ТШЫГ ВОӦ
...Ю дор сьӧртъясӧд, шор дор ковтысъяс пӧлӧн мунан кӧ, дзор джуджыд козъяскӧд орччӧн тшӧтш сулалӧны (ӧні на) руд пучӧръя, кос шеввидзан увъяса, кок йылас косьмӧм томиник ньыв пуяс — кывтӧм свидетельяс дас ӧкмысӧд во йылысь...
Мунан кӧ вӧлі сійӧ воясӧ гу йӧръяс дорті, важ краситӧм гижӧда пернаа гуяскӧд орччӧн тыдышталӧны выль лэптӧм мылькторъяс куш, пасйытӧм, бедь кежысь — тӧдан нин, кӧть и абу збыльторсӧ гижӧма сэтчӧ: кулі пӧ сэтшӧм да сэтшӧм морт тшыгла либӧ тшыг помысь висьӧмла, тӧд — сійӧ дас ӧкмысӧд во!
* * *
Мича видзӧдны ньыв пуӧс пӧт кынӧмӧн: веськыд тушаа, гӧгӧр ӧтвесьт лапта увъяса, низь ку небыд веж лысъяса, чӧскыд сир дука — видзӧдӧмсьыс он пӧт! Шогмӧ керыштны ньыв пуӧс крестьянинлы коланінӧ — потш-майӧг вылӧ веськыд пучӧръяысла да кокни вӧдитӧмысла, нюдзысла нӧ — потшсян понӧль вылӧ туйӧ. А кыйсьысьлы, вӧрӧ ветлысьлы — небыд вольпась пыдди чом пыдӧсӧ вольсавны лыскыс, либӧ лоддя би дорӧ коз улӧ, инӧ...
Но шог сы дінӧ волысьны мортлы тшыг кынӧмӧн, нянь перйӧм могысь!
Со, кодікӧ волӧма татчӧ «няньла»: ӧти пу пӧрӧдӧма да кульӧма кырсьсӧ, мӧдӧ — черсӧ сатшкылӧма да абу нин, тыдалӧ, вермӧма и сувтса вывсьыс кок йылас судзмӧн выйӧдз вольӧма. Сэсся — нопйӧн гортас нуӧма...
Азым видзӧдны, кыдзикӧн кульӧны кач: паськыд ота сюмыс тасмаӧн сьӧкыда шлопкысьӧ-усьӧ кырсьыс, быттьӧкӧ тшӧг сыла порсьлысь кучиксӧ кульӧны; топыда мӧрччӧ пельпомад уль кач ноп волысыд, да... кокньыд тай мывкыдыс сылӧн, идзасӧ крукасян — усян.
А кутшӧм на кач сӧчӧныд пызан вылад видзӧдны чӧскыд, дульваыд петас — еджыд, рӧшкыд... курччан нӧ да — кывйыд оз кӧтӧд, гӧрддзасяс-тасасяс горшад, оз кылав... Дыр няклялан да кыдзкӧ эськӧ и йӧткан-кылӧдан медбӧрти, но кынӧмад бара пурмас, оз мун, орӧдӧ гӧг сюрӧс, кырлалӧ сювъястӧ вирӧдз... (Лӧсьыд челядьлы кач сӧчӧнӧн чилйӧдчыны-шыбласьны — вылӧ-вылӧ качлас, но оз ворссьы весиг и челядьлӧн сы шӧрӧ-водзӧ…)
Нэм чӧжыс коми крестьянин вӧдитӧ-уджалӧ нянь — тылаӧн, эжаӧн, муӧн, а ас нянь некор эз тырмы. Став нажӧткасӧ, мый вӧчлас — прӧмысӧн да кер лэдзӧмӧн — бара жӧ лоӧ нянь вылӧ сетны. Мыйтӧм лоӧ труд чӧвтны му вӧчигӧн! Пӧрӧдны-ректыны, мыр бертны, кокавны-гӧрны, потшӧдны, вынсьӧдны... воас нӧ ставыссӧ кымынкӧ пуд сӧмын. Кушинъясыд, му вылӧ шогманаясыд этша, мый эрдмӧдлылӧмаӧсь да вӧчлӧмаӧсь видзьястӧ пӧльяс, сійӧ оз судзсьы, йӧзыд ӧд тай пыр ӧтарӧ содӧ, водзӧ олысь йӧзлы пыр лоӧ содтысьны. Видз ли, му ли кӧ ковмас — кутчысь пӧ черӧ да зырйӧ... Гожӧмыд дженьыд, уджыд уна. Быдтор колӧ удитӧдчыны керны: личӧдлытӧг, шойччӧг тӧдлытӧг, ныр вылад усьтӧдз... Ставсӧ сійӧ лоӧ тэрмасигтыр, чепсасигтыр. Тулысын — гӧрны ли ид кӧдза улӧ — лым сорыс на кын муӧ кӧдзнытӧ лоӧ, сідзтӧг оз удит вонысӧ...
И мыйтӧм оз чукӧртлы, гожӧмбыд чӧжӧн заптывлы — турунсӧ-няньсӧ, вӧлӧга-вотӧссӧ — ставсӧ тай сійӧс кузь кӧдзыд тӧлыд жӧритас-сёяс! И кымын ёна лоӧ пессьыны удж вылын, сымын ёна колӧ пестыны эбӧстӧ скӧтлы и мортлы.
...Юра кымӧръяс енэжті ветлӧны кос шоныд гожӧмӧ. Шера кунӧръяс мунлӧны сиктъяс весьт, ыбъяс весьт лун сьӧвмӧс кадӧ... Шуштӧм видзӧдны, кыдзикӧн гымӧн да чардӧн енэжтас вежӧссянь кыпӧдчӧ-локтӧ... Ёкмунлӧ сьӧлӧмыс видз-му уджалысь мортлӧн. Пом крестьянинлы, шерыд кӧ мунас: сьӧд няйтӧ кӧдзатӧ пӧртас, ставсӧ жугӧдас. Но шоча овлывлӧ шер. Мед ветласны кымӧръяс аръявыв; мед, войясыс пемыд кӧ: кымӧрыд муыдлы — эшкын! Эн пов сэк няньтӧ кынтӧмысь.
Оз сідзикӧн повзьӧдчы пуж. Гусьӧник, шы ни тӧв кыйӧдас сійӧ, медмича поводдя дырйиыс, кодыр лунъясыс лӧнь, войясыс сэзь. Рытсяньыс на кутас и зэвтны. Шонді увтасмымысьт кӧзӧдалас сынӧдсӧ. Енэж — еджыд дон, ӧти кымӧртор абу. «Кӧть эськӧ пӧ ыж ку пасьта кымӧртор нин ыб весьтад ӧшйис!» — кевмӧ крестьянин морт. «Кӧть эськӧ мед тӧврутор нин кыпӧдчис!» Но оз. Эськӧ, ме чайта, дукӧс пӧланас жӧ нин мужикыд вевттяс, лов шынас кӧть, вермас кӧ, пӧлялас...
Асывладор мӧдӧдчас едждӧдны увтасъяс выв, вочасӧн сёнъяс кузя ыбъяс вылӧ кыссьыны-кайны... Горт выв еджыд дӧраӧн вевттяс кулӧм мортӧс моз... Бӧрдӧ, лыддьӧдлӧмӧн бӧрдӧ, шой вылын моз, крестьянин аслас дрӧчка быдтантор дінас.
— Мыччысь нин ӧдйӧджык, югыд шондіӧй! Кульышт горт выв дӧрасӧ шой вывсьыс да окышт аслад шоныд лов шынад, мырддьы смертыслысь, ловзьӧд!.. Тэ ӧд — верман, тэ ӧд и енмыс!
И кыті окыштас — сэті и ловзяс. Кытчӧ инмылас сылӧн биа югӧрыс, сэті и сылас. Но ыб чурктӧ тай он бергӧдлы асылӧ паныд быд бок. Дыр на тырмас шонділы кытшовтны ыб гӧгӧр, быд вуджӧр сай видлавны-окавны. Сы коста нӧ смертыд ӧтарӧ на зэвтӧ и зэвтӧ, чуравмӧныс шепъястӧ кынтӧ.
* * *
Октябрса медводдза воӧ (дас кӧкъямысӧдӧ) нянь кынмис, эз во. Мый воліс, и сійӧ кок йылас виаліс — куш киль. Пызьыд изан да — са. Пӧжалан — няньыд гормӧга юм кень. Но и сэтшӧмыс эз вӧв, быри. Унджыкыслӧн тӧв шӧрӧдзыс эз тырмы. Тулыснас ӧткымынлӧн нин сӧмын вӧлі. Лои тшыг. Идзас, жуг... Висьӧмъяс паськалі, ӧддзис: гырдӧн мунан мыт муніс быд керкаті, нуис медбӧръя вир войтъяссӧ йӧзыслысь...
Кум йӧртӧдъяс чышкӧны кушӧдз. Рыныш джодж улысь важ киськасьӧм тусьяс ӧктӧны. Важ идзасъяс вартӧны, пыркӧдӧны ӧти тусьӧдз. Идзас тойӧны гырйын. Мельничаяс сэк оз вӧлі уджавны. Да и нинӧм вӧлі уджавныс: ӧти содз тыр тӧрича сора шыдӧстӧ кисьтан кӧ кумлиад, и сійӧ разалӧ-вошӧ. Но мельнича лои быд керка помын. Важ пӧльяслысь кипом изкияс кытыськӧ кыпӧдісны. А кодлӧн эз вӧв — лӧсьӧдісны, сывтыръя кыдз пу гӧгыльясысь вӧчалісны, жугӧдлӧм чугунтор пиньясӧн.
«Гууррр... Ггууррр...» — асывъясын быд сарайын кылӧ изки шы гурскӧ (сьӧлӧмтӧ йирӧмӧн йирӧ быд гӧгӧрпӧв бергӧдчӧм шы!)
«...Зутш-зутш!.. Зутш-зутш!..» — тоинъяс гыр пыдӧсӧ зутшкӧны, кос идзас жуглӧны (тӧждысьысь кӧзяйкаяс сідзикӧн нянь нуртор идзасысь перйӧны водза-водз, чеччӧмӧн тшӧтш). Медбӧрти нӧ и жуг-идзасыс быри, нинӧм эз коль. Кач.
Важӧнсянь нин тӧдса коми йӧзлы кач няньыд. Важ саръяс ёна вердлӧмаӧсь качнад миян пӧльясӧс (абу на вунӧма колян нэмся 40-ӧд, 60-ӧд тшыг воясыс!): лёк во кӧ вӧлӧм суас, некутшӧм тӧждысьӧм нянь судзӧдӧм-лӧсьӧдӧм йылысь тшыг йӧзлы налӧн эз вӧвлы. Ачыс нӧ сарыс пельпом вылас плавгӧмӧн новліс сьӧдбӧж куӧн эжӧм низь ку пасьяс. Коми морт нӧ ветлӧдлӧ-собалӧ парматі, кыйӧ дона куяссӧ сылы... И нӧшта на ӧтчыд лои саръяслысь лёк олӧм лад пуктӧмсӧ кыскыны йӧзыслы ас сьылі вылас. Куим вося сар война бӧрын нинӧм эз кольлы: ас няньяс бырины, бокысь вайны туйыс ни тӧлкыс врагъяскӧд вермасигӧн эз вӧв. Колӧ вӧлі кыдзкӧ ас няньӧн бергӧдчыны. Продпайтор, кӧть и вӧлі, да эз вермы отсавны, нинӧм абутӧм вылад сійӧ — «пӧсь гор вылӧ ва кисьтӧм кодь», кыдз шуасны.
* * *
Во гӧгӧр П-н сулаліс фронт. Ӧтарас Эжва, мӧдарас — Печӧра. Таладорас гӧрдъяс, мӧдарас — еджыдъяс. Эжва да Печӧра юксисны овмӧснас, олӧмнас.
Заводитчис сідз: тӧв шӧрнас 18–19-ӧда воӧ П-нь мунісны вӧлаяс М-нӧ колльысьны. Мунісны и вошины, эз локны гортӧ вӧвъяс ни мортъяс. Туй ори, тупкысис. Дугдісны ветлысьны-волысьны ӧтарсянь и мӧдарсянь. Туй потас «россявны» кутіс.
Вӧлаяссӧ еджыдъяс коллялісны Из сайӧ няньла. Из вомӧн вуджигӧн уна вӧв уси, мортъясыс нӧ (ямщикъясыс) пышъялісны кодсюрӧ Сибырӧ да гожӧмнас кытшовтісны, локтісны гортъясаныс. Мукӧдыс нӧ, коді вӧлі «изьвеснӧ», пырисны йи куд улӧ тӧвнас на...
Тулысбыд П-н пыр петісны изьваса, пышйисны еджыдъясысь став овмӧснас, семьянас, туй кузя кӧдзисны ассьыныс овмӧс-кӧлуйнысӧ. Кымын вӧв сыкаліс сӧніка лымйӧ кузь вӧлӧкӧд петігӧн! Кымын вӧв шой коли туй пӧлӧн, жугавлӧм шыбитӧм додьяс туплясис быдлаын! (Кырнышъяс карзісны-вӧтчисны бӧрсяньныс.)
Медбӧръя абутӧм няньяснас эжвайывса вердіс коньӧр пышйысьясӧс: кодікӧ вежлаліс воча кӧра кӧлуй вылӧ, кодкӧ и сідз сетышталіс жаляддза, думайтіс: гашкӧ пӧ, и миянлы аслыным тадз жӧ лоӧ гортнымӧс эновтны да...
Гожӧмбыд П-н сулалісны краснӧй отрядъяс, лӧсьӧдчисны паныдавны еджыдъясӧс: кодйисны окоп-гуяс сикт гӧгӧр, ыб чуркъяс йылӧ пулемёт позъяс. Вӧнясис сикт дзуг сутуга потшӧсӧн... Гымалісны (лыйсьыны велӧдчисны) пушкаяс, пищальяс...
Шог уджавны крестьянинлы лыйсьӧм шыӧ, оз лыб киыд удж вылӧ сэк, но быть уджав. Быд лыйыштӧм шыысь сьӧлӧмыс вӧрзьӧ: гашкӧ пӧ, еджыдъясыд нин локтӧны да? Йӧз поліс. Эз сулалысь гӧрд войскаысь пов, найӧс видзысьясысь, поліс вӧлӧсьт дорын тыш лоӧмысь, овмӧс жугалӧмысь. (Война вылын вӧлӧм йӧз тӧдӧны вӧлі, кутшӧми войнаыд сійӧ, оз жалит — ставсӧ тшынйыв лэптас.) Медся нин сійӧн полісны: печӧраса еджыдъяс тӧдӧны вӧлі эжвасалысь гӧрдъяс дор олӧмнысӧ, налы отсасьӧмнысӧ...
Но тшыгыд тай оз пык полӧмсьыд, быдлаті новлӧдлас. Став олӧмыс лои талунъя лун йылысь тӧждысьӧм, нянь нуртор перйыштӧм, кытысь мый позис, быдлаысь корсьысисны. Ылі чӧс туйяссянь вӧр керкаясӧ ветлысисны, коркӧ кӧ во-мӧд сайын кодлӧнкӧ кольлӧма кыйсигӧн запастор — тасьті тыр пызь, либӧ содз тыр сукар… Но видлалӧмаӧсь нин, шобӧмаӧсь — кӧн мый вӧлӧма, нуӧмаӧсь шышкалысь йӧз. Вӧръясті шышкӧссис, гажтӧм и ветлӧдлыныс: паныдасян кӧ вӧрад сэтшӧм мортыдкӧд, оз тӧжды. Шог гортын, шуштӧм и вӧрын.
Пежасис сӧстӧм вӧр-ваыс кыйсьысьлӧн. Вӧр керкаясӧ кортӧм гӧсьтъяс кутісны пыравлыны, морт вылӧ кыйсьысьяс, морт бӧрся звер бӧрся моз вӧтлысьысьяс. (Сэтшӧмторъясыс, ас кост войнаыс, некыдз эз лӧсяв сійӧ вежӧркӧд, эз на вермы гӧгӧрвоны сэк кыйсьысь-вӧралысь морт.) «Мый нӧ войнасьыс? Мый босьтан миянлысь? Мустӧм....» Но сыысь дона да жаль вӧлі кажитчас сылы вӧрыс, мыйӧн думыштас, мый тайӧ вӧр-пуыс вылӧ пӧ вежалӧ горш капитал, сылӧн пӧ дульваыс та вылӧ петӧ, сійӧн пӧ и зырсьӧ, сы кузя пӧ и войнаыс... «Сідзкӧ нӧ, кӧзяиныс сэк оз нин ло кыйсьысь?!»
Ӧнӧдз нӧ кӧть и нулісны вӧрсӧ, кӧть и ачыс жӧ ас кинас пӧрлӧдліс, кыскавліс, вӧчліс керъяссӧ-шпалъяссӧ, сӧмын нуждаыс вӧлі тойлӧ сы вылӧ да. Сьӧлӧмыс нӧ аслас ёна доймывліс, кодыр сортовка делянка улӧ вӧлі сюрӧ чӧстуясянінъяс, тар кыян гажа яг нӧрысъяс… Шог вӧлі сылы видзӧдны, кыдзикӧн вочасӧн ывдӧны-ылыстчӧны ю бердъясысь звер-пӧтка кыйдӧс туйясыс сылӧн, пыдӧджык пырӧны тшӧтшкӧс тод пармаас… А кымын пыдын, сымын омӧля олӧ. Звер-пӧткаыд ӧд мортыд кодь жӧ — радейтӧ ю-ёльяс бердын быдтысьны-овны, кӧні мусерыс гырысьджык сера… И некор оз вӧлі кыйсьысь морт инды леснӧй фирмаяслы чӧстуясянінъясысь сортовка вӧр. «Да, — шуасны, — вӧлі, ӧні сэн некод оз ов, звер ни пӧтка: став вӧрсӧ жугӧдісны сортовкаӧн да...» Кӧть и водзынсӧ эз ыджыдыс (кӧзяиныс) вӧр вылас вӧв, но пыр ассьыс сійӧс лыддьывліс кыйсьысь морт. Да и тӧдӧмысь! Коді нӧ тӧждысьӧ вӧлі сы кындзи вӧр-пу йывсьыс? Коді волывлӧ сэтчӧ видзӧдлыныыс — кыдзи нин быдмӧны пуясыс? Коді кытшовтлывлӧ? А кыйсьысь морт быд здукӧ сэні, быд пу кост тӧдса сылы. Сійӧ син водзын воысь воӧ быдмӧны дзоньвидза пуяс, пӧрласьӧны вочасӧн косьмӧм пуясыс, рассялӧны сотчӧминъяс… «Сотӧ пӧ вӧрсӧ», — мыждасны кыйсьысьӧс вӧлі. Оз. Кыйсьысь морт вӧртӧ нарӧсьнӧ некор оз сот! Дерт, кор паныдасяс власьткӧд, кодыр власьт вӧлі сюйсяс морта-вӧра костӧ аслас ыджыдалӧмнас да нинӧм тӧдтӧмнас. Сэк сійӧ оз тӧжды: лёк вылад пӧ асьным ми лёкӧсь.
Гашкӧ нӧ, оз вежӧрт, тылаӧн жугӧдӧ да? — Тӧдӧ ӧд кутшӧм вӧр тыла подсӧ лӧсьӧдӧ. Тыла кӧ вӧлі уджалӧ водзын, гашкӧ, сытӧг сылы вӧлі оз позь овныыс да? Гашкӧ, сылы сійӧ сьӧкыд уджыс вештӧджык трудсӧ мукӧд ног вӧр помсьыс пӧльза босьтӧмсьыс да? Гашкӧ, дзик ас няньтӧгыс сылы кольччыныыс да вайӧм нянь вылӧ дзоньнас надейтчыны оз позь да? А дона-ӧ нӧ важӧн вӧлі прӧмысыс?.. Гашкӧ нӧ, сэтшӧмторъяссӧ оз вӧлі тӧд да?! — Тӧдӧ, да оз тай вӧлі сӧмын куж, кыдзик сійӧс шунысӧ колӧ, да и некоді кывзысьыс сылысь мӧвпъяссӧ эз вӧв…
Сэтшӧми вӧлі вӧр йылысь вӧр мортлӧн мӧвпъясыс, сідзи думайтӧ-арталӧ сійӧ. Ӧні нӧ сылӧн надея кытыськӧ кыпалӧ. Оз тӧд, мыйсянь да кытісянь помкаыс, а сьӧлӧмнас кылӧ ыджыд вежӧссӧ-костсӧ важа-выля оласноглысь…
Гожӧм. Страдна. Сизим вевся страдна Эжва йывса йӧзлы: тыш, тшыг, удж! Том верстьӧ уджалысь унджыкыс абуӧсь, фронтъяс вылын ветлӧны: кодікӧ — ылын лунвылын, кодікӧ — Сибырын, кодікӧ Двина ю пӧлӧн — тышкасьӧны буржуй шайка чукӧркӧд...
Вуджӧр кодь довъялӧны-ветлӧны удж вылын йӧз, пӧльыштан кӧ, и усьӧны.
— Кутшӧми таво туруныс чорыд! — шензьӧ кодікӧ кылӧ. — Косаӧй кӧ ӧд зэв ныж-а? Ытшкыштан да, сӧмын нёрыньтчылас.
— Асьным тай ныжӧсь... Ныжман тай кач вылад... Ок, эськӧ, коркӧ кӧ дзонь рудзӧг нянь шӧрӧм сюрлӧ сёйыштлыны, бара на важ бӧрын ёнмыла да!.. — зэв сьӧлӧмсьыс шуис да ышловзис орччӧн ытшкысь ёртыс.
— Вот ӧні еджыдъясыд кӧ локтасны — и начкаласны ставнымӧс эбӧстӧм куканьясӧс моз...
— Оз! Эн пов. Ӧні оз локны найӧ, нянь вотӧдз. Абу ӧд йӧйӧсь еджыдъясыд, куш вылад локны. Вот няньным воас да, чукӧртам да — сэк тон чышкыштасны, нуасны вуж выйӧныс, некод кӧ миянӧс дорйысь оз ло.
— А мый нин сэсся и уджалан та бӧрти, кодлы? Дерт жӧ ӧд, ставнымӧс виасны-а...
— Оз, ставсӧ оз вины. Кодкӧ ӧд кольӧ на жӧ олысь, олӧм оз помась. Уджавны быть. Уджавтӧг водзӧ олӧм оз ло. Коркӧ ӧд помасьлас жӧ тайӧ тышыс, пуксьылас жӧ коркӧ лад вылӧ олӧмыс...
«Да он жӧ куж видзтыныд эма дырйиыд няньтӧ: мый жӧ эськӧ норматӧ аслыд вӧлі лӧсьӧдныд во-мӧд сайын нин!.. Коркӧ кӧ бара нянь волас, огӧ жӧ нин кутӧй чиг тусьтӧ сёйны, жуг-идзас сорыс и кутам нин изны», — шуасны вӧлі.
Кытчӧкӧ тай кутчысисны, кыдзкӧ тай посйысисны-вуджисны вотӧ, став йӧзыс дзикӧдз эз кув. А винёв жӧ мортыд! Пыдын жӧ мортыдлӧн лолыс!
