз, вӧлі сетӧма особӧй задание воны места вылас водзджык.

Орччӧн лэптысисны Полярнӧй Ураллӧн гӧраяс. Тундра эжтасын тыдовтчисны тшынъяс, быттьӧ мусяньыс заводитісны быдмыны конусъяс кодь териконикъяс, стрӧитчысь шахтаяслӧн муверкӧсса постройкаяс. Тайӧ и шусис Витӧд районнас. Лизалӧн сьӧлӧмыс заводитіс тіпкыны ёнджыка.

ІХ

Ӧндрейлы вӧлі тӧдса, кутшӧм гырысь сьӧкыдлунъяс ковмис венны тундраын первой шахтаяс стрӧитігӧн. Сэки эз на вӧв татчӧс условиеясын стрӧитчан опыт, этша на вӧліны ассьыс делӧ бура тӧдысь кадръяс, кӧрт туй йылысь позис сӧмын на думайтны. И ӧні, кор сійӧ примитіс выльӧн стрӧитчысь шахта, думайтіс, мый коркӧся сьӧкыдлунъясысь унатор нин венӧма да уджавны, тӧдӧмысь, лоас кокниджык.

Ӧндрей первойсӧ весиг ӧлӧдіс ассьыс главнӧй инженерсӧ, кор сійӧ заводитліс пинявны наӧдз тані уджалысь начальствоӧс.

— Найӧс, дерт, колӧ видны, Ербол Алынбекович, — кыдзкӧ ӧтчыд сылы шуис шахтаса выль начальник. — Но вай артмӧдчам тадзи: ог мӧдӧй ыстысьны на вылӧ, ставсьыс ӧні ми асьным кыв кутам.

— Ладнӧ, — сӧгласитчис Майбасаров. — Гораа пинясьны сэсся ог кут. Но ас кежын, тыдалӧ, дыр на ковмас ропкыны.

Выль начальство локтіс татчӧ сійӧ кадӧ, кор шахтнӧй стволъяс эштӧдӧм бӧрын пыр жӧ коліс паськӧдчыны проходческӧй уджъясӧн. Но ставнас хозяйствоыс кажитчис вывті нин коньӧр кодьӧн: кытчӧ он кутчысь, сэні и тырмытӧмтор.

Витӧд районын эз на вӧв прамӧй электростанция. Локомобильнӧй установка, коді районлы сетіс ток, некутшӧма эз могмӧд электроэнергияӧн медся колана удж участокъяс.

— Ме шензя сы вылӧ, — эз вермы терпитны мукӧд дырйи и ачыс начальник, — кыдзи ті кӧсйинныд уджавны водзӧ?

Став воддза уджъясысь кыв кутны ковмис Лукьяновлы — шахтаса парторглы, кӧть эськӧ сійӧ эз вӧв мыжа: неважӧн на демобилизуйтчис армияысь да эз на удит петкӧдлыны асьсӧ некутшӧм боксянь.

Лукьянов вӧлі ар комын вита горняк, война чӧжӧн прӧйдитӧма би пыр и ва пыр, но Андрей водзын эз кӧсйы дорйыны асьсӧ.

— Кыдзи кӧсйим уджавны?.. Войнабӧрса сьӧкыдлунъяс вылӧ ыстысьӧмӧн! — иронизируйтіс сійӧ вӧвлӧм начальство вылын. — Кӧрт туй ветка абу на, машинаяс оз тырмыны, йӧз муртса заводитӧны чукӧрмыны миян шахтаӧ. Виччысьыштны колӧ во-мӧд-коймӧд... Сувтас кок йылӧ страналӧн мирнӧй промышленность, машинаяс лоӧ некытчӧ воштыны, йӧз мӧдасны кевмысьны босьтны найӧс удж вылӧ. Пӧжалуйста, стрӧит, паськӧдчы!..

Татшӧм сяма воча кывъясыс первойсӧ Ӧндрейлы кажитчисны тешкодьӧн: шмонитӧ али збыльысь сёрнитӧ шахтаса парторг? Но регыд гӧгӧрвоис, мый Лукьяновлӧн тайӧ аслыссяма манера: нӧйтны нерадивӧй йӧзӧс налӧн жӧ кывъясӧн, влияйтны мукӧд вылӧ кодлыськӧ шогмытӧм удж сералӧмӧн...

«Оз позь, некутшӧма оз позь эновтчыны уджъясӧн коркӧ кежлӧ, — думайтіс Ӧндрей. — Колӧ венны найӧс талун, аски, медся регыдъя кадӧ — первой ӧтитор, сэсся мӧдтор, коймӧдтор».

Лун-войыс котӧртіс сэтшӧм ӧдйӧ, мый Андрей Ламбей эз и тӧдлы, кыдзи кадыс колис тӧлысь джын саяс. Ӧдйӧ прӧйдитіс кадыс и талун. Асывнас, нарядъяс сетӧм бӧрын, первой лэччыліс шахтаӧ. Сэсся ветліс районнӧй шахтоуправлениеӧ. Содтӧд йӧз вӧсна да крепёжнӧй вӧр вӧсна ковмис тышкасьны пиньӧн и гыжйӧн. Рытнас вӧлі партийно-комсомольскӧй собрание. И сӧмын на сійӧ локтіс гортас да мӧдіс виччысьны Майбасаровӧс, мед тшӧтш ветлыны столӧвӧйӧ, кыдз юӧртісны шахтасянь: вӧрзьӧма подъёмнӧй машиналӧн фундаментыс.

Главнӧй инженер вӧлі места вылас нин. Локтісны техникъяс, парторг.

Балуйтіс вечнӧй мерзлота. Вӧвлісны случайяс, кор шахта сдайтӧм бӧрын нин потласьлісны стволъяс, эз ӧтчыдысь торксьывлыны подъёмнӧй механизмъяс. Татшӧмӧсь нин тані условиеясыс: кын му сылӧ бӧрыннас, грунтыс небзьӧ да заводитӧ лоны зыбун кодьӧн.

— Эх, тундра, тэ тундра!..

Подъёмнӧй сооружение колӧ вӧлі отрегулируйтны выльысь. Тайӧн ноксигкості суис асыв, но удж эз на помась, ковмас, гашкӧ, ноксьыны лунтыр, а то и дырджык на.

Ӧндрейлы висьталісны, мый сійӧс кӧсйӧ аддзӧдлыны кутшӧмкӧ нывбаба. Ӧндрей быттьӧ эз кыв тайӧ висьталӧмсӧ. Сійӧ весиг эз юав, кутшӧм сэтшӧм нывбаба юасьӧ, — не сыӧдз вӧлі тайӧ здукӧ, мед колӧкӧ виччысьыштлас.

Тайӧ нывбабаыс вӧлі Лиза Кынева.

Пӧпутнӧй автомашина сійӧс эз вай веськыда дас ӧтиӧд номера шахта дінӧ, а чеччӧдіс шахталань кежан туй вожӧ. Бокынджык тыдалісны пуысь вӧчӧм временнӧй копёр, копёр дінын негырысь пристройкаяс, насянь неылын — вагон модаа сборнӧй баракъяс. Шахта постройкаясысь торйӧн моз сулаліс териконик — му пытшсьыс лэптӧм порода.

Туйӧд кежанінсянь местаыс лоис васӧд, мырпом коръяса. Мырпомыс заводитӧма нин гӧрдӧдны, но вӧлі чорыд на. Мунігмозыс Лиза нетшкыштіс цветъяс, кодъяс тайӧ кадӧ быдмӧны тундраын мыйта колӧ. Но баракъяс дінӧ матыстчигӧн шыбитіс найӧс.

Ӧти барак ӧшинь улын кык нывбаба ноксисны ичӧтик градъяс вылын. Сьӧд му вежӧдіс редискаӧн, сёркниӧн, капустаӧн.

— Висьталӧй, гражданкаяс, код баракын олӧ шахтаса начальник?

— Орччаас. Но сійӧ абу гортас — шахтаын.

Шахта территория вылӧ воӧм бӧрын Кынева сувтовкерис.

— Гражданин, — шыасис сійӧ сы дінті мунысь шахтёр дінӧ. — Позяс висьтавны начальникыдлы, мед петалас здук кежлӧ?

— Висьтавны позяс.

И со, Ӧндрей век оз петкӧдчы. Тӧдӧмысь, дыр эз аддзыны сійӧс. Ӧд шахта, кӧнкӧ, абу ичӧт. Лиза видзӧдліс ылӧджык, орчча шахта вылӧ да аддзис, кыдзи век на кымӧра небеса фон вылын помся бергаліс шкив, кыдзи копёр улысь неыджыда косталӧмӧн чужисны вагонеткаяс да котӧртісны терикониклань. Эз позь судзны синмӧн вӧсньыдик рельсъяслысь ылысмысь визьсӧ, и кор вагонеткаяс кайлісны свежӧй породаысь артмӧм джуджыд конус вылӧ, сэк кажитчис, мый найӧс быттьӧ сэтчӧ кыскис магнит, а тыртӧмъяс плавнӧя лэччисны му вылӧ да бӧр котӧртісны копёр дінӧ.

«А мыйла тайӧ шахтаыслӧн шкивыс оз бергав? Мыйла оз котравны вагонеткаяс? — кыдзкӧ друг вежӧртіс Лиза. — Али мыйкӧ лоӧма?»

Баракъяс дінсянь локтіс йӧз чукӧр. Шахтёръяс тэрмасисны. Найӧ сёрниысь збыль кыліс мыйкӧ йылысь тӧждысьӧм, шензьӧм.

— Оз отсав, — пӧся висьталіс ӧти. — Ставыс сы сайын, кутшӧм грунт.

— Коліс бурджыка тӧдмавны закладкаӧдзыс.

— Проектын ставыс лючки. Фундамент улӧ сюрӧма неыджыд кизьӧр места.

— И т-тайӧ неыджыдтор вӧсна мый лоис. В-вот тіянлы и график. К-кань несйис.

— Ёртъяс, — шыасис Лиза, кор йӧз чукӧр лои орччӧн, — позяс тіянлысь юавны?

— А м-мый сэтшӧмыс? — сувтыштіс том морт.

— Ме виччыся Андрей Павлович Ламбейӧс. Ті кӧ аддзыланныд сійӧс...

— К-кыдзи овныд?

— Энлӧй, сідзкӧ. Кыв-мӧд пасйышта...

Лиза ӧдйӧ разис пальто кизьяссӧ, перйис пинжак зепсьыс ичӧтик блокнот да выльысь видзӧдліс том морт вылӧ, быттьӧ донъялыштіс, позяс-ӧ ыстыны сы сьӧрысь гижӧдтор.

— Тіянӧс кыдзи шуӧны?

— П-поланныд, мый т-тіянлысь запискатӧ верма воштыны? — нюммуніс том морт. — Шуӧны менӧ Прокопийӧн. Шахтаын п-проходка кузя начальник.

— Ме тіян вылӧ надейтча, Прокопий, — запискасӧ сетігӧн шуис Кынева.

— В-верманныд надейтчыны, — блокнот костас пуктіс запискасӧ проходка кузя начальник да пырис раздаточнӧйӧ.

Запискасӧ лыддигӧн Ӧндрейлӧн шензяна паськавлісны синъясыс. Прокопий тӧдчӧдыштӧмӧн шуис:

— Сэтшӧм скрытнӧй. В-веськыд инкогнито.

Ӧндрей серӧктіс.

— Инкогнито, шуан?.. А друг кутшӧмкӧ комиссия... комсомольскӧй линия кузя?

Прокопийӧс татчӧ уджавны вуджӧдлісны водзджык нин, весиг удитісны бӧрйыны шахтаса комсомольскӧй организацияӧ секретарӧн, и Ӧндрей кывъясысь сійӧ быттьӧ джӧмдыштліс:

— Д-да, код тӧдас... Ставыс в-вермас лоны.

— Эх тэ, секретарь, — гажапырысь сылы тувкнитыштіс бокас Ӧндрей да сэсся шыасис главнӧй инженер дінӧ: — Ербол Алынбекович, ситуация сэтшӧм, мый, тыдалӧ, ковмас ветлыны ӧбедайтны.

— Кад нин, начальник ёрт, важӧн кад, — эз тырвыйӧ гӧгӧрво «ситуация» йылысь Майбасаров. Ӧд сійӧ, кыдзи и ачыс Ӧндрей, весиг завтракайтны вунӧдіс ветлыны.

Шахтаса начальник пыраліс душевӧйӧ, вежис паськӧмсӧ, и Лиза аддзис сійӧс сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн думайтіс аддзыны: гожся пальтоа, сапӧгъяса, нюмъялысь синъяса, но лун-мӧд нин бритчытӧм, нырыс кажитчис ещӧ на ёна тӧчитӧмаӧн, син гуранъясас муртса тӧдчыштісны лӧз вуджӧръяс...

«Коньӧр, быдӧн омӧльтчыштӧма», — думыштіс Лиза. Сылы вӧлі окота топӧдыштлыны мусуксӧ морӧс бердас, но яндысис орччӧн сулалысь тӧдтӧм мортысь.

— Кынева Елизавета Модестовна, — Майбасаровӧс тӧдмӧдіс Ӧндрей. — Сӧветскӧй Союзса Герой Кынев Степанлӧн чой...

— Зэв рад тӧдмасьны.

Кынева думыштіс: «Со и выль пас менам лоис: геройлӧн чой! Эз ӧмӧй татӧг позь?»

Баракъяслань мунігӧн Лиза висьталіс Ордымовкӧд да Кембрийцевкӧд воӧм йылысь. Ӧндрей сэтшӧма ылаліс геологъяс йылысь сёрниӧн, мый Лизалы ковмис торкны сійӧс Витӧд районӧ выль машинаяс вайӧм йылысь казьтыштӧмӧн.

— Спасибӧ татшӧм юӧр вайӧмсьыд, Елизавета Модестовна, — быттьӧ ловзьыштіс инженер. — Важӧн найӧс виччысям.

Воисны баракъяс дінӧдз.

— Тэнад ставыс сьӧрсьыд, Лиза?

— Ставыс. А мый?

— Ми, первой делӧ, пыралам столӧвӧйӧ. Менам ӧд, ӧтка мортыдлӧн, нинӧмыс абу гортын.

— Бурджык шуны: миян, ӧтка йӧзлӧн, — гажаа содтыштіс Майбасаров.

— И тайӧ вернӧ: Ербол Алынбековичкӧд ми олам ӧтилаын...

Лизалы быттьӧ мыйкӧ шоматор инмӧдчис сьӧлӧмас: «Вӧчӧны ӧти удж, олӧны ӧтилаын, а, тыдалӧ, весиг сёрниыс абу вӧвлӧма ме йылысь. Али нӧ абу бур морт тайӧ инженерыс?»

Столӧвӧй вӧлі олан барак помын — дзескыд, но кык вежӧса. Начальство дінӧ пыр жӧ локтіс пӧвар — еджыд халата, колпака, солиднӧй морт.

— Ті нӧ мыйла тадзи, Андрей Павлович... Виччыси, виччыси завтрак вылӧ, да сідзи и кӧдзаліс ставыс.

— Мед сӧмын эз руав ставнас, а кӧдзалӧмтӧ бӧр позяс шонтыны, Викентий Поликарпович.

— Руавны, шуам, оз руав, а век жӧ... — Пӧвар неуна джӧмдыштліс, тыр яя чужӧм вылас артмис нюм мода, дзирдыштісны зарни пиньясыс. — Ас кадӧ сёйӧм, Андрей Павлович, рекомендуйтсьӧ... Вот и Ербол Алынбекович тожӧ эз волы...

— Сідз, Поликарпович, тшыгъялыштім неуна.

— Дзик пыр лоас дась. Куим персона вылӧ?.. Ыхм... Ӧти здукӧн! — И саяліс кухняӧ.

Лиза видзӧдліс Ӧндрей вылӧ.

— Интереснӧй пӧварыд тіян!

— Война чӧж шахтёрӧн вӧлі. Сӧмын вот пӧварскӧй важ профессияыс веніс сылысь горняцкӧй патриотизмсӧ.

— Но миян начальник шуӧ, — Лизалы висьталіс Майбасаров, — мый шахтёрӧн ӧтчыд вӧвлӧм морт нэм чӧжыс оз вермы лоны веськодьӧн горняцкӧй удж дінӧ. Сідзкӧ, эм позянлун миянлысь пӧварӧс ышӧдны бӧр лэччыны шахтаӧ.

— Кыдзи аддзан, Лиза, Ербол Алынбекович ме вылын неуна сералыштӧ. Но ме чайта, мый миян Поликарпович вермас на лоны шахтёрӧн.

— Сідзкӧ, ті, Андрей Павлович, ворссянныд: мӧд татшӧм пӧвар тіянлы оз сюр. Аддзанныд, кыдзи сійӧ тӧждысьӧ тіян вӧсна. — Лизалы вӧлі окота тӧдны, кутшӧм помка вӧсна начальство абу волӧма завтракайтны, но веськыда юавны та йылысь эз вӧв лӧсьыд. — Быд раз, навернӧ, янӧдӧ завтрак вылӧ волытӧмысь?

Но тайӧ юалӧм вылӧ вочавидзис пӧвар. Сійӧ петкӧдчис ӧтлаын официанткакӧд, коді вайис нянь да тасьті-пань.

— Кывлі, шахтаад вӧлӧма авария. Коді сэні мыжаыс?

Лиза аддзыліс, кыдзи начальник да инженер видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.

— Аварияӧн шуны, дерт, оз позь. Но кын му неуна подводитӧ.

— Гӧгӧрвоа, Андрей Павлович... А то, веськыда кӧ висьтавны, меным ӧд тасянь бура тыдалӧ, кор шахта уджалӧ и кор оз. Бергалӧ кӧ шкив, котралӧны кӧ вагонеткаяс, сэки кыдзкӧ быттьӧ ставыс ас местаын.

— Начальник миян тырвыйӧ прав, — Лизалы нюммуніс Майбасаров.

Но Лиза гӧгӧрвоис и мӧдтор: Ӧндрей син улын лӧз вуджӧр лоӧма узьтӧм вой вӧсна, сы вӧсна жӧ и бритчытӧм сійӧ. «А ме быттьӧ нарошнӧ гусьӧн ветлӧдла аслам радейтчӧмӧн, — кӧритыштіс асьсӧ Лиза. — Торкала йӧзӧс уджысь».

Ачыс Лиза эз вермы терпитны, кор сылы кодкӧ мыйӧнкӧ мешайтӧ. Та вӧсна думыс, мый аслас воӧмӧн торкис Ӧндрейлы, эз петав юрсьыс сёйигчӧж. Оз, Лиза оз мӧд мешайтчыны некодлы. Сылы и тайӧ дона: воліс, аддзыліс, сёрнитыштіс...

Майбасаров сувтіс пызан сайысь.

— Ті менӧ извинитӧй, Елизавета Модестовна, ме мӧдӧдча. Ме лоа шахтаын, Андрей Павлович.

— Ладнӧ, — вочавидзис Ӧндрей.

«Тӧдӧ ме йылысь унджык, менам чайтӧм дорысь», — инженер йылысь думыштіс Лиза да кутіс мӧдӧдчыны жӧ.

Шофёр вӧлӧма прав: квартираясӧн тані ёна дзескыд. Та вӧсна и Ӧндрей ӧткажитчыліс овмӧдчыны вӧвлӧм начальниклӧн куим комнатаа квартираӧ, сетіс сійӧс семейнӧй йӧзлы, а ачыс овмӧдчис инженеркӧд ӧтлаын.

— Эн шензьы, Лиза, — гортас пырӧм мысти шуис Ӧндрей. — Ставыс тайӧ временнӧ. Регыд мӧдам стрӧитны сэтшӧм олан керкаяс, мый вежыд петас.

Пальтосӧ пӧрччигмоз Лиза кытшовтіс синъяснас керка пытшкӧссӧ. Ляпкыдик пӧтӧлӧк, белитӧм стенаяс, фанераӧн сайӧдыштӧм кык крӧвать да книгаяс.

— Тэ, гашкӧ, он эшты, Андрей Павлович?

Воча кыв пыдди Ӧндрей босьтіс Лизалысь кияссӧ, видзӧдыштіс нывлы синъясас.

— Ме сэтшӧм рад тэнад воӧм вылӧ, мый весиг ог вид гусьӧн ветлӧмсьыд ни ог юась, мыйла тадзи вӧчин.

Лизалӧн чужӧмыс ӧзйыштіс яндысьӧмла.

— Таысь менӧ не сӧмын пинявны, — нӧйтны колӧ... Гӧгӧрвои туйын нин, да сёр вӧлі бергӧдчыны. Ме ӧд карсьыс мӧдӧдчылі тӧрыт рытнас нин.

Но Ӧндрей тайӧс быттьӧ эз нин кыв: кузь вояс чӧжӧн гажтӧмчӧм сьӧлӧм корис радейтчӧм и некутшӧм стрӧг вежӧр эз вермы эськӧ лӧньӧдны тайӧ сьӧлӧм кылӧмсӧ. Лиза дрӧгнитіс: сійӧс сотыштіс Ӧндрейсянь уськӧдчысь буйнӧй вын. Ӧндрейлӧн сывйыс кажитчис разьны позьтӧмӧн... Ӧшинь увті, кылӧ, прӧйдитіс гусеничнӧй трактор, сыркӧдіс бараксӧ, став олӧмыс мӧдіс нюжавны кузь окыштчӧмын.

— Ӧндрей!.. — нетшыштчис Лиза да, быттьӧ петляысь мездысьӧм бӧрын, лэччысис стул вылӧ. — Тэ менӧ муртса эн пӧдты.

Лоис лӧсьыдтӧм здук. Синъяс корсисны тайӧ лӧсьыдтӧмсьыс петан туй. Лиза аддзис Майбасаров пызан вылысь рамкаӧ сувтӧдӧм фотокарточка.

— Сылӧн семья?

— Да, — пызан дінӧ жӧ матыстчис Ӧндрей.

Ербол Майбасаров пукаліс шӧрас. Гӧтырыслӧн чужӧмыс мугов жӧ, но верӧсыслӧн серти ёнджыка тӧдчисны монгольскӧй чертаяс. Кык детинка да нывка мунісны батьыслань. А коймӧд детинкаыс муніс мамыс рӧдӧ. Пӧрысь чабан пукаліс кык пи костас.

— Кӧсйӧ вайны семьясӧ?

— Сійӧ кӧть талун жӧ корас, да ачыд со аддзан... Кытчӧ найӧс воштан.

— А тэ сэтшӧм сьӧлӧмсянь окасян... — серӧктіс Лиза.

— Кӧсъян янӧдны?

— Мыйла нӧ янӧдны. Водзджык на, мися...

— Водзджык кӧть абу, а талун тэ бурӧн он мын меысь.

Лиза гусьӧник нюммуніс аслыс да босьтіс пызан вылысь горняцкӧй делӧ кузя учебник.

— Главнӧй инженерыд кутшӧмджык мортыс?

— А мый? — шензьыштіс татшӧм юалӧмысь Ӧндрей.

— Кӧсъя тӧдны. Зэв ёна колӧ.

Лиза синъясын дзебсясис мыйкӧ гӧгӧрвотӧмтор, и Ӧндрей заводитіс видзчысьӧмӧн моз:

— Видзӧдтӧ, кутшӧм делӧ, — Лизалы воча пуксис сійӧ. — Ме абу нин сэтшӧм арлыда, мед шыбласьны кывъясӧн. Но меным кажитчӧ, мый Ербол Алынбекович — бур морт. Тэ менӧ гӧгӧрвоан? Босьтны кӧ ачымӧс, шахтаӧн веськӧдлӧм кузя ыджыд опыт менам абу на. — Ӧндрейлӧн висьталігас гӧрдӧдыштіс чужӧмыс. — Меным эськӧ вӧлі ёна сьӧкыдджык, эз кӧ вӧв буретш тайӧ инженерыс.

Лиза решитчис юавны:

— Ме йылысь сійӧ тӧдӧ?

«Сідзкӧ, со мый вӧлӧма «зэв коланаыс»?» — думыштіс Ӧндрей и эз мӧд соссьыны:

— Да. Тӧдӧ.

Лиза бергӧдіс чужӧмсӧ да видзӧдліс ӧшиньӧд. Шахталаньсянь ӧдйӧ восьлаліс Прокопий.

— Тайӧ том мортыс сетіс менсьым запискаӧс?

— Сійӧ.

Прокопий пырис шумӧн.

— Андрей Павлович, воисны в-выль машинаяс! — горӧдіс сійӧ ӧдзӧсӧд пыригӧн на, но Лизаӧс аддзӧм бӧрын яндысьыштіс.

— Майбасаров ыстіс? — юаліс Ӧндрей.

— Эз. Сійӧ, эськӧ, м-мыйкӧ висьталіс, да ме вӧлі к-котӧрта нин.

— Заводитісны разгружайтнысӧ?

— Д-да.

— Дзик пыр локта.

Прокопий петӧм бӧрын Ӧндрей висьталіс сы йылысь, кыдзи тӧдса морт йылысь да бур горняк йылысь.

— Ме зэв рад, мый тэнад бур помощникъяс, — та вылӧ вочавидзис Лиза.

Шахтаса начальниклы коліс тэрмасьны.

— Тэ ӧд, Лиза, туйсянь, мудз. Вод шойччышт. Либӧ со книгаяс эмӧсь... Ме бӧра-водз ветла.

Но Кынева сувтіс нин.

— Ме ветла жӧ.

— Сідзкӧ, мӧдӧдчим.

Шахта копёр дінын сулаліс груз вайысь трактор. Чукӧрмӧмаӧсь йӧз. Машина частьяс вӧліны керйысь вӧчӧм додьяс вылын на.

— Ставыс порядокын, Ербол Алынбекович?

— Ставыс, Андрей Павлович. Колана штукаяс вайӧмаӧсь. Шуим ректыны татчӧ. Регыд ковмас лэдзны шахтаӧ.

— Правильнӧ. А но, давай, ёртъяс, дружнӧйджыка.

Машина мӧдарсянь петкӧдчис тракторист. Лиза юаліс сылысь, кор сійӧ мӧдӧдчас бӧр.

— Ректысям, заправитчам, и — гортлань.

— А кыдзи бӧр кӧлесаясыд? Оз торксьыны тундра шӧрас?

— Оз. Водз асывнас лоам карын.

— Раз, два, взяли!

— Дружно, взяли!..

Лиза уськӧдчис отсасьны, кутыштіс машина частьлысь пельӧс.

— Лякӧсьтанныд паськӧмтӧ, гражданка: мавтӧма.

Вель кыз слегаяс ратшкакылісны сьӧкыд машина частьяс улын. Ӧти бӧрся мӧд частьяс вочасӧн сувталісны налы дасьтӧм местаӧ.

Кынева выльысь видзӧдліс копёр вылӧ, ланьтӧм шкив вылӧ. Син пырыс нуӧдіс табунӧн сулалысь тыртӧм вагонеткаяс, пыр кежлӧ моз эновтӧм териконик. «Абу гӧститан кад. Колӧ мӧдӧдчыны», — быттьӧ кыв кӧрталіс Лиза.

Талун жӧ бӧр мӧдӧдчӧм йылысь Лизалысь висьталӧмсӧ Ӧндрей кывзіс шензьӧмӧн. Сійӧ быттьӧ кыдзкӧ друг ваймыштіс, син улас лӧз вуджӧрыс лои сукджык, чужӧм вылас мӧдіс ёнджыка тӧдчыны узьтӧм вой.

Найӧ кыкӧн пырисны шахтоуправлениеӧ, коді вӧлі тожӧ барак кодь помещениеын на.

— Гашкӧ, повзин? — юаліс кабинетӧ пырӧм мысти Ӧндрей.

— Мыйысь?

— Менам шуткаысь.

Лиза топӧдчыштіс Ӧндрей дінӧ, видзӧдліс сы синъясӧ и сэтысь зеркалӧысь моз аддзис асьсӧ.

— Мусук!.. — мырдысьӧн моз шӧпкӧдыштіс Лиза. — Эськӧ эг жалит весиг ассьым сьӧлӧмӧс, тэ кӧ сійӧс корин менсьым... — Сійӧ ӧдйӧ тупкис чужӧмсӧ кияснас, пельпомъясыс муртса дрӧгйӧдлыштісны, чуньяс костіыс сӧдзӧдчис синва.

— Лизук, прӧстит менӧ... Ме эг кӧсйы тэнӧ ӧбидитны.

Олыштісны чӧв. Лиза косӧдыштіс син доръяссӧ, тракнитыштіс юрнас, быттьӧ мездысис нормылӧмсьыс да бӧр лои важ кодьыс.

— Эн лӧгась менам мунӧмысь. Ми регыд бара аддзысям. Тэ сӧмын гиж, корджык волыны...

Мӧдіс мургыны нин трактор.

— Некутшӧма эг чайт, мый татшӧм ӧдйӧ бӧр мӧдӧдчан. Весиг нинӧм йылысь эг удит юасьны.

— А ме сэтшӧм рад, мый аддзӧдлі тэнӧ! Ӧні быд здук лоӧ син водзын тэнад шахтаыд, тэнад бриттӧм тошкыд... — Лиза нюммуніс. — Сӧмын эськӧ кӧсйи, мед шахтаыдлӧн шкивыс водзӧ эз кут сулавны.

— Вот, вот... Ме тадзи и чайті: мунан сы вӧсна, мый он кӧсйы мешайтны менам уджлы. Но тэ ӧшыбайтчан, донаӧй. Аскӧдыд тэ меным вайин сы мында содтӧд вын, мый ме дась ӧні мусӧ путкыльтны.

— Меным лоӧ зэв нимкодь, тайӧ выныс кӧ кӧть неуна коляс ме бӧрын.

Трактор скӧраліс.

— Кыдзи аддзан, ме вынтӧм кутны тэнӧ мырдысьӧн, — ывлаӧ петігӧн нин шуис Ӧндрей. — Пасибӧ и сы вылӧ, мый волін. Висьтав привет мамыдлы, Филипповлы. Ветлан кӧ кӧраяс дінӧ, ну батьлы месянь ыджыд поклон.

— Ӧндрей, ме тэ дінӧ волі мамӧысь гусьӧн... Ставсьыс гусьӧн... Но ме ог каитчы. Ме вӧчи правильнӧ.

Трактор мунӧм бӧрын Ӧндрейлы лои зэв гажтӧм.

Х

Август бара на пуксис кос да мича. Тундра весьтын лунбыдъясӧн дзирдаліс шонді, пӧльтіс небыд тӧв, шоныдыс кыптіс кызь сайӧ градусӧдз. Но тайӧ жӧ тӧлысьыс вермис лоны и кӧдзыд арӧн нин, сэтшӧм кадӧн, кодыр шогыд босьтӧ петны ывлаӧ. Полярнӧй гожӧмлӧн мича лунъясыс кажитчисны ӧдйӧ торксьысь вотӧс кодьӧн, кодӧс вотны коліс тэрмасьны.

Вӧркутасаяс тэрмасисны. Торъя нин зілисны самодеятельнӧй художественнӧй коллективъяс да футбольнӧй командаяс. Быд шойччан лун кежлӧ найӧ дасьтылісны сы ыджда программаяс, мый, ставсӧ кӧ видзӧдны, быдлаын кӧ участвуйтны, некор вӧлі гортад волыны сёйыштны. Культурнӧя шойччӧм кузя тайӧ программаяс да поводдя йылысь местнӧй вещание юӧртлывліс лун водзвыв, и йӧз ас кадӧ бӧрйывлісны, кытчӧ налы мунны, мый видзӧдны, кӧні да кор участвуйтны аслыныс.

Субӧтаӧ радио бара заводитіс йӧзӧдны аски кежлӧ дасьтӧмторъяс йылысь. Юӧр локтіс шахтаясӧ, мастерскӧйясӧ, матысса геологоразведочнӧй бурӧвӧйясӧ, учреждениеясӧ, быд олан керкаӧ.

— Кывзін эн, Рита? — гӧтырыслысь юаліс Миша Ахмиров, кыдз сӧмын локтіс гортас. — Лунвылын кодь поводдя вӧзйӧны аски кежлӧ. Сідзкӧ, миян футбольнӧй команда петас победительӧн.

Лабораториясьыс воӧм бӧрын Рита удитӧма нин вежны паськӧмсӧ, пукаліс кушетка вылын халатӧ пасьтасьӧмӧн да велӧдіс ассьыс роль, кодӧн аски мӧдас выступайтны ӧти скетчын.

— Тэ чайтан, бур поводдяыс лоӧ сӧмын тіянлы? — юрсӧ лэптыштліс сійӧ.

— Абу сыын делӧыс... миян командалӧн эм ӧтувъя сёрнитчӧм: бур кӧ лун — вермам ми... Кыдзи тайӧ шусьӧ?

— Самовнушениеӧн.

— А оз суевериеӧн?

— Оз... Тэ, Миша, вот мый: пуксьы, кывзышт, кыдзи менам артмӧ произношениеыс. И вообщӧ.

Рита петіс джодж шӧрӧ, кутіс лыддьыны.

Вӧлі тешкодь видзӧдны сылӧн век на зонпоснияслӧн кодь петукасьӧм вылӧ. Но ӧні Мишалы воис сьӧлӧм вылас гӧтырыслӧн буретш тайӧ олӧмсӧ кыпыдлабоксяньыс аддзӧмыс. А ӧд первойсӧ, кытчӧдз сьӧлӧм эз на кыв мӧд сьӧлӧмлысь шогсьӧмсӧ, и Мишалы, и Риталы кажитчыліс, мый абу некутшӧм подув гӧгӧрвоны ӧта-мӧдсӧ. Ӧшыбкасӧ лои исправитӧма: найӧ гӧтрасьлісны пӧся радейтӧм подув вылын да ӧні эз сяммыны вежӧртны, кыдзи эськӧ олісны торйӧнсӧ.

Нывсӧ кывзыны кухнясянь локтіс Риталӧн мамыс. Семьялӧн сӧгласа олӧм, нуждаысь петӧм да асьсӧ, кыдзи кӧзяйкаӧс, колана мортӧн лыддьӧм отсалісны Степанида Михайловналы венны висьӧмсӧ да весиг ёнмыштны. Авъя характер дінас, сідзкӧ, содіс ортсыса благородство, и ӧні сылы ёнджыка лӧсяліс лоны не сӧмын ласков мамӧн, но и стрӧг арбитрӧн, ковмыліс кӧ суитчыны «челядь» олӧмас. Весиг аслас «важся бухгалтеришкокӧд» волысьӧмас тӧдчисны сэтшӧм петкӧдчӧмъяс, кутшӧмӧсь овлӧны пӧрысьяслӧн томджыкъяс дінӧ, кӧть эськӧ Денис Петрович ӧні вӧлі знатнӧй горнякӧн, код йылысь эз этшаысь казьтывны бур кывйӧн.

Риталӧн лыддьӧмыс мамлы, буракӧ, эз тырвыйӧ во сьӧлӧм вылас. Ныв лыддигкостіыс сійӧ эз ӧтчыд вопросительнӧя видзӧдлыв Миша вылӧ, но Риталӧн верӧс эз вӧв внимательнӧй мукӧд дырйи моз, а тайӧ нин висьталіс сы йылысь, мый колӧ арбитрлӧн суитчӧм.

— Тэ, Мишенька, он-ӧ тэрмась? — юаліс сійӧ, кор нылыс сувтыштліс лыддьӧмысь. — Пуксьы, сёйышт.

— А кӧні кӧзяинным? — тожӧ юаліс Миша. — Али эз кӧсйы регыд воны?

— Вошис тай кытчӧкӧ. И юӧртны эз юӧрт... Да энлӧ, кодкӧ, кылӧ, пырис.

Денис Петрович петкӧдчис жырйӧ аски йылысь кывъясӧн жӧ:

— Но, челядь, кутчысьӧй!.. Кывлінныд программа йывсьыс? Торъя нин футбол кузя.

— Да-а-а... Опаснӧй противникъяс. Ковмас ворсны медся вына командакӧд.

— Та вӧсна и тӧждыся... Тіян командалӧн пасовкаыс слабджык... Талун кутанныд тренируйтчыны?

Ахмиров видзӧдліс часіыс вылӧ.

— Здук мысти колӧ мӧдӧдчыны.

— О господи, — шензьыштіс кӧзяйка. — Мыйла нӧ ми тэнӧ кутам?

— Навернӧ, ме мыжаыс, — шуыштіс Денис Петрович. — Кӧсйи звӧнитны, и эг сяммы... Давай, старука, лӧсьӧд сёйны.

— Да ӧд менам важӧн ставыс дась.

Рита кыдзи сулаліс джодж шӧрын, сідзи и колис. Вом дорас сылӧн артмыштліс сэтшӧм выражение, кытысь позис аддзыны: «Фу! Мыйкӧ ті сямманныд гӧгӧрвоны искусствоысь, мач гӧняйтысьяс!»

Колӧ шуны, футболист да пӧрысь «болельщик» эз прӧста тӧждысьны. Комбинатса первенство вӧсна участвуйтісны дас ӧти футбольнӧй команда. На пиын медся вынаясыс «Динамо» да «Сӧветскӧй заполярье» обществояслӧн командаяс. Лидернас ӧнӧдз лыддьыссис «Динамо». Полярникъяс, код командаын ворсіс Миша Ахмиров, гожӧмбыд на дасьтысисны «Динамокӧд» решающӧй встреча кежлӧ. И со тайӧ луныс матысмис.

— Ме, пӧжалуй, вола жӧ, видзӧдла тренировкаыд вылӧ, — сёйигӧн нин зятьыслы висьталіс тестьыс. — А то мыйкӧ полакодь тіян вӧсна...

— Эн пов, папа. Налӧн туналӧма нин, коді лоас победительнас, — тасьтіланьыс копыртчыштӧмӧн верӧссӧ явӧ дэльӧдыштіс Рита. — Абу футболистъяс, а ворожейкаяс.

Денис Петрович сідзи и надзмӧдліс паньсӧ, юалӧмӧн видзӧдліс гӧтырыс вылӧ: нолтӧ пӧ, мый тіян лоис метӧг? Но Степанида Михайловна вӧлі спокойнӧй, сідзкӧ, ставыс порядокын.

Миша, дерт, гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс: Рита налы сэтшӧм сьӧлӧмсянь лыддис скетчысь ассьыс рольсӧ, а найӧ весиг кыв ни джын эз убӧлитны шуны...

Вильыш верӧс нарошнӧ юаліс мӧдтор йылысь:

— Ме и вунӧді, Рита, кутшӧмджык кадӧ мӧдан выступайтны аслад скетчӧн?

— Асьтӧ кӧ эн вунӧд и сійӧ бур.

— А сідзсӧ ничово лыддин, — тожӧ дэльӧдыштӧм могысь нин содтіс Миша да синмалыштіс тьӧщаыслы: — Торъя нин сэті, помнитан, кӧні тэнад героиняыд шуӧ: «Пупсик, тэ ӧд менам медся шань, медся бур, медся, медся».

Но тайӧ вӧлі вывтіджык нин, да Рита эз вермы водзӧ сёйны. Сійӧ звирк чеччис пызан сайысь да котӧрӧн моз пырис жырйӧ, клопнитіс ӧдзӧсӧн. Здук мысти кылыштіс негодуйтысь мортлӧн гӧлӧс: «Да, да. Тэ эгоист. Тэ радейтан сӧмын асьтӧ. А ме думайті... Ме думайті, мися, аддзи сэтшӧм верӧс, кутшӧмӧс корси».

— Нинӧм ог гӧгӧрво, — пельпомъяссӧ лэптыштліс Денис Петрович.

— Замечательнӧ! — нимкодьысь югнитісны Мишалӧн синъясыс. — Сылӧн буретш тайӧ местаыс и оз артмы вӧлі. Кылан, мамаша?..

«Эн дорйысь! — кылӧ, водзӧ репетируйтіс Рита. — Дорйысьлӧны трусъяс. Найӧ полӧны ассьыныс урӧдлунсӧ эрдӧдӧмысь. Ме тэнӧ презирайта. Ог кӧсйы овны тэкӧд сэсся ни ӧти лун, ни ӧти час...»

Денис Петрович мурыштчис. Сійӧ вӧлі дась вартыштны пызанӧ да горӧдны: «Тэ йӧймин, нылӧ. Ланьт!» И эз горӧд, кор аддзис гӧтырыслысь выйӧн моз мавтыштӧм шуда чужӧмсӧ.

А Рита, кажитчӧ, ӧтарӧ ышмис. Гӧлӧсас кылісны то недруглӧн скӧрлун, то синвасор кевмысьӧм, то ӧгырӧн сотысь немӧстӧм. Кылӧ, таркнитіс стул. Гӧлӧс вуджис лёкысь чилзӧмӧ. Сэсся быттьӧ не Рита, а збыльысь кодкӧ мӧд ырзӧмӧн бӧрддзис, кор, тыдалӧ, нинӧм нин эз позь вӧчны.

— Замечательнӧ артмӧ! — выльысь ошкыштіс Ахмиров. Сійӧ видзӧдліс тьӧщаыс вылӧ да содтіс: — Кӧть мый, а ковмас аддзыны кад видзӧдны сійӧс сцена вылысь.

— Мӧд ногӧн тэ, Мишенька, эн и думайт, — серӧктіс Степанида Михайловна. — Татшӧм сяма спектакльястӧ бурджык видзӧдны сцена вылысь, мед найӧ эз лоны гортын.

Денис Петрович малыштіс талун на бритӧм щӧкасӧ, синъясыс читкыртчыштлісны бурмӧмӧн.

— Батьыс ӧд мый шуас, лоасны кӧ татшӧм домашньӧй ворсанторъясыс.

— Тэ тай, эськӧ, дасьтысьлін нин лоны пӧжарникӧн да...

— Пӧжарникӧн?.. — гӧтыр кывъяс вылӧ шензьыштіс верӧс. — Кыдзи колӧ гӧгӧрвоны тайӧс?

— Сідзи-й гӧгӧрво: биыс абу на, и пӧжарник моз сюйсян нин брандспойтӧн кусӧдчыны.

Миша вак-вак серӧктіс. А Денис Петрович быттьӧ дӧзмӧмпырысь сувтіс да кутіс пасьтасьны.

— Тэ, старука, кымын пӧрысьман, сымын ядӧвитӧйджыкӧн лоан, — тожӧ быттьӧ дӧзмӧмпырысь броткис сійӧ. — Шуан кывтӧ — кокбӧрляӧдзыд дзенӧбтӧ... Миша, мӧдӧдчимӧй, мед ӧтнаныс, эня-ныла, спектакасьӧны.

— Ме дась, Денис Петрович. Командалы висьтала, мися, сьӧрысь вайи судьяӧс. Миянлы зэв ёна колӧны стрӧг критиклӧн синъяс.

Керкаысь зятя-тесьта петісны сэтшӧм ӧдйӧ, мый Степанида Михайловна весиг эз удит «тӧчитыштны» верӧссӧ. Ӧд старикыслӧн «лыа нин киссьӧ быдлаысь», удж бӧрас шойччыштны коліс, а сійӧ детинка моз муніс видзӧдны футболӧн тренируйтчӧм. Тыдалӧ, сідзи-й кулас тайӧ висьӧмысь мездысьтӧг. Да, мед нин, мед! Гашкӧ, збыльысь мыйӧнкӧ отсалас аски завоюйтны первенствосӧ...

Поводдя йылысь прогноз вӧлӧма стӧч: водз асывсянь кутіс югвидзны шонді, вераліс турунвижӧн ойдӧм тундра, зеркальнӧй тыясӧ праздничнӧя видзӧдчис сэзь небеса. Весиг Из гӧраяс, кодъяс букыд лунъясӧ кажитчисны ылынӧсь да ляпкыдӧсь, талун быттьӧ воыштӧмаӧсь карлань, торжественнӧя кыпӧдчӧмаӧсь вывлань.

Ылынджык посёлокъясын, сельхозъясын, бурӧвӧйясын да станцияясын олысьяс заводитісны чукӧрмыны коді кыдзи сяммис — трӧпаяс кузя ӧткӧн-ӧткӧн, шоссеяс вывті машинаяс тырӧн, кӧрт туйдорсаяс поездъясын.

Тамара Петрова локтіс вагонын, кодӧс «Заполярнӧй здравница» сельхоз станцияын йитісны тӧварнӧй поезд бӧжӧ.

Вагонас некытчӧ тӧрӧдчыны. Кызвыннас школьникъяс — сельхозбердса пионерлагерын шойччысьяс. Челядь ёнмӧмаӧсь, гожъялӧмаӧсь, эз ӧшйыны инас. Талун найӧ тожӧ мӧдасны выступайтны воркутасаяс водзын да зілисны ещӧ ӧтиысь репетируйтны номеръяс. Ӧти купеын чукӧрмӧма хор, мӧд купеын декламируйтісны, коймӧдын — музыкантъяс, нёльӧдын — йӧктысьяс. Поезд бӧжса вагон кажитчис шызьӧдӧм мазі позйӧн.

Тамаралӧн вӧлі аслас тӧждысьӧм: коліс-ӧ татшӧм сёрӧдз эновтчыны сельхозын, оз-ӧ ворссьы академияӧ велӧдчыны пырӧмнас. Ӧд сылы ӧні коліс лоны сэні нин, Москваын, Тимирязев нима сельхозакадемияын, сдайтавны вступительнӧй экзаменъяс. Дерт, вӧліны сёрнитчӧмъяс. Кор сійӧ пӧлучитіс экзаменъяс вылӧ допуститӧм йылысь академиясянь юӧр, пыр жӧ ыстыліс письмӧ, кӧні гижис, мый агроном мамыс веськӧдлӧм улын сійӧ нуӧдӧ заполярьеса ӧти сельхозын интереснӧй опытъяс, индӧм кад кежлӧ воны оз вермы да, позяс кӧ, мед сылы разрешитасны мыйтакӧ сёрмыны. Тайӧ письмӧ вылӧ воліс бур воча кыв. Академияыслы, вӧлӧмкӧ, тӧдса нин агроном Петровалӧн Заполярьеын удж йылысь. Академиясаяс ошкӧны Тамаралысь водзмӧстчӧмсӧ сы боксянь, мый сійӧ первойсяньыс асьсӧ дасьтӧ мунны мамыс туй кузя да мый академиялӧн дирекция, Тамара Петровалысь документъяссӧ выль пӧв видлалӧм бӧрын, лыддьӧ позянаӧн не тэрмӧдлыны сійӧс воны экзаменъяс вылӧ. Позис чайтны, мый Тамараӧс примитасны академияӧ и сёрӧнджык буретш сылӧн трудӧвӧй успехъяс вӧсна, кӧть эськӧ средньӧй школасӧ помалӧм кузя аттестатыс эз жӧ вӧв лёк. Право — велӧдчыны страналӧн медся бур вузъясысь ӧтиын — Тамара шедӧдіс фашистскӧй нашествиеысь Ленинград дорйӧмӧн, заполярьеса шахтаясын уджалӧмӧн, агрономическӧй наука радейтӧмӧн. Сельхозӧ мамыскӧд локтӧм бӧрын Тамара быд лун луасис му пытшкын, парникъяс дорын, теплицаясын, опытнӧй участокъяс гӧгӧр. Сійӧ уджаліс рядӧвӧй работницаяс моз, и сэк жӧ удитіс тӧдмавны агрономияысь сы мында практическӧй опыт, кодӧс «школяръяс» оз тӧдлыны высшӧй учебнӧй заведениеын велӧдчигчӧжыс. А рытъяснас дасьтысис экзаменъяс кежлӧ, корсюрӧ петавліс пионерлагерӧ шойччыштны, удитіс тӧдмасьны воспитательяскӧд, арлыдаджык школьницаяскӧд, и ӧні найӧ Тамараӧс лыддисны асланыс коллективса мортӧн, весиг художественнӧй выступлениеяс кузя программаас участвуйтысьӧн.

— Тэнӧ кымынӧд номерӧн включитны? — юалісны Тамаралысь, кор сійӧ аслас том пӧдругаяс кытшын пукаліс восьса ӧшинь дорын да, бӧрлань кывтысь тундра вылӧ видзӧдігӧн, казьтыліс первойысь таті прӧйдитігӧн аддзылӧм шондіа вой йылысь.

— Включитӧй, кыдзи тіянлы бурджык. Бӧрынджык меным висьталанныд, — юалӧм вылӧ шыасис Тамара да бара мӧдіс варовитны пӧдругаясыскӧд. — Ой, девочкаяс, кутшӧм интереснӧ быдлаын!.. Кор ми олім Москваын, мамӧ менӧ унаысь нуліс зоопаркӧ да, зверь-пӧтка вылӧ видзӧдігӧн, век висьтавліс, кытысь найӧс вайӧмаӧсь, кыдзи найӧ олӧны, кутшӧм разнӧй сикас местаяс эмӧсь му шар вылын. Ме сэки, дерт, гӧгӧрвои челядь вежӧрӧн на. Еджыд юсьяс вылӧ видзӧдігӧн мамӧлӧн кывъясыс менӧ вайӧдлісны море берег дорӧ, кӧні плавайтӧны тайӧ мича лэбачьясыс, кыдзи на вылӧ уськӧдчӧ сьӧд кырныш, кыдзи сьӧд кырнышлы Иван царевич лыйӧ ньӧввужйысь, и меным вӧлі зэв окота лоны сэні жӧ да Иван царевич моз лыйлыны кырнышъясӧс. Менам доршасьліс синва, кодыр прӧйдитлывлім клеткаӧ йӧртӧм орёл дінті: ӧд мамӧ кывъяс серти, орёлыс радейтӧ овны кымӧрсайса гӧраяс вылын, лэбавны небеса эрдъясті, а сійӧс, видзӧдтӧ, йӧртӧмаӧсь дзескыдінӧ, и, коньӧр, тані гажтӧмчӧ, оз сёй ни оз ю, кӧсйӧ бӧр мунны гортас. Тигр вылӧ видзӧдігӧн ме век нин топӧдчывлі мамӧ дінӧ, а ачымӧс сідзи и кыскис сук пемыд вӧр, кӧні олӧ тайӧ вына зверыс, мед кыйӧдчыны сы бӧрся, кыдзи сійӧ сэті ветлӧдлӧ. Честнӧй, честнӧй кыв, девочкаяс!

«А тайӧ, нылук, полярнӧй сюзь, — ӧтчыд мамӧ индіс туп юра еджыд лэбач вылӧ, коді пукаліс клетка сайӧ жӧ сувтӧдӧм кос пу ув вылын. Сюзь кажитчис важмӧм чучела кодьӧн да не кӧ ловъя синъясыс, кодъясӧн сійӧ видзӧдіс йӧз вылӧ лӧгпырысь, збыльысь позис чайтны не ловъяӧн. Сійӧ жугыль фигураын, воймӧм да пашкырассьӧм гӧнас, ставнас гуся скӧр выражениеас вӧлі мыйкӧ сэтшӧм лӧсьыдтӧм и страшнӧй, мый ме мӧді нуӧдчыны водзӧ. А менам мамӧй быттьӧ нарошнӧ ещӧ содтіс: — Тайӧ лэбачыс олӧ сійӧ местаясын, кӧні уджалӧ тэнад папаыд. Сэні шутьлялӧ кӧдзыд турӧб, став ловъяторйыс дзебсьӧ лым пиӧ, и коді петас сэтысь, сюрӧ талы гыж улӧ. Аддзан, кутшӧм лэчыдӧсь сылӧн гыжъясыс!»

Колӧ-ӧ висьтавны, мый вӧчсис сэки менам челядь сьӧлӧмын. Весиг ёна бӧрынджык, кодыр ме олі бабушка дінын нин, Ленинградын, татчӧс местаяссӧ вежӧрті еджыд сюзь оланінӧн, кӧні век шутьлялӧ турӧб. Меным сьӧкыд вӧлі эскыны мамӧ письмӧяслы, кӧні сійӧ меным гижис гожся тундра йылысь, цветъяс йылысь, лэччывтӧм шонді йылысь. А кодыр сійӧ ачыс локтіс Ленинградӧ чукӧртны град выв пуктасъяслысь кӧйдыс, ме сылы сэки сідзи и шуи, мися, кӧні тэ мӧдан найӧс быдтыны, еджыд лэбачьяс всё равно бырӧдасны. Менам шуд вылӧ, мамӧ тайӧс гӧгӧрвоис ас ногыс...

Тамара гажаа серӧктіс:

— Кӧть эськӧ ӧти полярнӧй сюзьӧс коліс жӧ аддзывны, да, тыдалӧ, сідзи и оз удайтчы.

— А тэ волы миян школаӧ. Биология кабинетын эм зэв ыджыд...

— Да ӧд сійӧ тіян абу ловъя!

— А ме аддзылі ловъяӧс...

— Ме тожӧ аддзылі.

— Нинӧм, нинӧм, девочкаяс. Та пыдди ме нуа Москваӧ дзонь чемодан тыр заполярьеса быдмӧгъяслысь экспонатъяс. Мед сэсся оз нин повзьӧдлыны челядьӧс ни лэчыд гыжъя сюзьӧн, ни помся турӧбӧн.

Тамаралы унаӧн завидьтісны да сэк жӧ тшӧтш гӧгӧрвоисны, мый овны збыльысь интереснӧ быдлаын, медтыкӧ вӧлі та вылӧ кӧсйӧм.

Кодкӧ шензьыштіс ас вылас — ылавсьӧма! Сылы, вӧлӧмкӧ, ещӧ ӧтиысь колӧ репетируйтны ассьыс номерсӧ. Кодкӧ казьтыштіс карса бульвар йылысь, кӧні ковмас выступайтны.

— Шуӧны, сэтшӧм мича лоӧма бульварыс, сэтшӧм кыпыд!

— Пионерлагерӧ мунігӧн нинӧм на сэтшӧмыс вӧлі оз тӧдчы. Ой, мыйта йӧзыс вӧлі уджалӧ! Некытчӧ сибӧдчыны!

— Вот и видзӧдлам талун, мича абу. Гашкӧ, прӧста ошкӧны.

Бульвар вылӧ Тамара локтіс концерт заводитчӧм водзвыв. Сійӧ пырис войвывса аркаӧд, кодӧс вӧчӧма Вӧркута ю ног мунысь центральнӧй улича вывсянь, а эстрадаыс, кытчӧ ӧні чукӧрмӧма кызвын йӧзыс, сулаліс бульвар мӧдар помас, пӧшти километр джын сайын.

Эз эскыссьы, мый татшӧм дженьыд срокӧн позьӧ вӧчны та мында удж. Быд сикас шыбласӧн тырӧм коркӧся нюр местаын ӧні кок улад вольсасисны гӧрд лыаӧн киськалӧм аллеяяс, на пӧлӧн шумитісны пуяс, кодъяс тайӧ местаясын эз быдмывны нэмсӧ, вежӧдісны кустарникъясӧн дорӧсалӧм газонъяс, синтӧ радуйтісны цветочнӧй клумбаяс.

— Ті шензянныд?..

Тамара видзӧдліс сійӧс суӧдысь мужичӧй вылӧ.

— А-а, Иван Егорович! Чолӧм!

— Чолӧм, Алексеевна, чолӧм! Важӧн эг аддзыв тіянӧс. И мамтӧ — тожӧ.

Ковмис висьтавны, кӧнӧсь вӧліны эня-ныла да мыйла эз сяммыны тшӧтш стрӧитны бульвар.

— Гӧгӧрвоана, зэв гӧгӧрвоана. Материальнӧй вопросъяс миян сулалӧны первой местаын, — гартыштіс Терентьев. — Вывті любӧ, кор магазинъясын век частӧджык петкӧдчылӧны тані быдтӧм лунвывса «деликатесъяс». Тешкодя выражайтча? Тайӧ менам сэтшӧм мода. Ме ог вермы видзӧдны волнуйтчытӧг, кодыр вузасьысь меным веситӧ помидор либӧ ӧгурец, морков, салат. Весиг сёркни дінӧ петкӧдла уважение. А мыйла думайтанныд? Вопросыс сложнӧй.

Терентьев тайӧс висьталіс тыр гӧлӧсӧн, и йӧз — аллея кузя жӧ ветлысьяс, беседкаяс вылын пукалысьяс — то меліа нюмъялісны, то интересуйтчиг колльӧдісны синъяснас, кутшӧм нин пӧ сэтшӧм гырысь сапӧгъяса рыжӧй старик тадзи варовитӧ еджыд платтьӧа красавицакӧд.

— Ме шуа сложнӧй сы вӧсна, — водзӧ восьлаліг, висьталіс Иван Егорович, — мый оз быдӧн тӧд менсьым олӧмӧс. Оз тӧдны, кутшӧм коньӧр кодь олӧм ме овлі, кыдзи свет пасьталасьыс корси ассьым шудӧс, а шудыс вӧлӧма аслам рӧднӧй крайын. — Сійӧ индыштіс радӧн сулалысь пуяс вылӧ. — Чайтанныд, тайӧ козъясыс да кыдзьясыс важ кодьӧсь? Ортсысяньыс кӧ донъявны, дерт, важ кодьӧсь. А найӧс колӧ донъявны пытшкӧссяньыс. Ӧні найӧ почётынӧсь дай пӧльза сетӧны.

Терентьев ещӧ висьталіс, мый бульвар вылӧ садитӧма кӧкъямыссё гӧгӧр гырысь пу, уна тысяча кустарник, мый бульварсӧ стрӧитісны лун и вой, гырысьяс и челядь. Вайӧдаліс нимъяс налысь, кодъяс тайӧ кад кежлӧ нарошнӧ босьтлісны отпускъяс, мед став кадсӧ видзны бульвар стрӧитӧм вылӧ. И сӧмын та бӧрын Терентьев стӧчмӧдіс, кутшӧм помка вӧсна сійӧс волнуйтӧны тундраын быдтӧмторъяс.

— Найӧ висьталӧны войвыв бурмӧм йылысь.

И кӧть тайӧ стӧчмӧдӧмыс бара на вӧлі иносказательнӧй формаын, Тамара гӧгӧрвоис сэтысь ыджыд смысл, природаӧс мортӧн венны вермӧм йылысь смысл. Гӧгӧрвоис сідз жӧ Иван Терентьевлысь кыпыд душасӧ, коді сылы отсаліс ичӧтик петкӧдчӧмъясысь аддзыны гырысь делӧяс.

Центральнӧй площадка вылын йӧз тӧдчымӧнъя содіс. Татчӧ найӧ пырӧмаӧсь да ӧтарӧ пырӧны главнӧй аркаӧд. Тані жӧ лоисны унджык беседкаяс, клумбаяс, джуджыд вазаясӧ садитӧм цветъяс, киоскъяс. Бисерӧн дзирдаліс фонтан — каскадаясысь брызьйысь ва. Тасянь неылын — челядьлы пельӧс, налы колана сооружениеяс, а шӧрас вӧвлытӧм ыджыд «мухомор». Ещӧ ылынджык — вевта танцплощадка, кысянь заводитчӧ эстрадалӧн территория. Тайӧ территорияыс ӧні гыаліс уна рӧмӧ пасьтасьӧм публикаӧн.

Быдлаын ӧткодь вынӧн кыліс музыка шы, кӧть эськӧ Тамара некытысь эз аддзы ни репродукторъяс, ни мукӧд татшӧм сикас установкаяс.

— Эн зільӧй аддзыны найӧс, Алексеевна, — век висьтавліс Терентьев. — Трансляционнӧй сетьсӧ дзебӧма. Бульвар пасьта разӧдӧма сы мында точка, мый, асьныд аддзанныд, он тӧд кысянь кылӧ.

— А эсійӧ мый сэтшӧмыс, Иван Егорович? Кутшӧмтор видзӧдӧны сы мында йӧзыс?

Терентьев нюммуніс аслыс: татшӧм юалӧмсӧ сійӧ виччысис нывсянь. Окотапырысь кежавлас, петкӧдлас.

— Тайӧ, Алексеевна, позьӧ шуны, медся главнӧй местаыс миян бульвар вылын. И быд раз, кор ме кежавла татчӧ, сідзи и окота босьтны юрысь кепкаӧс.

Главнӧй аркаӧд пыригӧн паныда моз кыпӧдчис полукругӧн стрӧитӧм колоннада, кодлӧн нишаувса джуджыд стенаяс бердын сулалісны гырысь щитъяс. Тайӧ щитъясыс вӧліны тырӧсь фотокарточкаясӧн.

Терентьев да Тамара кайыштісны пос тшупӧдъяс вывті нишаас, пырӧдчыштісны йӧз пытшкӧ.

— Тані миян медся дона капиталыс — миян комбинатса медся бур йӧзыс.

Иван Егоровичлӧн фотокарточкаыс тані вӧлі жӧ, поместитӧмаӧсь кӧрт туй вылас бура уджалӧмысь. Но ачыс кежлывліс татчӧ не та ради. Сійӧ нимкодясис пи фотокарточканас. Виталий Терентьев лои паськыда тӧдса врубмашинистӧн, первой категория из шом мастерӧн.

— Ой, Тамара! — друг кылыштіс шензьӧмӧн горӧдӧм. — Тэ ӧмӧй гортын?

— Рита! Пӧдругаӧй! Кӧні тэ?..

Пӧдругаяс уськӧдчисны ӧта-мӧдыслы паныд да йӧз пиысь петӧм бӧрын кутчысьлісны.

— А ме талун сэтшӧма расстроитчи, сэтшӧма расстроитчи, — первой делӧ юӧртіс Рита.

— Мыйкӧ лоис?

— Пӧнимайтан, Тамара?.. Миян драмкружок выступайтӧ жӧ. Ме ворса скетчын. Первой шуисны, ковмас пӧ выступайтны медся водзын, а ӧні шуӧны, медся водзас пӧ лэдзам пионеръясӧс. Ставыс пракмунас.

— Он эшты али мый?

— Меыс, эськӧ, эшта. Да делӧыс абу меын. Ӧти морт оз эшты.

— Ворсысь жӧ?

— Абу. Видзӧдысь... Зэв вӧлі важнӧ, вывті важнӧ.

Рита збыльысь ёна волнуйтчис и, гашкӧ, весиг удитіс висьтавны, мый сёрниыс мунӧ аслас верӧс йылысь, коді бӧрынджыкнас оз удит видзӧдны гӧтырыслысь «прамӧй ворсӧмсӧ». Сійӧ эськӧ сяммис петкӧдлыны, мыйӧ вермас вайӧдны сӧмын асьтӧ радейтӧмыд! Но Рита Ахмирова ас кадӧ гӧгӧрвоис — сёрнитны важӧн нин янсӧдчӧм пӧдругаыскӧд коліс не та йылысь. Сэтчӧ жӧ, радио кузя мӧдісны объявляйтны концерт заводитчӧм йылысь.

— Мамыд локтіс жӧ? — юаліс Рита.

— Сійӧ воас сёрӧнджык, пассажирскӧйӧн.

— Внимание, внимание! — мӧдысь нин висьталіс радио. — Некымын минута мысти эстраднӧй площадка вылын заводитчасны карса да районъясса художественнӧй коллективъяслӧн выступлениеяс. Первойӧн выступайтӧ...

— А кыдзи велӧдчыны мунӧм кузяыд?

— Аскомысь мӧдӧдча.

— Ой!.. Ме тэныд завидьта... Меным оз рекомендуйт Миша. Кыдзи пӧ мӧда овны тэтӧг вит во чӧжсӧ. Дай ачым ме сэтшӧм... Со, эстӧні тыртӧм местаяс, буракӧ, эмӧсь.

— Аттьӧ, Рита. Ме мӧдӧдча сцена саяс. Выступайта жӧ, пионеръясыскӧд тшӧтш.

Риталы мыйлакӧ вӧлі окота бӧрддзыны. Но татшӧм нор настроениеыс сылӧн регыд прӧйдитіс: пионеръяс мӧдісны выступайтны интереснӧя, гӧтӧвитчӧмаӧсь бура.

Программаыс озыр, интернациональнӧй, кыдз-й овлӧ быд гырысь стройка вылын. Русскӧй хор и «Сулико», «Коми кадриль» и «Венгерскӧй рапсодия», биа пӧсь «Лезгинка» и благороднӧй краскаясысь, фигураясысь, мелодияысь кыӧм «Молдаванеску», физкультурнӧй номеръяслӧн античнӧй пластика и китайскӧй пельклуна фокусъяс. И, дерт жӧ, — аплодисментъяс, овация, сьӧлӧмсянь ошкӧмлӧн шум. Ӧтияслӧн татшӧм тӧлкаӧн да сюсьӧн вӧлӧмаӧсь пиыс, нылыс, мӧдъяслы казьтыштісны рӧднӧй напевъяссӧ, коймӧдъяс радлісны сы вӧсна, мый налӧн тані олӧмыс да уджыс абу весь вошӧма.

— Водзӧ номерӧн выступайтӧ Тамара Петрова. Сійӧ декламируйтас ассьыс стихотворение — «Партизанка йылысь баллада».

Сцена вывті водзлань мунігас на Тамаралы синмас шыбитчис вывті уна йӧз — самӧй сцена дорсянь да танцплощадка вылӧдз. Юрас мелькнитіс Ленинградскӧй фронт, уна салдатъяс водзын стих лыддьӧм. Тамара воліс на дінӧ оборонительнӧй линия стрӧитанінсянь агитбригада составын. Сэки стихыс вӧлі йӧзлӧн, ӧні — аслас. Сэки сійӧс кывзісны руд шинеляяс, а ӧні мӧдасны кывзыны праздничнӧй паськӧмӧ пасьтасьӧм йӧз, кодъясӧс озыра койис аслас югӧрнас лун шӧр кадся шонді. Но мыйта общӧйыс, ӧтувъяыс! Сійӧ жӧ рӧднӧй, кыпыд чужӧмъяс; сідзи жӧ пӧся встречайтӧны петкӧдчысь «актёрӧс»; весиг командиръясыс вӧліны ас местаасӧсь — «литернӧй» радынӧсь: Семёнов мыйкӧ вашкӧдіс Лидия Фёдоровнаыслы, Квитко да Ксения мукӧдъяс моз аплодируйтісны.

Зэв кокни унмыс еджыд войлӧн,

Здук кежлӧ ойбыртіс Нева... —

кыдзкӧ не тыр гӧлӧсӧн заводитіс Тамара. Том автор, тыдалӧ, полыштіскодь: ӧд тайӧ сылӧн первойя стих, кодӧс шуис висьтавны йӧз водзын. Мӧд да коймӧд куплетъяссянь гӧлӧсыс мӧдіс вынсявны, полыштӧмыс — вочасӧн бырны. А кодыр вуджис декламируйтны сійӧ местасӧ, кӧні висьтавсис Ленинградлысь да ставнас страналысь мирнӧй олӧм торкысьяс йылысь, еджыд платтьӧа том ныв пӧрис стрӧг судьяӧ.

Дерт, стихъяслы унатор на эз тырмы. Найӧ ёнджыкасӧ вӧліны Отечественнӧй война кадся событиеяс лыддьӧдланаӧсь, дзугласис размерыс, эз быдлаын вӧвны стӧч рифмаяс, но наын висьтавсис сэтшӧмторъяс йылысь, кодъяс волнуйтісны кывзысьясӧс; найӧс висьталіс морт, коді быд строчкалысь быд кыв сӧдзӧдіс аслас сьӧлӧм пыр.

«Зывӧка сьылісны» смерть кӧдзысь снарядъяс, «бӧрйысьтӧг» потласисны «синтӧм» бомбаяс, «пӧсь сир моз пуис» фашистъяс вылӧ лӧглун, «русӧй кӧсаа» ныв лоис партизанкаӧн.

Кыдзи-й быд гижны заводитчысьлӧн, стихотворениеыс вӧлі кузь, и партизанка мынтіс водзӧс тожӧ унаторйысь ӧтпырйӧ: жугӧдӧм школаысь, виӧм вокысь, дорӧм сапӧгъясӧн миянлысь «Священнӧй му» талялӧмысь... Медбӧрын сійӧ ӧтувтчис сӧветскӧй воинъяскӧд да оккупантъясӧс вӧтліс бӧр, кусӧдіс Освенцимысь морт сотан пачьяс, вайис гажлун «лӧз Дунайлы», кутліс кияссӧ чехлысь Карпатыын.

Тамаралӧн гӧлӧсыс дрӧгмуніс, жестъяс вылӧ скуп киыс топӧдыштіс морӧс, гожъялӧм чужӧм кузяыс вуджӧртчис шог: матыстчисны медбӧръя куплетъяс, кодъясӧс Тамара гижис синвасор дай ӧні на оз вермы найӧс лыддьыны мукӧд куплетъяссӧ моз — поэтесса вежӧрӧн создайтӧм муса партизанка-ныв усис храбрӧйяс смертьӧн...

Мимика вынаджык кывйысь. Сійӧ овлӧ сё пӧв вынаӧн сэки, кодыр выражайтӧ ӧтувъя нимкодь либӧ ӧтувъя шог. Тамара ӧні вӧлі не сӧмын мичаӧн, благороднӧйӧн, но и аслас збыльнӧй шогсьӧмнас мукӧдлысь сьӧлӧмъяс вӧрзьӧдысьӧн.

Гӧрддзассис ловгоршыс декламаторлӧн — мелькнитісны киясӧ чабыртӧм носӧвӧй чышъянъяс — эстӧні, тані, ещӧ эстӧні... Кымын гортӧма мӧдісны артмыны кывъяс — сымын лӧнь лоис скамьяяс вылын, бокын моз сулалысьяс пиын, танцплощадкалӧн перилӧяс дорӧ ӧшӧдчӧмаяс пӧвстын...

Медбӧръя кывъяссӧ Тамара шуис муртса кывмӧн нин да ӧдйӧджык уськӧдчис сцена сайӧ. Но публика корис сійӧс петкӧдчыны, и Тамараӧс кодкӧ йӧткыштіс сцена вылӧ бӧр...

Перерыв дырйи сы дінӧ медся водз котӧртіс сійӧ жӧ Рита.

— Ой, тэ настӧящӧй поэтесса и артистка. Тӧдан, ме кыдзи переживайті! Зэв жаль — эз вӧв тані менам Миша. Но ме сылы ставсӧ висьтала. Гӧгӧрвоас.

Радліс Иван Терентьев. Сійӧ сюркнялыштіс аслысногӧн:

— Молодеч партизанкаыс. Дыр мӧдас овны йӧз паметьын.

Тамаралӧн вӧлӧма зэв уна тӧдса. Ӧтияс сійӧс тӧдӧны месячник дырйи шахтаын уджалӧм кузя, мӧдъяс кыдзи активнӧй комсомолкаӧс, коймӧдъяс — бать-мам сертиыс. Позис колльӧдны лунсӧ гажаа, интереснӧя. Но буретш тайӧ и эз артмы сылӧн. Стих лыддьӧм бӧрас Тамаралы друг лоис гажтӧм, быттьӧ пыр кежлӧ воштіс матысса мортӧс. Сійӧ эз на вермы бура гӧгӧрвоны, мый тайӧ сэтшӧмыс, мыйкӧд йитчӧма. Сӧмын и кыліс, кыдзи кутшӧмкӧ вын сійӧс кыскӧ гортас. А кодыр петкӧдчис воысь пассажирскӧй поезд, эз мӧд овны тані ни ӧти здук. Муніс встречайтны мамсӧ.

Збыль вылас жӧ, Тамара Петровалы тані сэсся нинӧм нин вӧлі вӧчнысӧ. Сылӧн беспокойнӧй натураыс, пытливӧй вежӧрыс кыскисны сійӧс выль горизонтъяслань. Тамара пыр жӧ мӧдіс дасьтысьны петны туйӧ, мед пӧртны олӧмӧ ассьыс гожӧмбыдся мечтасӧ — велӧдчыны, а сэсся бӧр воны татчӧ выль интересъясӧн, агрономӧн.

ХІ

Ахмировлы збыльысь сідзи и эз удайтчы видзӧдны гӧтырыслысь ворсӧмсӧ, весиг бульвар вылас эз удит волыны: первойсӧ эз эшты, а бӧрынджык лоис сёр.

Стадионсӧ вӧлі вӧчӧма Вӧркута юлӧн шуйга берегӧ сэтшӧм ногӧн, медым эз вӧв ёна ылын ни ӧнія карсянь, ни районъяс да посёлокъяссянь, кодъяс куйлісны матігӧгӧрын. Юлӧн джуджыд кыр дорсянь заводитчысь рӧвнӧй ласта вылын пласьтвидзис футбольнӧй поле, а сэсянь тундралань кайысь пӧкатӧ вӧчӧма кузь лабичьяса трибунаяс, кодъясӧс вылі помсяньыс дорӧсаліс колоннадаяслӧн да аркаяслӧн архитектурнӧй ансамбль, а тайӧ ансамбль мышкас нин сулалісны подсобнӧй помещениеяс, киоскъяс да ларёкъяс, кытчӧ и первой веськалан шоссе вывсянь кежӧм бӧрын.

Онялысь шоныд вӧсна нырад ёна ӧвтіс пожӧм сир дукӧн да свежӧй краскаӧн. Трибунаяс ӧдйӧ тырисны йӧзӧн, мургис уна гӧлӧса сёрни. Кылісны легкӧвӧй машинаяслӧн воалӧмъяс...

Парамон Демидыч Перминов пуксис шӧрса трибуналӧн улыссаджык тшупӧд вылӧ, медым, воис кӧ нин, видзӧдны матісяньджык. Демидыч эз радейт футболтӧ, лыддис сійӧс челядь ворсӧмӧн да, гашкӧ, эз жӧ лок и талун, эз кӧ тӧдмав, мый мачсӧ «мӧдасны чужъявны» тырвыйӧ солиднӧй йӧз.

Ворсӧмлысь заводитчӧмсӧ виччысигмоз болельщикъяслӧн быд чукӧр варовитісны налы матыссаджыкторъяс йылысь. Демидычсянь шуйгавылын пукалысь нывъяс да зонъяс ӧтарӧ сералісны быд нинӧм абу вылӧ. Веськыдвылас олӧмакодь йӧз тӧлкуйтісны шахтаын удж йылысь. Улыссаджык тшупӧдъясын сярвидзисны ремесленнӧй училищеса велӧдчысьяс да вензисны зонпоснилӧн футбольнӧй командаяс йылысь, кодъяс мӧдасны выступайтны «Динамо» да «Полярник» командаяс бӧрын тані жӧ. А военнӧй паськӧма тӧдтӧм морт, коді пукаліс Демидыч мышкын, кылӧ, висьталіс соседъясыслы Хиросима да Нагасаки каръяс вылӧ атомнӧй бомбаяс шыбитӧм йылысь.

— Ме сӧмын на локті Асыввылысь да верма висьтавны: донъявны кӧ военнӧй боксянь, эз вӧв некутшӧм коланлун бомбитны наӧн японскӧй каръяс да бырӧдны кыксё тысяча гражданскӧй население. Американецъяслӧн тайӧ паськыда думыштӧм политическӧй шантаж. Со пӧ миян кутшӧм оружие эм, полӧй миянысь.

— Но меным кажитчӧ, — кылӧ, шыасис мӧд морт, — мый тайӧ делӧӧн найӧ тэрмасисны. Оз вермы лоны, медым мирӧвӧй общественнӧй мнение оз сувт татшӧм варварскӧй оружиелы паныд.

— Позьӧ шуны ӧшыбитчытӧг: сувтас. Но сэк жӧ оз ков вунӧдны, мый му вылын эмӧсь слаб нервъяса йӧз. Тайӧ — ӧтарсянь. Босьтны кӧ мӧдарсянь, атомнӧй бомба гӧгӧр, кыдзи вына средство гӧгӧр, мӧдас чукӧртчыны став мирӧвӧй реакцияыс, медым используйтны сійӧс капитализм ёнмӧдӧм могысь. Ӧд мый артмис збыль вылас? Мӧд мирӧвӧй война отсӧгӧн найӧ кӧсйисны ёна слабмӧдны Сӧветскӧй Союзӧс, а артмис дзик мӧдарӧ. Ми лоим победительясӧн быд боксянь. Найӧ жӧ выльысь прамӧя ворссисны, воштісны ставнас Асыввыв Европа, мездмис империализм иго улысь Китай, сӧветскӧй морт шедӧдіс став народъяслысь радейтӧм...

Перминов кӧсйис нин бергӧдчыштны сёрнитысьяс дінӧ да юавны ӧтитор йылысь, но тайӧ кадӧ кылыштісны аплодисментъяс, и сійӧ аддзис, кыдзи центральнӧй проходъясті лэччисны футбольнӧй командаяс: динамовецъяс лӧз майкааӧсь, полярникъяс — гӧрдаӧсь.

Демидычлӧн петіс нюмыс: сійӧ некор на эз аддзыв трусик да футболка кежысь ни Фёдор Ордымовӧс, ни Миша Ахмировӧс, кодъяс талун ӧта-мӧдныслы вӧліны «противникъясӧн», некор эз чайтлы, мый сӧнйӧра том морт Виталий Терентьевкӧд тшӧтш сӧгласитчас котравны управлениеса техническӧй отделысь главнӧй инженер — тупыль кодь тшӧг, гадь-шыльыд юра уважаемӧй Степан Иванович...

Ворсӧмыс заводитчис интереснӧя: динамовецъяс пыр жӧ мӧдісны топӧдны полярникъясӧс да, не кӧ сюсь вратарь, эськӧ, первой минутаясас сюйисны гол.

— Молодеч, Прокопий, молодеч!

Вратарӧс ошкыштіс Демидычлӧн соседыс, коді татчӧ тӧрӧдчыштіс медбӧръя здукас.

— Чолӧм, Денис Петрович!

— А-а-а! Парамон Демидыч! — полеланьысь синъяссӧ пӧшти вештывтӧг, шыасис Иванов. — Ме муртса эг сёрмы да сэтшӧма тэрмаси... Аттӧ сё мокасьт!.. Ок и чужйис! Пушкаысь моз. Эх-э-э, Миша, Миша, прӧзевайтін... Да кысь нин. Ме налы пыр на доля — пасовкаыс лёк. Надейтчӧны асланыс физическӧй вын вылӧ.

Иванов тайӧс лыддьӧдліс места вылас педзигмоз, быттьӧ пукаліс зу щӧть вылын, и Перминовлы тайӧ кажитчис тешкодьӧн жӧ. Но ворсӧм ещӧ на ёсьмис. Заводитчис ӧдйӧ мунысь пасовка. Лӧз майкааяс босьтісны техниканас. Торъя нин кужӧмӧн новлӧдліс мачсӧ «уважаемӧй Степан Иванович». Гӧрд майкаа чужйис юр вомӧныс. Ачыс усис. Сы вылӧ воис мӧд, усис жӧ. На улысь пуркнитіс кос лыа. Удар. Мач инмис Витялы балябӧжас. Трибуна вылын ызнитіс серам. Чужйис Ордымов. Тыш мӧдіс мунны бара полярникъяс ворота дорын. Налӧн вратарь быттьӧ йӧктіс. Ордымовлӧн ложнӧй удар. Сюрис нёльӧд номерлы. Сійӧ сетіс сизимӧдлы. Бара ложнӧй. Вратарь ылаліс, вильдыштіс кокыс. Ворота восьса. Мач ачыс быгыльтчис «полярникъяс» воротаӧ.

— Го-о-ол!

Грымгис, мургис, шутьляліс трибуна выв. Клопкис багатырскӧй кияснас Демидыч. Му пыр мунны дась Денис Петрович: ворссяс ӧмӧй сылӧн зятьыс?.. Яр болельщик мӧдіс видзӧдны аслас сосед вылӧ недруг вылӧ моз.

— Сідзкӧ, ті, Парамон Демидыч, «Динамо» дор?

— Ме на дор, коді мӧдас вермыны.

— Но тайӧ беспринципнӧ.

— Беспринципнӧ? — Перминовӧс шензьӧдіс не ачыс кывйыс, а сійӧс шуанногыс. — Принципиальнӧйӧн колӧ лоны гырысьджыкторъясын.

— Ті лыддянныд, мый футболӧн ворсӧм сійӧ сэтшӧм поснитор, код йылысь и сёрнитны оз сулав? — Денис Петрович скӧраліс збыльысь. Но Демидыч, вӧлӧмкӧ, оз нин кывзы Ивановӧс. Аслыс тӧдтӧг на сійӧс заводитіс вӧдитны болельщиклӧн жӧ висьӧм. Чёрт побери, кытысь босьтчис сы мында пельклуныс Степан Ивановичыслӧн?!! Кутшӧм сэтшӧм кӧрт кокъяс Ахмировлӧн?! Мыйта том мичлун Витялӧн котралӧмас!..

Мач лэбыштіс полелӧн мӧд джын вылас. Тайӧ ышӧдыштіс полярникъясӧс. Гӧрд майкааяс кызвыннас том йӧз. Найӧ заводитісны босьтны асланыс том вынӧн. Та вылӧ и пуктысьӧ Иванов. Дерт, дзик прӧста скӧрмис Перминов вылӧ. Колӧ бурасьны. И век жӧ юавны: код команда дор сійӧ сулалӧ.

— Гашкӧ, стӧчджыка артмӧдчам?.. Ме «Сӧветскӧй Заполярье» команда дор. А ті?

— Ме, сідзкӧ, налӧн противникъяс дор.

— Бур. Вот тэныд менам веськыд ки. Кодным ворссям — сійӧ сувтӧдас портвейн бутылка.

— Гашкӧ, чорыдджыкӧс мыйкӧ?

— Ог ю чорыдтӧ.

— А менӧ кӧ ковмас юктӧдны?..

— Ог чайт.

— Менам командалӧн ӧти эм нин.

— Ворсӧмыс заводитчӧ на...

Полярникъяс жмитісны динамовецъяс вороталань. Демидыч кутыштіс сойӧдыс водзлань петыштӧм Денис Петровичӧс, быттьӧ тайӧн кӧсйис торкны Ахмировлы, Витялы, кодъяс асланыс командаын первойсяньыс мӧдісны торъявны пельклунӧн.

Иванов нетшкысис Перминов киясысь да сэк жӧ шуаліс аслыс:

— Так-так... Правильнӧ! Пасуйтӧмӧнджык, пасуйтӧмӧнджык... Эк, прӧзевайтісны.

Ёся реагируйтіс трибуна выв. Быд удачнӧй комбинация ошкыссис ӧтувйӧн, быд промахысь ызнитіс серам, медся ичӧтик нарушение кыпӧдіс сё гӧлӧса протест.

— Судья, порядок!..

— С поля!.. С поля!..

Уважаемӧй Степан Ивановичлӧн мӧдіс сьӧдӧдны мышкуыс, сійӧ пӧсялӧ. Ставнас командаыс мӧдіс нервничайтны. Ещӧ на водзӧджык петыштіс Денис Петрович.

— Так-так, Миша... Пасовочка, пасовочка...

Лэбаліс, чеччаліс, гӧглясис мач. Котралісны, усисны-чеччисны командаяс. Накаляйтчис публика, Петрович да Демидыч кутісны нин ӧта-мӧдсӧ.

— Го-о-ол!

— Браво, Миша Ахмиров! Браво!

— Аддзылін, Парамон Демидыч?..

— Да. Лои 1 : 1.

— Лоасны и мӧд сикас счётъяс.

— Видзӧдлам.

— Да-да, видзӧдлам!

...Медся вына командаяс костын матч помасис полярникъяс победаӧн. Счёт 5 : 3. Денис Петрович торжествуйтіс. Сійӧ вӧлі дась мунны гортӧ, мукӧд командаяслысь ворсӧмсӧ видзӧдтӧг. Но Парамон Демидыч дӧзмӧмпырысь шуис сылы:

— А ме чайті, тэ збыльысь ёна радейтан футболнас ворсӧмсӧ.

Демидыч и думыштны эз сяммы, мед водзӧ видзӧдтӧг эновтны стадион.

Сёр рытын нин кык яр болельщик век на вензигмоз самӧй бӧръя йӧз лыдын мӧдӧдчисны гортъясас.

Но, шуны кӧ веськыда, медся дӧвӧленӧсь талунъя шойччан лунӧн колисны Миша Ахмиров да сылӧн гӧтырыс. И кӧть налы эз удайтчы видзӧдны ӧта-мӧдныслысь ворсӧмсӧ, но найӧ тырвыйӧ тӧдмалісны та йылысь асланыс висьталӧмысь. Рита да Миша вӧліны шудаӧсь!

ХІІ

Арыс эз ло зэра, кӧть и тшӧкыда кымрасис. Ӧти татшӧм букыд лун рытӧ Кырйыв сикт перевозӧ сувтіс улісянь кайысь моторка. Берегӧ чеччисны кык том морт: ӧтиыс, тыдалӧ, водитель, а мӧдыс пассажир — драпысь вурӧм демисезоннӧй пальтоа, фетрӧвӧй шляпаа, бур костюма. Сикт кузя мунігӧн найӧ зіля видзӧдісны рӧмыдла омӧля нин тӧдчысь керка номеръяс вылӧ. Сэсся аддзисны колана номер да кежисны туй вылысь.

Марья Ильинична вӧлі буретш локтӧ куканьяс дінысь да тӧдтӧм йӧзкӧд паныдасис кильчӧ помас.

— Висьталӧй, пӧжалуйста, — шыасис интеллигентнӧй том мортыс, — тайӧ лоӧ керкаыс Елизавета Модестовна Кыневалӧн?

— Да, тайӧ. Лизалӧн ме лоа мам, — вочавидзис Ильинична да ӧдйӧ видзӧдліс аслас паськӧм вылӧ. — Эн дивитӧй: ме удж вылысь локта.

Том морт мыйлакӧ зэв ёна радлыштіс, шуис телятницаӧс ним-овнас, топыда кутліс сылысь кисӧ.

— Ме сельхозысь зоотехник, шуӧны Пётр Степановичӧн. Гашкӧ, кывлінныд? Елизавета Модестовнакӧд ми тӧдсаӧсь... А тайӧ менам ёрт.

Водитель киасис жӧ, но нинӧм эз шу.

— Кывлі, Пётр Степанович, кывлі. Нылӧй висьтавлӧ сельхозӧ быд ветлӧм бӧрын, кутшӧм ыджыд уджъяс вӧчсьӧны тіян сэні.

Зоотехниклы татшӧм сёрниыс вӧлі зэв кивыв, и сійӧ гусьӧник тувкыштіс ёртыслы.

Том йӧзлы кӧзяйка тшӧктіс пырны керкаӧ, чайтіс, мый найӧ сы вӧсна и локтісны, мед вӧзйысьны узьны.

Лиза эз на вӧв гортын, и мамыс сылы юӧртіс гӧстьяс йылысь телефон пыр.

— Регыд локта, — вочавидзис Лиза.

Но мамыслӧн пузис нин самӧвар, а Лиза век на эз во.

— Срочнӧй уджъяс, тыдалӧ, Елизавета Модестовналӧн, — ӧти и сійӧ жӧ кывъяс раз-мӧд нин шуис зоотехник да пыр частӧджык кутіс видзӧдлывны ручнӧй часіыс вылӧ.

— Уджыд сылӧн пыр эм. Мукӧд дырйи виччысян да виччысян... Тіянлы, гашкӧ, дзик ӧні колӧ сійӧс аддзӧдлыны? Позяс ещӧ звӧнитлыны.

Марья Ильинична сюсьджыка видзӧдліс том йӧз вылӧ. Сылы друг мӧдіс кажитчыны, мый найӧ мыйӧнкӧ торъялӧны сэтшӧм йӧзысь, кодъяс волывлӧны сиктӧ районысь, Вӧркута карысь да республиканскӧй центрысь командировкаясӧ. Ӧд Ильинична ордын найӧ эз ӧтчыд узьлыны. Быдӧнлӧн аслас характер, аслас сёрнитанног, но налӧн, командировочнӧйясыдлӧн, эм мыйкӧ ӧтувъя. Ӧтияслӧн тайӧ ӧтувъяыс петкӧдчӧ «ыджыд» мортлӧн «ичӧтджыкъяс» дінӧ нарошнӧ тӧдчана вежливостьын, мӧдъяслӧн сыын, мый первой здуксянь заводитӧны кажитчыны важӧн нин тӧдса йӧз кодьӧн, коймӧдъяс — сиктсӧветса председателькӧд сёрнитӧны кос да казеннӧй кывъясӧн.

«А тайӧяслӧн, — думыштіс Ильинична, — навернӧ, и командировочнӧй документыс абу. Но, гашкӧ, шефъяс? Зинаида Павловна — град выв пуктасъяс кузя, а тайӧяс — скӧт видзӧм кузя. Колӧ тӧдмавны».

Марья Ильинична пуксис матӧджык Пётр Степанович дінӧ.

— Пыр на окота ветлыны тіян сельхозӧ, — не веськыда заводитіс Ильинична, — кӧсъя видзӧдлыны МТФ-тӧ, и некыдз оз сюр кадыс. Некодлы кольны куканьясӧс.

— Ті, Марья Ильинична, висьталінныд бур мӧвп, — заводитіс зоотехник век быттьӧ аслыс мыйкӧ арталіг. — Тіянӧс ми сьӧрысь и вермам босьтны. Моторкаӧн нуам.

— Сэтшӧм ӧдйӧ? — шензьыштіс Ильинична.

— Мыйла нӧ «ӧдйӧ»? Ті ӧд асьныд шуинныд, важӧн пӧ кӧсйыся... А видзӧдлыны сельхозын эм мый! Ме тіянлы петкӧдла ассьыным рекордисткаясӧс. Ӧти мӧс сетӧ вонас кӧкъямыс тысяча литр йӧв! Мӧд мӧс — сизим тысяча.

— Чудеса тай! А ме вӧлі ог эскы нывлы, мися, тэ, Лизук, содтышталан, буди... Дерт, и куканьястӧ ӧти сайысь лоӧ петкӧдлыны. Ёна интересуйтча.

Зоотехник окотапырысь кӧсйысис петкӧдлыны ставсӧ.

Та бӧрын кык животновод костын пансис самӧй делӧвӧй сёрни. Пётр Степанович, вӧлӧм, мортыс тӧлка да варов, кужӧ кывзыны, кужӧ и висьтавны. Ӧти кывйӧн кӧ, колхозница удитіс нин донъявны зоотехникӧс бур боксянь.

Лиза локтігкежлӧ ставӧн пукалісны нин пызан сайын.

— Дырджык кӧ эн лок, Лизук, сы мында, эськӧ, и аддзылін мамтӧ, — гажаа шыасис Ильинична.

Мам эз аддзыв, кыдзи сылӧн нылыс муртса джӧмдыштліс джодж шӧрӧ петігӧн, а чужӧм вылас вуджӧртчис шензьыштӧм.

Пётр Степанович ӧдйӧ чеччис Лизалы воча. Лиза киасис сыкӧд кытчӧкӧ бокӧ видзӧдӧмӧн.

— Тэ вӧсна, мамӧ, меным повны нинӧм, — мӧд том мортыслы нин кисӧ сетігӧн шуис Лиза. — Тэнӧ зорйӧн он бертышт аслад сиктысь.

— Вот и мӧдӧдча.

— Кытчӧ?

— Сельхозӧ. Пётр Степановичкӧд ми тырвыйӧ нин артмӧдчим. Сійӧ менӧ кӧсйӧ нуны моторкаӧн. Эн аддзыв миянлысь завӧс?

— Дзик ӧні гортас муніс. Да мый тэныд сыысь войнас?

— Тэ менӧ эн велӧд, нылӧ, — сувтіс Ильинична. — Кык лун ӧд тырмас, Пётр Степанович?.. Но да, ладнӧ: куим лун кежлӧ вӧзйыся.

Лиза эз на удит тӧдмавны, мыйын делӧыс, а мамыс петіс нин.

Лоліс неыджыд кост. Важ моз чӧв пукаліс пызан сайын водитель. Шӧйӧвошӧмкодь сулаліс Лиза водзын Пётр Степанович; сылӧн киясыс кажитчисны лишнӧйӧн, гӧрдӧдӧм чужӧмыс ворсіс став мускулъяснас, а карӧй синъясыс вӧліны шензьымӧн мичаӧсь. Кывйӧн висьтавтӧг вӧлі гӧгӧрвоана, кутшӧм мог суӧма зоотехникӧс воны Кырйыв сиктӧ.

Но Лизаӧс скӧрмӧдіс не сійӧ, мый Пётр Степанович локтӧма корасьны. Нылӧс лӧгӧдіс не колана ног корасьӧмыс. Жӧник, видзӧдтӧ, думыштӧма мудеритны, шедӧдны нывлысь сӧгласитчӧм ныв мам пыр. Удитӧма нин сетны мамлы юмов преник, кӧсйысьӧма нулыны сьӧрсьыс моторкаӧн. Оз, татшӧм ногӧн нинӧм оз артмы!

Лизалӧн зумыштчис чужӧмыс.

— Эг чайт, мый ті, Пётр Степанович, татшӧм сюся вӧчанныд!

— Ті мый йылысь тайӧ? — неуна шӧйӧвошӧмӧн юаліс Пётр Степанович.

— Ме сы йылысь, мый ті... — Лиза чӧвтыштліс синъяснас пызан сайын пукалысь вылӧ. — Чайта, мый ёртныд сват пыдди?..

— Стӧч сідзи! — ӧдйӧ сувтыштіс водитель. — Сват пыдди! — Да содтіс: — Дерт, ковма кӧ.

Сват кыв вылӧ Лиза серӧктіс, и тайӧ серӧктӧмыскӧд вошис скӧралӧмыс.

— Кодныд нӧ тіян пӧвстысь тӧлкаджыкыс?

— Ог гӧгӧрво, — чӧвтыштіс жӧник. Сійӧ ӧні вӧлі бледӧдыштӧм чужӧма.

— Мися, кодныдлы медводз воис юрад сёрнитчыны первой делӧ ныв мамкӧд?

— Ті ӧшыбайтчанныд, Елизавета Модестовна. Некутшӧм сёрнитчӧмъяс миян эз вӧвны.

— Позяс меным? — сувтіс моторист, и кор аддзис, мый жӧник нинӧм оз шу, заводитіс тшӧктытӧг: — Кыдзи ме аддза, конфликтыс артмис тіян костын ӧта-мӧднытӧ гӧгӧрвотӧм вӧсна. Разрешитӧй стӧчмӧдыштны.

«Сват» висьталіс дженьыдик фразаясӧн ставсӧ сідзи, кыдзи вӧлі. Лиза кывзіс да сюся видзӧдіс сы вылӧ. Гожъялӧм гӧгрӧс чужӧм, ён сьылі, шуйга сойыс неуна чукля да кажитчис коскодьӧн. «Тыдалӧ, вӧвлӧм фронтовик, — думыштіс Лиза да видзӧдліс татуировкаа килутш вылас. — Краснофлотец. Ранитчӧма. А ме ыръянита на водзын. Петкӧдла ассьым характер. Кодлы нӧ тайӧ колӧ?»

— И вот, — помаліс ассьыс сёрнисӧ «сват», — тіян мамыд, Елизавета Модестовна, ӧні кежлӧ оз на тӧд, кутшӧм могӧн ми локтім тіянӧ.

— Извинитӧй, сідзкӧ, Пётр Степанович, — мыжапырысь шуис Лиза да ӧдйӧ пырис жыръяс, включитіс би.

Прӧстӧ тешкодь артмӧ. Бӧръя кадӧ зоотехник эз кут сетны Лизалы овны. И ставыс тайӧ заводитчис куим во сайын нин, сійӧ лунсянь, кор Лиза да Андрей кыкӧн ытшкисны машинаӧн юдорса видз вылын, а на дінӧ полуглиссерӧн кежавліс Петрова тайӧ зоотехникыскӧд. Тайӧ кадсяньыс Пётр Степанович заводитіс радейтны Лизаӧс. Но Лиза кутіс тӧдны та йылысь сӧмын во мысти, кор первойысь ветліс сельхозӧ. Кыневаӧс скӧтнӧй дворъясті новлӧдлігӧн том зоотехник быттьӧ мыйкӧ вӧлі воштӧма, быд воськолын извиняйтчис. А регыд мысти Лизалы ыстіс письмӧ, кӧні восьтіс ассьыс душасӧ. Лиза сэки ёна и сераліс тайӧ письмӧ вылас, но некодлы эз висьтав сы йылысь ни эз гиж воча кыв. Та бӧрын сельхозӧ Лизалӧн быд волігӧн Пётр Степанович зілис шедӧдны радейтчӧмлысь вочавидзӧм, но радейтана ныв ӧнӧдз на эз пыдди пукты сылысь тайӧ зільӧмсӧ. И со сійӧ, сельхозын ыджыд авторитетӧн пӧльзуйтчысь специалист, локтӧма кевмысьны нывлы.

Лиза кутіс киас ыдждӧдӧм фото, кытчӧ вӧлі монтируйтӧма кык фотокарточка. Ӧтиыс вӧлі герой-вокыслӧн, мӧдыс — шахтаса начальниклӧн. Карточкаяссӧ переснимайтны Кынева ыстыліс Вӧркутаӧ, бӧр пӧлучитіс лун-мӧд сайын да эз на удит пуктыны рамкаӧ.

Лиза видзӧдіс Андрей вылӧ, да сьӧлӧмыс сылӧн нормис. Лиза бӧрся зоотехниклӧн вӧтлысьӧм да Андрейӧс Лизаӧн радейтӧм костын вӧлі кутшӧмкӧ повзьӧдлана ӧткодьлун.

«Ӧд тадзи и менам артмӧ, тадзи вӧлі бӧръя кадӧдз, — шогпырысь думыштіс Лиза. — Эг ӧмӧй вӧтлысь Андрей бӧрся некымын во чӧж? Эг ӧмӧй страдайт ас кежысь сы вӧсна? И мый жӧ? Андрейлӧн сьӧлӧмас оліс мӧд морт, кыдзи и менам сьӧлӧмӧ поздысьӧма сӧмын ӧти морт — тэ, менам мусаӧй!» — И Лиза окыштіс Андрейлысь портретсӧ.

Жыр ӧдзӧсӧ полӧмӧн моз таркнитісны. Лиза ӧдйӧ сюйис фотосӧ пызан йӧрӧ да шыасис.

Пырис ӧтнас Пётр Степанович.

— Меным окота сёрнитыштны тіянкӧд мамыд вотӧдз, — шуис сійӧ Лиза синъясӧ видзӧдӧмӧн. — Первой делӧ, колӧ тӧдны: панны абу мамыд дырйи сёрни тіянӧс коралӧм йылысь. Мӧд-кӧ, дыр-ӧ кутанныд мучитны менӧ?

Лиза удитіс нин босьтны асьсӧ киӧ.

— Пуксьӧй, пӧжалуйста, — стул вылӧ индіс сійӧ, а ачыс важ моз сулаліс пызан дорын. — Ме верма висьтавны со мый: сы йылысь, мый ті радейтанныд менӧ, ме некор эг на висьтавлы мамӧлы. И вообщӧ, Пётр Степанович... — Лиза друг джӧмдыштіс да гӧрдӧдіс. Сылы ӧні вӧлі окота веськыда шуны, мый сійӧ оз радейт Пётр Степановичӧс да оз вермы лоны сылӧн гӧтырӧн, но тайӧс шуӧмысь Лизаӧс сувтӧдіс дум, коді ӧні на нормӧдліс сійӧс. «А меным кӧ шуас татшӧм жӧ кывъяс Андрей? Тайӧ ӧд лоӧ не морт нога». — Вообщӧ, Пётр Степанович, талун ми вӧчам тадзи: ог кутӧй сёрнитны та йылысь мам дырйи. Эновтам тайӧ вопроссӧ дзикӧдз.

— Мӧдысь кежлӧ? — юаліс зоотехник.

— Да, мӧдысь кежлӧ, — окотапырысь вочавидзис Лиза да бӧр петіс кухняӧ.

Ильинична петкӧдчис ӧдзӧсын кыпыд настроениеа.

— Артмӧдчим завкӧд. Мӧдӧдча тіянкӧд, Пётр Степанович. А ӧні выльысь пуксям пызан сайӧ. Лизук, тэ, гашкӧ, миянлы мыйкӧ интереснӧйджыктор аддзан?

— Интереснӧйджыкӧс? — быттьӧ ловзьыштіс Лиза. — Позяс. Гӧстьясыс волытӧмӧсь. — И жырйӧ пыригӧн нин содтіс Пётр Степановичлы ӧтнаслы гӧгӧрвоӧм вылӧ: — Условие кольӧ важыс.

Аскинас муртса на югдыштӧм бӧрын Кырйыв сикт перевозысь торъяліс моторка да мӧдӧдчис ю кывтчӧс.

Ывлаыс вӧлі тӧрытъя кодь жӧ букыд. Синва кодь сӧстӧм ва вылын плавайтісны вижӧдӧм коръяс. Моторка шыысь частӧ кыпӧдчалісны утка чукӧръяс.

ХІІІ

Сельхозлысь местасӧ агроном Петрова, вӧлӧм, оз прӧста ошкы. «Заполярнӧй здравница» сулаліс юлӧн лунлань пӧката гажа берег йылын. Войвывсяньыс сійӧс дорӧсаліс кыдз да пипу сора козъя вӧр. Мӧдлапӧвса ляпкыдик вӧръяс сайын, быттьӧ неылын и эм, кыпӧдчисны гӧра йывъяслӧн узоръяс. Ю пӧлӧн куйлісны видзьяс. Бура тӧдчис, мый сельхоз стрӧитысьяс первойсяньыс уджалӧмаӧсь план серти. Шойччан керкалӧн да пионерскӧй лагерлӧн постройкаяс, налӧн площадкаяс, скверикъяс да мукӧдтор занимайтісны катыдпомсӧ. Кывтыдпомас вӧліны животноводческӧй фермаяс, электростанция, мастерскӧйяс. А шӧрас — олан керкаяс. Став тайӧ местаас коркӧ вӧвлӧма рас вӧр. Но стрӧитчигӧн вӧрсӧ кужӧмаӧсь видзны кералӧмысь, и посёлок вӧйис сад пытшкӧ моз. Вӧлі мыйкӧ аслыспӧлӧс выльтор, коді ӧтувтіс торъя элементъяс сиктлысь и карлысь.

Ывлаын вӧлі рӧмыд на. Ӧтнас да ӧти ногӧн тотӧдчӧ электростанция. Сійӧ уджаліс войбыд, сетіс тепличнӧй овмӧслы искусственнӧй югыд, мед татшӧм ногӧн нюжӧдны быдтасъяслы гожӧм. Но электроэнергия ковмас и луннас. Пуяс костӧд фермаяслань, кодъясӧс тані шуӧны йӧв да яй вӧчан цехӧн, мунӧны нин мӧс лысьтысьяс, кукань видзысьяс, порсь видзысьяс. Ва дор ласталаньын тӧждысьӧмӧн гӧрдлыштіс вӧв, и сылы воча лэчыда да збоя шыасис чань. Гаражысь, кылӧ, петісны автомашинаяс, тэрмасисны мунны кӧрт туй станцияӧ. Частӧджык мӧдісны кывны морт гӧлӧсъяс.

Ильинична локтіс сельхозӧ сійӧ кадӧ, кор уджалан лун юргис нин тыр вынӧн. Пётр Степанович гӧстяӧс первой вайӧдліс гортас чай юны да сӧмын та бӧрын нуӧдіс петкӧдлыны фермаяс. Мӧсъяс тайӧ кадӧ, дерт, вӧліны видз вылынӧсь, и ю кузя кывтігӧн зоотехник нарошнӧ сувтӧдліс моторкасӧ ӧти стада дінӧ. Помещениеын вӧліны сӧмын посни куканьяс. Порсьяс ветлӧдлісны йӧрын. Скӧтнӧй дворъясын муніс ремонт, дезинфекция, белитчӧм.

— Заводитам, Марья Ильинична, медся поснияссяньыс, — куканьяс видзанінӧ кежигӧн шуис зоотехник.

Пётр Степанович вылын ӧні вӧлі руд рабочӧй костюм, но сӧстӧм, регыдӧн на утюжитӧма.

Телятник выль. Воысьяслы воча коридорӧ петіс еджыд халата нывбаба, тыдалӧ, дежурнӧй. Сійӧ восьтіс дежурка ӧдзӧс тэрмасьӧмӧн, мыйысь позис гӧгӧрвоны дзик ӧтитор: дежуркаӧ пыравлытӧг, халатъяс пасьтавтӧг мунны водзӧ оз позь.

Зоотехник ветлігкості куканясьӧма кык мӧс. Пётр Степанович тӧдмӧдіс дежурнӧйӧс Ильиничнакӧд. Дежурнӧй пыр жӧ петкӧдліс колхозница дінӧ ассьыс уважение — сетіс сылы медся няйтчытӧм халат. Ильиничналы воис сьӧлӧм вылас сӧстӧм да югыд дежуркаыс. Стенъясас ӧшалісны колана приборъяс, пызан вылын куйлісны книгаяс, журналъяс, унджыкыс скӧт видзӧм кузя.

Кор сійӧ пырис куканьяс оланінӧ, нимкодьысла кутісны лӧставны синъясыс. Пелькиника вӧчӧм, белитӧм жырторъясын лӧня куйлісны бӧръя вежон чӧжӧн чужӧм куканьяс. И ставныс найӧ вӧліны быттьӧ заказ серти — сьӧд сераӧсь, кӧть эськӧ мӧс стадасьыс Кынева аддзыліс гӧрдъясӧс и сьӧдъясӧс.

Быд жыртор весьтӧ ӧшӧдӧма табличка, кытчӧ пасйӧма куканьлысь нимсӧ, чужан кадсӧ, бать-мамсӧ, чужан лунся сьӧктасӧ.

— Миян водзын сулалӧ ыджыд мог, — сувтыштліс Пётр Степанович, — быдтыны выль пӧрӧдаа мӧсъяс, кодъяс эськӧ эз кутны повны кӧдзыдысь, вӧліны азымӧсь да ёнӧсь, сетісны унджык йӧв, кыпӧдісны жирность. Заводитім сысянь, мый скреститім холмогорскӧй да печорскӧй пӧрӧдаяс. Эмӧсь нин зэв бур показательяс. Думайтам, мый нёль-вит во мысти миян стада лоӧ кызвыннас чистокровнӧй. — Сійӧ индіс орччӧн лӧсялысь кукань вылӧ. — Со миян Малыш. Мамыс сылӧн рекордистка, чужис да быдмис миян совхозын нин, вонас лысьтӧ квайт тысяча сайӧ литр йӧв. Сылӧн нылыс, кыдзи аддзанныд, чужӧм мыстиыс веситіс нелямын куим килограмм. Виччысям куканясьӧм и сійӧ рекордисткалысь, кодӧс ми аддзылім видз вылысь. Лысьтан первой тӧлысяс, кыдзи ме висьталі нин, сійӧ сетіс быд лун нелямын-нелямын вит литрӧдз йӧв. Вочӧжся удойыс сылӧн кӧкъямыс тысяча.

Зоотехник висьталіс кыдз позьӧ прӧстӧй да гӧгӧрвоана кывъясӧн.

— А шӧркодь удойыс кутшӧм, Пётр Степанович? — юаліс колхозница.

— Куим тысяча витсё литрӧн во быд фуражнӧй мӧс вылӧ.

Ильинична сьӧлӧмсяньыс шензьыштіс:

— Миян колхозын мӧсъяс быттьӧкӧ абу жӧ омӧльӧсь, а лысьтӧны шӧркодя тіян мӧсъяс серти джынсӧ. Энӧй скупитчӧ, Пётр Степанович, висьталӧй ӧти сайысь став секретсӧ.

Зоотехник нимкодя серӧктіс. Тадзи жӧ коркӧ сылы шуліс Лиза: «Энӧй скупитчӧ, Пётр Степанович, энӧ скупитчӧй».

— Ме лышкыд, Марья Ильинична. Секретъяс менам абуӧсь.

Жӧник аслыс шуис не казьтывны Лиза йылысь. Невесталӧн мамыс мед тӧдмалас зятьпусӧ сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ эм. И кор Пётр Степанович кутіс лыддьӧдлыны скӧтӧс вердӧм да дӧзьӧритӧм кузя медся колана зоотехническӧй правилӧяс, сэк Ильинична пыдісянь ышловзис.

— Татчӧ эськӧ колӧ вайӧдлыны миянлысь колхозса председательӧс. Оз-ӧ сійӧ тӧлкаджык ло. А то шыасян сы дінӧ кутшӧмкӧтор кузя — сылӧн ӧти воча кыв: нӧрӧвитыштлӧй, виччысьыштлӧй!

Скӧт видзӧм кузя правилӧястӧ Ильинична, вӧлӧм, ачыс тӧдӧ кызвыннас. Эз ӧд прӧста сылӧн нылыс велӧдчыв животноводъяслӧн курсъяс вылын, эз прӧста вӧв МТФ-са завӧн, дай ачыс Ильинична кымынӧд во нин уджалӧ скӧт дінын.

— Миянӧс бӧрӧ кыскӧ кормӧвӧй база, — норасьыштіс колхозница. — Скӧтӧс вердам сӧмын грубӧй кӧрымӧн. А налы, видзӧдтӧ, колӧ ещӧ сочнӧй кӧрым, комбикорм, концентратъяс. Оз прӧста шуны: йӧлыс мӧскыдлӧн вомас.

Пётр Степанович стӧчмӧдыштіс:

— Йӧлыс мӧскыдлӧн содӧ не сӧмын сёйӧмысь, но и мукӧд факторъяс правильнӧя олӧмӧ пӧртӧмысь. Вопроссӧ колӧ босьтны комплекснӧя.

— Став олӧмыс, бобӧанӧй, комплекснӧй. Ставыс йитчӧма ӧта-мӧдыскӧд, — скӧтнӧй дворъяссянь мунігӧн нин меліа сёрнитіс Ильинична. Сылы ӧні лои окота юавны ыджыдтор йылысь. А веськыдасӧ заводитны та йылысь эз вӧв лӧсьыд. И сійӧ думыштіс вӧчны кытшов: — Нылӧй менам лыддис Мичурин йылысь книга. Сэні висьтавсьӧны сэтшӧм бурторъяс, мый сідзи и окота вӧлі сьылӧдыштны Мичуринтӧ ошкана песняӧн. — Ильинична друг серӧктіс аслыс. — Ті менӧ, Пётр Степанович, эн дивитӧй. Олӧмсӧ ме гӧгӧрвоа том йӧз моз жӧ югыда, а кывъясӧй артмӧны мӧд ногӧн. Меным ӧд и наукаыд кажитчӧ сэтшӧмӧн жӧ, быттьӧ сійӧ паськыд бордъяса да лэбӧ быд народъяс дінӧ тувсов пӧтка моз, вайӧ налы югыдлун да нимкодь. Мӧд ногӧн эськӧ сійӧс эз шуны наукаӧн, эз кӧ вӧв бордъяса. Ме тайӧс мыйла висьтала? Висьтала сы вӧсна, мед эськӧ и тіян наукаыд, Пётр Степанович, эз ло тшӧтшкӧдӧм бордъяса. Ті кыдзи думайтанныд водзӧ: быдтыны выль пӧрӧдаа мӧсъяс сӧмын асланыд вылӧ али разӧдны найӧс мукӧд сельхозъясӧ дай колхозъяслы сетны?

— Миян планъяс, Марья Ильинична, зэв паськыдӧсь. Воысь во кутам содтыны скӧтлысь поголовье, кыдз позьӧ унджык кукань кутам сетны мукӧд сельхозъяслы да колхозъяслы.

— Тайӧ зэв бур, — ошкыштіс колхозница, а сэсся юаліс: — Колхозсянь мый колӧ? Требование али заявка?

— Колхозсянь колӧ заявка.

— Хм... Заявка, сідзкӧ?

— Да. Заявка.

Скӧтнӧй дворъяс сулалісны ӧта-мӧдыскӧд орччӧн. Найӧ вӧліны типӧвӧйӧсь, быд двор сё мӧс вылӧ.

Ильиничнаӧс медсясӧ интересуйтіс автопоилка, скӧтлы кӧрым да ва лӧсьӧдӧм, найӧс транспортируйтӧм. Сійӧ ветлӧдліс зоотехниккӧд и шензис:

— Некыдз эг думайт, мый та мында удж вермӧны вӧчны машинаяс. Ӧд найӧ, видзӧдтӧ, и кӧрымтӧ лӧсьӧдӧны, и ватӧ вайӧны да шонтӧны, и мӧсъястӧ юкталӧны, весиг лысьтӧны найӧс. Сё чудеса: абу школа, а мыйта позьӧ велӧдчыны! Ыджыд буртор ті вӧчинныд, Пётр Степанович, мый вайинныд менӧ татчӧ, — скӧтнӧй дворъясті водзӧ ветлӧдлігӧн сёрнитіс колхозница. — Совхоз йывсьыд Лизалысь висьталӧмъяс кывзігӧн меным ӧд ставыс вӧлі кажитчӧ мӧд кодьӧнджык. Йӧзыс, сідзкӧ, оз прӧста шуны: синмӧн видзӧдлытӧг да киӧн малышттӧг, весиг аслад пиыд мӧд кодьӧн кажитчӧ.

— Да, кӧні сійӧ, кӧні? — друг кыліс двор ӧдзӧсын тӧдса гӧлӧс.

— Ті кодӧс корсянныд, Зинаида Павловна? — юаліс зоотехник.

— Ме корся Сӧветскӧй Союзса Геройлысь мамсӧ!

Петрова пырис двор пытшкӧ тэрыб воськовъясӧн. Сійӧ вӧлі важкодьыс жӧ кыпыд да мича.

— Локтӧма дона гӧстя и нырсӧ оз петкӧдлы! — Ильиничнаӧс кӧритыштіс Петрова. — Тэ, тыдалӧ, кӧсъян, мед ме, кор бара локта Кырйыв сиктад, пыри мӧд ордӧ?

Агрономлӧн, вӧлӧмкӧ, тожӧ экскурсантъяс — путёвка кузя тані шойччысьяслӧн группа, код составын ветлӧдлісны и сылы важӧн нин тӧдсаяс: Квитко, доктор да мукӧдъяс.

Марья Ильинична окотитіс пыр жӧ тӧдмасьны накӧд. Сійӧ ӧд эз этшаысь нин кывлы и самӧй Москвасянь ыстӧм «партийнӧй руководитель» йылысь, и став тундра пасьта нималысь доктор йылысь.

Сельхозлӧн «зелёнӧй цехыс» — тадзи тані шуисны агроном Петровалысь овмӧссӧ — нюжаліс берег пӧлӧн вель кузя. Экскурсантъяс ӧні вӧліны медся улысса участокас, да скӧтнӧй дворъяс дінсянь сылань мунігӧн лои весьтасавны векньыдик пода туйӧд, код пӧлӧн куйлісны негырысь опытнӧй му участокъяс. Сэні быдмисны сю, ид, шобді, кӧдзӧм турунъяс, корнеплодъяс, кымынкӧ сорт картупель. Став участоксӧ номеруйтӧма, паспортируйтӧма.

— Тані ми нуӧдам опытъяс, — участокъяс дінӧ сувтлытӧг Ильиничналы висьталіс Зинаида Павловна. — Унатор, гашкӧ, оз удайтчы, но мыйсюрӧ, кыв шутӧг, шедӧдам.

Ильинична вӧлі дась сувтӧдны агрономӧс быд участок дінӧ. Ӧд сылы, нянь быдтан районъясӧ волытӧм мортлы, ставыс тайӧ кажитчис дивӧӧн. Кутшӧм джуджыда, вӧлӧмкӧ, быдмӧ сюыс! Сійӧ пӧшти воӧма нин. Мый кузьтаӧсь усъясыс вежов на идлӧн! Мыйта мичлуныс гыӧн-гыӧн копрасьысь, кытсюрӧ серӧссьӧм нин шобділӧн!

— Ог нянь вылӧ быдтӧ, — стӧчмӧдыштіс Петрова. — Ми корсям-туясям быдтыны татчӧс скӧтлы сэтшӧм кӧрымъяс, кодъяс эськӧ вӧліны и бурджыкӧсь и донтӧмджыкӧсь. Тайӧ участокъясын став опытыс нуӧдсьӧ та боксянь.

— А нянь вылӧ кӧ?

— Оз артмы, Марья Ильинична... Дай абу коланлуныс сійӧн ноксьыны тані. Аддзанныд, колӧ уберитны нин, а найӧ кисьмытӧмӧсь на да, тыдалӧ, сідзи и оз удитны воны.

И збыльысь, ю пӧлӧн пӧльтысь тӧв прамӧя нин ыргис кӧдзыдӧн, а ю шӧрас нӧйтчысь рудов гыяс казьтылісны куш муа арлӧн медбӧръя лунъяс йылысь.

Экскурсантъяслӧн чукӧр тыдаліс паськыда куйлысь му дорын, коді зэв ёна торъяліс лӧзвеж рӧмнас. Тайӧ вӧлі капуста му. Буретш сійӧ капустаыс, кодлысь рӧсадасӧ таво тулыс быдтісны куим миллион гырничын.

Ильинична татчӧ вотӧдз на аддзис ва дорын сулалысь трактор, козёлъяс вылӧ лэптӧм магистральнӧй водопровод да столбъяс вылӧ кыпӧдӧм водонапорнӧй тшан, кодсянь му пасьтала разалісны вӧсньыдик диаметра водопроводнӧй трубаяс да помасисны бӧчкаясӧн.

— Та ыджда мулы колӧ зэв уна ва, — гӧгӧрвоӧдіс Петрова. — Тракторлы ковмис уджавны лун и вой, мед эсійӧ проводъяс кузя юсьыс кыпӧдны тырмымӧн ва.

— Ме ӧні гӧгӧрвоа нин, мада, мыйта колӧ татчӧ ваыс, — сӧгласитчис Ильинична. — Миян колхозын эз и уна быдтыны капустатӧ дай сэні мыйта майшасисны: кипомсьыд сьӧкыд сійӧс юктавны.

Кымын матынджык лои лӧзвеж поле, сымын бура мӧдісны торъявны капусталӧн еджыд мачьясыс, и кажитчис, быттьӧ море эрд вылын купайтчисны выльӧн на бритӧм юра лыдтӧм йӧз.

Сӧветскӧй Союзса Геройлысь мамсӧ встретитісны варова да кыпыда. Но ни Квитко, ни доктор, вӧлӧмкӧ, дзик абу сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧн найӧс чайтліс Марья Ильинична. Колхозница вежӧрын ЦК-са парторглы лӧсяліс лоны ыджыдӧн, ёнӧн, кутшлӧн кодь лэчыд синъясаӧн, а докторӧс мыйлакӧ чайтіс кос ӧщӧпек кодьӧн. Збыль вылас вӧлӧма пӧшти мӧдарӧ. Интеллигентнӧя пасьтасьӧм ыджыд да ён доктор дінын Квитко кажитчис детинка кодьӧн, а ӧчки сайӧ дзебӧм синъясыс ньӧти эз вӧвны кутшлӧн кодьӧсь. Но тайӧ ортсылабоксянь ылалӧмыс Ильиничнаӧс эз тӧждысьӧд. Пӧрысь морт первойя кывъяссянь и гӧгӧрвоис, мый Владимир Васильевичлӧн выныс да мичлуныс сылӧн морт сямас. Здук мысти нин парторг да пӧрысь колхозница гӧгӧрвоисны ӧта-мӧдсӧ важся тӧдсаяс моз.

— Ми локтім сэтшӧм культура дінӧ, — сэк кості экскурсантъясӧс заводитіс тӧдмӧдны агроном, — кодӧс тані тырвыйӧ освоитӧма. Ми ӧні вермам быд во, поводдя вылӧ видзӧдтӧг, быдтыны восьса грунт вылын сы мында капуста, мыйта миянлы колӧ. Торъя бригадаяс таво сійӧс босьтасны витсё центнерӧн быд гектар вылысь.

Доктор видзӧдліс Петрова вылӧ:

— И ті, донаӧй, татшӧм спокойнӧя висьталанныд та йылысь?

— Зинаида Павловна вунӧдӧма нин сійӧ кадсӧ, — шуткаӧн моз содтіс Квитко, — кодыр ми ставӧн вӧвлім радӧсь чунь кузя быд лук турунлы, кӧпейка пасьта быд салат корлы, моль ыджда редислы.

Воча кыв пыдди Петрова тэрыба воськовтыштіс водзлань, мед не петкӧдлыны друг вазьыштӧм синъяссӧ, не выдайтны волнуйтчӧмсӧ дрӧгнитӧм гӧлӧсӧн. Вермас ӧмӧй вунны цингаӧн висьӧмысь став сійӧ страдайтӧмыс, кодӧс Зинаида Павловна аддзыліс да нуӧдіс аслас нор сьӧлӧм пыр татчӧ воан первойя воясӧ? Позьӧ ӧмӧй веськодя видзӧдны этійӧ поле вылӧ, коді ӧні куйліс сійӧ кок улын кыдзи уна вося уджлӧн, тӧждысьӧмлӧн, исканиеяслӧн дона вотӧс?

«Да, да, — агрономӧс гӧгӧрвоис Квитко. — Сійӧ эз вермы вунӧдны ни бӧрӧ кольӧм сьӧкыд вояссӧ, ни сійӧ испытаниеяссӧ, кодъяс пыр сылы, коркӧся мещанкалы, ковмис прӧйдитны. Учёнӧй ӧні сійӧ, збыльысь учёнӧй!»

Владимир Васильевичлы томысяньыс лӧсяліс нимкодясьны аслас ёртъяслӧн, тӧдсаяслӧн да весиг дзикӧдз тӧдтӧм йӧзлӧн успехъяс шедӧдӧм кузя. Петрова быдмис ӧнія кодьӧдз сійӧ син водзын мыйтакӧ буретш сы вӧсна, мый лоис тӧждысьны ӧтув, и ӧні вӧлі окота петкӧдлыны ассьыс нимкодьсӧ не кыдзи ЦК-са парторглы, кодлы аслас положение серти эз позь ышмыны колана такт вуджмӧн, — вӧлі вывті окота кутыштны Зинаида Павловнаӧс кыкнан киӧдыс да сійӧс бергӧдлыштны ас гӧгӧрыс юр дурмымӧн либӧ котӧртны капуста му пӧлӧн самӧй вӧр дорӧдз да кывны ас бӧрсяыд вӧтчысь нывбабалысь вильыш гӧлӧс.

Но сылы тадзи вӧчны эз позь, и Квитко ӧдйӧ копыртчыштіс матын быдмысь капуста мач дінӧ, кутыштліс сійӧс кыкнан кинас, сэсся котшкӧдыштіс ки рӧчнас.

— Доктор, ті кыланныд, кыдзи сійӧ тронякылӧ? Быттьӧ зэвтӧм барабан!

— Ме копырта юрӧс миян волшебница водзын, — воча кыв пыдди шуис доктор да мичаа копыртчыштліс Петровалань. — Тані эм мыйкӧ сэтшӧмтор, коді овлӧ тропикъясын буйнӧя быдмысь зеленьлӧн.

Татшӧм ӧткодялӧмыс зэв ёна лӧсяліс. Быд мач гӧгӧр паськалӧмаӧсь сы гырся да сэтшӧм свежӧй листъяс, мый найӧ збыльысь казьтылісны тропикъяс.

— Висьталӧй, пӧжалуйста, мыйын делӧыс?

Зинаида Павловнаӧс кытшалісны кывзысьяс. А сійӧ эз кӧсйы асьсӧ петкӧдлыны ни учёнӧйӧн, ни волшебницаӧн.

— Асланым уджын ми пӧльзуйтчим агробиология кузя миян классикъяслӧн трудъясӧн.

— И тайӧ ставыс?

Агроном нюммуніс, меліа видзӧдліс Квитко вылӧ.

— Дерт, пӧльзуйтчим выль условиеясын, ылі войвылын... Марксизм-ленинизмлӧн классикъяс миянӧс велӧдӧны лоны творческӧй йӧзӧн.

— А ті смелджыка висьталӧй. Быд выльторлы, кор сійӧ петӧма нин лаборатория стенаяс сайысь, колӧ лоны всенароднӧй достояниеӧн.

— Сідзкӧ, мӧдӧдчимӧй шӧрланьыс, — сӧгласитчис Зинаида Павловна. — Ме тіянлы петкӧдла медся бур бригадаяслысь участокъяс. Миян быдмӧны град выв пуктасъяс вӧдитӧм кузя сэтшӧм мастеръяс, мый ме вӧтӧн эг вермыв вӧтавны. Да позис ӧмӧй мыйкӧ вӧчны натӧг!

Ковмис пырны сьӧрся-бӧрся вӧвлӧм трӧпаӧд, коді ӧні тожӧ вевттьыссьӧма буйнӧя быдмысь капуста листъясӧн. Ӧтпомся кылісны шензьӧмлӧн горӧдӧмъяс: капуста мачьяс ӧтарӧ гырсяммисны.

— Асланым уджын ми мыджсям вит главнӧй фактор вылӧ, — заводитіс Петрова, кор ставӧн чукӧрмисны площадка вылӧ, кӧні сулалісны гырысь бӧчкаяс. — Тырвыйӧ используйтам миян широтаын зэв ыджыд светӧвӧй фактор, кӧть эськӧ ачыс вегетационнӧй кадколастыс дӧза дженьыд; минеральнӧй да органическӧй удобрение отсӧгӧн почваын лӧсьӧдам колана теплӧвӧй режим; урожай улӧ пыртам кокниа усваивайтан кӧрым; быдмӧгъяслы сетам тырмымӧн ва; пыр дасьӧсь асьным тышкасьны виччысьтӧм кӧдздӧдлӧмъяскӧд. — Петрова лӧсьӧдыштіс юр вывсьыс шальсӧ да мӧдіс паськӧдчыны быд пункт кузя. — Босьтам светӧвӧй фактор...

Сылы эз этшаысь нин ковмыв беседуйтны тайӧ вопросъяс кузя овощеводъяс пӧвстын и комбинатлӧн мукӧд сельхозъясса агрономъяскӧд, да ӧні быд шуӧм кыв, дзик быд мӧвп вӧліны не сӧмын чёткӧйӧсь да гӧгӧрвоанаӧсь, но и джуджыда научнӧйӧсь, мый Квитко эз прӧста думышт: «Колӧ висьтавны сылы, мед гижас диссертация, защититас право агрономия кузя лоны тырвыйӧ учёнӧйӧн».

Доктор помся шензис, мукӧдъяс тшӧкыда сеталісны вопросъяс. Но медся дӧвӧльнӧйӧн вӧлі век жӧ Марья Ильинична. Пӧрысь колхозница первойысь на аслас нэм чӧжӧн тӧдмаліс да гӧгӧрвоис, мыйта вын содӧ мортлӧн, кор сійӧ ассьыс уджсӧ вӧчӧ наука серти, кор тайӧ наукаыс сылы заводитӧ лоны воздухӧн и бордъясӧн. Сійӧ муртса эз кутлы агрономӧс, кодыр Зинаида Павловна тшӧтш петкӧдліс неыджыд участок, кӧні капустаыс «быдмис» сійӧ кӧрым вылын, мый сетіс сӧмын татчӧс природаыс. Тані вӧлі сэтшӧм жӧ мусин, татчӧ ӧткодя сюрис гожся югыд да ва, но тайӧ участоксӧ нарошнӧ эз обработайтны известкаӧн, мед бырӧдны почваысь ковтӧм кислотность, эз вынсьӧдны да шонтыны ни органическӧй, ни минеральнӧй удобрениеӧн, эз вӧв пыртӧма Петровалысь медся вына средствосӧ — микрофлораӧн заразитӧм компост, коді бур сійӧн, мый миллиардъяс лыда микроорганизмъяс разлагайтісны составнӧй частьяс вылӧ сійӧ удобрениесӧ, кодӧн вынсьӧдӧма мусӧ, да буретш тайӧн быдмӧгъяслы сетісны кокниа усваивайтан кӧрым.

Петрова стӧчмӧдыштіс:

— Татшӧм участоксӧ ме коли Тамара корӧм серти. Первойсӧ, дерт, жалиті, мися, этатшӧм бур му участок вермас вошны прӧста, но регыд тыдовтчис сылӧн ыджыд пӧльза: аслас коньӧрлунӧн тані сійӧ агитируйтӧ агротехника вӧсна.

— Да кыдзи ещӧ агитируйтӧсӧ! — ошкыштіс Ильинична. — Бобӧанӧй, некор оз ков вунӧдны йӧзлысь шуӧмсӧ: кӧсъян кӧ тӧдны, бур-ӧ ачыд, сувт орччӧн медся буръясыскӧд, сэки и петкӧдчас, коді тэ эм да мый тэныд оз тырмы.

Петрова аддзыліс, кыдзи Квитко гусьӧник пасйыштіс аслас блокнотӧ сказительницалысь кывъяссӧ.

Кытшовтсис нин капуста му. Экскурсантъяс петісны редис поле вылӧ, коді паськаліс сідз жӧ некымын гектар вылын. Корйыс редислӧн вӧлі свеж да мича, вевттис ставнас мусӧ.

— Тайӧ участок вылын ми быдтам таво кежлӧ редислысь мӧд урожай, — висьталіс агроном. — Редис кызвыннас воӧма нин, да сы вӧсна, мый локтіс арся кӧдзыд, заводитім сійӧс идравны дорвыв. Быд лун ми мӧдӧдам Вӧркутаӧ витаминӧн озыр быдмӧглысь некымын центнер.

— Кык урожай ӧти гожӧмӧ! — восхищайтчис доктор. — Кӧні? Заполярьеын!.. Преклоняйтча тіян водзын, Зинаида Павловна!

— Ой, доктор, доктор, — быттьӧ кевмысьыштіс Петрова. — Ті менӧ прӧстӧ янӧданныд. Преклоняйтчынысӧ колӧ со эсійӧ труженицаяс водзын. — Сійӧ индыштіс кинас редис мулӧн мӧдар помас, кӧні нывбаба чукӧр босьтіс урожай. — Быдтісны найӧ. Ме сӧмын командуйті.

Ильинична долыда серӧктіс:

— Миян Митрей дядь тожӧ командуйтӧ... Кыланныд, Зинаида Павловна: тӧвнас, кор вайисны тіянӧн пӧдаритӧм компосттӧ, петкӧдлісны миян колхозса председательлы да висьталісны сылы, мый вылӧ туйӧ тайӧ компостыс, сійӧ быдӧн скӧрмис. Ті, шуас, дуританныд, буди, кӧсъянныд янӧдны кӧр видзысьяслысь став рӧдсӧ. А кодыр, век жӧ, лоис быдтӧма капуста, морков, ӧгурец да мукӧд сэтшӧмторъяс, Митрей дядь найӧс сёйис ошкӧмӧн. Вот та вӧсна и шуа ме: рядӧвӧй работникыдлӧн уна вылӧ кык ки, а командирыдлӧн сё, тысяча, миллион ки! И ставнас колӧ кужны уджавны.

— Ті кылінныд, Зинаида Павловна, коді сэтшӧм командирыс? — радлыштіс доктор.

Петрова эз кӧсйы лоны побеждённӧйӧн. Но сылы ӧні вӧлі окота, мед докторлы вочавидзис пӧрысь морт жӧ.

— Висьталӧй, Марья Ильинична, — сказительница дінӧ шыасис агроном. — Мый колӧ вӧчны сэки, кодыр сійӧ либӧ мӧд командир оз сяммы уджавны сылы дӧверитӧм миллион кинас?

— Зэв интереснӧй вопрос! — сёрниӧ йитчис Квитко да воськовтыштіс Ильинична дінӧ. Мукӧдыс тожӧ кытшалісны колхозницаӧс.

А сійӧ — прӧстӧй жакет улас пасьталӧм сьӧкыд сарапана мам — сулаліс на водзын да вильыша нюмъяліс.

— Ті юаланныд, мый колӧ вӧчны сэтшӧм командиркӧд, коді оз куж командуйтны? Кольны сылы сӧмын ассьыс кияссӧ, а асьсӧ сувтӧдны найӧ радӧ, кодӧн командуйтіс таӧдз.

Виччысьтӧг гораа ызнитіс серам. Квитко содтіс серампырысь жӧ:

— И велӧдны мортсӧ бура уджавны первой аслас киясӧн. Бӧрынджык мӧдас тыдавны, мый вӧчны водзӧ. Ті, Марья Ильинична, прӧстӧ молодеч!

Парторглӧн ошкыштӧмыс Ильиничнаӧс ещӧ на ёнджыка ышӧдыштіс, и сійӧ варовитіс берег кузя кайигчӧж, кытчӧдз эз воны теплицаяс да парникъяс дінӧдз.

Тепличнӧй да парникӧвӧй овмӧс вӧлі котыртӧма скӧтнӧй дворъяссянь неылӧ. Кызвыннас кольӧм тулысӧ на стрӧитӧм теплицаяс сулалісны радъясӧн да на дінӧ воигӧн кажитчис, быттьӧ сэні сулаліс негырысь керкаяса посёлок. Теплицаяс гӧгӧр вель ыджыд площадь вылын пӧшти дорвыв нюжӧдчӧмаӧсь парникъяс. Восьса грунтлӧн торъя участокъяс вылын быдмисны капусталӧн, турнепслӧн, сёркнилӧн, редислӧн, галанлӧн да турунъяслӧн кӧйдысъяс.

Петрова висьталіс, мый тайӧ кӧйдысъяссӧ сельхоз быдтӧ не сӧмын аслыс, но и мукӧд сельхозъясӧ да колхозъясӧ разӧдӧм вылӧ.

— Аннушка! — друг сійӧ горӧдіс парникъяслань, кӧні огородницаяс кыӧм кӧрзинкаясӧн новлісны автомашиналань сӧмын на босьтӧм ӧгурец. — Коймӧд звеноыдлӧн помасис нин сборыс?

— Помасис, Зинаида Павловна, — агрономланьӧ матыстчигӧн вочавидзис том нывбаба. — Сезоннӧй обязательствосӧ талун тыртісны. Сезон помасьтӧдз кӧсйысьӧны чукӧртны ещӧ килограммӧн-джынйӧн быд рамаысь.

— Пасибӧ, Аннушка! Неуна бӧрынджык чукӧртлӧй ставнас бригадатӧ. Победительясӧс колӧ поздравитны.

Аннушка мунӧм бӧрын Петрова мӧдіс ошкыны бригадирӧс да сылысь бригадасӧ сэтшӧм бур кывъясӧн, быттьӧ ачыс агроном сӧмын велӧдчис налысь.

— А ӧні ме тіянлы петкӧдла ещӧ ӧти кудесникӧс. Мунамӧй ме бӧрся.

Теплицаяс дінын экскурсантъясӧс примитіс олӧмакодь мужичӧй. Ортсысяньыс сійӧ ньӧти эз вӧв кудесник кодьӧн: лӧзӧдз бритӧм чужӧм, ни ӧти дзор юрси, том мортлӧн кодь кокни походка.

— Гӧстьясӧс вайӧда, Никанорыч, — сы дінӧ шыасис агроном. — Петкӧдлӧй хозяйствотӧ.

Водзӧ найӧ гӧгӧрвоисны ӧта-мӧдсӧ кыв шутӧг. Никанорычлы сетсис роль лоны тырвыйӧ экскурсоводӧн, и тайӧ сылы зэв ёна воис сьӧлӧм вылас.

— Так, значит, теплицаяс миян типӧвӧйӧсь. Найӧс стрӧитӧма миянлысь климат тӧд вылын кутӧмӧн, то есть, шоныда, стеклӧа пӧкатнас лунвылӧ, пачьясӧн да паропроводнӧй системаӧн, — тэрмасьтӧг заводитіс Никанорыч. Сійӧ бара видзӧдліс Петрова вылӧ да, тыдалӧ, колана гуся индӧд пӧлучитӧм бӧрын, мӧдіс висьтавны тэрыбджыка: — Теплицаяслӧн пӧшти став пӧлезнӧй площадь вылын ми ӧні быдтам витаминӧн медся озыр культура — помидор. Но интереснӧ пасйыны, мый помидорлысь рӧсадасӧ ми пыртім татчӧ сӧмын сэки, кодыр татысь лои петкӧдӧма вӧля вылӧ капусталысь став рӧсадасӧ. А тайӧ вӧлі июнь помасигӧн да июль заводитчигӧн. Сідзкӧ, миян водзын сулаліс боевӧй мог: ӧддзӧдны помидор стебельяслысь быдмӧмсӧ. Та вӧсна ми тепличнӧй мусӧ вынсьӧдім содтӧд удобрениеӧн, торъя нин микробиологическӧй культураӧн. Быдмӧгъяс заводитісны лэптысьны вывлань, лэдзисны вожъяс, пыр жӧ петкӧдчисны цветъяс.

Тайӧ кадӧ Петрова восьтыштіс теплицалысь ӧдзӧс, и став йӧзыс сэтчӧ пыртӧдзыс на акнитісны: теплица пытшкыс му дінсяньыс да самӧй стеклӧа рамаясӧдз тырӧма уна вожӧн быдмысь лӧзвеж рӧма помидор кустъясӧн, кодъяс серӧссьӧмаӧсь чим гӧрдӧсь нин либӧ гӧрдӧдысь помидоръясӧн. Некыдз эз веритсьы, мый кӧкъямыс-ӧкмыс вежон чӧжӧн ичӧтик рӧсадаясысь вермисны быдмыны татшӧм великан кустъяс.

Доктор пырис пытшкас медся первойӧн, сувтыштіс кирпичысь тэчӧм пач бокӧ да, аслыс казявтӧг, кутіс пеславны замшевӧй перчаткияссӧ. Сылы, коді уна во чӧж нин изучайтӧ цингаӧн висьӧмъяс, корсьӧ ылі войвывса быдмӧгъясысь да ловъя олысьяс пӧвстысь витаминъясӧн озыр представительясӧс, гижӧ та йылысь научнӧй труд, друг мӧдіс кажитчыны, мый сылӧн тайӧ уджыс ньӧти нин эз ло актуальнӧйӧн, мый вопроссӧ, вӧлӧмкӧ, решитӧмаӧсь агрономъяс, не кӧ лыддьыны, таысь кындзи, фармацевтическӧй промышленность, коді тожӧ зэв ёна донтӧммӧдӧ докторлысь стараниесӧ.

Кор ставыс пырӧдчисны теплица пытшкӧ, Никанорыч беседасӧ кутіс нуӧдны водзӧ:

— Миян водзӧ сувтіс сложнӧй задача — быд цветысь пӧлучитны бур плод. И таын миянлы отсаліс нинӧмысь повтӧм сӧветскӧй агробиологическӧй наука. Зинаида Павловна примитіс решение обработайтны цветъяссӧ ростовӧй веществоӧн, кодӧс тані жӧ мӧдім вӧчны помидор гормонъяслӧн вытяжкаысь да спиртысь. Тайӧ растворас ми кӧтӧдам помидор цветъяс, и завязь пыр жӧ заводитӧ быдмыны. Ни ӧти пустоцвет оз коль. Правда, плодъясыс артмӧны кӧйдыстӧмӧсь, но та пыдди тӧдчымӧн гырысьджыкӧсь. Торъя нин ыджыд урожайыс со этайӧ «бизон» сортыслӧн.

Никанорычкӧд орччӧн сулаліс мортысь джуджыд да уна вожа куст, коді збыльысь шензьӧдіс лыдтӧмӧн кажитчысь плодъяснас. Кыдзи и мукӧд кустъяс вылын, сэні вӧліны и цветъяс, и сӧмын на гӧрддзасьӧмаяс, и тырвыйӧ нин кисьмӧм помидоръяс.

— Позяс лыддьыны? — шыасис Квитко.

— Дерт жӧ, позяс. Сӧмын кутшӧмджыкӧс ті кӧсъянныд лыддьынысӧ?

— Та кузя позьӧ артмӧдчыны. Вот татшӧмъяссянь, чипан кольк гырсясянь. Доктор, давай лыддьы мӧдарсяньыс. Сӧмын честнӧя, содтытӧг ни чинтытӧг. Ёртъяс, видзӧдӧй прамӧйджыка, мед оз жульничайт.

Тайӧ вӧлі зэв интереснӧ — видзӧдны, кыдзи почтеннӧй доктор да ЦК-са парторг лыддисны помидор куст вылысь плодъяс.

— Ыджыд-ӧ планыс урожайыдлӧн, Зинаида Павловна?

— Эх-э! Владимир Васильевич... Тайӧ вожъясыс менам.

— Доктор, ӧтиӧс лыддинныд мӧд пӧв.

— Мыжа. Шыбита бӧр.

— Ыджыд-ӧ планыс, шуанныд?.. Дас ӧти килограммӧн квадратнӧй метр вылысь. Но чукӧрмас унджык.

— Комын квайт, комын сизим...

— Кызь кӧкъямыс, кызь ӧкмыс...

— Владимир Васильевич, ті, заводитанныд лыддьыны посниджыкъясӧс.

— Оз вермы лоны!

— Контролируйтӧй сійӧс, бурджыка контролируйтӧй, — кевмысьыштіс доктор. — А то сы вылӧ тожӧ оз позь тырвыйӧ пуктысьны.

— Нелямын кык, нелямын куим...

— Комын нёль, комын вит...

Сэсся лыддьыссис. Ӧтувтісны кык лыдпас. Артмис сё кызь кык помидор.

— Батюшки да светӧй! — горӧдіс Ильинична. — Тайӧ вит пӧв унджык миян колхозса теплицаын быдмысь медся бур кустын дорысь.

Доктор шензьыштіс:

— Тіян ӧмӧй вӧдитӧны жӧ помидорсӧ?

— Йӧз отсӧгӧн да тӧждысьӧмӧн, — Петрова вылӧ видзӧдліс Ильинична.

Но агроном эз кӧсйы, медым колхоз вылын шефствуйтӧмсӧ лыддисны сылысь ыджыд заслугаӧн, да сэн жӧ мӧдіс ошкыны Кынева Лизаӧс да сылысь водзмӧстчӧмсӧ, мый вылӧ Ильинична вочавидзис тадзи:

— Тэ, мада, коньӧр улӧ эн лэдзчысь. И эн чайт, мый сӧмын ошйысьысь морт овлӧ серам туйын. Ставсӧ аддза: кыдзи тэ быд ногыс пышъялан тэнӧ ошкӧмысь, кыдзи дзольдӧдан асьтӧ. Некор эн вунӧд ӧтитор: прӧста ошйысьысьыд лёксӧ вайӧ грӧш дон, а буртор дзебысьыд — и лыддьынысӧ он сяммы.

Шуӧм кывъясыс вӧліны сэтшӧм виччысьтӧмӧсь, мый, кажитчӧ, ставсӧ шензьӧдыштісны.

— Да ме ӧмӧй кодыськӧ мыйкӧ дзеба, Марья Ильинична?

— Мыжаыс абу тэ ӧтнад. Со и парторг — тожӧ мыжа.

Квитко кутчысис аслас ӧчки дінӧ да носӧвӧй чышъянӧн найӧс чышкигмоз петіс теплицаысь. Петісны и мукӧдъяс.

— Кывза тіянӧс, Марья Ильинична, радпырысь кывза.

— Гашкӧ, лӧгасянныд, Владимир Васильевич? — бара вильышамоз юаліс колхозница. — Ме ӧд чорыда кута критикуйтны.

— Вот, вот, — ышмыштіс доктор. — Сійӧс сідзи-й колӧ!

— Критикуйтӧй, Марья Ильинична, ог лӧгась.

— Ті ставныд сэтшӧмӧсь: «ог лӧгась, ог лӧгась», — явӧ нин шмонитыштіс Кынева. — А кодыр ті вокӧс пинялыштан прамӧйджыка, лун-мӧд он кывлы тісянь бур кыв... Тайӧс ме аслам ныв серти тӧда.

Парторг эз вермы кутчысьны гажаа серӧктӧмысь.

— Ті чудеснӧй мам, Марья Ильинична!

— Та йылысь ог тӧд, Владимир Васильевич, — ышловзис Ильинична. — А вот бура вежӧрта сы йылысь, мый тайӧ сельхозын шедӧдӧм бурторъяссӧ ті дзебанныд йӧзысь. Видзанныд томан сайын. А колӧ клёнгыны-звӧнитны ыджыд кӧлӧкӧлӧ, чуксавны йӧзсӧ видзӧдлыны татчӧс «чудесаяс» вылӧ, велӧдны найӧс вӧчны тайӧс жӧ мукӧдлаын. Ӧд таті ветлігчӧж на меным сідзи и окота став аддзылӧмторсӧ тэчны песняӧ.

И быттьӧ нарошнӧ, мед вынсьӧдны Ильиничналысь кывъяссӧ, шойччан керкаланьсянь кылыштіс ӧшӧдӧм рельсӧ кӧрт паличӧн клёнӧдӧм шы: шойччысьясӧс чуксалісны ӧбед вылӧ. Сыланьын жӧ дудитыштіс пионерскӧй горн, коді тожӧ чукӧртіс ӧбед вылӧ челядьӧс.

— Татшӧм ӧдйӧ кольӧма кадыс?

— Зэв ыджыд аттьӧ тіянлы, Зинаида Павловна, асланыд овмӧсӧн тӧдмӧдӧмысь!

— Энлӧй, ёртъяс, энлӧй, — торкис прӧщайтчӧмсӧ доктор. — Ми ӧд эг на видзӧдлӧй «зелёнӧй цехлысь» медся главнӧй местасӧ — быдмӧгъяслы сёян лӧсьӧдан кухнясӧ.

«Кухняас» позис кежавлыны шойччан керкалань мунігӧн, и ставӧн сӧгласитчисны видлыны сійӧс.

Микробиологическӧй удобрение дасьтыссис неыджыд пу керкаын. Джоджас и наръяс вылын куйліс увтасінысь босьтӧм торфянӧй перегной. Нырад ӧвтіс небыдик шоныдӧн да му дукӧн.

— Сложнӧйыс нинӧм абу, — тэрыба, мед дыр не кутны тэрмасьысь йӧзӧс, пыр жӧ заводитіс Петрова. — Перегнойсӧ ми лэдзам пож пыр, сылысь кислотностьсӧ нейтрализуйтам негашёнӧй известьӧн. Та бӧрын сійӧс «заражайтам» микрофлораӧн, кадысь кадӧ гудралам зырйӧн. Куим-нёль вежон бӧрын компост позьӧ петкӧдны му вылӧ.

Татчӧ котӧрӧн локтіс почтавывса работник:

— Извинитӧй, Зинаида Павловна, тіянлы срочнӧй телеграмма.

Петрова ӧдйӧ разьыштіс нёль пельӧ кусыньтӧм бумага, сы кузя котӧртыштіс синъяснас и пыр жӧ бледӧдіс.

Квитко уськӧдчис сы дінӧ.

— Мыйкӧ лоис?

— Лыддьӧй, — бумагасӧ чургӧдіс Зинаида Павловна.

Телеграммаын висьтавсис, мый кольӧм вой Алексей Никитич вылӧ вӧлӧма покушение. Висьысь куйлӧ больничаын. Сылысь гӧтырсӧ корӧны Вӧркутаӧ.

Владимир Васильевич пыр жӧ мӧдӧдчис почта вылӧ тӧдмавны подробностьяс.

ХІV

Петровкӧд историяыс вӧлӧма татшӧм: рытнас Алексей Никитич аслас служебнӧй делӧясӧн пыралӧ комбинатса управлениеӧ; сэтысь мунӧ вой шӧр гӧгӧр нин; аскинас удж вылӧ оз во; сылы звӧнитӧны гортас — некод оз шыась; юасьӧны шахтаысь — абу аддзылӧмаӧсь; лун шӧр бӧрын час гӧгӧр Петровлӧн квартира кузя соседкаыс сійӧс, кулӧма кодьӧс, случайнӧ аддзӧ асланыс дровяник мышкысь да пыр жӧ юӧртӧ та йылысь; инженерӧс нуӧны больничаӧ.

Олӧмсӧ спаситӧм вылӧ надея вӧлі зэв ичӧт. Сы вылӧ уськӧдчысь, тыдалӧ, первой мыйӧнкӧ кучкӧма юрас, сэсся кыскӧма йӧз син сайӧ да сэні нин некымынысь зургӧма пуртӧн.

Докторлы, коді Вӧркутаӧ локтіс Квиткокӧд да Зинаида Павловнакӧд ӧтлаын, медся водз ковмис обработайтны ранаяс. Шуд вылӧ, пурт абу инмӧма сьӧлӧмӧ ни абу ёна вундӧма тыяс, кӧть эськӧ вражескӧй ки кӧсйӧма вӧчны буретш тайӧс.

Висьысь эз во ас вежӧрас вежон сайӧ. Ковмис пуктыны ыджыд вын да петкӧдлыны кужӧм, медым пыкны лов, коді вӧлі дась петны быд здукӧ. Мукӧд дырйи кажитчис, мый медициналӧн эз нин коль ни приём, ни средство, код отсӧгӧн эськӧ позис сувтны смертьлы паныд, но доктор бара на аддзис приём либӧ комбинация, и сылӧн пациент оліс водзӧ.

Зинаида Павловна эз ветлы больничаысь лун ни вой. Первой суткияссӧ сійӧ век пукаліс висьысь дінын, сэсся тайӧ жӧ палатаӧ перегородка сайӧ сылы сувтӧдісны крӧвать. Но кыдзкӧ артмис сідзи, мый Алексей Никитичлысь первойысь ас садьӧ волӧмсӧ гӧтыр прӧзевайтіс — ойбыртсьӧма, и абу садьмӧдӧмаӧсь. Сійӧ муртса эз бӧрддзы и шудысла и сы вӧсна, мый тайӧ кадӧ эз лӧсяв дона верӧс дінас.

Доктор бурӧдіс сійӧс кыдзи вермис, и сэк жӧ ас думсьыс сомневайтчис висьысьлӧн ӧдйӧ бурдӧм кузя: опытнӧй докторлы эз воны сьӧлӧм вылас Петровлӧн синъясыс: найӧ видзӧдісны бессмысленнӧя.

— Но ті, чайта, юалінныд, коді сійӧс тадзисӧ?..

— Ой, Зинушка, Зинушка!.. Ті ӧд асьныд коркӧ вӧвлінныд менам помощницаӧн да бура тӧданныд, позьӧ оз беспокоитны татшӧм вопросъясӧн сэтшӧм висьысьӧс, кор сылы медся коланаыс абсолютнӧй покой.

Зинушкалы татчӧ шуны, дерт, вӧлі нинӧм, и сійӧ бара пуксис верӧс койка дінӧ.

Алексей Никитич куйліс мыш вылас пӧрӧдчыштӧмӧн. Сійӧс быд боксянь пыкисны пӧдушкаяс, юрсӧ и морӧссӧ гартӧма бинтӧн, восьсӧн кольӧма сӧмын тошкассьӧм блед чужӧмыс.

Гозъяысь кындзи, палатаын некод эз вӧв, тиньвидзис пельтӧ дойдмӧн лӧнь и сӧмын висьысьлӧн горшас век на булькӧдчыштісны кутшӧмкӧ колясъяс да паськыд ӧшиньӧ койис лым сора зэр.

Да, лым сора нин... Мукӧд дырйи кӧ, вермис ӧмӧй кодкӧ кутны тані агрономӧс, кор сылы быть коліс лоны «аслас» сельхозын. Правда, сійӧс некымынысь нин эскӧдісны сельхозын уборка бура мунӧм йылысь, но не кӧ татшӧм сьӧкыд случайыс, Зинаида Павловна, дерт, вӧлі сэні.

Да, сідзи нин артмӧ йӧзлӧн... Босьтны кӧ найӧс ставсӧ ӧтув, налӧн олӧмныс визувтӧ водзӧ паськыд ю моз, а видзӧдлыны кӧ быд мортлысь олӧмсӧ торйӧн, найӧ мӧдасны кажитчыны трӧпаясӧн, и оз сюр кык трӧпа, кодъясӧс позис шуны дзик ӧткодьӧн. Ӧтияслӧн олан туйыс первойсяньыс водзӧ тюрис шыльыд да гажа местаясті, мӧдъяслӧн чукльӧдліс посни и гырысь сьӧкыдлунъяс ордъялігмоз, коймӧдъяслӧн сійӧ прӧйдитіс то пемыд вӧр пӧвстӧд, то пропастьяс весьтті, ызгысь-бузгысь водопадъяс вомӧн.

Петров гозъялӧн олан визьясыс тӧдсаӧсь. Корсюрӧ найӧ куйлісны орччӧн, корсюрӧ мунлісны разнӧй рельеф кузя, но позис-ӧ шуны — крестассьылісны? Эз, тайӧс шуны эз позь. Кыкнанныс мунісны ӧти и сійӧ жӧ направлениеӧ, сылань, кодарланьӧ зілисны мунны налӧн кызвын современникыс, и кымын топыда налӧн судьбаясыс йитчисны народлӧн общӧй судьбакӧд, сымын матысмисны и гозъялӧн олан трӧпаясыс. Весиг ӧта-мӧдсӧ радейтӧмыс лои сё пӧв озырӧн да благороднӧйӧн.

И, век жӧ, кутшӧм сьӧкыд вӧлі воӧдчыны татчӧдз, мыйта страдайтӧм ковмис примитны. Торъя нин забеднӧ кажитчис сы вӧсна, мый унджык страдайтӧмыс вермис и не лоны, эз кӧ овны му вылын подлецъяс. А ӧні со аддзысисны и сэтшӧмъяс, кодъяслы ковмис честнӧй инженерлӧн вирыс, ставнас олӧмыс.

Кодъяс нӧ найӧ? Мыйся маска улӧ дзебсьӧмӧн олӧны? Кутшӧм фальшивӧй кывъясӧн унмовськӧдӧны йӧзлысь бдительностьсӧ?

Татшӧм вопросъясыс интересуйтісны эз сӧмын Зинаида Павловнаӧс. Паськыда тӧдса инженер вылӧ покушение шызьӧдіс воркутаса став честнӧй йӧзӧс. Найӧ дугдывтӧг юасисны телефон пыр, волісны асьныс больничаӧдз, кӧсйисны тӧдны висьысьлӧн здоровье йылысь, торйӧн нин ёна виччысисны сылысь ас садьӧ воӧмсӧ, кор Петров, гашкӧ, ачыс вермас индыны убийца вылӧ.

Тӧдӧмысь, доктор эз вермы лоны варовӧн ни телефон кузя, ни эз вермы быдӧнлы восьтыны палата ӧдзӧс. Ӧнӧдз вӧлі разрешитӧма пыравны палатаӧ сӧмын некымын мортлы на. Медся тшӧкыда татчӧ волывліс Квитко.

Висьысьлӧн ас садяс волӧм йылысь парторг тӧдліс Тихон Блинов пыр. Та йылысь начхоз сылы юӧртіс телефон кузя, гусьӧн моз тӧдчӧдыштӧмӧн, мый тайӧ зэв важнӧ и, колӧ чайтны, регыд ставыс воссяс.

Кодыр парторг локтіс больничаӧ, Блинов пукаліс нин вестибюльын. Сетісны халатъяс, и найӧ пырисны висьысь дінӧ.

Зинаида Павловна кок чуньяс йылас воыштіс налы паныд да мимикаӧн висьталіс, мый Алексей Никитич сэсся эз на волы ас вежӧрас.

Пырис доктор. Сувтісны койка дорӧ.

— Талун верма шуны стӧчджыка, — шӧпкӧдыштіс доктор, — Алексей Никитич мӧдас овны.

Квитко пӧся кутліс докторлысь кисӧ. Блинов ошкыштӧмӧн жӧ копыртліс юрсӧ, кӧть эськӧ докторлӧн кывъясыс сылы сутшкисны морӧспань улас лёк кочӧг моз: Блинов поліс буретш таысь, Петровлӧн бурдӧмысь, поліс весиг муртса кежлӧ ас садяс волӧмысь. Но курыд роксӧ лои гудыртӧма — паняв, эн норась, пырӧ али оз горшад. Гашкӧ, лоас на сэтшӧм дивӧ: некод оз казяв кӧинӧс, а казялас кӧ кодкӧ, оз чайт, мый бӧжыс сылӧн кынмӧма йи пытшкӧ.

Ӧні кежлӧ Тихон Блинов надейтчис кык кӧзыр вылӧ: ӧтиыс — йӧз водзын асьсӧ кутны кужӧм, мӧдыс — надея, мый Петров эз аддзыв, коді сылы кучкис юрас.

Первой кӧзырнас Блинов эз ӧтчыд нин вӧдитчыв, мӧд кӧзырсӧ вынсьӧдіс сап пемыд вой. Таысь кындзи, сылӧн вӧлі на ки тыр карті сійӧ случай кежлӧ, ковмас кӧ дорйысьны. Кадыс мӧдіс нюжавны тырмымӧн, и тайӧ картіяснас сійӧ удитіс вӧчавлыны ас думсьыс разнӧй комбинацияяс.

Висьысь муртса вӧрзьӧдыштіс кинас, дрӧгнитісны син лапъясыс, Зинаида Павловна эз вермы кутчысьны горӧдыштӧмысь:

— Алёша!

— Цсс... — сійӧс ӧлӧдыштіс доктор.

Тыдалӧ, коліс вывті ыджыд выныштчӧм, медым тшӧктыны воссьыны синъяслы — тайӧс позис аддзыны Петровлӧн чужӧм мускулъяс зэвтчӧм серти.

— Алёшенька, тайӧ ми...

Здук мында кажитчис, мый Алексей Никитич кӧть и видзӧдіс, но некодӧс на эз аддзы, и доктор жальпырысь довкйӧдлыштіс юрнас: «Неужели центральнӧй нервнӧй системаыс?..»

— Лёша, тэ аддзан, кодъяс локтісны тэ дінӧ?

И бара кажитчис, Петров быттьӧ кӧсйис мыйкӧ шуны, но сылӧн эз тырмы та вылӧ выныс, и сійӧ бӧр пӧдлаліс синъяссӧ.

Квитко вопросительнӧя видзӧдліс доктор вылӧ. Блинов эз на тӧд, радлыны али повны сылы. Зинаида Павловна эбӧстӧма пуксис улӧс вылӧ.

Куйлысьлӧн выльысь вӧрзьыштісны син лапъясыс, зэвтчыштіс чужӧм, и тайӧ разӧ синъяс воссьыштісны ӧдйӧ да ставнас, наын тӧдчис повзьӧм, — тадзи овлӧ страшнӧй вӧт вӧталӧмысь садьмӧм бӧрын, кодыр мортыс оз на сяммы гӧгӧрвоны, кӧні сійӧ эм, мый сыкӧд вӧчсьӧ.

Доктор серти тайӧ вӧлі зэв нин бур: висьысьлӧн петкӧдчыштліс аслас вежӧр, кӧть эськӧ сійӧ пыр жӧ вермас вошны бӧр либӧ торксьыны бредовӧй серпасъясӧн.

Тайӧ тадзи и лоис. Первой секундаясас кӧ синъяслӧн выражениеысь позис аддзыны мысль, то водзӧ сійӧ мӧдіс вошласьны да дзикӧдз бырис. Но быттьӧ нарошнӧ, Петровлӧн «видзӧдӧмыс» сувтіс йӧзлань, и ещӧ секундаяс кольӧм бӧрын Тихон Блиновлы мӧдіс кажитчыны, мый сылӧн жертваыс видзӧдӧ буретш сы вылӧ да вот-вот горӧдас: «Со сійӧ, морт виысьыс!»

Ковмис чудовищнӧй вын, медым воча видзӧдігӧн не лапнитны синъясӧн, кутны пидзӧсъяссӧ халат дорысь ылынджык, мед эз тӧдчы налӧн дрӧжжитӧмыс, и сэк жӧ юр вемсӧ сверлитіс асьсӧ ёрӧм сыысь, мый решитчыліс вины инженерӧс, а вӧчис кӧ нин, коліс помавны прамӧя... Блиновлӧн тайӧ вӧлі морт вылӧ первойя уськӧдчӧм, сы юрӧ кӧрт лӧмӧн первойысь кучкӧм, пемыдын финка пуртӧн медводдзаысь сьӧлӧм корсьӧм...

Начхоз сулаліс мукӧдъясысь бӧрынджык да та вӧсна первойя кӧзырыс кӧ сылы отсаліс на мыйтакӧ, то мӧд главнӧй кӧзыр вылас сійӧ эз нин надейтчы. Юрас уськӧдчӧм вирыс быд сьӧлӧм кучкӧмӧ быттьӧ твердитіс: «Тӧдӧ, тӧдӧ, тӧдӧ...» Заводитіс нетшкысьны син ув жилка. Тихон Блиновӧс ставнас шымыртіс сылӧн медся вына врагыс — страх, полӧм.

Эз позь тӧдны, мый эськӧ водзӧ лоис Блиновкӧд, Алексей Никитич кӧ эз кунь синъяссӧ да доктор кӧ эз ӧвтышт кинас эновтны палата.

Аски асывнас районнӧй управлениеса начхоз аддзис аслас юрси пӧвстысь дзор юрсияслысь дзонь пратьяс.

— Пӧрысьмыны мӧді, кӧзяйка, пӧрысьмыны, — озыра обставитӧм жырйын бритчигас нарошнӧ вӧчӧм кыпыдлунӧн Блинов шуис гӧтырыслы, коді, спальнясӧ уберитӧм бӧрын, вӧлі мунӧ прихожӧйӧ. — Ещӧ некымын во и — кудель юра старик! А нывным миян со на кутшӧм дзоля...

Том мамлы татшӧм тӧждысьӧмыс вӧлі любӧ, да сійӧ матыстчис верӧс дінас, тыр яя еджыд кияснас кутыштліс сылысь пельпомъяссӧ.

— Ме некыдз ог гӧгӧрво, Тихон, мый тэкӧд лоис бӧръя кадас. Мӧдін ӧдйӧ омӧльтчыны, узигад аслыд сёрнитан сэтшӧм страшнӧйторъяс...

— Страшнӧйторъяс?

Верӧс, кажитчӧ, дрӧгнитіс. Паныда зеркалӧсянь, коді сулаліс краснӧй деревоысь вӧчӧм трюмо вылын, гӧтыр вылӧ видзӧдісны арыштӧм синъяс, майтӧг быгйысь весалӧм ӧти чужӧм бокыс ставнас мӧдіс дергайтчыны.

— Висьтав, мыйясджык... Ах, чёрт! — друг ёрччыштіс Блинов. — Вунді, буракӧ, щӧкаӧс.

Повзьӧм гӧтыр уськӧдчис ёдла, но вайис ставнас аптечкасӧ.

— Тиша, гашкӧ, валерьянка юыштан?

— Мый-мый?..

— Но тэ сэтшӧма расстроитчӧмыд... — кевмысьыштіс гӧтырыс.

Вундӧм щӧкаысь вир некыдз эз дугды петӧмысь. Ковмис мавтны ёдӧн, дӧмны ватаӧн.

— Валерьянка, шуан?.. Нэм чӧж ни ӧтиысь на эг юлы сэтшӧм пакӧстьтӧ. Батьӧ, шонъянӧй, пӧдаритлӧма аслас ӧшъяслысь здоровье. Ӧткымынъяс менӧ битюгӧн и нимтылісны... Нолтӧ, сідзкӧ, кисьтышт кык-куим доза. Ӧтиыд ӧдвакӧ отсалас.

Валерьянка юӧм бӧрын Блинов помаліс бритчӧм, пӧрччис ас вывсьыс гортын олан халатсӧ, мӧдіс пасьтасьны уджалан паськӧмӧ.

— Нервъяс, буракӧ, заводитӧны балуйтны, — чӧвтыштіс Блинов, мед успокоитны гӧтырсӧ. — Абу-й дивӧ нин. Дас витӧд во Заполярьеын. Мыйта вын пуктӧма, мыйта тӧждысьӧма. — Сійӧ видзӧдліс прихожӧйӧ петан ӧдзӧс вылӧ, абу-ӧ сійӧ восьса, оз-ӧ нянькаыс кыв налысь сёрнисӧ, да ньӧжйӧджыка содтіс: — Со и Алексей Никитичкӧд историяыс абу зэв ышӧдана. Он и тӧдлы уськӧдчасны пельӧс сайсянь... Эмӧсь на миян сэтшӧмъясыд.

— Кодъяс? — виччысьтӧма артмис гӧтырлӧн.

— Челядь сяма вопрос, донаӧй, — та вылӧ вочавидзис верӧс. — Плешкас некодлы абу гижӧма, мый сійӧ думайтӧ, мый кӧсйӧ вӧчны... Вообщӧ, татшӧм вопросъястӧ бурджык не сетавны.

Яналӧм гӧтыр пырис кухняӧ, Блинов думыштчис.

«Ӧд збыльысь эмӧсь. Да ещӧ кутшӧмӧсь!»

Начхоз вежӧрын ӧдйӧ артмыштліс серпас: турӧба вой, тола пиын сулалысь из шом эшелон, чугуннӧй пач дінын куткырвидзысь Важницкий... А сэсся сыӧн ньӧжйӧ шуӧм сьӧкыд кывъяс: «Ми тэкӧд нинӧмтор йылысь эг сёрнитӧ вагонад. Эн вунӧд: нинӧмтор йылысь эг сёрнитӧ...»

Казьтыштӧмыс Блинов мышкуӧд визнитіс йиа ваӧн. Позьӧ ӧмӧй вунӧдны та йылысь весиг ӧти лун кежлӧ? А сійӧ, Тихон Блинов, видзӧдтӧ, и пыдди оз пукты тайӧс. Важницкий либӧ сылӧн сподручнӧйяс, гашкӧ, тожӧ важӧн кыйӧдчӧны кокыштны Блиновӧс, мед бырӧдны свидетельӧс, коді аддзыліс пыр на коньӧр кодьӧн кажитчысь десятниклысь дьявольскӧй сюръяс.

Тайӧ лунсянь колис кык во. Блинов шедӧдіс аслыс почёт и слава. Сэк жӧ Важницкий сыкӧд дзикӧдз дугдіс аддзысьлыны, быттьӧ на костын некор нинӧм абу и вӧвлӧма. Сідзкӧ, Блинов сылы ӧні оз ков, а дьявольскӧй сюръяссӧ бӧр дзебӧма, и, колӧ чайтны, тожӧ дрӧжжитӧ кӧтасьӧм крыса моз. Но буретш та вӧсна, мед сійӧс, кыдзи зывӧкторйӧс, оз тальыштны, вермас бырӧдны эрдӧдны вермысьӧс.

«Эрдӧдны вермысьӧс?.. О-о!.. Ме сылы зэв опаснӧй морт! Зэв опаснӧй...»

— Тихон Тихонович, — ӧдзӧсын петкӧдчис гӧтырыс. — Завтракыд дась. Бара мӧдан тэрмасьны.

— Завтрак?.. Давай, давай. Мӧдам сёйны.

Ни завтракайтігӧн, ни удж вылӧ мунігӧн начхоз юрысь сэсся эз нин петав дум, мый сійӧ киясын Важницкий вермас лоны содтӧд кӧзырӧн.

И медым та йылысь артыштны гӧгӧрбок, начхоз тшӧктіс секретарыслы некодӧс сы дінӧ не лэдзны, а телефон кузя юасьысьяслы висьтавны, мый сійӧ талун оз вермы ни примитны, ни мунны кытчӧкӧ.

Вариантыс вӧлі уна, кыдзи используйтны Важницкийӧс кӧзыр пыдди. Но Блиновӧс повзьӧдліс ӧтитор: Важницкий, колӧ чайтны, зэв мудер да, тӧдлас кӧ, мый сы вылӧ удтіс Блинов, вермас вӧйтны тшӧтш и сійӧс.

«А мый сійӧ тӧдӧ ме йылысь? — ачыс аслыс вопрос сетіс Блинов. — Уна вылӧ сійӧс жӧ, мый мукӧдлы тӧдса: менам биография, ыджыдджык удж вылысь вештылӧм. Гашкӧ нӧ, лишнӧйджык восьсӧн сёрнитлі мыйсюрӧ йылысь сэки, кор сыкӧд другасим? Да ещӧ сэні, вагонас, артмыліс сідзи, быттьӧкӧ ме сыкӧд вӧлі сӧгласен... Быттьӧкӧ, — мӧдысь шуис тайӧ кывсӧ Блинов. — Первой-кӧ, ме сэки сӧмын кывзі. А мӧд-кӧ, ме, гашкӧ, нарошнӧ петкӧдлі ачымӧс сылы сочувствуйтысь мортӧн сы могысь, мед тӧдмавны бурджыка, коді сэтшӧм тайӧ Важницкийыс. И вообщӧ, ме, кыдзи партийнӧй морт, должен лоны бдительнӧйӧн. Да, да. Именнӧ бдительнӧйӧн».

Татшӧм рассуждениеыс Блиновӧс зэв ёна ышӧдіс, да ӧні сылы эзджык нин кажитчы сэтшӧм страшнӧйӧн весиг сійӧ, мыйысь дрӧжжитіс войбыд: Важницкийӧс эрдӧдӧмӧн Блинов вермас петны ваысь косӧн и сэк, Петров кӧ индас сы вылӧ, кыдзи морт виысь вылӧ. Инженерлы вермасны не эскыны.

Лунся удж помасьӧм бӧрын Тихон Блинов гортас воис кыпыд настроениеӧн, гӧтырсӧ ошкыштіс валерьянкаӧн лечитӧмысь, сёйӧм водзын юис ещӧ кык-куим доза тайӧ лекарствосӧ да ӧбед бӧрын, шойччыны водлытӧг, муніс гортсьыс.

— Ме тэ водзын — ен водзын моз, — заводитіс Блинов, кодыр пуксис Квитколы паныда креслӧ вылӧ.

— Тэ кӧсъян шуны: кыдзи коммунист — коммунист водзын?

— Стӧч сідзи, Владимир Васильевич.

Кабинетын найӧ вӧліны кыкӧн. Ӧзйис сӧмын настольнӧй лампа. Кык пӧвста ӧдзӧс да вой кежлӧ лэдзӧм штораяс вӧчисны обстановкасӧ сэтшӧмӧн, кор беседуйтны позис тэрмасьтӧг, бокӧвӧй син-пельысь повтӧг.

— Ті, Владимир Васильевич, навернӧ, казялінныд, кутшӧм состояниеын ме вӧлі тӧрыт Алексей Никитичӧс видзӧдлігӧн.

— Да, казявлі: ті зэв ёна волнуйтчинныд. А мый?

— Татшӧм жӧ состояниеын ме вӧлі войбыд. — Блинов муртса эз инды аслас дзормӧм юрси пратьяс вылӧ, но ас кадӧ гӧгӧрвоис, мый татшӧм подробностьясыс лишнӧйӧсь. — Ме, буракӧ, этшаника мыжа Алексей Никитич вылӧ коварнӧй нападение кузя.

— Кутшӧм ногӧн? — ӧчки дінас кутчысис Квитко.

— Ті, дерт, тӧданныд, миян шахтёръяс пӧвстын эм сэтшӧм субъект — Важницкий.

— Сы йылысь неважӧн на вӧлі сёрни. Шахтаса стенгазетаас вӧлі заметка, кӧні критикуйтсьӧ шахтаса начальство важ кадръясӧс руководящӧй постъяс вылӧ омӧля выдвигайтӧмысь. Важницкий вайӧдсьӧ пример пыдди, коді сідзи и эз кыпӧдчы горнӧй мастерысь вылӧджык.

— Интереснӧ, вывті интереснӧ, — места вылас педзыштіс Блинов. — А сійӧ ачыс мый шуӧ?

— Грамота пӧ оз тырмы.

— Грамота пӧ мешайтӧ? — явӧ нин ышмыштіс начхоз да, мед дзебны ассьыс нимкодьсӧ, гораа сульсьыштіс носӧвӧй чышъянӧ. — Видзӧдтӧ, Владимир Васильевич, меным сійӧ первойсяньыс кажитчыліс кутшӧмкӧ загадочнӧй мортӧн, и ме, некодлы та йылысь висьтавтӧг, окотиті тӧдмасьны сыкӧд, лои сідз шусяна другӧн. Ті гӧгӧрвоанныд, Владимир Васильевич?..

Квитко сюся кывзіс и сэк жӧ сылы тӧд вылас усисны Ахмировлӧн кывъясыс, кодъясӧс сійӧ Важницкий ним кузя чӧвтыштліс ӧти производственнӧй совещание вылын: «Кусӧ вежлалысь личность».

Миша сэки эз мӧд паськӧдчыны, мыйла тадзи шуис Важницкий йылысь, сійӧ эз кӧсйы казьтыштны важӧн кольӧм лунъяс, кор ачыс вӧлі мыжа ставнас коллектив водзын, а совещаниевывса йӧз сылысь татшӧм ногӧн шуӧмсӧ примитісны кыдзи мелочнӧй мортӧс донъялана кывъяс: ӧд Важницкий збыльысь кажитчис татшӧмӧн.

— И вот, Владимир Васильевич, — водзӧ висьталіс Блинов. — Ми, значит, дружитам, сёрнитам быдтор йылысь. Первойсӧ сійӧ вӧлі зэв осторожнӧй. Но вочасӧн мӧдіс чайтны, мый ме, быттьӧкӧ, мӧвпала олӧм йывсьыд сы моз жӧ... Стӧчджыка кӧ шуны, Владимир Васильевич, ме сійӧс тырвыйӧ раскуситі тӧданныд кор?

Пурга дырйи вагон пач дорын Важницкийлысь сёрнисӧ Тихон Блинов передайтіс пӧшти стӧча, тӧдчӧдӧмӧн, мый сы водзын сэки «петкӧдчыліс пӧрысь кӧин, коді, тыдалӧ, эз нин лыддьы коланаӧн дзебсясьны ыж ку пась улӧ».

— Но мыйла тэ эн висьтав та йылысь водзджык? — сійӧс кӧритыштіс Квитко.

Блинов ас вылас дӧзмӧмпырысь ӧвтыштіс кинас.

— Таын и мыжыс менам. Либеральничайті... Дерт, первойсӧ ме тайӧс донъялі прӧстӧяджык... Ті ӧд асьныд тӧданныд, кутшӧм сьӧкыд положениеыс сэки вӧлі Сталинград дорад. А сы йылысь, мый Турция да Япония виччысьӧны Волга вывса форпост усьӧм йылысь юӧр, мед уськӧдчыны жӧ миян вылӧ, вӧлі и сідз гӧгӧрвоана. Ог, ог дорйы ачымӧс. Дась примитны любӧй наказание. Сӧмын ещӧ ӧтчыд шуа, мый первойсӧ ме тайӧс донъялі обывательяс ногӧн... Та йылысь настӧящӧя заводиті думайтны ёна бӧрынджык. А тӧрыт, кодыр ми тіянкӧд бара видзӧдлім коньӧр Алексей Никитич вылӧ, меным юрӧ быттьӧ кодкӧ кучкис ыджыд мӧлӧтӧн: гашкӧ, тэ, Тихон Тихонович, мыжа сыын, мый ас кадӧ эн эрдӧд врагӧс, гашкӧ, буретш Важницкий кодьяс уськӧдчылісны талантливӧй да честнӧй инженер вылӧ.

Здук мында олыштісны чӧв. Первойӧн шыасис Квитко.

— Алексей Никитичлы талун тӧдчымӧнъя бурджык. Асывсяньыс ас садьын.

— Но и мый?

— Нинӧм оз помнит. Некод вылӧ оз вермы индыны. Паметяс кольӧма сӧмын сійӧ здукыс, кодыр кодкӧ вуджӧртчӧма мышкас да мыйӧнкӧ сьӧкыдторйӧн кучкӧма юрас.

«Дурак ме!.. — быттьӧ тожӧ сьӧкыдторйӧн кучкис Блиновлы юрас. — Дурак дай сӧмын! Эг гӧгӧрво луннас звӧнитлыны больничаӧ. Тэрмаси гудыртны выль рок, кодӧн верма дзикӧдз виньдыны». А кывйыс шуис:

— Зэв жаль, мый оз помнит...

Регыд мысти Блинов мӧдӧдчис гортас. Владимир Васильевичлы вӧлі гӧгӧрвотӧм, мыйла начхоз друг жугыльмыштіс, мыйла сылӧн мӧдіс нетшкысьны син ув жилкаыс, а кабинетысь петігӧн весиг шатовтчыштіс.

Но и тайӧ разӧ Блиновлы бара на везитіс. Шахтаса десятник йылысь сылӧн юӧрыс отсаліс чекистъяслы эрдӧдны Важницкийӧс кыдзи ӧти иностраннӧй разведкаса агентӧс.

Лои тӧдмалӧма со мый: Сергей Сергеевич воӧма Заполярьеӧ абу аслас ним улын; заданиеыс — воысь воӧ информируйтны ассьыс кӧзяевасӧ выль из шом бассейн стрӧитӧм кузя да сылӧн перспективаяс йылысь; нелямын кыкӧд во помын, кор Сӧветскӧй Россиялӧн фронтъяс вылас артмис зэв сьӧкыд положение, вражескӧй агент пӧлучитіс выль задание — лоны дасьӧн международнӧй олӧмын гырысь вежсьӧмъяс кежлӧ, код дырйи войвывса из шом бассейнӧн интересуйтчысь капиталистъяс эськӧ вермисны нюжӧдны ассьыныс кияссӧ озыр район дінӧ. Мый вӧлі вӧчӧма та кузя Важницкийӧн? Сійӧ кывъяс серти, нинӧм абу вӧчӧма. Мыйла? Талялісны сталинградскӧй событиеяс, а сэсся войналӧн мунӧмыс вежсис Сӧветскӧй Союз пӧльза вылӧ. Вӧчліс-ӧ Важницкий мыйкӧ ещӧ? Да, вӧчліс — посньыдик экспериментъяс, на лыдын из шом склад улӧ кӧрта кӧлуй тэчлӧм. Эмӧсь-ӧ тані сылӧн сообщникъяс? Абуӧсь найӧ, абуӧсь: сійӧ, Важницкий, вӧлі ӧтнас...

Шуны кӧ дженьыда, Тихон Блинов колис самӧй выгӧднӧй положениеын. И сылы-ӧ ӧні повны кутшӧмкӧ Петровысь! Мед, колӧкӧ, бурдӧ да олӧ. Мед нимкодясьӧ юӧрӧн, кодӧс сылы ыстӧмаӧсь пӧ ставсоюзса конкурс вывсянь, мый налысь горнӧй комбайнсӧ ошкӧны, а углепогрузочнӧй машинасӧ весиг премируйтӧмаӧсь.

ХV

Кӧрт туй ветка нюжӧдӧм бӧрын Витӧд район мӧдіс ӧдйӧ быдмыны. Тӧвся кӧдзыдъясӧдз на посёлокас лои эштӧдӧма уна квартираа гоз-мӧд керка, пырис стройӧ ТЭЦ-лӧн первой ӧчередя агрегат, коді сетіс ӧні кежлӧ тырмымӧн электроэнергия, ӧддзис уджыс шахтаяс стрӧитӧмын.

Ӧндрей Ламбей унджык кадсӧ колльӧдіс аслас шахтаын, пуктіс став вынсӧ сы вылӧ, мед локтан тулысӧ, срокысь водз, сійӧс сдайтны эксплуатацияӧ.

Шахтаса начальник ӧні оліс выльӧн стрӧитӧм керкаясысь ӧтиын, Майбасаровкӧд орчча квартираын. Таӧдз сійӧ сідзи велаліс овны инженеркӧд ӧтув, мый весиг Майбасаровлӧн семья воӧм бӧрын тайӧ привычкаыс эз вермы дзугсьыны. Эз кольлы лун, медым эськӧ Ӧндрей эз пыравлы соседъясас либӧ асьныс соседъясыс эз волыны сы ордӧ. Торъя нин ёна Ӧндрей лӧсяліс Майбасаров челядькӧд.

Со и талун асыв сійӧс садьмӧдісны найӧ.

— Дядя Андрей, дядя Андрей! — друг мӧдісны горзыны коридорсянь. — Включитӧй радиотӧ.

Радио включитӧм бӧрын Ӧндрей петіс прихожӧйӧ, восьтіс коридорӧ петысь ӧдзӧс.

— Ті танӧсь на, джигитъяс?

— Миян шахта йылысь передайтӧны...

— Ме кывза нин... А ті пырӧ, пырӧ. Ме тіянлы пӧдарок вайи карысь.

Кык вок вӧліны пӧшти ӧткодьӧсь — ӧтиыслы сизим, мӧдыслы квайт арӧс. Пӧдарок йылысь кывлӧм бӧрын найӧ быттьӧ раммыштісны.

Ӧндрей петкӧдіс жырйысь зэв мича обложкаа детскӧй книгаяс.

— Ті кӧ тӧждысянныд дядя Андрей вӧсна, то и сійӧ оз вунӧд тіянӧс. Со, тайӧ ставыс тіянлы.

Челядь радпырысь котӧртісны ошйысьны бать-мамыслы выль книгаясӧн. Ӧндрей водзӧ кывзіс радиопередача.

Сёрниыс муніс шахтаясын скоростнӧй строительство паськӧдӧм йылысь. Пример пыдди, кыдзи колӧ котыртны тайӧ уджсӧ, вайӧдісны Витӧд районысь дас ӧтиӧд шахта, кӧні начальникнас Андрей Ламбей, а главнӧй инженернас Майбасаров. Мӧд ногӧн кӧ шуны, радио реализуйтіс комбинатса партактивлысь решение, кодӧс примитіс кольӧм лунъясӧ.

Детинкаяс гымӧн локтісны бӧр.

— Дядя Андрей, — ӧта-мӧд вежмӧн тэрмасисны юӧртны найӧ, — мамӧ пӧжалӧ кӧвдумъяс. Тэнӧ корисны пӧсь кӧвдум сёйны.

— Аттьӧ, джигитъяс. Локта пыр жӧ, кыдзи сӧмын эштӧдча.

Кодыр Ӧндрей петіс соседъяс ордӧ, Майбасаров гӧтырлӧн — тэрыб Айгеримлӧн — ставыс нин вӧлі пызан вылын: руасис самӧвар, сёйысьясӧс виччысис кӧвдум чукӧр, чӧскыда дукаліс пачысь сӧмын на кыскӧм жаритӧм яй.

— Ой, кутшӧм мича книгаяс ті сетӧмныд менам детинкаяслы! — татшӧм кывъясӧн Ӧндрей дінӧ шыасис Айгерим да пуктыштліс воча ки — вӧчыштліс аттьӧ кывлысь знак.

— Бур асыв, Айгерим! — воча копыртчыштліс Ӧндрей да, пытшкӧсса жырйӧ пыригӧн нин, кӧні вӧліны ая-пиа чукӧр, содтіс: — Ми, накӧд кунакъяс. Уважайтам ӧта-мӧднымӧс.

— Да, да, кунакъяс! — аслысмоз нин нимкодьпырысь шуис кӧзяйка.

А ӧд первойсӧ Айгерим кажитчис полысьӧн. Ӧндрей дырйи шуас кыв и видзӧдлас верӧс вылас — ладнӧ-ӧ шуис. Регыд сійӧ гӧгӧрвоис, мый шахтаса начальник первой делӧ бур сьӧлӧма морт. Но мыйла гӧтыртӧм? Ай-ай-ай, этатшӧм молодеч олӧ ӧтнас! Айгерим смелмӧдчис сэтчӧдз, мый кыдзкӧ ӧтчыд юаліс та йылысь ассьыс Ӧндрейлысь, кӧть эськӧ кызвыннас тӧдіс нин верӧсыслӧн висьталӧмысь, мыйын делӧыс: важ гӧтырыс пӧгибнитӧма война вылын, выль гӧтырпуыс мунӧма Сыктывкарӧ велӧдчыны сиктсӧветса председательяслӧн курсъяс вылӧ.

— Но регыд нин, дона Айгерим, регыд, — сэки шуліс Ӧндрей. — Кыдз сӧмын локтас сэтысь, пыр жӧ вӧчам свадьба. А тэныд ковмас лоны мамӧн.

— Аттьӧ таысь, Андрей Павлович!..

Татшӧм сёрниыс вӧлі тӧлысь сайын кымын. Тӧрыт Ӧндрей пӧлучитіс Лизасянь телеграмма — сійӧ гортас нин. Дай унджык на таысь: гортас жӧ локтӧма отпускӧ сылӧн вокыс, Сӧветскӧй Союзса Герой Кынев Степан. Чоя-вока кӧсйӧны регыд волыны Вӧркутаӧ. Сідзкӧ, свадьбаыс вермас лоны збыльысь регыд, и ӧні, кор пуксисны нин пызан сайӧ сёйны кӧвдумъяс, Айгерим эз прӧста юав Ӧндрейлысь:

— Батьыдлы юӧртін?

— Юӧрті, мед локтас. Мися, кӧсъя гӧтрасьны, виччыся тэнӧ.

Вопросыс вӧлі важнӧй, инженер тожӧ йитчис сёрниӧ, мӧдісны тӧлкуйтны куимӧн.

Ещӧ некымын лун мысти Герой чоя-вока звӧнитісны Вӧркутасянь нин. Рытъя поездӧн Ӧндрей локтіс карӧ.

Найӧ аддзысисны гостиницаын. Гӧсть да гӧстя вӧлі буретш лӧсьӧдчӧны мунны театрӧ.

— Гашкӧ, аски мунам? — заводитліс Лиза, кор кык друг лэччысисны ӧта-мӧдсӧ кутлӧмысь.

— Аски? — чойыслань бергӧдчыштліс Степан. — Но лӧсьыд-ӧ лоӧ? Миянлы гостиницаӧдз вайисны билетъяс, приглашайтӧны... Асьныд думыштлӧй.

— Ме Герой дор, — сӧгласитчис Ӧндрей. — Энлы, энлы, Лиза… Геройлӧн кыв чорыд: шуӧма — вӧчӧма! Мӧд-кӧ, мый талун мунӧ театрас?

— «Евгений Онегин». Опера! Ті гӧгӧрвоанныд тайӧс? — Степан мичаа ӧвтыштіс кинас. — Тундраын опера! Пушкинлӧн, Чайковскийлӧн великӧй творение! Сэні, кӧні лыда вояс сайын на шутьлявліс сӧмын чизыр вой тӧв, омлявлісны тшыг кӧинъяс!..

— Венінныд менӧ, венінныд, — воксӧ торкис Лиза. — Ті ӧд кыкӧн, а ме ӧтнам.

Лиза сувтіс шифоньер ӧдзӧсӧ пуктӧм зеркалӧ водзӧ да ещӧ ӧтчыд мӧдіс донъявны выль платтьӧсӧ, кодӧс сылы пӧдаритіс Степан. А тайӧ кадӧ Ӧндрей бергӧдыштіс другсӧ места вылас, мед сійӧс видзӧдлыны бурджыка.

Герой нарошнӧ подтянитчыштіс, кыдзи овлӧ торжественнӧй минутаясын.

Старшӧй лейтенант вылын стӧча пукалысь выль френч, паськыд морӧс тырыс наградаяс, ӧжигайтчӧм чужӧм вылас суровӧй авлун.

— Аттӧ сё морӧ! — ошкыштіс Ӧндрей. — Збыль ӧд Герой кодь! Лиза, тэ кӧть син пӧвнад видзӧдлы.

— Ми гортын мамӧкӧд ёна нин видзӧдім, — зеркалӧ водзысь бергӧдчывтӧг, шыасис Лиза. — Олігас и узигас.

— Гашкӧ, и невеста нин сылы бӧрйинныд?

— Бӧрйӧм бӧрас? — бергӧдчыштіс Лиза. — Сылӧн, зон, тыдалӧ, важӧн нин дась сійӧ. Мамӧӧс и менӧ поздравитіс телеграммаӧн, кор петіс Указыс.

— Поздравляйта, сідзкӧ, поздравляйта! — не то збыльысь, не то дэльӧдыштӧм могысь кисӧ нюжӧдіс Ӧндрей. Но Степан тайӧс быттьӧ эз кыв ни эз аддзы. А Лиза содтіс:

— Шмонита ме... Ми ӧд мамӧкӧд та йылысь первой делӧ юасим. Верман эскыны, Ӧндрей: инвалидка сійӧ, Крымын тӧдмасьӧмаӧсь, санаторийын. Степанлы тӧдан кутшӧмӧс колӧ...

— Вежӧрта, Лизук, вежӧрта. Ми сылы гӧтырпусӧ корсям сэтшӧмӧс, мед налӧн наследство вылӧ эз шогыд пет видзӧдны.

— Ок и пеж кывъяӧсь ті лоӧмныд, — серӧктіс Степан. — Он и тӧдлы ковмас гӧрдӧдны. — Сійӧ видзӧдліс чойыс вылӧ да мудера нюммуніс: — Нёль во чӧжӧн ме велалі не сӧмын дорйысьны, но и наступайтны.

— Стёпа!.. — чуньнас грӧзитыштіс Лиза. — Эн лысьт.

— Мый йылысь? — пыр жӧ юаліс Ӧндрей.

Лизалӧн чужӧмыс ставнас ыпнитіс-гӧрдӧдіс. Ныв некутшӧма эз кӧсйы, мед сылӧн вокыс висьталіс сылысь кывъяссӧ Ӧндрейлы. Ӧд Лиза, кыдзи тырвыйӧ верстьӧ морт нин, эз таит аслас муса вокысь ни Ӧндрейкӧд волысьӧмъяс йылысь, ни гозъя кост олӧмын идеалъяс йылысь.

— Мися, эн лысьт висьтавны, Стёпа! — ещӧ ӧтчыд да чорыдджыка нин шуис Лиза. — Ковмас кӧ висьтавны мыйкӧ, ме ачым абу кывтӧм.

— Сӧгласен тэкӧд, — ассьыс ӧшыбкасӧ гӧгӧрвоис Степан. — Бурджык кывны первоисточниксянь.

— Ме тожӧ первоисточник вӧсна, — содтіс Ӧндрей, а асьсӧ сідзи и чутӧдіс деливӧй тӧдны кутшӧмкӧ интереснӧйтор.

— Думайтанныд пола?..

Лизалӧн ёнмӧм чужӧмыс, мый вӧсна пӧшти вошӧмаӧсь вӧвлӧм пельӧсъясыс, лоліс вильышӧн; сочнӧй вом доръясас артмыліс сэтшӧм выль выражение, кутшӧмӧс Ӧндрей ӧнӧдз на эз аддзыв сылысь. Сэні эз вӧв ни сиктсӧветса председательлӧн упорнӧй выражениеыс, ни яндысьысь нывлӧн висьтавтӧм мӧвп, — тані вӧлі ӧткодьяс пӧвстын равнӧй мортлӧн характер петкӧдчӧм, кодыр шутка улӧ позьӧ шуны медся пыдӧ дзебӧм мӧвпъястӧ. Эз ӧмӧй во сійӧ дыр виччысян кадыс, кор Лиза вермас висьтавны Ӧндрейлы, кыдзи лоана верӧслы, гозъя кост олӧм йылысь ассьыс гӧгӧрвоӧмсӧ. Кӧть нин татшӧм ногӧн — шутитігмоз.

— Жӧник воккӧд миян вӧлі семейнӧй вопросъяс кузя паськыд сёрни, — Ӧндрей вылӧ видзӧдліс Лиза. — Ме сылы висьталі ассьым кредо... Чайта, гӧгӧрвоана кывйыс?

— Тырвыйӧ гӧгӧрвоана, — довкнитіс юрнас Ӧндрей да сэк жӧ думыштіс: «Дерт нин, курсъяс вылас тӧдмаліс тайӧ выль кывсӧ».

— Менам кредоыс сыын, мый гозъя кост олӧмын подув пыддиыс колӧ лоны ӧта-мӧдсӧ радейтӧм. Абу кӧ тайӧ радейтӧмыс — найӧ сэки туйвывса пӧпутчикъяс кодьӧсь: ковмас кӧ, гашкӧ, мунасны помӧдз, а вожаласны кӧ туйясыс — весиг оз ышловзьыны торйӧдчигас. И мӧдарӧ: радейтчысьясыд меным кажитчӧны кутшӧмкӧ ӧтувъя организмӧн да, торъяласны кӧ, сӧмын мырдысьӧн. А быд ловъяторлӧн, кор сійӧс торйӧдӧма мырдӧн, кольӧ джуджыд рана... Правда, Ӧндрей? Пример пыдди ме Степанлы вайӧді тіянӧс Надяыдкӧд.

— Но ӧд, муса чойӧй, — шыасис Степан, коді ӧні пукаліс кушетка вылын, — примерсӧ тэ вайӧдан не тырвыйӧ удачнӧйӧс, выводсӧ вӧчан сӧмын Ӧндрей серти. А друг Надяыс ловъя? И друг сійӧ верӧс сайын?

— Стёпа! — скӧрмыштіс Лиза. — Тэ прӧстӧ сералан ме вылын. Ни ӧтиыс, ни мӧдыс оз вермыны лоны. Та йылысь ме тэныд висьтавлі нин... Андрей, мыйла тэ чӧв олан?

— Энлы, Лиза, энлы. Ас думысь ме анализируйта тэнсьыд кредотӧ...

Нем виччысьтӧг пырис салдатскӧй бушлата том морт, кӧзырнитіс Степанлы:

— Товарищ старшӧй лейтенант, Сӧветскӧй Союзса Герой, разрешитӧй доложитны!

— Доложитӧй, старшина.

— Тіянлы ыстісны машина мунны театрӧ!

— Машина? Театрӧ? — шензьыштіс Степан Кынев. — Но ӧд театрыс тасянь абу ылын.

— Меным прикажитӧма нуны тіянӧс театрӧдз! — выльысь кӧзырнитіс шофёр.

Ӧндрей видзӧдліс часіыс вылӧ.

— Подӧннад вермам сёрмыны нин.

— Сідзкӧ, давай пасьтасьны, — командуйтыштіс Степан да пасьтасигас нин юаліс шофёрлысь: — Вӧвлӧм фронтовик?

— Стӧч сідзи, Сӧветскӧй Союзса Герой ёрт! Регыд на демобилизуйтчи.

— Кысянь?

— Дальньӧй Востоксянь. Самурайяскӧд имеитім делӧ.

— Ӧти туй, сідзкӧ, талялім. Кутшӧм частьын вӧлін?

И кык фронтовик костын пансис сёрни, коді эськӧ, не кӧ мӧдӧдчӧмыс, тырмис уна час кежлӧ.

Театрын вӧлӧма нин кык звӧнок. Партер и балконъяс дзик тырӧсь праздничнӧя пасьтасьӧм йӧзӧн.

Касса эз нин уджав, Ӧндрей пырис билеттӧг да ёртъяссьыс кольччыштіс балкон улӧ. Сійӧ аддзыліс, кутшӧм ыджыд любопытствоӧн публика колльӧдіс Герой чоя-вокаӧс, кодъяс прӧйдитісны литернӧй радӧ налы кольӧм местаӧ, кымын вом гусьӧник вашнитіс ӧта-мӧдныслы и Герой ним кузя, и сылӧн чой кузя...

Ӧндрейысь неуна водзланьын сылы ӧвтіс кинас Петрова, корис сійӧс ас дінас: тані пӧ эм тыртӧм места.

Алексей Никитич ӧні вӧлі гортас нин. Гӧтырыс сылы тшӧтш ньӧбліс билет, но верӧс чувствуйтіс асьсӧ слабӧн на да мунны ӧткажитчис.

— Пӧлучитін менсьым юӧрсӧ? — юаліс Петрова, кор Ӧндрей пуксис сы дінӧ.

— Тіянлысь юӧр?.. Эг пӧлучит. Ті сійӧс кодкӧд ыстылінныд?

— Телефон кузя. Тіян секретарь пыр.

— Сідзкӧ, извинитӧй, Зинаида Павловна. Секретарь меным передайтіс: корӧны пӧ локны Вӧркутаӧ, но ме чайті, мися, мӧдысь звӧнитӧмаӧсь Кынев чоя-вока. А мый сэтшӧмыс?

Шыасис оркестр, и Петрова тэрмасьыштіс шуны:

— Час, бӧрынджык висьтала.

Увертюралӧн мелодия шыӧ мӧдіс ньӧжйӧ воссьыны лӧз рӧма бархатнӧй занавес, код вылӧ художникъяс удачнӧя рисуйтӧмаӧсь севернӧй сияниелысь пӧртмасьӧмсӧ. Петкӧдчис серпас, кодӧс пыр жӧ позис тӧдны поэтлӧн вдохновеннӧй стихъяс серти.

Тайӧ опера вылын Ӧндрей вӧлі нин премьера лунӧ. Сэки сійӧ ёнджыкасӧ видзӧдіс, а эз кывзы. Сылы пыр на кажитчыліс, мый художественнӧй постановка интереснӧйджык операысь, кӧть эськӧ опера кывзігӧн ас пытшсьыс век кывліс кутшӧмкӧ выль, пьесаяс видзӧдігӧн овлытӧм чувство.

Премьера бӧрын Андрей Павлович выльысь лыддис дзоньнас «Евгений Онегин» романсӧ. Сійӧс шензьӧдіс ӧтитор: том кадас первойысь лыддигӧн кӧ Ӧндрейӧс интересуйтіс Онегин да Татьяна костын радейтчӧмлӧн визьыс, вӧлі окота, мед найӧ гӧтрасисны, то ӧні, мӧдысь лыддигас, сы вежӧр водзӧ сувтіс быдса мир, кольӧм нэмса русскӧй общество олӧм йылысь гениальнӧя гижӧм картина. Гӧгӧрвоис русскӧй природалысь мичсӧ, сылысь помтӧм эрдъяссӧ. Ӧндрей ёнджыка мӧдіс гӧгӧрвоны и асьсӧ поэтсӧ, и сыӧн создайтӧм образъяссӧ. Романсӧ первойысь лыддигӧн кӧ Онегин сылы кажитчис сӧмын образованнӧй бездельникӧн, то ӧні лои гӧгӧрвоана, мыйла, кутшӧм социально-экономическӧй помкаяс вӧсна сійӧ лои татшӧмӧн. Став аслас душевнӧй мичлунӧн петкӧдчис Таня. Мӧд ногӧн кӧ шуны, Андрей Ламбей воис мӧдысь тайӧ опера вылӧ выль убеждениеӧн. Сійӧ весиг эз удит вежӧртны, кыдзи музыкалӧн первой жӧ шыясыс поздысисны сылӧн сьӧлӧмӧ, ставнас шымыртісны асьсӧ. Некор на таӧдз кӧр пастухлӧн пи эз тӧдлы музыкалысь сы вылӧ тадзи действуйтӧмсӧ. Тайӧ вӧлі кутшӧмкӧ аслыссикас настроение, кодӧс чужтіс сы пытшкӧ мелодиялӧн вежласьысь гармония — то нежнӧй да кыпыд, то кодӧскӧ кӧритана да страстнӧй.

Ӧндрей кывзіс и вочасӧн ылаліс сыысь, мый ӧні вӧчсис сцена вылын. Музыкалӧн переливъяс чужтісны сійӧ вежӧрын важӧнджык нин вӧвлӧм серпасъяс либӧ сёрнияс, и унджыкыс на пӧвстысь Надякӧд радейтчана кадысь, сыкӧд ӧтувъя олӧмысь, и сэк жӧ ни ӧти ассоциация эз петкӧдчы Лизакӧд волысьӧмъяс йитӧдкӧд. Ӧндрейлӧн юрас мелькнитіс дум: «Друг менам душевнӧй рана сідзи и оз бурд нэм чӧж, а Лизакӧд ӧтувъя олӧм лоас туйвывса пӧпутчикъяслӧн мунӧм кодь, мед кӧть и бур пӧпутчикъяслӧн кодь? Ме ӧд тӧда, радейтны сідзи, кыдзи радейтлі Надяӧс, ог вермы, и тайӧ вермас кӧдзӧдны Лизаӧс».

Татшӧм думыс мыйлакӧ повзьӧдыштіс Ӧндрейӧс, и сійӧ аслыс тӧдтӧг ӧдйӧ бергӧдчыштіс Петровалань.

Зинаида Павловна, вӧлӧм, видзӧдӧ оз сцена вылӧ, а Ӧндрей вылӧ. Ӧндрейӧс тайӧ дзикӧдз торкис опера кывзӧмысь. Выль вынӧн сувтіс вопрос: мый сэтшӧмыс эм Петровалӧн, мед звӧнитны районӧ, корны Ӧндрейӧс татчӧ.

— Первой делӧ, Андрей Павлович, ме кӧсъя тӧдны ӧтитор, — антрактас фойеӧ петӧм бӧрын заводитіс Петрова. — Ті ёна радейтанныд Лизаӧс?

Ӧндрей быттьӧ джӧмдыштліс — татшӧм виччысьтӧм вӧлі вопросыс. И мед петны лӧсьыдтӧм положениеысь, ачыс юаліс:

— Вочавидзны колӧ дзик ӧні?

— Да. И кыдз позьӧ стӧча.

Ӧндрей нюммуніс аслыс: сійӧ кывліс нин, мый сельхозын Лизалӧн эм жӧник; Петрова, кыдзи тайӧ жӧ овмӧсын агроном, тыдалӧ, босьтчӧма отсавны аслас коллега-зоотехниклы, позьӧ-ӧ сылы надейтчыны Лиза вылӧ. Но Ӧндрей петкӧдліс, быттьӧ сійӧ та йылысь нинӧм оз тӧд.

— Лиза Кынева зэв шань ныв. Ме кымын матӧ тӧдмала сійӧс, сымын ёна заводита уважайтны.

— Ті, сідзкӧ, эн гӧгӧрвоӧй менӧ, Андрей Павлович, — сідз жӧ серьёзнӧя чӧвтыштіс Петрова. — Ме юалі радейтӧм йылысь.

Налы паныд восьлалісны Степан, Квитко гозъя да ещӧ кодъяскӧ. Лиза эз вӧв на дінын, сійӧ корсис Ӧндрейӧс.

Аддзысьӧм бӧрын Квитко юаліс:

— Кыдзи настроение, Андрей Павлович?

— Пасибӧ, Владимир Васильевич! Бур.

— Рад кывны тайӧс.

Сэк жӧ Ӧндрей аддзыліс Петровалысь Квитколы кинас муртса вӧчыштӧм знак, но эз гӧгӧрво, мый ради.

Йӧз костті ӧдйӧ матыстчис Лиза.

— Андрей Павлович, ме тэнӧ вошті... Миян сэні сюрас тыртӧм места. — Сійӧ киасис Квитко гозъякӧд, кутыштліс Петроваӧс. — Ме сы дыра нин эг аддзыв тіянӧс, Зинаида Павловна! Гижӧ-ӧ письмӧяс Тамараыд? Кутшӧм здоровьеыс Алексей Никитичлӧн?

Лиза талун вӧлі кыпыд, мича и варов. Петрова ачыс сійӧс уважайтіс эз омӧльджыка Ӧндрейысь. Но мыйӧн сійӧ вермас отсавны Лизалы ӧні, Надя Смоленскаясянь письмӧ пӧлучитӧм бӧрын? И, мӧдарӧ, мый гижас Надялы, Ӧндрей кӧ удитіс вунӧдны сы йылысь? Петровалы куимнанныс вӧліны матынӧсь и донаӧсь, налӧн судьбаыс тӧждысьӧдіс сылысь бур сьӧлӧмсӧ рӧднӧй мамлысь моз. Зинаида Павловна ёна поліс ещӧ и сыысь, мый ставыс-ӧ сідзи, кыдзи гижӧма Надя. Эз-ӧ вӧв сылӧн мӧд сикас олӧм, да ӧні, гашкӧ, пикӧ воӧм бӧрын, кӧсйӧ бӧр бергӧдны важсӧ. Ӧд колис куим во. Да ещӧ кутшӧм кад! Ой, Надя, Надя, он-ӧ тэ ылӧдлы ассьыд «мамтӧ»?..

Письмӧсӧ Петрова пӧлучитіс кольӧм лунӧ. Лыддис верӧсыслы, сӧветуйтчис Квиткокӧд, тшӧтш висьталіс и Лиза йылысь, мый сійӧ радейтӧ Ӧндрейӧс. Шуисны не тэрмасьны гижны Надялы воча кыв. Коліс прамӧйджыка тӧдмавны кыкнанладорсӧ, торъя Ӧндрея-Лиза кост отношение, мед не ӧшыбитчыны. И со сійӧ — налӧн отношениеыс — син водзын. Лиза Кынева топыда кутіс Ӧндрейӧс сойбордӧдыс, сылӧн быд кывйын, муса морт вылӧ быд видзӧдӧмын тӧдчис дзебны позьтӧм нимкодь. Да, Лиза эз и кӧсйы тайӧс дзебны ни воксьыс, ни мукӧдъясысь.

Антракт прӧйдитіс ӧдйӧ. Ӧндрейӧс Лиза пуксьӧдіс аскӧдыс орччӧн. Бара шыасис оркестр, воссис занавес... Ӧндрей заводитліс кывзыны музыка, и сылӧн нинӧм эз артмы: мешайтіс Петровалӧн вопросыс — радейтӧ-ӧ Лизаӧс Ӧндрей? Тешкодь, вывті тешкодь вопрос! Абу ӧмӧй тырмымӧн и сійӧ, мый Ӧндрей уважайтӧ, зэв ёна уважайтӧ Лизаӧс, а гашкӧ, и радейтӧ, дерт, не сідзи, кыдзи радейтліс вӧвлӧм гӧтырсӧ — медводдза любовыд оз волы мӧдысь! — но радейтӧ... Тешкодьӧн кажитчис и Квитколӧн юалӧмыс, и Петровалӧн Квитколы знак вӧчыштӧмыс. Сідзкӧ, найӧ мыйкӧ тӧдӧны. Но мый сэтшӧмсӧ тӧдӧны, мый?

Лиза инмӧдчыштіс Ӧндрей сойӧ.

— Бура ӧд ворсӧны?

— Да, лӧсьыда ворсӧны...

Действие мунігчӧж ковмис мырдысьӧн кывзыны и видзӧдны.

Выль антракт дырйи Ӧндрей пыр жӧ кӧсйис аддзӧдлыны Зинаида Павловнаӧс, но Петрова некӧн эз тыдав, мӧд акт заводитчигӧн на сійӧ мунӧма гортас.

Опера кывзӧмысь медся ыджыд впечатление, век жӧ, вӧлі Кынев Степанлӧн. Сійӧ восхищайтчис и ворсӧмнас, и медсясӧ фактнас, мый ставыс тайӧ мунӧ сылӧн рӧднӧй тундраын.

— Ме вунӧдлі, кӧні пукала. А кор та йылысь уськӧдлі тӧд вылӧ, быд раз юрӧ волісны весиг сэтшӧмторъяс, кодъяс быттьӧкӧ ньӧти абу йитчӧмаӧсь ни тундралӧн историякӧд, ни миян быдмӧмкӧд, ни войналӧн сьӧкыд вояскӧд, код дырйи, вӧлӧмкӧ, миян народ не сӧмын воюйтӧма, но и созидайтӧма, — ме тайӧн кӧсъя шуны, мый искусстволӧн шедевръяс, кор видзӧдан либӧ кывзан найӧс, вынаӧсь чужтыны морт пытшкӧ содтӧд вежӧртӧм, и тайӧ мортыс сэки лолӧ ёнджыка мортӧн.

Татшӧм тирадасӧ Степан висьталіс гостиницаын нин, кор найӧ куимӧн жӧ бӧр локтісны театрысь да пуксисны праздничнӧя лӧсьӧдӧм пызан сайӧ, — другъяслы вӧлі окота пукалыштны ас кежсьыс буретш ӧні, ӧд аски лоӧ некор; Геройӧс асывсяньыс корӧны ас ордас шахтаясса коллективъяс, а рытнас пригласитіс «чашка чай вылӧ» ачыс Яков Петрович.

Ӧндрей казьтыштіс Степанлы, мый сылы тожӧ зэв окота тӧдны, кыдзи сылӧн другыс лоис Сӧветскӧй Союзса Геройнас!

— Скромничайтӧ, — пасйыштіс Лиза. — Газетнӧй корреспонденцияяс вылӧ ыстысьӧ.

— Ог скромничайт, Лиза. А кыдзкӧ абу лӧсьыд висьтавны ас йывсьыд. Ме ӧд вӧчи сӧмын сійӧс, мый пӧлагайтчис вӧчны быд боецлы, быд командирлы. — Степан лэптіс ассьыс румкасӧ, решительнӧя чокнитчӧм бӧрын по-салдатски пӧрӧдіс сійӧс да шуис: — Висьтала инӧсь, кыдзи вӧлі.

И век жӧ Кынев ёнджыкасӧ сёрнитіс эз ас йывсьыс. Сылӧн висьт серти кывзысьяс вежӧрын вежласисны событиеяс, серпасъяс, бойяслӧн эпизодъяс первой фашистскӧй оккупантъяскӧд тышкасян кадысь, а сэсся японскӧй милитаристъясӧс чувствоӧ вайӧдан лунъясысь, кодыр Степан, сэки лейтенант на, аслас подразделениеӧн вӧчис вражескӧй расположениеӧ смел рейд да шедӧдіс ыджыд победа, мыйысь и присвоитісны сылы Геройлысь высокӧй звание.

Висьт кывзігчӧж Лиза гусьӧникӧн видзӧдлывліс Ӧндрей чужӧм вылӧ да аддзис, кыдзи сійӧ сылӧн то лолас гажаджыкӧн, то кымӧртчыштлас кутшӧмкӧ лӧсьыдтӧм казьтылӧмъясысь, то заводитлас петкӧдлыны гажтӧм либӧ тӧждысьӧм.

«Ог гӧгӧрво, мый сыкӧд друг лоис? Театрӧ мунігӧн сійӧ меным кажитчис кыпыдджыкӧн», — думайтіс Лиза да вочасӧн ачыс быттьӧ ваймыштіс, сьӧлӧм дінсӧ кутіс нёнявны тревога. Но лоны гажтӧмӧн талун эз позь и сійӧ индыштіс тыртӧм румкаяс вылӧ да шуис вокыслы:

— Гашкӧ, содтыштанныд. А то Андрей Павлович некыдз оз вермы мездысьны аслас думъясысь. Сійӧ весиг менам велӧдчӧм йылысь эз на гӧгӧрво юасьны.

— Тайӧ збыль, Лиза, — быттьӧ мыйыськӧ мездысьыштіс Ӧндрей. — Извинитӧй менӧ таысь. А юасьны кута, эн тӧждысь. Менам эмӧсь тэ дінӧ ёна интереснӧйджык вопросъяс.

Лиза ставнас ыпнитіс: «Со сійӧ, дыр виччысян кадыс, лэбалӧ нин кӧнкӧ тані, дзик матын».

Степан гӧгӧрвоис чойыслысь настроениесӧ да тэрмасьыштіс отсавны сылы:

— Миян Лиза — молодеч! «Отлично» вылӧ помалӧма курсъяс.

— Поздравляйта! — Лизалы кисӧ нюжӧдіс Ӧндрей. — Зэв пыдди пукта быдмысь йӧзӧс вообщӧ. А на пӧвстын кӧ гӧтыръяс, прӧстӧ дась копыртчывны налы.

Лиза гажаа серӧктіс.

— Тайӧ тэнад главнӧй требованиеыс гӧтыръяс дінӧ?

— Пырӧ главнӧйяс лыдӧ. Ме тадзи жӧ и Надялы шулывлі. — Ӧндрей ӧдйӧ бергӧдчыштліс Степанлань. — Тэ, буракӧ, сідзи и эн аддзыв сійӧс. Час, петкӧдла...

Сійӧ перйис бумажниксьыс фотокарточка да сетіс другыслы.

Степанӧс быттьӧ сотыштіс. Сійӧ явӧ шӧйӧвошис да первойсӧ сӧмын вопросительнӧя видзӧдіс то Ӧндрей вылӧ, то Лиза вылӧ, то бара и бара фото вылӧ.

— Чёрт побери! — медбӧрын шуис Степан. — Сэтшӧм ыджыд сходство.

— Кодкӧд «сходство»? — ӧдйӧ юаліс Ӧндрей.

Но Герой эз тэрмась.

— Гӧгӧрвоанныд, кутшӧмӧсь делӧясыс?.. — И выльысь кутіс видзӧдны фото вылӧ.

Ӧндрейлӧн мыйлакӧ зэв ёна мӧдіс пессьыны сьӧлӧмыс. Лиза видзӧдіс вокыс вылӧ повзьӧм синъясӧн. А Степан син водзын ясыда-ясыда сувтіс курортнӧй карлӧн парк, лавровӧй куст дорын чугун кокъяса скамья, скамья вылын пукалысь Надя. И Степанлы ӧні лои сэтшӧм лӧсьыдтӧм куш сы вӧсна, мый сэки сылӧн вӧвсьӧма не сӧмын синтӧм морт кодьӧн, но и пельтӧмӧн. Эз ӧмӧй Надя сьӧлӧмын сэки кыв и муса крайысь гажтӧмчӧм душалӧн горзӧм, и тайӧ горзӧмсӧ нем жалиттӧг пӧдтӧм? О, кутшӧм гӧгӧрвоана лои ставыс ӧтпырйӧ! Гӧгӧрвоана и сійӧ, кутшӧм помка вӧсна Надя уна лун чӧж эз петав палатаысь, мыйла сідз тешкодя видзӧдіс Степан вылӧ, кор найӧ выльысь аддзысисны скамья вылын...

— Степан, — эз вермы водзӧ виччысьны Лиза, — мыйла та дыра чӧв олан?

— Висьтала, Лиза, висьтала... Ог кӧ ӧшыбайтчы, сходствоыс сійӧ медсестракӧд, код йылысь миян вӧлі нин сёрни. Сійӧс шуӧны Надяӧн жӧ.

Ӧндрей первой мыйкӧ кӧсйис юавны. Но крута бергӧдчыштіс вешалкалань да мӧдіс ӧдйӧ пасьтасьны.

— Ме тадзи и чайті, — горӧдіс сійӧ. — Петрова мыйкӧ тӧдӧ. И Квитко тӧдӧ. — И ӧдзӧсӧ уськӧдчигӧн нин содтіс: — Извинитӧй, меным колӧ аддзӧдлыны Петроваӧс.

Чоя-вока вель дыр пукалісны нинӧм шутӧг, быттьӧ кӧсйисны бурджыка артыштны лоӧмтор йывсьыс. Сэсся Лиза чужӧмсӧ тупкис кияснас да уськӧдчис кушетка вылӧ. Сы дінӧ пуксис вокыс.

— Тадзи оз позь, муса чойӧй. Первой колӧ артыштны гӧгӧрбок.

— Артыштны? — юрсӧ лэптыштіс Лиза. Сылӧн чужӧмыс вӧлі ставнас кӧтасьӧма синваӧн. — Мый йылысь артыштны? Тэ ӧд весиг думыштнытӧ он сяммы, мый лоис.

Лоліс здук, кор Степан муртса эз каитчы аслас висьталӧмысь. Но сэк жӧ талы паныд сувтіс салдатскӧй сӧвесть. Надя тожӧ салдат и абу сійӧ мыжа тадз лоӧмысь. Оз, салдат оз сет салдатӧс ӧбидаӧ!

Сійӧ пуктіс кисӧ чойыслы пельпом вылас.

— Ме тэнӧ гӧгӧрвоа, Лиза, но коді тані мыжаыс? Тэныд тайӧс висьтавны оз ков. Ачыд тӧдан.

Да, тайӧ збыль: Лиза Кынева ачыс эз этшаӧс нин бурӧдлыв, эз этшалы сьӧлӧм сетлы. Но йӧзтӧ бурӧдігӧн, вӧлӧм, горш діныд оз гӧрддзась ни сьӧлӧмтӧ тадзи оз чепӧльт.

Ковмис бара олыштны чӧв, мед кӧть неуна личӧдыштіс горш дін.

— Кор ме первойысь кывлі Ӧндрей гӧтрасьӧм йылысь, — сьӧкыда заводитіс Лиза, — эг тӧд кытчӧ воштыны ачымӧс, кӧть эськӧ сэки ме вӧлі нывпосниӧн на... Бӧрынджык кывлі, гозъя пӧ шудаӧсь. Та бӧрын ме эг лысьт думайтны Ӧндрей йылысь... Сэсся найӧ гознанныс мунісны война вылӧ. Надя йылысь ме тӧдмалі уна буртор, и тайӧ дзикӧдз успокоитіс менӧ. А кодыр ме кывлі Надя пӧгибнитӧм йылысь, шогси сы вӧсна матысса морт вӧсна моз и... жалиті Ӧндрейӧс... и кӧсйи... — Лиза эз кут вермыны шуавны кывъяс да чужӧмсӧ бара тупкис кияснас.

Степан эз тӧд, мый сылы керны. Повтӧм воин, коді любӧй сьӧкыд обстановкаын ӧдйӧ аддзыліс решение, ӧні шӧйӧвошис. Тайӧ вӧлі кутшӧмкӧ сложнӧй психологическӧй момент, кор неыджыд частнӧй петкӧдчӧм чужтӧ сложнӧй переживание, кыскӧ обобщениеяслань. Этша ӧмӧй му вылас и Лиза кодьыс, и Надя кодьыс, кодъяслы война вайис содтӧд шог, содтӧд переживаниеяс, мый йылысь ни дозйӧ он чукӧрт, ни он гиж обвинительнӧй документъясӧ, мед найӧс предъявитны вӧрӧглы...

— Менӧ ӧні повзьӧдлӧ сӧмын ӧтитор, — син доръяссӧ носӧвӧй чышъянӧн косӧдігас нин шыасис Лиза. — Бур вылӧ-ӧ лоӧ аддзысьӧмыс не сӧмын Ӧндрейлы, но и аслыс Надяыслы?

— Мыйла тадзи думайтан?

— Но ӧд тэ ачыд висьталін, кутшӧм сьӧкыд положениеын Надяыс?..

И бара Степан вежӧрӧд визьнитіс ковтӧм мӧвп: «Гашкӧ, збыльысь первой коліс думыштлыны...»

«Думыштлыны? — та вылӧ муртса эз горӧд салдатлӧн сӧвесть. — Мый йылысь думыштлыны? Вӧлі ӧмӧй мӧд вариант, кор лои тӧдса, коді сэтшӧмыс вӧлӧма тайӧ лечитчысь медсестраыс?»

— Вот мый, дона чойӧй, — весиг стрӧгпырысь шыасис Степан. — Ӧндрей кӧ вунӧдіс нин, кутшӧм юӧр ыстыны аслас гӧтырыслы, сылысь рольсӧ ме босьта ас вылӧ! Яснӧ?

Вок водзас Лиза ньӧжйӧ копыртіс юрсӧ.

ХVІ

Театрысь воӧм бӧрын Петрова ещӧ ӧтчыд лыддис Надялысь письмӧсӧ, мед бурджыка гӧгӧрвоны сійӧс. Но выльсӧ нинӧм эз аддзы. Ас йывсьыс Смоленская гижис торъя паськӧдчытӧг: фронт вылын пӧ ёна ранитчылі, дыр лечитчи, ӧні бурді, уджала санаторийын медсестраӧн. Ӧндрей йылысь быттьӧкӧ нинӧм эз тӧд да юасьӧ, ловъя абу сійӧ, а ловъя кӧ, кӧні уджалӧ да кыдзи олӧ.

Сьӧкыд, зэв сьӧкыд вӧлі Надялы ыстыны ас йывсьыс татшӧм кос юӧрсӧ. Кымын гижӧм бумага лист вӧлі чабралӧма да шыбитӧма бокӧ! Сылы кажитчис, мый сійӧ ӧні сэтшӧм морт кодь, коді ёна мыжа аслас гортсаяс водзын да полӧ гораа таркӧдчыны ӧдзӧсӧ. А друг оз восьтыны... Коліс лоны Надя Смоленская местаын, мед гӧгӧрвоны тайӧс.

Сы бӧрын, кор Надя тӧдмаліс Степан пыр, мый сійӧс лыддьӧны пӧгибнитӧмаӧн, а Ӧндрей кӧсйӧ йитны ассьыс олӧмсӧ Лизакӧд, дзикӧдз бурдтӧм на ань некымын лун кежлӧ бӧр усьліс кок йывсьыс. Чеччӧм бӧрас недыр мысти мӧдіс отсасьны сестраяслы, а сэсся оформитчис удж вылӧ. Уджалігас мӧдіс вочасӧн ёнмыны. А тулыснас нин друг сылы лои сэтшӧм окота овны, быттьӧ выльысь чужис, но чужиссӧ сёрмыштӧмӧн, да та вӧсна коліс тэрмасьны.

Став аслас ыджыд сямлунӧн цветитіс Крымлӧн лунвыв берег, уна сикас ароматӧн лолалісны благороднӧй пуяс, мореӧн сӧдзӧдӧм воздух ловзьӧдіс гӧраяссӧ. И тайӧ выльмӧм мир вылӧ выль настроение дырйи видзӧдігас Надялы унаысь вӧлі окота кывзыны Бородинлысь «Богатырскӧй симфония» либӧ Шаляпин сьылӧмӧн «Дубинушка».

Кыпыд ловлы мӧдіс требуйтчыны и мӧдтор — физическӧй вын, вӧраслӧн мичлун. Ӧд сылӧн ӧнӧдз на омӧля уджаліс шуйга киыс, эз кыв ӧти пельыс, эз сетны ӧдйӧ ветлыны бурдӧм ранаяслӧн вурысъяс. Ок кутшӧм сьӧкыдӧн первойсӧ кажитчис весиг жугалӧм кирпичтор либӧ кӧрт зыр тыр му, кор Надя мукӧдъяскӧд тшӧтш мӧдіс ветлывны субботникъяс вылӧ, мед асланыс карысь уберитны война дырйи взорвитӧм керкаяс да зданиеяс. Кутшӧм полӧмӧн сійӧ пырис мореӧ, кор заводитчис купайтчан сезон. Но ӧні эз нин вӧв сэтшӧм вын, коді эськӧ старшӧй сестраӧс вермис сувтӧдны водзӧ ёнмӧмысь. Гожӧм шӧрнас нин быд асыв и рыт позис аддзывны пляж вылысь том нывбабаӧс, кодлӧн сьӧдӧдз гожъялӧм яй вылас торъя ёна тӧдчисны вӧвлӧм ранаяслӧн местаяс, ӧд выль кучик дінӧ оз кутчысьлы шонді гожйыд. И вӧлі кӧ сы бӧрся дыр кад чӧж наблюдайтысь морт, эськӧ вермис аддзывны, кыдзи тайӧ нывбабаыс быд выль купайтчигӧн варччыліс мореӧ век ылӧджык, а купайтчӧм бӧрас джуджыд берег йылӧ кайліс век тэрыбджыка и тэрыбджыка.

Сэсся фруктӧвӧй садъяс сьӧктаммисны кисьмӧм плодъясӧн. Джуджыд гӧраяс йывсянь заводитіс ньӧжйӧник лэччыны ар. Бурдӧм вир-яйын вочасӧн содіс тревога. Мый вӧчны Смоленскаялы ӧні, кор сійӧ тырвыйӧ уджалысь морт, кор сылӧн сьӧлӧмыс бӧр лои томӧн? Гашкӧ, тожӧ аддзыны аслыс гозпӧв, кольччыны татчӧ пыр кежлӧ, не тревожитны Ӧндрейӧс? И сэк жӧ Надя зіля корсис да аддзис нин сійӧ частьсӧ, кӧні служитліс, чукӧртіс документъяс госпитальясын лечитчӧм йылысь, мед лоны правӧн Ӧндрей водзын, ковмас кӧ коркӧ дорйысьны. Да, ковмас кӧ!..

Море вылын заводитчисны арлӧн первойя штормъяс. Налӧн бузгӧмыс содтіс Надя морӧсын тревога, войясын эз сет спокойнӧя узьны.

Ӧти татшӧм войӧ и Надя Смоленская решитчис гижны Петровалы письмӧ, кор сылы удайтчис тӧдмавны, мый Петровъяс Вӧркутаынӧсь на. Тайӧ письмӧнас сійӧ кӧсйис тӧдмавны Ӧндрейлӧн семейнӧй положение йылысь.

Та бӧрын некымын лун мысти сійӧ, кыдзи вӧвлӧм смел боец, пӧлучитіс правительственнӧй награда — Отечественнӧй войналӧн І степеня орден. Тайӧ вӧлі содтӧд ышӧданатор, и Надя весиг эз мӧд виччысьны аслас письмӧ вылӧ воча кыв, петіс туйӧ. Сылӧн ӧні вӧлі зэв ясыд решение: лоны аслас рӧднӧй крайын, отсавны сылы водзӧ быдмыны; а Ӧндрей гозъя кӧ шудаӧсь (Надя эз сомневайтчы, мый Ӧндрей да Лиза олӧны ӧтлаын), мешайтны налы оз мӧд, сылӧн тырмас вын терпитны и тайӧс.

Котлассянь нин Смоленская сетіс Петровалы телеграмма — тшӧктӧ встречайтны.

Вӧркутаӧ тайӧ телеграммаыс воис сёр рытын. Петровъяслы сійӧс вайисны буретш сэки, кор, Надялысь письмӧсӧ ещӧ ӧтчыд лыддьӧм бӧрын, Зинаида Павловна бара мӧдіс тӧлкуйтны верӧсыскӧд, мый жӧ вочавидзны сылы.

Телеграммасӧ лыддьӧм бӧрын Алексей Никитич радпырысь горӧдіс:

— Вот тайӧс ме гӧгӧрвоа! Сомнениеяслы пом!

— Абу кӧ заводитчӧм?..

— Да мый тэ, Зина, этатшӧма дугдӧмыд эскыны Надялы? Миян Надюшалы, кодӧс тэ ачыд жӧ меным пыр ошкывлін?

— Ой, Лёша, Лёша! Тадзи тэ шуан сы вӧсна, мый он тӧд збыль положениесӧ.

— И тӧдны ог кӧсйы, — быттьӧ ӧзйыштіс Петров. Но сэк жӧ тэрмасьыштіс лоны спокойнӧйджыкӧн: — Ме, дерт, гӧгӧрвоа тэнӧ: локтас кӧ, шуам, тырвыйӧ инвалидӧн да сэтчӧ жӧ не ёна ошкана репутацияӧн, Ӧндрейлы лоас сьӧкыд. — Алексей Никитич выльысь лыддьыштіс телеграмма да тӧдчӧдыштіс сійӧ кывсӧ, кӧні Смоленская тшӧктӧ встречайтны асьсӧ, сідзкӧ, сійӧ нуждайтчӧ отсӧгын, и, мӧд-кӧ, телеграммасӧ ыстӧ бара жӧ налы, а оз верӧсыслы. — Зина, тайӧ жӧ зэв гӧгӧрвоана: Отечественнӧй войнаса инвалидка шыасьӧ миян сӧвестьяс дінӧ. И ми ог вермӧ сылы ӧткажитны отсӧгын, некутшӧма ог вермӧ! Ми сійӧс примитам рӧднӧй нылӧс моз. Сетам Тамаралысь комнатасӧ. Мӧдам удны-вердны, пасьтӧдны. Уна-ӧ сылы ковмас?.. Зинаида Павловна, мыйла тэ чӧв олан? Али тэ бӧрдан? О, ме тайӧс тожӧ гӧгӧрвоа: тэнад сьӧлӧмыд нор. Тэныд жальӧсь куимнанныс — Надя, Лиза и Ӧндрей. Да мый нӧ керан? Гашкӧ, ставыс на лоас бур. Успокоитчы...

— Алёша, — верӧс дінас воськовтыштіс Зинаида Павловна. — Алёшенька...

Таысь кындзи, сійӧ нинӧм эз вермы шуны водзӧ да кутыштліс верӧссӧ, и Петров вежӧртіс сідзи, кыдзи тайӧс колӧ гӧгӧрвоны: гӧтырыс ошкӧ сылысь благородствосӧ... Но ӧд тадзи жӧ, эськӧ, вӧчисны унаӧн, шыӧдчис кӧ на дінӧ Отечественнӧй войнаса инвалид. Война дырйи мукӧдъяс жертвуйтісны ёна унджыкторйӧн. Петров ӧмӧй тайӧс оз гӧгӧрво?..

— Успокоитчы, донаӧй, успокоитчы. А то ачыд тӧдан, висьӧм бӧрад менам нервъяс слабӧсь на... Кыкнанным кӧ нормам, коді мӧдас бурӧдны миянӧс?

Зинаида Павловна видзӧдліс верӧсыс вылӧ сійӧс аттьӧалӧмӧн.

— Татшӧм мичанас ме тэнӧ некор на эг аддзыв, Алёша.

— Тайӧ абу збыль, Зина. Том дырйи ме вӧлі ёна мичаджык.

— Ме ог шу ортсыса мичлун йылысь...

Алексей Никитичлы тайӧ вӧлі любӧ жӧ, но сійӧ нарошнӧ сёрнисӧ бергӧдіс мӧдтор вылӧ:

— Гашкӧ, ми Андрей Павловичлы век жӧ юӧртам телеграмма йывсьыс? А то кыдзкӧ абу лӧсьыд.

Думыштісны. Шуисны аддзӧдлыны Ӧндрейӧс аски асыв.

Но Ӧндрей вӧлі тані нин, тэрыба таркӧдчыштіс ӧдзӧсас.

— Тайӧ ме, Зинаида Павловна, — коридорсянь шыасис Ӧндрей. А кодыр пырис комнатаӧ, первой делӧ юӧртіс: — Миян Надяным ловъя!

— Но вот! — татчӧ содтіс Петров. — И тэныд сетӧма телеграмма.

— Телеграмма?.. Кутшӧм телеграмма?

— Или письмӧ...

Ӧндрей заводитліс висьтавны, кутшӧм ногӧн сійӧ тӧдмаліс гӧтыр йывсьыс, и друг аддзис пызан вылысь телеграмма...

Некымын час мысти сійӧ тӧвзис нин поездӧн встречайтны туяс ассьыс муса гӧтырсӧ.

Аскинас лунтыр усис лым. Биа рытнас нин петіс турӧб. Лымйӧн тӧбсьӧм чизыр тӧв гартчис керкаяс гӧгӧр, гымаліс шахтаясса копёръяс вылын, шутьляліс высоковольтнӧй линияяслӧн проводъяс костын. Но тайӧ эз мешайт карын да матысса посёлокъясын олысьяслы ас кадӧ воны театрӧ Геройкӧд встреча вылӧ.

Лиза эз мун вокыскӧд, кольччис гостиницаӧ. Регыд сы дінӧ бара пырис Павел Калистратович. Старик локтіс Вӧркутаӧ луннас на, тӧварнӧй поездӧн, да удитіс нин тӧдмавны сійӧс шемӧстана выльторъяс: ичмоньыс вӧлӧма ловъя, пиыс мунӧма сылы паныд. А ӧд пӧрысь бать воис татчӧ благӧслӧвитны писӧ гӧтрасьны Лиза вылӧ. Мый эськӧ шуан татчӧ? Кодӧс мыжалан либӧ кӧритан? Кодӧс доръян? И Павел Калистратович эз ӧтиысь нин шензьышт ас кежсьыс:

— Беда, вокӧ. Татшӧм тупикӧ нэм чӧж эг сюрлы.

Ассьыс писӧ аддзывтӧг, сыкӧд сёрниттӧг, сійӧ збыльысь эз тӧд, мый йылысь да кутшӧм ногӧн сёрнитны Лизакӧд. И найӧ, сосед да соседка, ёнджыкасӧ чӧв олісны.

Звӧнитіс Степан. Сылӧн помасьӧма нин встреча да юӧртіс чойыслы, мый мӧдӧдчӧ управлениеӧ. Начальствоӧн сэні котыртӧма ужын.

— Тэнӧ обязательнӧ корисны, — висьталіс Степан. — Кылан, Лиза, ло мужественнӧйӧн. Первой делӧ тэ — коммунистка, сиктсӧветса председатель... Тэ менӧ гӧгӧрвоин, дона чойӧй?

— Гӧгӧрвои, Стёпа... — Лизалӧн гӧрддзасьліс горш діныс. Но сійӧ тайӧс веніс да содтіс: — Локта. Но ме тані абу ӧтнам. Ме дінын пукалӧ Павел Калистратович.

— Вайӧд сьӧрсьыд, — кылыштіс телефон трубкаын. — Либӧ, сетлы сылы трубкасӧ.

Старик первой делӧ пӧльыштіс трубкаӧ.

— Тэныд кылӧ менам гӧлӧсӧй, Степан Модестович? — важнӧя юаліс сійӧ.

— Бура кылӧ, Павел Калистратович.

— Сідзкӧ, верман висьтавны сэні: ме тшӧтш локта. Окота аддзысьны ас йӧзкӧд. — Ламбей заводитліс пуктыны трубкасӧ, но сійӧс бӧр матыстіс пель дінас, бара пӧльыштіс да содтіс: — Вокӧ, менам ставыс.

«Оз эскыссьы, — тайӧ кадӧ аслыс думайтіс Лиза. — Некутшӧма оз эскыссьы, мый Ӧндрей меным бара лоас сӧмын коркӧся сосед, прӧстӧ важ тӧдса, кыдзи-й ставлы — шахтаса начальник...»

Лизаӧс личкис сэтшӧм шог, кутшӧм овлӧ радейтана морткӧд пыр кежлӧ торйӧдчӧм бӧрын. И сэк жӧ Лизалӧн эз вӧв некутшӧм моральнӧй право ни пырны гозъя костӧ, ни мыжавны весиг асьсӧ.

Найӧ Павел Калистратовичкӧд управлениеӧ локтісны сэтшӧм кадӧ, кор ставӧн нин пукалісны Семёнов кабинетын, век сідз жӧ «Т» букваӧн сувтӧдӧм, но праздничнӧя лӧсьӧдӧм кузь пызан сайын, да удитӧмаӧсь нин лэптыны тост Герой ним кузя и дзоньнас армия-победительница вӧсна.

Яков Петрович пӧся примитіс гӧстьӧс да гӧстяӧс, пуксьӧдіс найӧс медся почётнӧй местаас. Но сійӧ, вӧлӧм, буретш висьталӧ Москваӧ бӧръя ветлӧм йылысь да быттьӧ извинитчыштіс Ламбей водзын.

— Ме налы висьтала министркӧд беседа йылысь, Павел Калистратович.

Старик сӧмын довкнитыштіс юрнас. А аслыс думыштіс: «Зэв жаль, эз лӧсяв тані Ильинична. Эз аддзыв, кӧні да кутшӧм йӧз пӧвстын ме пукала сылӧн пи-нывкӧд...»

— Но вот, — мӧдіс водзӧ висьтавны управлениеса начальник. — Министр менсьым юалӧ: «Тайӧ ставыс, мый ті кӧсъянныд вӧчны локтан воясӧ?»

«Да, министр ёрт, — вочавидзи ме сылы. — Перспективнӧй планъяс составитігӧн ми кутім тӧд вылын миянлысь став позянлунъяс».

Министр этадз видзӧдліс ме вылӧ да здук кежлӧ думыштчис. Сэсся шуис:

«Миян партия да правительство лыддьӧны, мый войнабӧрса медводдза пятилеткаӧ нин, кодӧс ми ӧні планируйтам, колӧ тырвыйӧ восстановитны страналысь народнӧй овмӧс да мӧдӧдчыны водзӧ сэтшӧм ӧдъясӧн, кодъяс сетасны позянлун вевтыртны ставсӧ, мый ми тӧдлім ӧнӧдз. Такӧд йитӧдын заполярьеса горнякъяс водзӧ пуктыссьӧ зэв ыджыд мог: паськӧдны строительство сэтшӧм ногӧн, медым, первой-кӧ, тырвыйӧ обеспечитны Европейскӧй Северлысь промышленнӧй центръяс да транспорт энергетическӧй из шомӧн, и, мӧд-кӧ, сетны коксуйтчысь из шом выль металлургическӧй базалы, коді заводитчӧ стрӧитчыны Ленинград районын. Тайӧ пятилеткаӧ нин ковмас стрӧитны уна дас выль шахта, освоитны из шом месторождениеяслысь содтӧд районъяс...»

Яков Петрович, кыдзи-й пыр, пукаліс аслас пызан сайын. Сійӧ кыскис пызан йӧрысь папка да, сійӧс листалігмоз, мӧдіс лыддьӧдлыны, кутшӧм задание сетсьӧ Заполярьеса кочегаркалы дзоньнас да сы лыдын «Воркутуголь» комбинатлы.

Геройкӧд встреча вылӧ управлениеса начальник пригласитіс ас ордас отделъясӧн веськӧдлысьясӧс да важсяджык работникъясӧс, кодъяскӧд лои тані уджавны первойя вояссянь. Татшӧм ногӧн татчӧ тшӧтш веськалісны и Петров гозъя, Тихон Блинов да ещӧ кодсюрӧ.

Семёнов лыддьӧдліс объектъяс, шуаліс лыдпасъяс да срокъяс, а Квитко, кодлы ставыс тайӧ вӧлі тӧдса нин, интересӧн видзӧдіс ёртъясыс вылӧ, кыдзи найӧ принимайтӧны начальниклысь ыджыд юӧрсӧ.

Позис веськыда шуны — радлӧны. Но кутшӧм разнӧя тайӧ петкӧдчӧ быдӧнлӧн! Ӧтияслӧн — кагаяслӧн моз — став существонас, мӧдъяслӧн — вазьыштӧм синъясын, коймӧдъяслӧн — сӧмын налы ӧтнанныслы лӧсялана движениеын, состояниеын, привычкаын.

«Но мыйла сідз ӧтдорасьӧны видзӧдны ӧта-мӧд вылас Тихон Тихонович да Алексей Никитич? — тайӧ жӧ кадӧ думыштіс Владимир Васильевич. — Збыль вылас ӧд налы ӧні колӧ лоны зэв дружнӧйӧн. Блинов пӧшти эрдӧдіс Петров вылӧ уськӧдчысьӧс, кӧть эськӧ Важницкий, кор сійӧс допрашивайтісны та йылысь, абу сознайтчӧма. Таысь кындзи, начхозлы да главнӧй инженерлы ковмас бара уджавны ӧтлаын, кыдз сӧмын Петровлӧн помасяс больничнӧй бюллетеньыс».

Квитко эз тӧд, мый Блинов лун-мӧд нин новлӧдлӧ зептас шыӧдчӧм — корны вуджӧдны сійӧс уджавны мӧд районӧ либӧ комбинатса управлениелӧн аппаратӧ.

— Кыдзи тӧдса, ёртъяс, — водзӧ нуӧдіс висьталӧмсӧ Семёнов, — выль месторождениеяс освоитігӧн стрӧитсьӧны не сӧмын шахтаяс. Куим нёльӧд юкӧн средствоыс пуктыссьӧ промышленнӧй предприятиеяс, подъезднӧй туйяс, электростанцияяс да рабочӧй посёлокъяс стрӧитӧм вылӧ. Татчӧ колӧ содтыны продовольственнӧй база водзӧ паськӧдӧм.

И бара объектъяс, лыдпасъяс, срокъяс.

Яков Петрович сувтӧмӧн нин помаліс:

— Сідзкӧ, ми, тіянкӧд, вермам шуны: Печораса из шом бассейн освоитан делӧын помассис ещӧ ӧти этап да заводитчӧ выль, ёна паськыдджык размаха, вӧвлытӧм на гырысь темпъяса этап, коді вӧчас миянлысь крайнымӧс ещӧ на тӧдчанаӧн. — Сійӧ лэптіс ассьыс бокалсӧ.

Ставӧн сувтісны. Павел Калистратович да Лиза лӧсялісны Квиткокӧд да Степанкӧд воча, Лизакӧд орччӧн — Зинаида Павловна, сы сайын — Алексей Никитич, а сылы паныд — Блинов.

— Ме лэпта тост водзӧ лоана гырысь уджъяс вӧсна!

Кияс нюжӧдчисны точкысьны. Троньӧдчисны бокалъяс. Квитко механическӧя новлӧдліс ассьыс бокалсӧ, а синъяснас сюся вӧтлысис сӧмын кык бокал бӧрся, кодъясӧс кутісны Алексей Никитичлӧн омӧльтчӧм киыс да Блиновлӧн гӧна килутша лапаыс.

«Эз чокнитчыны», — аслыс пасйыштіс парторг.

Бурджык шуны, некутшӧма эз кӧсйы точкысьны Петров. Ассьыс бокалсӧ сійӧ новлӧдліс сэтшӧм ногӧн, мый явӧ пышъяліс вочаӧдны Блинов бокалкӧд, кӧть эськӧ начхоз тожӧ явӧ зілис точкысьны инженеркӧд. «Сідзкӧ, на костын збыльысь эм мыйкӧ сэтшӧмтор, и Алексей Никитич оз вермы прӧститны вӧвлӧм другыслы. Вӧвлӧм друглы?.. А мыйла эськӧ не ӧнія начхозлы? Чёрт побери, ме ӧмӧй и ӧні на ог тырвыйӧ тӧд Алексей Никитичӧс? Сійӧ ӧмӧй эз на ставнас восьт ме водзын ассьыс «сложнӧй» душасӧ?»

Блинов йылысь татшӧм вопросъяссӧ парторг эз сет: Тихон Тихонович сылы кажитчис гӧгӧрвоанаӧн и сылӧн бур качествояс боксянь и тырмытӧмъяс боксянь. Абу шутка делӧ: коммунист Блинов мӧдысь петкӧдліс ассьыс смеллун да бдительность — отсаліс эрдӧдны пӧрысь кӧинӧс, иностраннӧй разведкалӧн агент Важницкийӧс.

Сылысь думъяссӧ торкис Петрова:

— Владимир Васильевич, ті талун ньӧти он ухаживайтӧй нывбаба бӧрся.

Тайӧс коліс гӧгӧрвоны: Лиза бӧрся, сійӧс талун колӧ гажӧдны.

— Тайӧ збыль. Зинаида Павловна, — быттьӧ мыйыськӧ мездысьыштіс Квитко. — Елизавета Модестовнаӧс ме важӧн нин эг аддзыв.

— Ме зэв рад, — чӧвтыштіс Степан, мед тожӧ отсыштны чойыслы вунӧдчыны аслас шог йылысь, — мый миян воюйтігкості прӧстӧй нывкаысь сійӧ быдмӧма государственнӧй деятельӧдз.

— Стёпа, — ӧлӧдыштіс воксӧ Лиза. — Найӧ ӧд бурджыка тӧдӧны, кутшӧм ме государственнӧй деятельыс.

— Кыв шутӧг, бур государственнӧй деятель! — сьӧлӧмсяньыс ошкыштіс Квитко да ворсӧдчигмоз нин индыштіс Лизаӧн ютӧм вина румка вылӧ: — Сӧмын вот тадзитӧ оз позь.

Лиза бара видзӧдліс вокыс вылӧ.

«Ло мужественнӧйӧн», — вочавидзисны Степанлӧн синъясыс. И тайӧ быттьӧ ышӧдыштіс нылӧс.

— ЦК-са парторгыдкӧд, пӧжалуй, юа ӧтиӧс!

— Вот тайӧ правильнӧй решение! Ставлы тшӧкта тыртны бокалъяс. — Квитколы вӧлі окота висьтавны кыв-мӧд и пӧрысь кӧр пастух ним кузя. — Ёртъяс! Миян встречаным абу сӧмын Сӧветскӧй Союзса Геройкӧд! Ми, горнякъяс, талун аддзысим йӧзкӧд, кодъясӧс сиктын быдтіс сӧветскӧй строй, быдтісны колхозъяс. Найӧ миян бур отсасьысьяс. Ме тшӧкта юны миян почётнӧй гӧсть Павел Калистратович здоровье вӧсна!

— Здоровье да кузь нэм вӧсна, Павел Калистратович!

— Шуд вӧсна, папаша!

Нюжӧдчалісны Ламбейлань бокала кияс, троньӧдчис хрусталь, кылісны ошкӧмъяс, другъяслӧн бурсиӧмъяс. А сійӧ, пӧрысь морт, сӧмын и кыліс, кыдзи горш дінсӧ гильӧдыштіс кыв шуны кӧсйӧм. Но артмас ӧмӧй мыйкӧ ӧні!..

Та бӧрын лэпталісны ещӧ тостъяс. Пызан сайын пукалысьяс тӧдчымӧн варовмисны. Лӧсьыдджык лоис Лизалы. Мӧдіс гажмыны Павел Калистратович.

— Тэ, Лизук, эн дивит менӧ. И эн мыжав. Ме ставсӧ гӧгӧрвоа... Но тэ эн усь шогӧ... Ог, сэсся нинӧм ог шу... Ӧндрей вотӧдз...

Ах, кутшӧм дыр мӧдіс нюжавны кадыс. Сёрмис ӧмӧй поездыс? Али найӧ оз воны татчӧ? Оз вермы воны Надяыс?..

Лиза эз кӧсйы думайтны та йылысь. Но ӧдзӧслӧн быд воссьыштӧм и пӧдлыштчӧм, кодъяс кылісны мышланьыс, быд раз быттьӧ мыйӧнкӧ инмӧдчыштісны ныв вир-яй дінӧ.

Бара воссис ӧдзӧс. Пырис дежурнӧй. Сійӧ мыйкӧ висьталіс Семёновлы. Начальник шуис кыв-мӧд, и дежурнӧй бӧр петіс.

Та бӧрын ӧдзӧс воссьыштліс ещӧ на некымынысь...

Кор пырисны Ӧндрей гозъя, Лиза вӧлі буретш сёрнитӧ Петровакӧд.

— Со и локтісны найӧ, — пызан сайысь чеччис Яков Петрович да мӧдӧдчис пырысьяслы паныд, но на дінӧ вотӧдз воськов-мӧд сайӧ сувтіс. — Час, первой видзӧдлам бурджыка. Гашкӧ, тайӧ абу и Надя да?

Ӧндрейкӧд орччӧн сулаліс ӧкуратнӧя вурӧм лӧз платтьӧа нывбаба. Лунвывса шондіӧн гожъялӧм чужӧмыс петкӧдліс дзоньвидзалун, вазьыштӧм синъясыс видзӧдісны дӧверчивӧя да повтӧг, кыдзи найӧ вермӧны видзӧдны сӧмын сэтшӧм мортлӧн, кодлӧн чистӧй сӧвестьыс.

— Яков Петрович, — тайӧ кадӧ шыасис Ламбей. — Энлӧй жӧ. Менам эм пилы ӧти вопрос.

— Пӧжалуйста, Павел Калистратович.

Ставӧн чуймыштісны, оз-ӧ мыйкӧ лӧсьыдтӧмӧс кӧсйы шуны старик. А Ӧндрей кӧритыштіс асьсӧ сыысь, мый эз вермы тшӧктыны Надялы пуктыны морӧсас ассьыс орденсӧ.

Бать тэрмасьтӧг чеччис пызан сайысь, сідзи жӧ ньӧжйӧ матыстчис пиыс дінӧ.

— Ме тэныд сетлі олӧм, сувтӧді кок йылад, велӧдлі лоны честнӧйӧн. Висьтав, ӧтка пиӧй: тэ ӧні шуда абу?

Ӧндрей гӧгӧрвоис вопроссӧ да пыр жӧ уськӧдчис кутлыны батьсӧ.

— Ме, батьӧ, вӧвлытӧм на шуда! Надя вӧсна миянлы гӧрдӧдны оз ковмы.

— Корошо, сідзкӧ! — кинас шылькнитіс тошсӧ пӧрысь Ламбей. — Ме тэнӧ бура гӧгӧрвои. А тэ, Яков Петрович, менӧ эн дивит, ме кӧ аддзыся аслам монькӧд тэ водзын.

Ызнитіс ошкана серам. Павел Калистратович перйыштіс пинжак зепсьыс носӧвӧй чышъян, сійӧн чышкыштіс ныр-вомсӧ.

— Ог тӧд, мый шуан, моньӧй, а пӧрысь айкаястӧ миян окавлӧны.

Ламбей вӧлі дӧза нин весел юра да кутлысигмозыс и бӧрддзис. Сійӧ уськӧдчис ӧдзӧсӧ пыр жӧ, кыдз сӧмын мынтӧдчис Надя сывйысь...

О, мыйта мичлун вӧлі тайӧ аддзысьӧмас! Кутшӧм ыджыд шуд бӧр лоны вернӧй друзья кытшын, топыда кутлыны ӧтиӧс, пӧся окыштны мӧдӧс, кывны мелі кыв коймӧдлысь...

Степан Кынев эз тэрмась петкӧдчыны водзӧджык. Сійӧ вӧлі явӧ шемӧсын не сӧмын сы вӧсна, мый кольӧм тӧв, кор шойччис Крымын, сылӧн вӧвсьӧма бӧбоватӧн, — Геройӧс тшӧтш шензьӧдіс Надялӧн ӧдйӧ ёнмӧмыс. Но воштысьны некытчӧ, важся тӧдса ачыс нин локтӧ сылы паныд.

— Вот и выльысь ми аддзысим, Герой ёрт!.. Ӧні сэсся ог нин мӧд таитны, коді ме сэтшӧмыс!

— А мый вӧчны сэки, муса чойӧй, критикуйттӧгыс кӧ оз позь мукӧд дырйи?

— Пра-а-а-авильнӧ! Браво, Герой!

Ставӧн видзӧдлісны Блинов вылӧ, кодлӧн не местаӧ код юра горӧдӧмыс кажитчис лишнӧйджык яндысьтӧмӧн.

— Ме шуа «браво» сы вӧсна, ибӧ критика — да, критика! — миян современнӧй условиеясын буретш сійӧ, мыйӧн ми лолалам. Энлы, Алексей Никитич, энлы... Ме эг на ставсӧ висьтав... — Блинов нуӧдыштіс аслас гӧрд лапаӧн кыз чужӧм кузяыс да, Петров вылӧ жӧ видзӧдӧмӧн, мӧдіс глагольствуйтны: — Овлӧны сэтшӧм верӧсъяс, кодъясӧс критикуйттӧг оз позь...

— Ог кӧсйы кывзыны тэнсьыд демагогиятӧ, — явӧ скӧрмӧмӧн чӧвтыштіс Петров.

— Демагогия, шуан?.. А гашкӧ, ме ог тэ йылысь кӧсйы висьтавны? Гашкӧ, ме ачымӧс кӧсъя видыштны?

— Сідзкӧ, сійӧ лоӧ кык пӧв лёкджык больгӧм.

— Алёша... — верӧссӧ ланьтӧдыштіс Зинаида Павловна. — Тэныд оз на позь волнуйтчыны.

Шыасис Семёнов:

— Ёртъяс, критика сійӧ коланатор, но ас местаын... Ми, буракӧ, кежыштім бокӧ. Тшӧкта пыдди пуктыны миянлысь гӧстьясӧс. Надежда Степановна, Андрей Павлович, пӧжалуйста, пуксьӧй...

Пызан сайын лои выль ног шума да гажа. Ӧндрей гозъяӧс поздравляйтісны, юасисны-висьтасисны. И сэк жӧ тайӧ эз мешайт кодсюрӧлы овны аслас думъясӧн.

Петров скӧрмис Блинов вылӧ, и, дерт, эз сӧмын сы вӧсна, мый развратник кӧсйис петкӧдлыны асьсӧ каитчысь грешникӧн. Алексей Никитич вообщӧ эз мӧд синнас аддзыны Тихон Блиновӧс. Татшӧм лӧглуныс сылӧн содіс сымын ёна, кымын ыджыдджык авторитетӧн мӧдіс пӧльзуйтчыны мясниклӧн пи.

Тайӧ вӧлі кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс лӧгалӧм, кор личнӧй ӧбида сорласьлӧ гражданскӧй долг йылысь вежӧртӧмкӧд. Но мый висьталас йӧзыслы Петров? Гашкӧ, сійӧс жӧ, мый йылысь коліс висьтавны важӧн нин? Да ӧд та йылысь вӧлі нин думайтлӧма и артавлӧма. Эз кӧ ышты сэки, кыдз нӧ позяс сувтны ӧні да шуны: тэ абу прӧстӧй демагог, а зэв опаснӧй... Ах, тӧдіс кӧ Алексей Никитич, мыйӧ вайӧдіс сылӧн татшӧм нерешительностьыс! Тӧдіс кӧ сійӧ, мый аслас киясӧн кутӧ помсӧ дзуг мӧтӧклысь, кодӧс важӧн нин кад разьны.

Кынев видзӧдліс Ӧндрей вылӧ.

— Разрешит, зон, окыштны гӧтыртӧ. А извиняйтчыны мӧда бӧрынджык.

— Бӧрыннад кӧть век извиняйтчы... Надя меным ставсӧ нин удитіс висьтавны.

— Сідзкӧ, и разрешениеыс оз ков!..

Гӧстьяс да кӧзяева шумнӧя примитісны Геройлысь удачнӧя аддзӧм кывъяссӧ, и важся тӧдсаяслӧн окыштчӧмыс кажитчис зэв местаын.

Комнатаын ыджыдаліс кыпыдлун, серам, аддзысьӧмлӧн нимкодь. И сӧмын Лиза эз тӧд, мый сылы вӧчны, кутшӧм кыв шуны, кор воча воисны Ӧндрей гӧтыркӧд. Но став обстановкаыс и аслас Лиза характерлӧн психическӧй складыс диктуйтісны нин сылы «не шӧйӧвошны», «не уськӧдны асьсӧ» бур йӧз водзын, выдержитны и тайӧ, медбӧръя испытаниесӧ.

— Тӧдмасьӧй, Надежда Степановна, тайӧ менам чой — Лиза...

Кыдзкӧ ӧтпырйӧ лӧньыштіс. Надя да Лиза сулалісны воча, и Ӧндрейлы кажитчис, мый найӧ ӧні ӧта-мӧдыслы видзӧдӧны душаясас.

— Тэ йылысь, Лиза, Ӧндрей меным висьталіс жӧ... нинӧм таиттӧг. Ӧта-мӧд водзын ми тэкӧд абу мыжаӧсь. Надейтча, лоам матысса пӧдругаясӧн.

Лизалӧн дрӧгнитіс пар дорыс. Ещӧ здук, и сійӧ эськӧ эз вермы кутны ассьыс курыд синвасӧ. Но сылы отсаліс век сійӧ жӧ упорнӧй характерыс, коді сылӧн пыр вӧлі сьӧрсьыс. Лиза эз кӧсйы лоны Надяысь ни улынджыкӧн, ни кыв-вортӧмджыкӧн.

— Ог тӧд, ставсӧ-ӧ ме йылысь тіянлы висьталіс Андрей Павлович, — чёткӧя, но ӧбида петкӧдлытӧг шуис сійӧ, — а менам эм тіянлы ӧти сӧвет: кор ті мыйыськӧ скӧрманныд верӧсыд вылӧ и тіянлы лоӧ зэв окота видны сійӧс, ті век жӧ чӧв олӧй.

Надя быттьӧ джӧмдыштіс. Лизалысь кывъяссӧ сійӧ гӧгӧрвоис буретш сідзи, кыдзи кӧсйис тайӧс гордӧй ныв. «Да, да, — ӧдйӧ мелькнитіс Надялӧн юрас. — И менам Ӧндрей, и Лиза имеитӧны право кӧритны менӧ сыысь, мый ме та дыра эг юӧрт ас йылысь и друг локті ачым. Гашкӧ, збыль эз ков ни шыӧдчыны, ни воны?»

Степан сулаліс начеку. Сійӧ вӧлі дась дорйыны Надяӧс любӧй мортысь.

«Скӧралан, инженер? Но и скӧрав! — зумыш Петров вылӧ син бӧжнас видзӧдлігӧн аслыс торжествуйтіс Блинов. — Тэнад удтӧмъясыд ӧні меным пӧтка гӧн сьӧкта: пӧльыштан и — абу. Не тэ кодьяскӧд лои имеитны делӧ. Тэ ӧд коді? Век на сійӧ жӧ вӧсни кучика интеллигент. Ов на здоровье, существуйт. Мӧдысь ог уськӧдчы. А ковмас кӧ уськӧдчыны, тайӧ вӧча ӧшыбкатӧг нин. Кӧть код вылӧ. Кӧть кор...»

Блинов муртса дрӧгнитіс: сы вылӧ, вӧлӧм, сюся видзӧдӧ Квитко.

Но начхоз ӧні лыддис ассьыс общественнӧй положениесӧ сэтшӧм крепыдӧн, мый эз яндысь донъялыштны и ЦК-са парторгӧс:

«Тэ, дерт, сюсь да вежӧра, но, кыдзи и ставӧн, морт жӧ, сӧмын морт! Сідзкӧ, тэныд тожӧ лӧсялӧ ӧшыбайтчыны, лоны тамышӧн, тэнӧ сідз жӧ позьӧ ылӧдлыны синмӧн лапниттӧг. Тайӧс ме ӧні тӧда нин».

— Друзья! — решитіс вежны пластинкасӧ Блинов. — Ми восхищайтчам миян воин-победительяслӧн храбростьӧн! Ме ещӧ ӧтчыд лэпта тост на вӧсна, кодъяс миянӧс мездісны коричневӧй чумалӧн опасностьысь.

Петровлӧн бырис медбӧръя терпениеыс. Сійӧ сэсся эз нин вермы пукавны Блиновкӧд воча да, кыдз сӧмын бӧр пуксялісны выль чокнитчӧм бӧрын, мӧдіс извиняйтчыны став водзын, мый сылы сьӧкыд на пукавны дыр, и найӧ, гозъя, эновтӧны гӧстьясӧс.

«Гӧгӧрвоана тырвыйӧ, — бара аслыс тӧдчӧдыштіс Квитко: — Алексей Никитич муніс Блинов вӧсна. Блиновӧс сійӧ лыддьӧ отпетӧй демагогӧн. А тайӧ нин Петров гӧгӧрвоӧмын зэв ыджыд мыж. Мыйын нӧ делӧыс?»

Тӧдӧмысь, тані, гӧстьяс дырйи, эз позь ни джудждӧдчыны аслад думъясӧ, ни вӧчны кутшӧмкӧ выводъяс. Но вежӧрӧ воалісны серпасъяс, кодъяс, кыдзи кажитчис Владимир Васильевичлы, мыйӧнкӧ йитчӧмаӧсь Петровлӧн талунъя поведениекӧд. Мыйла, шуам, сійӧ сэтшӧма шензьыштліс сэки, кор тӧдліс Блиновӧс шахтёрскӧй районӧ начхозӧн индыны кӧсйӧм йылысь. Мыйла друг ачыс Петров районас уджалігӧн ӧти кадӧ друг лоліс неактивнӧйӧн. А сэсся сы вылӧ уськӧдчисны. Дай, босьтны кӧ асьсӧ Блиновӧс, вывті нин ыджыд интересыс сылӧн вӧлі висьысь Петров дінӧ, лишнӧйджык ёна переживайтіс.

«Неужели Петров тӧдӧ Блинов йылысь сэтшӧмторъяс, мый ог тӧдӧ ми?»

Да. Беспартийнӧй инженер Алексей Петров тӧдӧ партийнӧй Тихон Блинов йылысь буретш сійӧс, мый оз позь стӧч тӧдмавны ни сылӧн анкетаысь, ни автобиографияысь, ни весиг гора выступлениеяссьыс, — Петров тӧдӧ Блиновлысь кык бана сьӧд душасӧ. А медым та йылысь мӧдіс жӧ тӧдны ЦК-са парторг, сылы коліс первой делӧ тырвыйӧ овладейтны Петров душаӧн. Оз кӧ тайӧ ло, трус да предатель Блинов вермас кольны сӧветскӧй йӧз коллективын, партия радъясын заразнӧй микроб кодьӧн, коді кад кежлӧ вермас лоны и не опаснӧйӧн, но пыр жӧ активизируйтчас, кыдз сӧмын лоӧ та вылӧ условие.

Гӧстьяс пӧвстын варовлун содіс. Быдӧн кӧсйис лоны тӧлкаӧн, унджыктор тӧдысьӧн, кӧть эськӧ татшӧм кадад кывзысьыс вӧлі этшаджык.

Павел Калистратовичлӧн сідзи и эз прӧйдит аттьӧ кыв шуны кӧсйӧмыс. Ӧд сійӧс этатшӧма ошкыштісны, ставӧн сылы сиисны здоровье да шуд. Позьӧ ӧмӧй лоны сьӧд мыр кодьӧн, кодлы кӧть медся мича кывъяс шу, век кольӧ мырйӧн. Весиг эз кут пырны вомӧ ни вина румка, ни закуска. Но мый йылысь висьталас сійӧ, кутшӧм кывъясӧн ӧтпырйӧн вочавидзас эта мында йӧзыдлы? Гашкӧ нӧ, пиыс сылӧн сюсьджык да кыв-вораджык? Пӧлинӧ, тадзи и колӧ вӧчны: мед висьталӧ речь пиыс — ас нимсяньыс и бать нимсянь. Водзӧ и думайтны сэсся нинӧм.

Старик сувтіс, курыштіс кинас: ланьтыштлӧй пӧ тӧкӧтьӧ.

— Вокӧ, позяс меным кыв-мӧд шуны?

Первойсӧ эз ставӧн тайӧс кывны. Но коді аддзис да кыліс, мӧдісны лӧньӧдны мукӧдъяссӧ.

— Кӧсйӧ сёрнитны Павел Калистратович!

— Кыв сетсьӧ медся пӧрысь мортлы.

— Батьӧ, — сувтіс жӧ Ӧндрей. — Гашкӧ, мӧдысьджык коркӧ висьталан?

Ӧндрей поліс код юра батьыслӧн лишнӧй варовлунысь. Но Ламбей сійӧс эз кывзы.

— Ог ме кӧсйы висьтавны, а тэнӧ тшӧкта.

— Пуксьы, батьӧ. Ми тэкӧд удитам сёрнитны гортын, ас кежысь.

— Ас кежсьыд сӧмын кышан кизь вуригӧн кургылӧны, — пӧшти горӧдіс старик. — Ме кӧсъя кывзыны тэнсьыд речь тані, бур йӧз водзын. И тшӧкта висьтавны самӧй главнӧйтор йывсьыс. Да, вокӧ, самӧй главнӧйтор йывсьыс!

Ая-пиа костын вензьӧм вӧлі интереснӧ ставныслы. Быдӧн кӧсйис кывзыны пӧрысь пастухӧс.

— Тэ коркӧ вӧвлін ичӧтикӧн, и некод тэ йылысь эз тӧд. Ӧні лоин ыджыдӧн, дай тэнӧ тӧдӧны унаӧн. Тайӧ бур. Но тэ вунӧдӧмыд медся главнӧйсӧ — коді тэнӧ та ыдждаӧдзыс быдтіс.

— Вернӧ, Павел Калистратович, вернӧ! — ошкыштісны сылысь кывъяссӧ. И тайӧ ышӧдыштіс старикӧс.

— Тэнӧ быдтісны со найӧ, — пызан гӧгӧрын пукалысьяс вылӧ кинас чӧвтыштіс Ламбей. — Яков Петрович, Владимир Васильевич, Фёдор Игнатьевич, ставӧн...

— Правильнӧ тэ шуан, бать, — радлыштіс Ӧндрей да видзӧдліс аслас Надя вылӧ, аддзылін пӧ, кутшӧмӧн лоис менам батьӧй.

— Но тайӧ абу на ставыс, дона пи. Тэ чӧвтлы синъяснад гӧгӧрбок да висьтав йӧзыслы, кутшӧмӧн коркӧ вӧлі тэнад тундраыд, кутшӧмӧн сійӧ лоис ӧні да мыйяс на ещӧ лоас сэні. А кодъяс тайӧс вӧчисны да вӧчӧны?

Ӧндрей нюммуніс. Сылы тӧд вылас усис зэв нин важся серпас, кодыр Ӧндрей кӧсйис янӧдны батьсӧ сійӧн, мый стройка вылын трудитчӧны став братскӧй народъяслӧн пиян, а сійӧс, Ӧндрейӧс, бать эз кӧсйы лэдзны мунны сэтчӧ.

— Гашкӧ, ачыд висьталан, батьӧ. Та йылысь миян тэкӧд сёрниыс вӧвліс нин.

Стариклӧн чужӧмыс ыпнитіс нимкодьӧн.

— Сідзкӧ тэ, менам вердысьӧй, абу на вунӧдӧмыд главнӧйсӧ! Миян тундра лоис мичаӧн да кыпыдӧн сы вӧсна, мый став миян народъяс ӧні ӧта-мӧдныслы бур рӧдняяс кодьӧсь. Миянлы вӧлі сьӧкыд — локтісны, отсалісны. Ковмас отсӧг миянсянь — радпырысь отсалам.

Ставӧн сувтісны да лэптісны бокалъяс народъяслӧн великӧй дружба вӧсна.

* * *

Мӧд луннас сэзьмис. Тӧлысьтӧм небесаын рытсяньыс кутісны дзирдавны лыдтӧм кодзувъяс. Ӧзйисны бияс карын, посёлокъяс пасьта, шахтаяс весьтын. Лампочкаяс ӧні сотчисны тыр накала еджгов рӧмӧн да кажитчисны кодзувъяс кодьӧн жӧ, весиг сідзи жӧ пессисны. Найӧ тыдалісны сук чукӧръясӧн, веськыд пунктиръясӧн, негырысь резьӧбъясӧн. Контрастнӧя торъялісны цветнӧй бияс керка ӧшиньясын, кӧрт туй магистраль вылын, веткаяс кузя.

Но мичыс вӧлӧма этша на. Ледовитӧй океан весьтӧ ӧшйис севернӧй сияние. Тайӧ разӧ сійӧ петкӧдчис зэв аслысногӧн — муртса довъялана занавес кодьӧн. И пӧрысь Ламбей, кор видзӧдліс татшӧм сияние вылас, эз прӧста шу:

— Вокӧ, теятраын кодь! Сійӧс и виччысь, мед оз удит тупкыны миянлысь мунан туйнымӧс.

— Нинӧм, батьӧ, кӧрт вӧвным ён, прӧйдитас!

Паровоз пӧлясис вӧрзьӧм водзвылас. Тайӧ вӧлі Витӧд районӧ мунысь состав — Ламбей котырӧс асланыс шахтёрскӧй районӧ нуысь поезд!

Надя пырис вагон купеӧ поезд мунігӧн нин. Сійӧ мыйыськӧ зэв ёна волнуйтчис.

— Мый сэтшӧмыс, Надюша? — сылысь юаліс Ӧндрей.

— Кутшӧмкӧ том морт тайкӧ асьсӧ эз ви... Поезд вӧрзигӧн нин чеччыштіс подножка вылӧ — муртса лолыс шедӧ. «Тані мунӧ Сӧветскӧй Союзса Герой?» Ме шуа: «Оз». «А сылӧн чойыс — Елизавета Модестовна?.. Менӧ шуӧны Пётр Степановичӧн... Ме подопытнӧй сельхозысь...»

И кор ме сылы висьталі, мися, найӧ мӧдӧдчасны таланьӧ лун-мӧд бӧрын, сійӧ бӧр чеччыштіс подножка вылысь да муртса эз кучкысь телеграфнӧй столбӧ.

Ӧндрей чепӧсйис восьса ӧшинь дорӧ, но вӧлі сёр нин. Сэсся сійӧ видзӧдліс Надя вылӧ сэтшӧм синъясӧн, быттьӧ кӧсйис шуны: «А тэ вӧлі сэтшӧма тӧждысян Лиза вӧсна...»

Поезд ӧні тыр ӧдӧн нин прыссис-муніс севернӧй сияниелӧн занавес улӧ.