СЁРНИ СЕР АРТМӦМ
МУ ВЫЛЫН КЫМЫН СЁРНИ СИКАС?
Му вылын ставыс кӧкъямыссё кымын сёрни сикас. Ӧти Азияын лыддьыссьӧ 153, Африкаын — 114, Австралияын — 117, Америкаын — 423, Европаын — 53. Быд сёрни сикас вылын сёрнитӧны уна йӧз. Сӧмын ӧти сёрни сикаснас сёрнитӧны уна ногӧн на нӧшта: ӧтилаын ӧтмозджык, мӧдлаын — мӧд ногджык ещӧ. Став сёрниногсӧ кӧ лыддьыны торйӧн, гашкӧ куим-нёль сюрс ног лоӧ.
Ӧти сёрнисикас вылын сёрнитӧны уна миллион йӧз, мукӧднас сӧмын морт комын, нелямын. Шуам, англичаналысь кывсӧ кылан быдлаын му вылас, быдладорын; мукӧдыслысь — шуам, коми кыв, озджык тӧдны некӧн гортладорса кындзиыс.
Сійӧ эськӧ, шуам, мед, абу дивӧ. Дивӧыс: кысь кывйыс мортыслы шедӧма, мыйла быд морт кутшӧмкӧ кывйӧн кужӧ сёрнитны? Видзӧдан да — войтырыс быдӧн ӧткодьӧсь: сёйӧны, юӧны, уджалӧны быттьӧ быдӧн ӧткодя, сӧмын сёрниныс мӧд-мӧд пӧлӧс. Ӧти кывзас да нинӧм оз велав сылысь, мӧд, сы ногӧн сёрнитысь, ставсӧ гӧгӧрвоас да нӧшта ачыс тшӧтш мыйкӧ висьталас. Воддза мортыслы тӧдтӧм сёрниыд пон увтыштӧм кодь, мӧдыслы — вермас сьӧлӧмӧдзыс йиджны, бӧрдтӧдзыс лоны. Мыйла сійӧ сідз? Тӧдса кывйыс йиджӧ тэныд, тӧдтӧмыс веськодь. Комилы кӧ комиӧн шуасны, висьталасны мыйкӧ, сійӧ ставсӧ гӧгӧрвоас. Коми кӧ рочлы пондас зэв сьӧлӧмысь нин, шуам, висьтавлыны, роч синнас сӧмын лапнитлас, нинӧм оз гӧгӧрво. Комиыд комилысь быдтор гӧгӧрвоӧ, быттьӧ коркӧ чукӧртчылӧмаӧсь найӧ ставныс ӧтилаӧ да пуктӧмаӧсь нимъяс быдторлы: этайӧс пӧ сідзи пондам шуны, этайӧс тадзи.
Кыдз эськӧ сідзсӧ верман пуктыны? Сёрнитігад ӧд он дасӧс либӧ кызь кыв шу, шуан уна сёӧс, уна сюрсӧс. Мукӧд йӧзыслӧн эм сё сюрс кывйӧдз. Кысь нӧ сымдасӧ чукӧртӧмӧн верман лӧсьӧдны? Кыдз чукӧртчан? Мукӧд мортсӧ синмӧн он аддзыв ни пельӧн он кывлы, а зэв лӧсьыда тэ моз сёрнитӧ. Дивӧ ӧд, кыдз сійӧ сёрниыс войтырыслӧн лоӧма! Ӧд быд морт, абу кӧ дзик пельтӧм ли висьысь, кутшӧмкӧ ногӧн кужӧ сёрнитны.
КЫДЗИ, КУТШӦМ НОГӦН СЁРНИТӦНЫ ЗВЕРЪЯС
Босьтам зверъясӧс, пӧткаясӧс. Эм абу налӧн кутшӧмкӧ кыв? Сёрнитӧны оз найӧ? — Тӧдӧмысь, эм. Абу кӧ ӧд, оз гӧгӧрвоны найӧ ёрта-ёртнысӧ. Кывтӧм пемӧсъясӧн кӧть шусьӧны, а сёрнитны кужӧны. Унджыкыслӧн налӧн эм кутшӧмкӧ шы, быдӧн найӧ кыдзкӧ ас ногнас шыалӧны. Мукӧддырйи шыасьтӧгыс гӧгӧрвоӧны, велалӧны мӧда-мӧднысӧ, ёрта-ёртныс вылӧ пыр синнысӧ чӧвтлывлӧны. Вӧв чукӧрад ӧти вӧв кӧ юрсӧ лэптас, мӧд сы вылӧ видзӧдӧмӧн пондас кывзысьны. Воддзаыс мукӧддырйи чӧв на олӧ, мӧдыс повзьӧма нин мыйыськӧ. Пӧткаясыд сідз жӧ. Ӧти кӧ лэбзяс, ставыс чепӧсъясны, некутшӧм шыасьӧм оз ков.
Мыйла сійӧ сідз? Найӧ буракӧ быд воськовтӧм, быд чеччыштӧм ёрта-ёртныслысь тӧдӧны, гӧгӧрвоӧны. Вӧрӧмыс налӧн сёрни кодь мӧда-мӧдыслы. Сэсся асьныс найӧ быдӧн сэтшӧмӧсь жӧ дай. Ӧти кутшӧм ногӧн повзьӧ, мӧд сэтшӧм звер либӧ пӧтка сідзи жӧ повзьӧ. Сьӧлӧмыс налӧн, юр вемыс, ныр-вомыс быдӧнлӧн ӧткодьӧсь. Ӧтилӧн повзьӧмысь ляпкӧдчыссьӧ, мӧдлӧн сідз жӧ керсьӧ. Ӧтилӧн скӧрмӧмысь щӧтьыс лыбӧ, мӧдлӧн сідз жӧ артмӧ. Войтырлӧн на сійӧ модаыс абу бырӧма. Ӧти мортӧс кӧ кӧнкӧ очсӧдас, мукӧдыс очсалӧны нин. Сійӧ зверъяссянь вуджӧма налы. Мӧд ног оз и вермы лоны: мыгӧрныс * налӧн быдӧнлӧн ӧткодь.
Нӧшта кӧ кодкӧ горӧдны кужӧ, сійӧ ещӧ бур. Шуам, пӧткаяс пукалӧны кӧнкӧ, горзӧны, чирзӧны ёна; ӧти ылалӧма, бокын лэбалӧ. Кылас кӧ сійӧ чукӧрысь шыяс, сійӧ шыясыс сылы быттьӧ шуалӧны: «Тані пӧ ми, тані, лок татчӧ». Лэбӧ ылалӧм пӧтка налань, шыалӧ. Пукалысьяс кывзӧны: чивгӧм ӧтарӧ матысмӧ. Ылалӧм пӧтка быттьӧ шуалӧ: «Локта пӧ ме, локта». Мукӧд мӧвпалӧны: «Локтӧ пӧ нин кылӧ». Сэсся ӧд весьшӧрӧ он жӧ некод шыав. Мыйкӧ сьӧлӧмад кӧ эм, висьтавны кӧ колӧ, сійӧ жӧ сӧмын висьталан. Мукӧдторсӧ кӧть некодлы он висьтав, нинӧм; мукӧдсӧ быдӧнлы висьтавлан. Он кӧ висьтав, быттьӧ сьӧкыд овнысӧ. Сідз жӧ зверъяслӧн. Прӧста найӧ некор оз шыавны. Сэсся ӧд шыасьӧмыс абу ӧткодь: ӧти кывйӧн, да мӧд-мӧд шыыс. Шуам, мӧсъяс пондасны ваӧд вуджны. Кутшӧм найӧ нораа дівзӧны, буракӧ, ёна полӧны вӧйӧмысь. Мукӧддырйи норыс дівзӧмыслӧн мӧд нога. Босьтам «ок» шуӧм. Кымын ног сійӧс мортыд кужӧ шуны. Кывтын * ноксигӧн кӧ кӧзяйка «ок»-нитас, тӧдан нин сійӧ — аньлӧн мыйкӧ жугалӧма ли киссьӧма. Кык посни вок коласын кӧ кылас «ок», сэні сійӧ «ок»-ыс мӧд нога нин, «ыджыд пӧ тай кылан» — быттьӧ шуӧ. Лӧсьӧдчӧны кӧ найӧ кодӧскӧ нӧйтны, — «ок»-ныс налӧн тшӧтш сойсӧ ассьыс пуджӧ. Сідзи жӧ зверъяслӧн быд горӧдӧмын кылӧ аслыснога гор. Босьтам курӧгӧс пияныскӧд. Кымын ног сійӧ сэні котсьӧ! Мукӧддырйи прӧста «кот-кот» шуалӧ, мукӧддырйи сьылісӧ нюжйӧдлӧмӧн зэв ӧдйӧ мыйкӧ мӧд ногӧн пондас шуавны. Кольк вайӧм мысти курӧгыд бара аслысногӧн котсьӧ, пон вӧтӧдігӧн нӧшта выль ногӧн дай. Ӧблезянаяслӧн пӧ, мортлӧн моз жӧ, эм торъя сёрни, кутшӧмкӧ кывъяс шуалӧны. Быд шуӧмлӧн пӧ аслас сер. Заверныкъяс * пондасны сьывны, — кымын ногӧн найӧ вежласны ассьыныс гӧлӧснысӧ. Либӧ соловейясӧс висьтавласны, быд ногӧн пӧ найӧ зёльгӧны. Тӧдӧмысь оз ӧткодя, ӧти норӧн век нуӧдны.
Налӧн быдӧнлӧн эм асланыс сёрни, сӧмын ми сійӧ сёрнисӧ огӧ гӧгӧрвоӧй, огӧ зільӧ бура кывзысьны, тӧдмавны. Бура кывзысьӧмӧн кӧ эськӧ, гашкӧ вермим накӧд сёрнитны. Вӧралысьяс тай со чипсанъяснад сьӧлатӧ велалӧмаӧсь нин ылӧдлыны-а. Мӧд кыла войтырыдлӧн сёрниыс водзын буля-буля кылӧм вылӧ мунӧ, сэсся кутан ещӧ янсӧдавны сійӧс, быдӧн бӧрын торъя кыв кутас тӧдчыны.
КЫДЗИ ВОЙТЫРЫС КЫВТӦГ СЁРНИТӦНЫ?
Войтырыд оз куш кылӧн сӧмын сёрнитны. Сёрнитігад сӧмын мыръяс моз салдатъяс сулалӧны велӧдчиганыс; мукӧд пыр вӧрӧны: коді кинас шенасьӧ, коді синсӧ куньлалӧ, коді юрнас быд ног гогъялӧ, тушанас лайкъялӧ. Сёрни шыныс пыр жӧ вежласьӧ: код кыв скӧра шуасны, кодӧс меліа, — кытчӧ кутшӧм сёрни сер лӧсялӧ. Эмӧсь сэтшӧм аслыснога сьӧд йӧз ылыс муясын, кодъяс киӧн ӧвтчытӧг некутшӧма оз вермыны сёрнитны. Мыйӧн пемдыштас, пом найӧ сёрнитӧмлы: сёрнитны оз аддзыны. Ковмӧма сэтшӧм ӧти мортлы висьтавны: «Ме пӧ аски вӧрӧ кая». «Аски» кывйыс налӧн абу. Кыдзи эськӧ висьтавны сійӧс? Пондас шуавны: «вӧрӧ» «мунны» «лун». «Лун» шуигас чуньнас водзӧ индалӧ, луныс пӧ сійӧ водзын на. Кӧсйӧ кӧ висьтавны: «Тӧрыт кайлі вӧрӧ», бара жӧ куим кыв шуас: «вӧрӧ» «мунны» «лун». Сӧмын лунсӧ шуигӧн бӧрвыв нин чуньнас индас. Югыдӧн со сідзи керасьӧмӧн и сёрнитӧны найӧ, пемыдӧн оз аддзыны…
Америкаын эм зэв веськыд повтӧм войтыр, индеечьясӧн шусьӧны. Найӧ пуксяласны би гӧгӧр, пондасны сёрнитны. Шы некутшӧм оз кыв: кинаныс сёрнитӧны. Ӧтчыд ӧти индееч висьтавлӧ ёртъясыслы, кыдзи сійӧ йӧз муын-ваын куим тӧлысь ветлӧдлӧма, кыті подӧн, кыті пыжӧн. Войдӧр кисӧ лэптӧма да чуньнас чарла кодьӧс вӧчӧма, сэсся кытш, сідзи куимысь. Мукӧдыс гӧгӧрвоисны: куим ыджыд тӧлысь да куим тӧлысь пыдӧс пӧ ветлӧма. Сэсся ки пыдӧс вылас пондіс кык чуньӧн вежньӧдлыны — подӧн пӧ муні; кыкнан кинас сынны — пыжӧн пӧ муні. Бӧрын став тушанас пондіс сырмыны (дрӧжжитны), быттьӧ кынмӧ, сійӧ лоӧ: пӧраыс пӧ вӧлі кӧдзыд, тӧв.
Тадзи жӧ, аддзывлан, сёрнитӧны немӧйяс, пельтӧмъяс. Найӧ кывсӧ шуны оз кужны ни йӧзлысь оз кывлыны. Висьтавны налы быдсямасӧ ковлывлӧ, сьӧлӧмыс налӧн дзоньвидзалӧн кодь жӧ, кыв шуны оз вермыны, сэсся со и лоӧ киӧн да пасӧн сёрнитны. Ӧтчыд ыджыд карӧ вайӧдӧмаӧсь войвылысь яранъясӧс. Зэв уна йӧз чукӧртчӧмаӧсь на гӧгӧр, быдӧн видзӧдӧны на вылӧ, сералӧны. Яранъяслӧн кынӧмыс кутіс сюмавны, норасьны пондісны: ті пӧ тай эськӧ ыджыд карад зэв бура ас ногнаныд оланныд да, миян вӧсна он тӧждысьӧй, некутшӧм мог миянӧдз абу, некодӧс ті ёрта-ёртнытӧ он радейтӧ. Гӧгӧрвотӧм висьталӧмыд нӧшта теш: ёнджыка на вылӧ серӧктісны. Видзӧдӧны да йӧз пытшкысь ӧти морт петіс, зэв ёна мыйкӧ яранъяскӧд кутіс сёрнитны. Кинас висьталас, чуньнас кынӧмас чуткылас, юрнас мӧвкнитлас. Дыр сёрнитісны. Сэсся сёрнитысьыд гортас мӧдӧдчас. Сылысь юасьны пондісны: «Мый нӧ пӧ яранъясыд висьталісны тэд?» Морт нинӧм эз шу, вӧлӧм немӧй. Яраныдкӧд со бура дыр сёрнитісны, кужисны сёрнитныс, кывныс налӧн ӧткодь да, гӧгӧрвоисны мӧда-мӧднысӧ.
Йӧрман кӧ — быд ногыс лоӧ сёрнитны: киӧн и кокӧн. Кывнад шуалӧмтӧ кӧ он гӧгӧрво мӧда-мӧдыдлысь, киӧн да чуньӧн да став тушанад висьтавлыны бурджык: регыдджык гӧгӧрвоан.
ДЗИК БЫДТОР КЫВТӦГЫД ВИСЬТАВНЫ ОН ЖӦ ВЕРМЫ
Быдтор кывтӧгыд он жӧ прамӧятӧ вермы висьтавны. Яраныдлысь сёйны корӧмтӧ да мый да гӧгӧрвоан-а, мукӧдсӧ он. Мусатортӧ ли, шогтӧ ли, скӧрлунтӧ ли позяс на жӧ гӧлӧс шынад ли, кипод туйнад ли висьтавны. Мӧвпыштана тортӧ висьтавны кывтӧгыд оз нин позь, кинад ни гӧлӧс шынад он нин висьтав сійӧс. Кыдз эськӧ, шуам, висьталан «бур» (хороший), «сюсь» (умелый), «помтӧм» (бесконечный), «веськыд кыв» (правда). Морт сёрнитігад позьӧ шуны, ме пӧ веськыда висьталі, дзик збыль. Кинад нӧ эськӧ кыдзи сійӧс висьталан, веськыдлунсӧ? Шуам, — шӧрт кӧ нюжӧдам — код тӧдӧ мый пӧ сійӧ лоӧ, кыдз колӧ сійӧс гӧгӧрвоны: сунис-ӧ, нырагез-ӧ, йӧн-ӧ, пыш-ӧ, шабді-ӧ, зэлыд-ӧ, личыд-ӧ, гар-ӧ, лаб-ӧ. Веськыд сёрнисӧ индеечьяс со кыдзи висьталӧны. Вомсӧ паськӧдасны, да сэтчӧ веськыд водз чуньсӧ ортсылань помӧн сюйӧны, — сійӧ лоӧ налӧн збыль, веськыда сёрнитӧм, ӧти кылӧн; кык чунь кӧ сідзи вожӧдӧмӧн пуктасны, лоӧ ылӧдлӧм, пӧръявлӧм: кык ног пӧ сёрнитӧ.
«Мӧвпавны» кыв найӧ петкӧдлӧны со кыдзи: морӧс вылас вомӧнӧн пуктылӧны чуньсӧ веськыд кисьыс. Мыйла сідзи? Сійӧ найӧ сӧмын асьныс тӧдӧны, сэтшӧм налӧн мода, сэтшӧм сям. Сэтшӧм сёрнитӧ бура дерт он велав, мукӧдыс кӧть и велалас, да бара ас ногнас гӧгӧрвоас, колӧкӧ эськӧ мыйкӧ мӧдӧс висьталӧма.
Кинад да кокнад быдӧн он вермы висьтавны. Мыйкӧ горт гӧгӧрыд нӧшта на пасъялан, сэсся нинӧм жӧ он вермы. Кывйӧн сёрнитігӧн кӧ тшӧтш кияснад да кокъяснад висьтавлыны отсалан — бур, быдтор гӧгӧрвоан. Театръясын тай прӧста кӧ сёрнитӧны — мисьтӧма, ворсысьясыс кӧ кинас-кокнас шенасьӧны, сэн зэв сьӧлӧмысь видзӧдан, кывзан.
БЫД ЙӦЗЛӦН СЁРНИНАС АБУ ӦТМЫНДА КЫВЙЫС
Мукӧддырйи эськӧ зэв ёна казялан, татчӧ пӧ выль кыв колӧ, кутшӧмӧс некод на эз шулыв, да некыдз сійӧ кылыс оз шед юрад. Овлывлӧ бара сідз: сёрнитігкостіыд кывйыс вунӧ, кыв йылын эськӧ, шуасны, бергалӧ, да оз шусьы.
Сёрнитнытӧ дӧза сьӧкыд, кывъясыд кӧ уна. Посни котыра йӧзлӧн кывйыс зэв этша. Мукӧд сьӧд йӧзыдлӧн кыдзи олӧм-вылӧмныс, эмбурыс зэв этша, сідзи жӧ и кылыс зэв гӧль. Рочӧн сёрнитігӧн позьӧ 100 сюрс быднога кыв шуны. Пушкин ставсӧ найӧс сёрнитігас да гижигас шулӧма. Немечьяс сыысь на унджык кужасны шуны, англичанаяс нӧшта уна. Америкаса индеечьясыдлӧн сӧмын кымынкӧ сюрс кыв. Эмӧсь сьӧд йӧз, найӧ 300–400 кывйысь уна некор оз шулывлыны. Быд сёрни сійӧ 400 кывнас сёрнитӧны. Прӧстӧй уджалысь мортыдлы вывті уна кывйыд оз и ков. Крестьянаяс, рочӧс кӧть босьтам, горт гӧгӧрад 500 кывйысь водзӧ оз жӧ шулыны, кӧть нигаяс вылас роч кывйыс и уна. Комиыд дерт сідз жӧ: нигаяс вылын миян лыддьысьӧ 60 сюрс кымын кыв. Мукӧд лунас уджалігад 10 кывсӧ гашкӧ он шулы.
КУТШӦМ КЫВЪЯС ОЗ ТӦДНЫ ДЕРЕВНЯЯСАД?
Гортын кӧ век олан, нинӧм он аддзыв; некытчӧ кӧ он ветлы, этша йӧзкӧд и сёрнитлан. Мый уджалан, сы йылысь сӧмын и сёрнитан. Деревняад уджыс быдӧн ӧти нога: пес керавны да вайны, турун пуктыны да вайны, гӧрны-кӧдзны; пыр вӧв да мӧс дорын, вӧрын-ваын лоӧ овны, йӧрын моз, йӧршитчӧмӧн моз. Мый ылнаӧ сійӧ турун-песла ветлӧ, сы ыджда кытш сійӧ кывйыслӧн. Ылӧджык кӧ ветлывлӧ, унджык йӧзӧс аддзывлӧ, уна ногӧнджык сёрнитны лолывлӧ. Му-видз понда кӧ сёрнитӧны, сэтчӧ крестьянинлӧн кывйыс, сёрниыс ладмӧджык; оз кӧ сы понда сёрнитны, сэтчӧ сылӧн сёрниыс оз ладмы.
Кодлы лоӧ уджавны уна пӧлӧс йӧзкӧд, налӧн уналаысь и кывйыс содӧ: ӧтарсянь и мӧдарсянь выль сикас кывъяс кывлӧны. Сэсся ӧд ӧти кывсӧ позьӧ уна ног гӧгӧрвоны. Босьтам роч кыв «тело». Мый сійӧ лоӧ? Крестьянин шуас: «яйыд пӧ тай, ки-кокыд, тушаыд». Нигаяс вылад «тело»-сӧ мӧд ногӧн гӧгӧрвоӧны. Телоӧн сэн нимтӧма быдӧнӧс, кодӧс позьӧ киӧн малыштны, видлыны: из — тело, ва — тело, ру — тело. Босьтам кыв «явленньӧ». Велӧдчытӧм, пемыд мортыд гӧгӧрвоас сійӧс — мощи пӧ тай ли мый ли явитчӧма, либӧ кутшӧмкӧ каститчӧма ли повзьӧдчӧм ли. Велӧдчӧм роч войтырыд быд вежсьӧм, мӧд нога лоӧм сійӧ кывнас нимтӧны. Ӧшкамӧшка на ногӧн — явленньӧ, би ӧзйӧм — явленньӧ, шоныд, олӧм, кулӧм, ва ойдӧм, — ставыс тайӧ явленньӧ. Спектакасигӧн сцена вылын кыкӧн кӧ ворсӧны — явленньӧ; коймӧд кӧ на дінӧ воас, либӧ ӧтикыс кӧ петас — бара явленньӧ. Быд торйӧдан лоӧм шусьӧ явленньӧӧн.
Сэтшӧм кывйыс зэв уна эм. Колӧ кӧ сійӧс став ногыс гӧгӧрвоны, колӧ быдсяма йӧзӧс аддзывны, быд сикас сёрни кывлыны. Эмӧсь йӧз, кӧнкӧ лыа пустыняясын олӧны, ю ни тыяс оз аддзывны. Найӧ сёрниысь он и кывлы ньӧтчыд ютӧ да тытӧ шуӧмтӧ. Тӧдӧмысь, мый он аддзыв, сійӧс он и шу. Аддзывтӧмтортӧ кинад он нин вермы висьтавны.
КУТШӦМДЖЫК ВӦЛІНЫ ПЕРВОЙ КЫВЪЯСЫС?
Кысь войтырыслы первой кывъясыс шедіны? Гашкӧ эз и кывъяс вӧвны да, прӧстӧй горзӧм да оллялӧм. Косясигъясӧн тай некутшӧм кыв некодлӧн оз артмы. «У» да «а» сӧмын кылӧ. Войдӧр, кӧнкӧ, йӧзыд сідз жӧ вӧлі горзӧны, сэсся пондісны шыяссӧ янсӧдавны, мукӧдыслӧн мӧд ногӧн артмавны. Мукӧддырйи тай со мудзан да пуксян, зэв ёна ышловзян, «о-ок» артмас, мукӧдыслӧн «ой» дай. Сэтшӧмӧсь и вӧліны колӧкӧ медводдза кывъясыд, кымынкӧ кыв, коді быдлаӧ лӧсявліс. Татшӧм кывъястӧ эз и ков думыштны, лӧсьӧдны, ачыс вомсьыд петӧ, вомтӧ сӧмын восьты да горӧд, мыйкӧ артмас нин.
КЫДЗ ВЫЛЬ КЫВЪЯСЫС АРТМӦНЫ?
Мортыд пыр вӧрын да ваын ветлӧ, гортад зэв оз эштыв пукавны. Гожӧмнад вӧрыд, ваыд быдӧн ловъя. Тӧлыд лун и вой пыр ӧтарӧ шувгӧ, пуыд мукӧдыс пӧрӧ, куж-кажмунӧ, ваад швач кылӧ бузгысяс; турунад тальыштан, — сэні шыръяс, сісьгагъяс кыша-кашакылӧны; ва дорӧ лэччан, черияс кулигаӧ катӧмаӧсь, сюля-сялякылӧны; рас йывъясад пӧткаяс чивгӧны быд гӧлӧсӧн. Сэсся кымӧр кыпӧдчас: ланьтасны ставыс, быдӧн чӧв усьӧны. Ош сӧмын руз-раз кылӧ вартас, кытчӧкӧ дзебсяс, саясяс. Сэки енэжтӧ пондас сыркӧдны, гымавны да трачкакывны-чардавны… Вой лоӧ. Войяснад бара кодкӧ вӧр йылад пондас сёрнитны-ружтыны — сюзь кутас буксыны. Гӧгӧр век ӧтарӧ шум: арын, тӧлын и гожӧмын — век кылӧ шум-гам, грым-йирк. Ӧтнас мортыд оз жӧ чӧв ов. Эм ичӧтик пӧтка, кеня кодь, мый кывлас, сійӧ и сьылӧ: сырчиклысь кӧ чивгӧм кылас, сы ног чивгӧ, жоньӧс кӧ кылас, жонь моз чипсӧ; ракалысь кравзӧм кылас, сійӧс нерӧ, кравзӧ. Мортыд сідз жӧ: мый кылӧ, сійӧ и шуӧ. Кӧктӧ со быдлаын ӧти ногӧн шуӧны; быдлаын сійӧ кӧкӧ ӧтмоза: век «ку-ку». «Ку-ку»-ӧн и шуӧны. Быд шы кӧ кывзыны, да быд ногӧн кӧ кужны пондан горзыны, кымын кыв сэки лоӧ.
КЫДЗИ КАГАЯСЛӦН ВЫЛЬ КЫВЪЯС АРТМӦНЫ?
Кыдзи кывъяс пондісны артмавны да содны, позьӧ ӧні на тӧдмавны, сӧмын посни кагаяслысь сёрнитны заводитӧмсӧ кыйӧд. Вомнас найӧ, кинас-кокнас пыр ӧтарӧ вӧрӧны, сытӧг нинӧм оз сӧвмыны. Вомсӧ вӧрӧдігӧн найӧ пыр мыйкӧ шыалӧны, пыр кылан «а» да «о». Бӧрын казялам — первой кывъясыд кагаясыдлӧн артмӧ «ам» либӧ «ап». Тайӧясӧс шуалігӧн сӧмын вомтӧ тупкы, асьныс артмӧны. Быдтысигад мамъясыд сійӧс ёна аддзывлӧны. Кагаыд мый аддзӧ, сійӧ и «ам» сылӧн. Сылӧн аслас нога сёрни: «ам», «ап», «аб».
Гырысьяс сідз жӧ кагаяскӧд сёрнитӧны: «ама»-да, «апа»-да, «баба»-да. Мед кокньыд кывъяссӧ ай-мамыс аслыныс ним вылӧ босьтӧны. Унджык йӧзыслӧн му вылас ӧти помсяньыс да мӧд помӧдзыс мам нимыд «ам», либӧ «мам», либӧ «мама». Матыс рӧдыдлӧн быдӧн нимыс кага сёрниысь босьтӧма: «об», «баб», «пап», «папа», «ба-ба». Уна йӧзлӧн «па», «па-па» лоӧ «бать», мукӧдыслӧн «па»-ыс лоӧ мам, батьыс — «ма» либӧ «ма-ма». Грузинъяс батьсӧ шуӧны «мама»-ӧн. Америкаын индеечьяс «тлатсканан» сідз жӧ батьсӧ «мама»-ӧн шуӧны. — Олӧны эськӧ найӧ нач мӧдарын, ылын мӧда-мӧдсьыныс костыс, а батьсӧ ӧтмоза шуӧны. Мамсӧ уна сикас йӧз нимтӧны «па»-ӧн либӧ сы кодь кывйӧн. Грузинъясыд мамсӧ шуӧны «деда»-ӧн. Ӧти пӧлӧс индеецъяслӧн мамыс лоӧ «аппе». Рочӧн «баба» лоӧ «ань». Тотаралӧн «баба»-ӧн шуӧны пӧльӧс. Мукӧд сьӧд йӧз батьсӧ шуӧны «баба»-ӧн.
Тайӧ став кывйыс лоӧма челядь сӧрӧмысь. Найӧ татшӧм кывъяс сӧрӧны, вомдорныс сэтшӧм да. Сідзи ай-мамсӧ уналаын ӧткодь кодя шуӧны, кӧть зэв ылынӧсь найӧ ёрта-ёртсянь олӧны.
КЫТЫСЬ ГЫРЫСЬЯС ВЫЛЬ НОГА КЫВЪЯССӦ БОСЬТӦНЫ
Пондан кӧ кывъяссӧ этша видлавны, аддзан: мукӧдыс на пытшкысь артмӧмаӧсь кык кывйысь, куимысь; мукӧдас нёльӧс ӧтлаалӧмаӧсь. Шуам, «пуклӧс», «пидзӧсчаньйыв», «сикӧтш» — найӧ быдӧн кык кывйысь лоӧмаӧсь. Улӧс, юр-улӧс, юрулӧс-пу, «юрулӧс» мукӧдыс шуӧны юрлӧс. Ӧні шуӧны «пуклӧс», водзынсӧ, колӧкӧ, вӧлі «пук-улӧс». «Пуклӧс» шуны «пукулӧс» дорысь кокниджык. Пидзӧсчаньйыв — «пидзӧс-чӧлан-йыв», сикӧтш — «си — сунис, шӧрт»; кӧтш — кӧтшас, кытш; кытша шӧрт, кытша си. Воддза кывъясыс важысянь вӧлӧмаӧсь. Кыксӧ ӧтлаалан — лоӧ коймӧд. Пи моз быттьӧ выль кыв чужӧ. Чужӧ, быдмас, ас вӧля вылын кутас овны. Он тӧд, кытысь мый сійӧ лоӧма, кутшӧм ай-мам чужтылӧма...
Сикӧтшыд, мышкуыд (мыш-ку), пельпомыд (пельлӧн пом) тӧдчӧны кытысь лоӧмаӧсь, а мукӧдыс оз тӧдчыны. «Кодзувкоттӧ» ли, коткодзув ли, кыдз шуасны мукӧдладорын, нем думайттӧг чайтан торъя кывйӧн, асьсӧ артмӧмӧн. Эськӧ збыльсӧ куим кывйысь лоӧма: «коз» «ув» «котыр». Коз улын налӧн позныс, котырныс. Куим кыв войдӧрсӧ вӧлӧма, ӧтлаалӧмаӧсь да нёльӧд выль кыв артмӧма. Тадзи со и содӧны кывъясыд век выльысь выльӧ.
Кинад сёрнитысь индеечьясыд важӧн черъястӧ изысь вӧчлӧмаӧсь. Бӧрын найӧ асьныс казялӧмаӧсь ли йӧзлысь велӧдчӧмаӧсь — сійӧ тшук оз тӧдны — пондӧмаӧсь черсӧ ыргӧнысь да кӧртысь вӧчны. Водзынсӧ буракӧ кӧртсӧ ни ыргӧнсӧ абу аддзылӧмаӧсь, некыдз найӧс абу шулывлӧмаӧсь. Сэсся, кор ёна наысь пондісны вӧчасьны, ковмис найӧс нимтыны. Кыв абу, кыдз шуны? Ыргӧнсӧ пондісны шуны гӧрд изйӧн, кӧртсӧ — сьӧд изйӧн. Сідзи бӧрын быдӧн ас котырныс и пондісны тӧдны: гӧрд из да сьӧд из.
Великӧй океан вылын эм ді, Таити. Китайсянь и Америкасянь сэтчӧдз костыс ыджыд. Сэні дыр абу тӧдлӧмаӧсь вӧв, порсьясӧс, вӧлӧм, сӧмын видзӧны. Коркӧ-некоркӧ локтӧмаӧсь сэтчӧ англичанаяс, вайӧдӧмаӧсь вӧвъясӧс. Кыдз эськӧ нимтісны найӧс сэтчӧс войтырыс? Выль ним лӧсьӧдісны? — Эз. Адамлысь юасисны? Библия серти Адамыд пӧ тай да Еваыд быд кывтӧм пемӧслы нимъяссӧ пукталӧмаӧсь вӧлі да. Кысь найӧс корсян? Лоӧма шуны вӧвтӧ «морт новлӧдлысь порсьӧн». Ӧти сідз шуис, мукӧдыслы сьӧлӧм вылас воис, да сідз жӧ кутісны шуны: вӧлыд морт новлӧдлысь порсьӧн и лои.
Америкаын эм Сиу нима войтыр. Найӧ вӧвтӧ нимтылӧмаӧсь «ӧти гыжъя понйӧн». Некод оз серав, зэв быдӧнлы лӧсьыд кажитчӧ.
Коми кывъяд сэтшӧмторйыд мыйта колӧ. Пӧткаястӧ, зверъястӧ коми войтырыд ёнджыка тӧдӧны. Турунъястӧ, дзоридзьястӧ озджык. Турун нимыд унджыкыслӧн босьтӧма ловъяяс нимъясысь: турипув, понпушка, вӧвняк, катшасин, кӧкдуль, кӧкакань, ракасин, понкок, урбӧж, кӧктоин, кӧчвӧнь. Ректасигад шуасны — катшакок пӧ лои; гезтӧ кыигӧн «ошпевйӧн» пратьсӧ лэдзӧны; зэрӧ мукӧддырйи — «катшашыдӧсӧн» шуӧны. Мукӧдас зэв лӧсьыда мунӧ нимъясыс, мукӧдас эськӧ озджык да, велалӧмаӧсь да зэв олӧ. Ректасигад эськӧ торксьӧм шӧртыд некыті абу катша кок кодь, да быдӧн катшакокӧн сійӧс тӧдамӧ. Сійӧ нин ӧні ачыс кыв. Кытысь лоӧма, ог нин ӧні ми юасьӧ, ачыс ыджыд, пӧрнӧй, ас олӧмӧн нин олӧ.
Мода кык кывйысь вӧчны коймӧдӧс важысянь нин кыссьӧ. Пӧшти быд сикас йӧзлӧн сійӧ модаыс эм. Уна коми кыв лоӧма кык кывйысь. Мукӧдыс сэтшӧм важӧн нин йитчылӧмаӧсь, он нин и тӧд, он казяв йитчӧмсӧ. Ми шуам ӧні «вичко». Важӧн, вӧлӧм, шуӧны «вӧськуа», вотякъяс ӧні на сідз шуӧны. «Вӧсь» лоӧ жертва, молитва; «куа» — керка. Ӧні со сійӧ кывйыс ёна нин вежсьӧма, ай-мамыслысь нимсӧ вунӧдӧма; он пыртӧ вермы тӧдны, кытысь сійӧ лоӧма. Олӧмаӧсь, олӧмаӧсь кывъясыд да ньӧжйӧникӧн вежсялӧмаӧсь. Выльджык вежсьысьяслӧн тӧдчӧ на помъясыс, кутшӧм кывйысь найӧ чужӧмаӧсь. Кык кывйысь выль кывъяс ӧні на век лолалӧны и. Гашкӧ коркӧ асьным на шулім кутшӧмкӧ аслыснога кыв, сӧмын кӧть эг казявлӧ-а. Сэні бара аслас ног эм. Шуам «чер», сэсся содтам мӧд кыв — «пу». Ӧтпырйӧ кӧ шуам, лоӧ «черпу». Пу эськӧ жӧ да, абу кер кодь, абу пес пу, абу куран пу, а чер вороп, «черпу». Вежам кӧ найӧс местанас, лоӧ выль кыв «пу чер». Тайӧ кывйын абу нин пу йылыс сёрниыс, кутшӧмторйын сійӧ пуыс, а чер йылыс. Черсӧ пӧ вӧчӧма пуысь, абу изйысь ни абу кӧртысь.
Кык кывйысь артмӧм кывъясыс уна эмӧсь роч сёрниын тшӧтш. Благодать — «благо» да «дать». Самовар — «сам» да «варит». «Простофиля».
Немечьяслӧн сідз жӧ: ӧні на — выль кыв кӧ колӧ шуны, кывъяссӧ пысавлӧны сикӧтш моз. Миян эм кыв «йӧввыв», шуам сійӧс ӧти кывйӧн. Немечьяс сійӧс жӧ шуасны нёль кывйӧн: вай-нактс-пейер-таг. Мукӧддырйи сы мында кывъяс йитласны, — нига вомӧныд судзас. Ӧти кывтӧ сы кузяӧ дерт век он вермы шуны. Кор сёрнитнытӧ ёна окота, сэк сідзи жӧ. Важӧн, вӧлӧм, сідз кывъясыд чужӧны, дай ӧні сідз чужӧны. Чужӧны да век нюжалӧны, кузьӧсьджык лоӧны. Кузь кыв кӧ кылан, сійӧ ӧтлаасьӧма нин. Сэн сэсся бара ӧтитор этша он гӧгӧрво. Вывті кӧ нюжаласны найӧ, бара абу лӧсьыд. Кор сёрнитнытӧ эськӧ окота, медкузь кывъяссьыд дажӧ ог дӧзмӧ, бура уна сэтшӧмъяссӧ шуам. Мукӧддырйиыс тай, шуам, мудзвылысь, кор весиг вомтӧ дыш восьтыны, сэки дӧзман кузь кывъяснад сёрнитны; кӧдзыд вылын кӧ, весигтӧ нинӧм оз артмы; код юрӧн мукӧдыс сӧмын мыйкӧ мурзӧ. Ӧти ногӧн кывъясыд пыр нюжалӧны, мӧд ногӧн ӧтчыд да мӧдысь пыр дженнялӧны, кӧть сійӧс ачыд он казяв. Эм кыв «кыдзи». Сійӧс уна ног шуасны: «кыдзикӧн», «кыдзик», «кыдзи», «кыдз». Дженнялӧ дерт сьӧкыдджыкиныс кылыслӧн, кыті сьӧкыдджык шуны. Ӧдйӧджык сідзи зыртчӧ, вушмӧ, вежсьӧ кывлӧн помъясыс. Зыртчас, зыртчас сідзи да начӧдз серыс вушмас, бӧрын он тӧд, мый и вӧлӧма. Шуам: «ур, ар, ор, ыб, из, ун, ді, ты, ку, ли, ки, би, ай, ас, ов, ув, пу, са», — ставыс тайӧ ӧтка кывъяс, ӧтка кывъяс на гашкӧ и этайӧяс да: кар, кыр, кын, кунь, монь, сідз водзӧ, куим шыпаса кывъяс.
КЫДЗИ НӦШТА КЫВЪЯСЫС ПӦЛАЛӦ
«Кор-ӧсь», «чыш-ян», «чор-ас», «пык-ӧм», «пык-ӧд», «пык-ӧс», «чук-ӧр», «чук-ыр», «чук-ыль», «вар-ыш», «вар-ов», — тайӧяс кык кывйысь артмӧмаӧсь, войдӧр кык торъя кывйӧн вӧлӧмаӧсь. Босьтам кӧ татшӧм кыв: «ваясьӧдыштавлывлінныд ӧд» — сэн, код тӧдӧ, кымын кыв, дыр лоӧ зунясьны. Видзӧдан да — быд кыв позьӧ юкны. Ӧти юкӧн кутшӧмкӧ кыв кутӧ, мукӧдсӧ кӧ торйӧдлан, торъя кыв быд торйысь оз нин ло. «Кор-ӧсь». «Кор» — сэтшӧм кыв эм, «ӧсь» — сэтшӧм абу. «Байд-ӧг». «Байд» * — эм, «ӧг» — абу. «Бӧръя помъясыс быдӧн йывмӧмаӧсь, ёна вушмӧмаӧсь. Ӧні на вылӧ ёна он и видзӧд «Пык-ӧм», «пык-ӧд», «пык-ӧс», «пык-ны», «пык-ан», «пык-ам», «пык-ин», «пык-ис», «пык-им», «пык-и», «пык» — бӧръя помыс вежласьӧ, вермас дзикӧдз бырны, кывйыс ачыс век кольӧ. Турунтӧ йылӧдыс кӧть век нетшкы, вужйыс кӧ кольӧ, вужсьыс бара на туруныд лоӧ. Сідз жӧ кывйыс. Сылӧн кузьджыкыдлӧн сэтшӧм жӧ вуж эм, «корень» кыдз рочӧн шуасны, сэсся йывъяс. Сійӧ йывъясыс колӧкӧ важӧн тыр-бур кывъяс жӧ вӧліны, да сӧмын тор налӧн кольӧма, лоӧ йӧз кипод улын овны, увтыртӧм кывзыны. (Сэтшӧм кывъясыс ӧні зэв нин уна чукӧрмӧмаӧсь и век на чукӧрмӧны). Мукӧдыс эськӧ прочӧдз абу на вошӧмаӧсь, вермӧны на ас вӧля вылас овны. «Ну-ӧд», «тӧл-ӧд», «ӧдз-ӧд», «ӧд», «ӧдйӧ». «Ӧд»-ыс сійӧ водзӧ вылӧ на вермӧ волыны, кореньӧ на пуксьылӧ, вужйӧ. «Ӧд» — ёна, жар шоныд. Ну пӧ «ӧдйӧ».
«Пук-ав» — мӧд нога кыв. Сійӧс уна ногӧн шуӧны: Эжва йылын — «пук-ал», «пук-ол», йылыс — «ал», «ол»; Сыктывкарын — «пук-ав», мукӧдлаын «пук-ов», — «ав» либӧ «ов» йылыс. Тайӧ «ал», «ол», «ав», «ов», — быдӧн ӧти. Кӧні «пукал» шуӧны, сэн мый «ал»-ыс лоӧ, он нин тӧд; кӧні «пук-ов» шуӧны, сэні казялан «ов»-ыс мый лоӧ: пуксӧн пӧ ов; «кел-ов», «кел» — келалӧмӧн пӧ ов. Мукӧд кыв йылыс со тӧдчӧ, кысь сійӧ лоӧма, мукӧдыс оз. Коді сэтчӧ велӧдчӧма, сійӧ кужас висьтавны, кыдз, кысь сійӧ кыв йывъясыс лоӧмаӧсь.
Кымынкӧ кывсӧ ми ӧні на асьным сёрнитігад кыв йылӧ пуктам. Шуам, «тор», «няньтор», «сёйтор», «гижӧдтор», «дзолятор»; либӧ «ног»: «олан-ног», «вӧчан-ног», «сьылан-ног»; либӧ «туй»: «морттуй», «киподтуй»; либӧ «лун»: «сюсьлун», «бурлун», «шудлун» сідз водзӧ.
КЫВЪЯСӦН ПОЗЬӦ ОЗ ВЫЛЬ КЫВЪЯС АРТМӦДНЫ?
Ми ӧні кужам нин быд кывйысь корсьны вужсӧ да йывсӧ. Сэтшӧм йывъясыс лек кодьӧсь: кыв помъясыс коми кывъяд зэв уна лоӧма, ставсӧ позьӧ найӧс кытчӧкӧ ляскавны, нӧшта ӧд уна ногӧн позьӧ йитлыны. Ӧтикӧс кӧ содтан — кыв лоӧ, мӧдӧс кӧ видлан содтыны — бара кыв лоӧ; вежан кӧ местанас кык лек да содтан — бара кыв лоӧ; коймӧдӧс кӧ сэтчӧ вайӧдам, сэні бара уна ног позьӧ найӧс куимсӧ ляскыны.
Босьтам кыв «вай». «Ӧм»-кӧ содтам сы бердӧ — лоӧ «вайӧм». «Вайӧм»-сӧ позьӧ 17 ногӧн шуны: «вайӧм, вайӧмлӧн, вайӧмлы, вайӧмлысь, вайӧмлань, вайӧмла, вайӧмын, вайӧмысь, вайӧмсянь, вайӧмсӧ, вайӧмӧс, вайӧмӧн, вайӧмӧд, вайӧмӧдз, вайӧмкӧд, вайӧмтӧг, вайӧмӧ». Сэсся «ӧм» водзвылас кӧ пуктам «ышт» лоӧ «вайыштӧм». Тайӧ кывсӧ бара 17 ногӧн позьӧ шуны. «Ышт» водзвылас кӧ сюям «ӧд», лоӧ «вайӧдыштӧм». Сійӧс бара позьӧ шуны 17 ногӧн. Сідзи кывсӧ ёна унаысь на позьӧ нюжӧдны. Быд нюжӧдӧмысь 17 ногӧн кывйыд содас. Тайӧ ӧти визьӧн ми вӧчим. Позьӧ мӧд визьӧн мӧдӧдчыны. «Вай»-сӧ позьӧ шуны 14 ногӧн:
| Вай-а | Вай-ам | Вай-и | Вай-им | |
| Вай-ан | Вай-анныд | Вай-ин | Вай-инныд | Вай-ас |
| Вай-ӧ | Вай-ӧны | Вай-ис | Вай-исны(с) | Вай-асны(с) |
«Вай» дорас содтам «ӧд», сэк бара 14 ног сідз жӧ позьӧ шуны. «Ӧд» дорас содтам «ышт», — сідз жӧ 14 позяс шуны: «вайӧдышт». Позьӧ нӧшта содтыны «ав», «вайӧдыштав» да шуны 14 ног. Сідз водзӧ позьӧ содтавны лек кодь кыв йывъяс да шуавны 14 ног. «Ась» кӧ «ӧд» водзладорас содтан, мукӧдсӧ позьӧ выльпӧв ставсӧ нуӧдны, унаысь 14 ногӧн.
Тадзи мӧд визьӧн «вай» кылыд ёна пӧлалі.
Позьӧ нӧшта коймӧд визьӧн «вай» кывсӧ пӧлӧдны: «вай» дорас содтам «ны», лоӧ «вайны». Сэк позьӧ сійӧс квайт ногӧн шуны:
| Вайны-ым | Вайны-ным |
| Вайны-ыд | Вайны-ныд |
| Вайны-ыс | Вайны-ныс |
«Ны» водзвылас кӧ сюям «ась», лоӧ «ваясьны». Сійӧ сідзжӧ позьӧ квайт ногӧн шуны. Сідз кӧ пыр сэтчӧ содтавны «ӧд», «ышт», «ав», быдӧс позьӧ квайт ногӧн шуны.
Кымын кыв пӧлалі «вай» кывсьыс, ставсӧ кӧ сійӧ лыддьыны, лоӧ 400 кымын выль кыв: ставыс сійӧ коркӧ шусьыссьывлӧ сёрнитігӧн. Сідзи ӧти кыв вужйыс вермас 400 кыв лоны. Сё кыв вуж кӧ босьтам, сэні 40000 кывйыд и эм. Со кыдзи ӧні кывъясыд пӧлалӧны. Ӧти кыв вуж кӧ кыськӧ сюрӧ, сэтысь 400 кыв позьӧ вӧчны. Быд ногыс ми сійӧс эгӧ на уна кыв вужйысь йитлывлӧ. Пондам кӧ, гашкӧ кутшӧмкӧ и шулывтӧм кыв артмас.
Сідзкӧ кывъясыд содӧны: ӧти-кӧ, кык кыв ӧтилаалӧмысь выль кывъяс артмӧны; мӧд-кӧ, кыв йывъясӧн ёна уна кыв позьӧ вӧчны. Кывлывлан, шулывласны: коми йӧзыдлӧн пӧ ӧд либӧ мукӧдлӧн кодлӧнкӧ кывйыд этша, висьтавны быдтор либӧ гижны коми кыв вылын оз позь. Со ӧні гӧгӧрвоанныд, позьӧ оз, эм абу позянлун быд кыв вылын сёрнитны.
КЫДЗИ ЧУЖӦНЫ ВЫЛЬ КЫВЪЯС РОЧ СЁРНИЫН?
Роч кывйын миянлӧн моз жӧ эм кыв вужъяс да кыв йывъяс. Налӧн сӧмын кыв вужъясыс мукӧддырйи неуна вежсьӧны. Босьтам кывъяс: «смерть, уморить, умираю, умру». Сэн вужйыс ставыс ӧти да абу дзик ӧткодь: «мер», «мир», «мор», «мр». Кык шыпас пыр ӧткодь, коймӧдыс уна нога. Сэсся налӧн кыв йывъясыс ёна нин вежсьӧмаӧсь, некыдз он тӧд, кысь найӧ чужӧмаӧсь, да ёна найӧ сибдӧны вужйыскӧд, йитвежыс мукӧддырйи оз тӧдчы.
Сэсся роч кывъяд эм аслыснога тор. Налӧн кыв йылыс лоӧма кыв бӧрвылас дай кыв водзвылас. Сідзи: «ходить, приход, расход, заходить, выходить, уходить» торъялӧ: «при, рас, за, вы, у». Та ногӧн быд роч кывйӧ позьӧ юрас кутшӧмкӧ лек кодь кывтор содтыны, пыр выль кывъяс лоӧны.
Кыв йывъяснас да кыв юръяснас кывъясыс пӧлалӧны роч кывъяд. Кыв вужнас найӧ быдӧн ӧткодьӧсь; йывъяснас, юръяснас мӧдногаӧсь.
Быд кывйын эм кутшӧмкӧ вуж, йывъясыс да юръясыс бара жӧ зэв уна пӧлӧс овлывлӧ.
Вужтӧгыс торъя кылыс оз вермы лоны, вужйыс медся ыджыд пом кывъяс. Вужйыс сэсся медся важ пом.
КУШ КЫВ ВУЖЙӦН СЁРНИТЫСЬ ЙӦЗ
Эмӧсь йӧз, сӧмын кыв вужъяснас сёрнитӧны, кывъясыс налӧн йывтӧмӧсь ни юртӧмӧсь. Кыв вужъясыс эмӧсь, помъясыс абуӧсь. Сёрнитігад куш вужъяссӧ шуалӧны, помвыв, мӧда-мӧд бӧрся.
Сідзи сёрнитӧны зэв юра войтыр, Китайын олысьяс. Налӧн кыв вужйыс век ӧткодь, оз ньӧти вежлась. Мам на ногӧн лоӧ «миу». «Мамӧс, мамӧлы, мамӧкӧд, мамӧдз» век лоӧ «миу». «Миу» — кыв вуж, некор сійӧ оз вежсьы, помсянь ни водзсянь. Ай на ногӧн «пиу». «Айлы, айӧс, ай моз» — пыр лоӧ «пиу».
«Пиу-миу» кӧ ӧтлаын шуам, лоӧ «ай-мам». Ми шуам: «ай-мам, ай-мамлы, ай-мамла», сідз водзӧ уна ногӧн. Найӧ век шуалӧны «пиу-миу».
Босьтам налысь кыв «та». Мый сійӧ лоӧ, мый кутӧ? Ӧти ногӧн сійӧ лоӧ «ыджыд», мӧд ногӧн — «ыджда», коймӧд ногӧн — «уна». «Содтыны» «та» жӧ шусьӧ. Мукӧд кывйыс налӧн дас кык, дас куим аслыссяма вежӧртаса.
Кыдз нӧ эськӧ гӧгӧрвоӧны Китайясыс мӧда-мӧднысӧ ӧти сикас кывнас унаторсӧ висьталігӧн? Зэв лӧсьыда гӧгӧрвоӧны, шуӧм сертиыс гӧгӧрвоӧны. Водзын да бӧрын сулалысь кывъяс сертиыс гӧгӧрвоӧны. Водзынджык кӧ сёрниын кывйыс сулалӧ, ӧти вежӧртаса, бӧрынджык кӧ — мӧда.
Китаечьяс моз сёрнитӧны уна мукӧд матігӧгӧрын на дінын олысь йӧз. Эм сэн сэтшӧм йӧз «аннамӧн» шусьӧны. Ӧти татчӧс морт кывлӧма налысь сёрнисӧ, нёльысь помся пӧ ӧтчыд шуис «ба», быдысь этша мӧд-мӧд норӧн, тӧкӧтьӧ мӧд-мӧд ногӧн: «ба-ба-ба-ба», ли «ба-а, бба-ббаа-баааа». Абу прӧстӧй сӧрӧм сійӧ вӧлӧма, бабакайтӧм. Сійӧ шуӧма: «гӧтырыс пӧ сылӧн куим мортӧс нӧйтіс».
Миян сэтшӧм модаыс этша эм жӧ, сӧмын абу ставсӧ сы вылӧ лэдзӧма. Мукӧд мортыслысь сійӧ жӧ кывъяссӧ ёнджыка, любӧпырысьджык кывзан, мукӧдыслысь онджык. Мукӧдыс сійӧ жӧ кывсӧ да кыдзкӧ мӧд ногӧн шуас, сьӧлӧмад быдӧн йиджӧ.
Татшӧм кывъяс вылын сёрнитӧ уна морт, витсё миллион мортысь унджык.
КУТШӦМ НОГА КОМИЛӦН СЁРНИЫС?
Комиыдлӧн быд кывйын жӧ кыв вужйыс эм. Сэсся кыв вуж кындзиыс нӧшта кыв помас йывъяс лоӧмаӧсь. Йывъясыс важӧн дерт кывъяс вӧлӧмаӧсь, ӧні сӧмын этша вушмӧмаӧсь, зыртчӧмаӧсь. Шуам, эм кыв «овны», «олӧм», «ов» или «ол». Эм бара сэтшӧм — «пуков, петов». «Пет» пӧ да сідз «ов»; «пуксьы» да сідзи «ов». Водзын вӧлӧм торъя кыв, ӧні на эм сэтшӧм кыв, сійӧ жӧ босьтӧма да лӧсьӧдӧма кыв йыв вылӧ. Миян выль кывъясыс быдӧн вылысь-выль кыв йывъяснас и артмӧны. Коми кыв сяма кывъяс уна на мукӧд кывъяс эм. Ми кодь сяма кывйӧн сёрнитӧны турокъяс, венгръяс, якутъяс, киргизъяс, финнъяс и мукӧд маті коми гӧгӧр олысь йӧз.
ЙИТЛӦМ КЫВЙӦН СЁРНИТЫСЬЯС
Индеечьяс костын эм йӧз — делавэрӧн шусьӧны. Найӧ сёрнитігас кык кыв мукӧддырйи сэтшӧма йитасны, гӧрддзаласны — помыс оз сюр, вошӧ. Эзысьтӧ шуӧны найӧ «еджыд изйӧн». «Еджыд»-ыс на ногӧн лоӧ «опик», изйыс «ассуун». Эзысьыс оз ло прӧста ӧтлаӧдӧм ногӧн «опикассуун», лоӧ «описсуун», кык помӧдыс гӧрддзалісны да кык помыс воши, кузьтаыс дженняліс. Босьтам Америкаысь жӧ чирокез нима войтырӧс. Найӧ немечьясыд моз жӧ ӧтилаӧ пысавласны зэв уна кыв, кыдзи сикӧтш моль сунис вылӧ, гижан кӧ, лыддьынытӧ он куж: — «Винитавтигегиналискавлунгтанавнелетисести» — нелямын ӧти шыпас, лоӧ — «сэк кежлӧ пӧ найӧ локтасны да тэнӧ и менӧ ошкыны пондасны». Комиӧн лоӧ дас ӧти кыв, на ногӧн — ӧти. Торйӧн кӧ быд кыв шуны, дзик мӧдтор артмас. Сёрнитігас кывъяссӧ ӧтлаавлӧны, мед пӧ ӧдйӧнджык сёрниыс мунас, омӧльджыка кывтӧ бертлӧдлас.
Та ногӧн бара уна йӧз сёрнитӧны. Гренландияса войтыр тадз жӧ сёрнитӧны.
КЫДЗИ МУКӦД КЫВЪЯСЫС ВУДЖӦНЫ ӦТИ ЙӦЗ ОРДСЯНЬ МӦД ЙӦЗ ОРДӦ
Важысянь нин йӧзыд ёрта-ёрткӧд волысьӧны, тӧдмасьӧны. Мукӧддырйи найӧ кӧлуйӧн вежласьӧны, тӧргуйтӧны; мукӧддырйи тышкасьӧны, овлывлӧ, бурысь орччӧн олӧны, сёрниӧ волывлӧны мӧда-мӧдныскӧд. Сідзи уна кывъяс вермӧны вуджны ӧти войтыр ордысь мӧд ордӧ.
Быд сёрниын эм сэтшӧм вуджӧм кывъясыд. Сӧмын мукӧд кывйыс вуджас да важ мозыс жӧ пондас овны, мукӧдыс этша вежсьӧ. Эм рочын Византияысь вуджӧм кыв «клирос», комиӧ сійӧ вуджӧма да мӧд ногӧн нин артмӧ — кырлӧс. «Для того» — рочӧн; «для» комиӧн «гля» «гля тово». Сэсся йӧз кывнад сёрнитны весиг кывйыд оз бертлась. Комилӧн роч ног оз бертлась, рочлӧн коми ног. «Дзоля» шуны рочыд некыдз оз вермы. Немечыд сідз жӧ.
Мукӧд войтырыслӧн вомдораныс аслысногӧн сӧмын вӧрӧ, кывныс сідз жӧ аслынысногӧн сӧмын песласьӧ. Немеч некыдз оз вермы «ж» шуны, пыр артмӧ «ш». Прансузлӧн «ы» некыдз оз артмы, налӧн сійӧс некор оз шулывлыны. Комилӧн сійӧ медся шуаланторйыс. Комиыд уна кыв жӧ оз вермы шуны рочнад. «Ферт» пыддиыд пыр «перт» артмӧ, «фокус» пыдди — «покус», «хлам» пыдди — «клам». Миян кывъяс «ф» да «х» шыыс весиг абу, оз некор сійӧ шулыны ни. Богородицатӧ лыддигӧн, ме чайта, ӧти бабалӧн оз артмы «чрева твоего», быдӧн шуасны «черива твоего».
Комиыд нӧшта вермасджык на кывъястӧ шуавны уна ногӧн, кывйыс ёнджыка на мукӧд дорысь бертласьӧ. Мукӧдыдлӧн ӧд пӧшти оз бертлась. Эмӧсь йӧз, кӧкъямыс шыпас сӧмын вермӧны шуны, кӧкъямыс шыпасӧн став сёрнисӧ нуӧдӧны. Налы выль кывъястӧ ёна лоӧ вежньӧдлыны. Шунысӧ лолывлӧ быдсяма сьӧкыд кывъяссӧ… «Кристос» кывтӧ, шуам, кӧні оз тӧдны? Ӧні Ленинтӧ коді эз кывлы? Мукӧд кывйыс му пасьталасӧ кытшовтас. Миян сёрниад сідзжӧ: сӧмын кытысь абу шедӧма кывъясыд?
Шуам, «сакар», — сійӧ арабъясысь воӧма миянӧ; тӧвар, башлык, кӧзяин — тотараысь; бӧчка, булки — немечысь; дюжина, сар — Римысь; комната, аминь, морт нимъясыд — быдӧн Византияысь. Субӧта — еврейясысь, Ерусалимысь; гӧйтан — важ Францияысь; шоколад, картупель — Америкаысь; вурун, сур — важ персъяс дорысь. А рочыд кымын? Школаын велӧдчӧм войтыр унджыкыс джын кывсӧ рочӧн шуалӧны; мукӧддырйи он тӧд весиг комиӧн али рочӧн сійӧ сёрнитӧ.
Роч сёрниын сы пыдди коми кыв вужйыд эм жӧ. Миян сёрниысь найӧясӧ вуджӧма кыв «турун». Сӧмын найӧ коминас и рочнас ӧтилаалӧмӧн шуӧны. Рочӧн «турын-трава». Бӧрын пондӧмаӧсь шуны: «трын-трава». Сэсся вежсьӧм кывйыс нин бара комиӧ воӧма. Ӧні нин асьным ог тӧдӧ, кысь сійӧ лоӧма трын-траваыс. Трыныс быттьӧ кутшӧмкӧ аслыснога турунлӧн торъя ним. «Шаньгаыд» коми кыв жӧ, абу роч. Куръя — коми жӧ, дай уна сэтшӧмыс.
КЫДЗИ МУКӦД КЫВЪЯСЫС УНА ЙӦЗЛӦН АРТМӦМАӦСЬ ӦТИ ВУЖЪЯСЫСЬ
Эм мӧд-мӧдпӧлӧс сёрниын ӧткодь кывъяс: некодас эськӧ абу вуджӧмаӧсь найӧ, а быдмӧмаӧсь ӧткодя, ӧткодь вужйысь. Сёрниыс быттьӧ мӧд нога, он лючки мукӧдсӧ гӧгӧрво. Пондан кӧ ёнджыка зунясьны, видлавны, — казялан: вужъясыс мукӧд кывъяслӧн ӧткодь.
Босьтам роч кыв «брат». Вужйыс, шуам, сэні сідзик и лоӧ, «брат». Сійӧ кывсьыс лоӧма уна выль кывъяс: «братство», «братский», «брататься». Брат — роч кыв. Видзӧдлан кӧ бокӧ, ылӧ, Индияӧ, шуам, либӧ Персияӧ, сэн на ногӧн воксӧ сідз жӧ шуӧны — «брат»-ӧн. Важ индус ногӧн вокыд лоӧ «братор», перс ногӧн «братар» жӧ. Тайӧ кывсьыс роч мозыд жӧ налӧн асланыс бара уна кыв артмӧма, вужйыс налӧн пыр ӧти, «брат».
«Брат» кыв вужйыс эз бокысь ло найӧ кывъясын: ай-мамсяньныс велӧдӧмаӧсь сідз, налы бара ай-мамсяньныс, ас котырысь, сідз важысянь. Брат кывйыс тайӧ важ индус нигаясӧ гижӧма, кор абу вӧлӧмаӧсь на рочьяс, немечьяс, литовечьяс, грекъяс. Дерт кывйыс колӧкӧ вӧлі роч ай-мам йӧзыдлӧн, сӧмын налӧн гижӧдныс дыр эз ло. Кор рочыс, немечыс, прансузыс быдӧн вӧлі ӧтилаын олӧны, сэсянь пыр на сійӧ кывйыс локтӧ.
Сюсь войтыр кузяла сійӧ туялісны, кыдзи ӧніӧдз кывъясыс воисны, кыдзи сійӧ оліс-выліс кузь нэмнас. Найӧ гижалӧны словаръясӧ быд кыв, коді сюрӧ му вывсьыс, быдӧнлы места корсьӧны, быдӧнӧс важысянь туялӧны. Гижаласны да пондасны муртавны, гӧгӧр видлавны. Зэв сьӧкыд сійӧ уджыс, ёна лоӧ пукавны сы вылын.
Сідзи уна кывлысь корсисны вужъяс. Мукӧдыс вылысяньыс быттьӧ абу ӧткодьӧсь, некодкӧд оз люкасьны. Гыжйыштан, вуштыштан, да пондас тыдавны вужйыс, кытысь сійӧ артмӧма, кытчӧ сійӧ ладмӧ, мый, вӧлӧм, сійӧ важӧн лоӧ, мый ӧні лоӧ. Сідзи аддзисны: «брат» кывйыд, вӧлӧм, векӧвӧйя роч кыв, векӧвӧйя кыв важ персъяслӧн, индусъяслӧн дай уна мукӧдпӧлӧс йӧзлӧн. Этша, дерт, мӧд ногӧнджык мукӧдыс шуӧны, озджык «брат»-ӧн. Немеч ногӧн «брат» лоӧ — «брудэр», грекъяс ногӧн — «претер», латыньӧн — «пратер», прансуз ногӧн — «прер», немечлӧн важ ногӧн — «бротар», литовеч ногӧн — «бротэрэлис». Сідз жӧ босьтам кӧ «мать». Рочӧн — мать. Важ индус ногӧн — «матар», грек ногӧн — «метэр», латыньӧн — «матэр», важ Ирландияын олысь (кельтъяс) ногӧн — «матір», немечлӧн важ ногӧн — «муотар», ӧнія ногӧн — «муттэр», армяна ногӧн — «маир», литовеч ногӧн — «мотэ», славянскӧй ногӧн — «мати».
КОМИЛӦН РӦДВУЖ КОДКӦ ЭМ АБУ?
Коми кывъясыдлӧн рӧдвужъясыс уналаын жӧ эмӧсь. Босьтам кӧть лыд нимъяс. Комиӧн «ӧти». Удмуртлӧн (вотяк) сійӧ жӧ лоӧ — «одыг», кареллӧн — «укс», финнлӧн — «юкси», мордвалӧн — «ипкӧ», марилӧн — «иктэ», эстъяслӧн — «ыкс».
Венгрия со дзик нин мӧдарын, войнаясыд кӧ эз вӧвны, эз и кывлыны найӧс мукӧдыс, а «ӧти»-ыд сэн миян кодь жӧ — «ӧдь».
«Кык» кӧ шуны колӧ, удмурт шуас «кык», карел — «какс», финн — «какси», мордва — «капка», мари — «коктэт», эст — «какс», венгр — «кеттӧ». Ставас сэн тӧдчӧ, мыйкӧ ӧткодь эм. Ӧтдор войтыр олӧны ылын, мукӧдсӧ он кывлы, он аддзыв, сёрнитӧны ӧти ладӧн. Кывйыс ӧткодь нин эськӧ, да мый кутӧ кывйыс, сійӧ тшӧтш ӧткодь. Комиӧн «тӧв», «тӧл», шуасны: «та во пӧ тӧлыд кузь вӧлі». Удмурт сідз жӧ шуас — «тӧла», марилы — «тӧле».
Сідзи уна кыв позьӧ люкӧдлыны, уна кыв вермӧ ӧтлаасьны. Тойтӧ быдӧн, кодъясӧс ӧні ми казьтылім, ӧтмоза шуӧны, ёна, тыдалӧ, сійӧ важӧн сёйлывлӧма, век на быдӧн ӧткодя помнитӧны. Кыв вужйыс эськӧ мед нин, да уна кыв йывъясыс эмӧсь ӧтлаӧ мунӧны. Мыйла сійӧ? Весьшӧрӧ ӧд абу жӧ буракӧ. Сідз эз жӧ артмы. Тӧдӧмысь, весьшӧрӧ эз ло. Кывъясыс кӧ ӧти вужъяӧсь, сёрниыс буракӧ ставыс ӧти вужйысь петіны; сёрниыс кӧ ӧти вужйысь петіны, йӧзыс, тӧдӧмысь, важӧн ӧтилаын олӧмаӧсь. Эз кӧ дзик ӧтилаын овны, кутшӧмкӧ рӧдство вӧлӧма жӧ налӧн. Вӧлӧма, тыдалӧ, коркӧ сэтшӧм кад, кор войтырыд позтырӧнджык олӧмаӧсь, ӧтмозджык, вӧлӧм, сёрнитӧны. Зэв важӧн дерт миян важ коми войтыр овлісны ӧтлаын удмурткӧд, нӧшта важӧн гашкӧ овлісны кӧнкӧ ӧтлаын карелкӧд да финнкӧд, нӧшта важӧнсӧ коми йӧз эз вӧвны ылынӧсь венгръяскӧд. Рӧдыс ӧні паськалӧма, кывйыс юксьӧма, важ олӧмсӧ век на жӧ абу вунӧдӧмаӧсь, кыв вужъяснас ӧтилаӧ на волӧны.
КЫДЗИ, МЫЙЛА, КЫТЫСЯНЬ ЧУЖӦ ВЫЛЬНОГА СЁРНИЫС МУ ВЫЛАС
Сёрниыд вежсьӧ морт серти да места серти. Босьтам Сыктывса йӧзӧс. Найӧ шуасны «талун». Эжва кывтыдын сійӧс жӧ шуасны «тавун», Емва вожын — «тоон», Изьваын — «тон». Сыктыв йылын шуасны «кытчӧ мунад», Эжва кывтыдын — «кытчӧ мунанныд». Мукӧдлаын шуӧны «ки», мукӧдлаын «ти». Сыктыв йылын шуасны «абы», карын «абу», Час вӧлӧсьтын «абуч». Ӧти кыв оз ӧткодя шусьы, кывйыс быдлаын коми, да комиыс абу ӧткодь. Ӧтилаын ӧткодя шуасны кывсӧ, мӧдлаын мӧд ногӧн, ас ногнас. Кымын вӧлӧсьт мукӧдлаас, сымын и кыв.
Кытысь сійӧ артмӧ мӧд нога сёрниыс? Олігас да сёрнитігас ачыс и артмӧ. Мукӧддырйиыс кывбертігӧн кодлӧнкӧ выль кыв артмас, сійӧс пондасны дольны, паськалӧ матігӧгӧрас. Мӧдысь бара сідзи, мӧд выль кыв артмас. Мӧд вӧлӧсьтын сійӧ жӧ кыв кыдзкӧ мӧд ногӧн, ас ногнас артмас, аслас ногнас и кутас мунны. Мукӧдлаас кодкӧ рочасьысь морт петӧ, сылысь кутшӧмкӧ кыв сьмек вылӧ босьтасны, рочнас кӧ мыйкӧ прамӧя оз артмы. Мукӧдсӧ роч кывсӧ ас ногӧн гугӧдӧма. Сыктыв кузя шуасны «Вакрамеж», он и гӧгӧрво, мый сійӧ артмӧма «в ад кромешный»-ысь. Сідз сёрниыс пыр ӧтарӧ калькалӧ ёрта-ёртсьыс.
Торйӧн кӧ, некытчӧ ветлытӧг, йӧршитчӧмӧн кӧнкӧ олӧны, сэн пыр кывйыс пондас мунны аслыснырӧн. Кымын ылысмӧ, сымын аслысногаджык лоӧ. Отсалӧн сёрниыс абу Пальсалӧн кодь. Сыктыв вожсалӧн бара ёна ассяма лоӧ: вотякъясӧс муртса нин верман гӧгӧрвоны. Сэсся важ кывтӧ кӧ босьтам, абу ӧнія кодь.
Степан Перымскӧй дырйи комиыдлӧн этша мӧд ногаджык жӧ вӧлі, абу ӧнія кодь. Найӧ сёрнитлӧмаӧсь, гижлӧмаӧсь сэтшӧм кывйӧн, кутшӧмӧн ӧні вичкоясын лыддьысьӧны. 900 во сайын вичкоса гижӧдсӧ вайлісны болгаръяссянь. Важ болгар кывйӧн вӧлі гижӧма вичко гижӧдъястӧ; рочын пондісны сійӧс шуны церковно-славянскӧй кывйӧн. Юра, сюсьджык, озырджык войтырыс вичко гижӧд кодь кывъяснас пондісны сёрнитны. Сэтшӧм сёрнисӧ сэні быдӧн вӧлі гӧгӧрвоӧны, прӧстӧй йӧзыс тшӧтш. Сійӧ со вӧлӧма сюрс кымын во сайын. Ӧні вичкоса кывсӧ асьныс рочьясыс омӧля гӧгӧрвоӧны.
Ньӧжйӧник, тӧдчытӧг, ӧтарӧ вежсьӧ кывйыд. Вежсьӧмсӧ он вермы весиг казявны. Удораса морт кӧ шуас: «кудойтчаныд пӧ оз-ӧ ков?» — некод оз гӧгӧрво. Шуас кӧ бӧрын: асьныд пӧ шулывланныд: «керкасӧ пӧ колӧ кудовтны, ёг быдӧн», сэк вӧлись гӧгӧрвоан. Сідзи мукӧдлаас аслыснога кывйыс чужалӧны, мукӧдлаас вуналӧны, мукӧдлаас сійӧ кывнас некодӧс лоӧ шунысӧ, шуанторйыс бырӧ.
Важӧн вӧлӧм миянын «мой» нима зверъяс, тыын, вӧлӧм, вурд моз чери кыйӧны да олӧны. Ӧні найӧ быдӧн бырӧмаӧсь, сӧмын нимыс кольӧма «Моя ты» (ты ним) да мойыд нӧшта казьтыссьӧ: «мой лопта пелыса», — бӧжыс сылӧн лопта вӧлӧм, пелыс кодь… Быдлаын кывйыс ас ногыс олӧ, пыр ӧтарӧ ылыстмӧ, ывдортчӧ мӧда-мӧдсьыныс. Вермасны ылысмыны ёна, весиг оз кутны гӧгӧрвоны ёрта-ёртныс. Сійӧ янсалӧмыслы пом некӧн абу. Шуам, эськӧ ньӧжйӧ сёрниыс янсалӧ, да ёна дырӧн вермас дзикӧдз мӧд кылӧ пӧрны. Сідзи чужлісны, ӧні чужӧны выль кывъясыд. Первой неуна мӧд ногӧнджык кӧнкӧ сёрнитӧны, бӧрти ёнджыка торъяласны, дырӧн кык кыв лоӧ, пыр аслысногаджык, ӧткодьторйыс пыр дрӧбалӧ, молясьӧ, пырзьӧ. Бӧрын ӧдва пондас тшукласьны *. Вуж серти сӧмын вермыны пондан ӧтлаавны. Вежсьӧны сёрникузяясыс, вежсьӧ сёрниыс.
Вежсьынысӧ бара сэсся со мый серти лоӧ: йӧзыд ӧд быдӧн ёрта-ёртныскӧд орчча олӧны. Вермӧны гӧтрасигӧн гӧтырсӧ вайны ылысь, мӧдлаысь, сэсся воюйтӧны пыр ёрта-ёртныскӧд, пленӧ шедӧны, асьнысӧ босьтӧны. Сэки асьныс сорласьӧны. Сэсся пыр кутшӧмкӧ выльтор миянӧдз волывлӧ, ми сійӧс велӧдчам дай нимсӧ тшӧтш шуам. Ӧні деревняясын му вылӧ турун велалӧмаӧсь идкӧд тшӧтш кӧдзны. Туруныс эськӧ прӧстӧй «шыр анькытш», да модаыс рочсянь локтӧма, турунсӧ роч ногӧн шуӧны — «вика»-ӧн. Сідзкӧ быдӧнлӧн, вӧлӧм, кывъясыд, кутшӧм эм, вежсялӧны му вылын: рочлӧн и, прансузлӧн и, немечлӧн и, индийлӧн и, америкасалӧн и, мукӧдлӧн и. Ӧнія италиясалӧн сёрниныс абу латин нога, чужӧма водзсӧ латинысь, мукӧд кывъяскӧд сорӧн. Ӧнія индиясалӧн абу важ индиясалӧн кодь, а лоӧма санскритысь, важ индияса кывйысь.
Сідз жӧ вежсьӧма сёрниныс мукӧд коньӧркодьджык войтыръяслӧн, сьӧд йӧзлӧн. Налӧн сёрниныс вежсьӧ ӧдйӧджык миян дорысь. Найӧ этшаӧнӧсь, быдтор налӧн ӧдйӧ вежсьӧ. Мукӧдыслӧн Америкаын, Африкаын олысьяслӧн вежсьӧ сёрниыс сё воӧн, ветымын воӧн. Шуам, ветлӧдлӧмӧн местаысь местаӧ олӧны кутшӧмкӧ ичӧт котыра йӧз лунвывса Америкаын. Оланін налӧн зэв вӧра. Ветлӧны найӧ вӧрӧд неыджыд чукӧрӧн. Вӧрыс гырысь, йӧзыс этша. Мӧда-мӧднысӧ найӧ во дас и унджык оз аддзывны. Олӧны сӧмын асвыйӧныс.
Оліганыс ӧтчыд-мӧдысь пыр кыськӧ выль кыв артмылас. Важыс мукӧдыс вунӧ. Сідзтӧ ӧдйӧ налӧн кывныс вежсьӧ, выль кывйыс ӧдйӧ паськалӧ этша йӧз пиад. Вунан кывйыс ӧдйӧнджык жӧ вунӧ дай. Мукӧдлаас кымын сикт, сымын пӧлӧс и сёрни, мӧда-мӧднысӧ оз гӧгӧрвоны. Сы ӧдйӧ налӧн вежсьӧны сёрниныс. Сідзи овлывлӧ посни котыра йӧзлӧн сӧмын. Гырысь котыра йӧзлӧн сідз оз вермы лоны. Унаӧн кӧ ӧти сёрниӧн сёрнитӧны, кывйыс налӧн регыдтӧ оз вежсьы. Ёна кӧ ёрта-ёрт ордас волысьлӧны, сэки бара ньӧжйӧник вежсьӧ, сэки пыр ёрта-ёртыскӧд, кыдз шуасны, вермасны ӧти кывйӧ воны. Вежсьынысӧ дерт вежсьӧ да оз быдлаын ӧткодя ӧдйӧ. Вежсьӧны пыр, сувтны некор оз вермыны. Сідз важӧн вӧлі, сідз водзӧ лоӧ. Сідз выль кывъяс вермасны ньӧжйӧник чужны, ньӧжйӧник вермӧны сідз жӧ дзонь кывъяс бырны.
КЫДЗ СІЙӦ КЫВЙЫС ВЕРМАС БЫРНЫ, КЫДЗИ МУКӦД КЫВ ВЫЛАС СЁРНИЫС БЫРӦ
Вӧвлывлі сэтшӧм дивӧяс — сёрнияс бырлывліны. Сёрнитасны, сёрнитасны кутшӧмкӧ кывйӧн гашкӧ миллион мында йӧз, сэсся дырӧн налӧн кывныс дзикӧдз бырӧ, оз ло. Сы пыдди артмас дзик выль кыв, мӧд сикас. Сэтшӧм кывйыс абу ӧти, он весиг куж ставсӧ лыддьыныс. Насянь мукӧдлаас кольӧма гижӧдъяс, сӧмын тай лыддьыны ни гӧгӧрвоны найӧс оз позь. Церковно-славянскӧй кыв ӧні кулӧма нин, сы вылын сёрнитысь ӧні некод абу. Кулӧмаӧсь сідз жӧ, вошӧмаӧсь: санскрит кыв, важ персъяслӧн, важ немечьяслӧн, латин кывйӧн сёрнитысь войтыр. Найӧ быдӧн вошины кутшӧмкӧ сюрс, сюрсӧн-джынйӧн воӧн.
Кыдзи нӧ сійӧ вермис вошны дзонь сёрниног? Буракӧ сійӧ сёрниӧн сёрнитысь йӧзыс ньӧжйӧникӧн дугдалӧмаӧсь сэтшӧм кывнас сёрнитны, мӧд нога сёрни бурджык налы пондӧма кажитчыны, кокниджык. Найӧ ӧтарӧ ньӧжйӧникӧн, надзӧникӧн вӧтлісны, зырисны важ кывъяссӧ. Ӧти сюрс воӧн кӧ вермӧны сы мында кыв бырны да выльяс чужны, мый вермас лоны уна сюрс воӧн, — дас, кызь, сё сюрс воӧн? *
* Ӧні тӧдӧмаӧсь бура нин, мортыс пӧ му вылас олӧ уна сюрс, уна дас, а гашкӧ и сё сюрс во. Кыдз сійӧ тӧдісны, сійӧ висьталӧма мӧд нигаын — Рубакиныслӧн рочӧн: «Когда, как и почему появились люди на земле». Изд. Прометей.
КЫДЗ БЫДНОГА ВОЙТЫРЫСЛӦН СЁРНИЯСЫС ВОСЬТӦНЫ НИТШКАСЬӦМ ВАЖ ОЛӦМСӦ МОРТЫСЛЫСЬ
Важӧн мортыд оліс зверъяс ногӧн. Сійӧ вӧлі гашкӧ дас, а гашкӧ и сё сюрс во сайын. Морт рӧдыс зэв нин важся. Важся олӧмсӧ тӧдмалӧмаӧсь кыв серти жӧ.
Важӧн-ӧ, шуам, сулалӧ роч кывйыд, кодӧс быдӧн ми кывлывлам? Сійӧ позьӧ тӧдны важ нигаяс серти: видзӧдлы сӧмын, кутшӧм кывйӧн найӧс гижӧма. Эм роч нигаяс ӧкмыссё кымын арӧсаӧсь. Найӧс видзӧны библиотекаясын. Сэтшӧмъясыс эмӧсь Питирса публичнӧй библиотекаын. Кутшӧм кыв вылын найӧс гижӧма? Гижӧмаӧсь важ роч кывйӧн, кыдзи вӧлі сёрнитӧны рочьяс ӧкмыссё во сайын. Налӧн кывйыс сэки вӧлі ёнджыка мунӧ вичкоса кывлань, омӧльджыка ӧнія роч кывлань. Ӧти важ нигаын гижӧма: «рече царь, молю тя, отпусти ныне грех раба твоего, аще не любо ти, аз ворочуся дому моему». Со кыдз, вӧлӧм, сёрнитӧны важ роч йӧзыд, ӧні сійӧс найӧ со кыдзи нин шуасны: «царь сказал: прошу тебя, отпусти теперь грех твоего раба. Если тебе не любо, то я возвращусь в мой дом». Тӧдӧмысь, ӧкмыссё вонад ёна вежсис сёрниыд: важ кывъяс бырины, сы пыдди выльяс чужины, вежсисны сёрникузяясыс, сёрниногныс. 900 воӧн со кыдзи вежсьӧма роч кывйыд.
Сы моз жӧ вежсис италияса кыв. Ӧні найӧ шуасны: «чи ва пиано — ва сано». Сюрс, сюрсӧн-джынйӧн во сайын сійӧ жӧ торсӧ вӧлі шуӧны со кыдзи: «кви вадіт планум вадіт саным». (Коді ньӧжйӧ мунӧ, сійӧ ёна мунӧ). Италияса кыв сюрсӧн-джынйӧн вонад бара ёна вежсис. Сідз жӧ вежсисны мукӧд уна кывъяс.
Уна сюрс во сайын эз вӧвны рочьяс ни, немечьяс ни, прансузъяс ни, грекъяс ни, латинъяс ни, индусъяс ни, персъяс ни. Вӧліны кутшӧмкӧ мӧд йӧз, олісны найӧ кутшӧмкӧ местаын, сёрнитісны ӧти нога сёрниӧн. Сэсся найӧ содіны, дзескыд налы лои, кутісны разӧдчыны воддза оланінсьыс мукӧдлаӧ. Муналісны кытчӧсюрӧ, кодлы кытчӧ гаж. Муналіны ӧти мӧд бӧрся, чукӧр чукӧр бӧрся разӧдчисны мукӧдыс зэв ылӧдз важ оланінсяньыс.
Водзынджыксӧ тайӧ разӧдчӧм войтырыс сёрнитісны ас важ кывнас, кытчӧ велаліны ай-мамсяньыс. Сэсся выль местаад мукӧддырйиыс лолі налы мӧд ногӧн овны, паныдасьлыны выль аддзывтӧмторсӧ, вежӧртавны сійӧс, нимтыны кыдзкӧ выль лӧсьӧдӧм кывйӧн. Выль кывъяс пыр ӧтарӧ содіны. Сідз быд чукӧрлӧн. Сэсся выль кывъясыд паськалісны, вуджисны ӧтисянь мӧдӧ, сорласисны важ кывъясыскӧд, ай-мамсянь велалӧм кывъяскӧд. Важ кывъясыс кузянад асьныс вежсялісны, этша мӧд ногӧн пондісны шуасьны. Пыр сідзи мунны пондіс. Кузяӧн вежсьӧны быдсяматорйыс, войтырыс асьныс тшӧтш, ныр-вомныс налӧн. Сідз жӧ вежсьӧны шуанногъясыд.
Войтырыс асьныс эз казявлыны, кор налӧн этша мӧд ног шусьыссьыны кутіс кывъясыс. Сы понда пыр ӧтарӧ ӧкмӧ сэтшӧм аслыснога вежсьӧм кывъясыс. Ӧкмӧны кӧть ньӧжйӧ, да кузянад уна сэтшӧмыс содӧ. Вежсьӧмсьыс, содӧмсьыс да сёрниног вежсьӧмсьыс со мый лоис: важ ай-мам кылыс эз кут лоны важнога, важ оланінса кодьыс. Сійӧ вежсис, ньӧжйӧ эськӧ вежсис, да помӧдз вежсис. Сёрни вежсьӧ быдӧнлӧн, быд сикас мувывса олысь йӧзлӧн. Сэсся важ кывъясыс вунласисны, кыдзи и ӧні пыр вунласьӧны. Вунӧмтӧ ачыд весиг ӧтчыд он казяв. Кор вежӧрад усьӧ, сійӧ абу на инӧ помӧдз вунӧма. Помӧдз вунӧм бӧрад сійӧ дзикӧдз вошӧ, ньӧтчыд весиг он гарышт сійӧс. Сӧмын вошӧмсӧ он казяв, он тӧдлы. Вунӧдӧм важ кывъяс пыдди вермасны кутшӧмкӧ выль кывъяс чужны, кад сертиыс, олӧм сертиыс. Выль кывъясыд оз жӧ быдӧн ӧткодя паськавны: мукӧдыс регыдӧн ыджыда паськаласны, вуджӧны мукӧдлаӧ, мукӧдыс оз. Сідзи и чужӧны выльнога кывъясыд му вылад. Воддза помыс посни, тӧдчытӧм, сэсся пыр ыдждас, быдмас, аслысныра, торъя лоӧ.
Ыджыд вежсьӧмлы, тӧдӧмысь, ыджыдджык жӧ и кад колӧ. Кымын ылӧдз мунӧма аслысногыс, торъяланногыс, сымын уна пӧра колӧ. Уна-ӧ эськӧ ковмас пӧраыс, мед дзик мӧд кыв лоӧ? — Видзӧдлам. Висьталӧма нин вӧлі: уна нога кывйын лоӧмаӧсь ӧткодь кыв вужъя кывъяс, ӧти нога сёрникузяяс. Сэтшӧмторсӧ казялӧмаӧсь славяна, германеч, иранъяс, армянаяс, грекъяс, латинъяс, кельтъяс, литваяс, санскрит кывъясын. Тайӧ став кывйыс шусьӧны арий кывйӧн. Мӧдарсянь бара ӧткодьӧсь: коми, удмурт, мари, мордва, эст, финн, карел, лопар, вогул, венгр, нӧшта важ бырӧм йӧз, — «весь» кывъяс. Тайӧ ставыс бара лоӧны ӧти кыв котыр — угро-финн кыв котыр. Кывъясыс кӧ ӧти котырысь, на вылын сёрнитысь йӧзыс сідзжӧ ӧти котырысь лоӧны. Важӧн буракӧ воддза арий котырыс ставныс ӧти ногӧнджык сёрнитӧ вӧлі, угро-финн котырыс сідз жӧ дай. Ӧні кыкнан котырыс уна кыв чукӧр. Важӧн, тыдалӧ, кык кыв и вӧлӧма, торъявлытӧмӧсь.
Уна-ӧ эськӧ пӧра колӧ, мед важ ӧтторъя кывсьыс артмасны уна мукӧд кывъяс? Кымын во сайын ӧнія мӧд-мӧд пӧлӧс войтырыс ӧткодя вӧлі сёрнитӧны? Сійӧ пӧрасӧ колӧ лыддьыны уна сюрс воӧн. Ӧти сюрс ли, сюрсӧн-джынйӧн воӧн кывйыд оз вермы вежсьыны дзик тӧдтӧмӧдз, аслыспӧлӧс выль сикас сёрниӧдз пӧрны. Куш ӧтитор роч кывлӧн сюрс воӧн вежсьӧм, мӧдтор, — ыджыдджыка вежсьӧм. Рочьясыд кӧть омӧля, вермӧны на гӧгӧрвоны 100 во сайын гижӧм нигаяссӧ. Эжва-Сыктывса комиыд, шуам, сідз жӧ вермӧ гӧгӧрвоны Перымса комиӧс. Удмуртӧс (вотякӧс) он нин вермы гӧгӧрвоны. Найӧ важӧнджык нин янсалӧмаӧсь, дырджык нин торйӧнсӧ, ылынджык ёрта-ёртсьыс олӧмаӧсь. Эстъяслысь нӧшта омӧля гӧгӧрвоан, позьӧ шуны, сёрнисӧ дзик он гӧгӧрво, сӧмын кымынкӧ тӧдса кыв сёрнисьыс казялан. Сідзкӧ эстъяскӧд (эстонцыкӧд) нӧшта важӧн янсалӧма коми йӧзыд, нӧшта ылын ёрта-ёртсьыс олӧмаӧсь. Сэтшӧм нин олӧмаӧсь, дажӧ ӧтласа кывъясыс быдӧн вушмӧмаӧсь. Вушмыны кӧ сэтчӧдз вермисны, сідз кӧ дыр нин найӧ кыкнанныс янасӧн олӧны, олӧны уна сюрс во. Со мый дыра нин сёрнитӧны да олӧны тайӧ кывнас сёрнитысьясыс.
Сідзсӧ морт рӧдыд му вылад олӧ дас сюрс воысь унджык. Важӧн олӧмыс вӧлі мунӧ ёна ньӧжйӧ ӧнія дорысь. Сідзкӧ и сёрниыс ньӧжйӧнджык вежсис. Морт рӧдыс, мӧд ногӧн, олӧ му вылас уна дас сюрс воысь нӧшта унджык. Ӧд арий кывъяссьыс ӧтдор нӧшта на уна кывъяс эмӧсь му вылас. Мукӧдыс некыдз оз лӧсяв татчӧс сёрниӧ: вужйӧн ни, сёрникузяӧн ни, нинӧмӧн. Сэтшӧм кывъясыд важ еврейяслӧн, арабъяслӧн, финикияса олысьяслӧн, ассириясалӧн и нӧшта мукӧдлӧн. Тайӧ котырыс ставыс шусьӧ семит котырӧн. Ставыс найӧ ёна янсалӧны вужйӧн, сёрниногӧн арий кывъясысь.
Найӧ асьныс бара котыр, бара ӧти чукӧр, кыдзи арий чукӧр, либӧ угро-финн-коми чукӧр.
Сійӧ вот мыйысь тӧдчӧ: став семит кывйын казялӧмаӧсь уна ӧтласа торъяс: кыв вужйыс налӧн ӧткодьӧсь, сёрниногныс бара ӧтмоза мунӧ. Арабъяс здоровайтчигӧн шуӧны: «салям алейкюм», рочӧн кӧ сійӧ лоӧ — «мир на вас». Важ еврей шуӧ вӧлі нигаяс ногӧн: «шалом ляхем». Араб шуӧ: «бисмиллях» — «во имя Божие». Еврей шуӧ «бешемхаелохим». Сэтшӧм ӧтлаасян кывъясыс семит кывъясас зэв уна. Мыйла найӧ лоины? Тӧдӧмысь, эз прӧста. Буракӧ важӧнсӧ тайӧ семит кывъясыс петісны ӧти вуж кывйысь, кодӧн вӧлі важӧн став котырныс сёрнитӧны. Некутшӧм торъя семит кыв сэні эз вӧв, вӧлі сӧмын ӧтторъя семит кыв. Кутшӧм йӧз сэтшӧм важ семит ӧтторъя кывнас сёрнитысьыс вӧлӧма, — некод сійӧ оз тӧд; кӧн сійӧ овлӧма, — некод оз куж висьтавны. Кӧнкӧ сійӧ олӧма, быдмӧма, паськалӧма, воӧма Аравияӧ, Палестинаӧ, мукӧдлаӧ. Паськалӧм, разалӧм бӧрти тайӧ йӧзыс сэсся вежсьыны кутӧмаӧсь. Быд местаын вежсьӧмаӧсь аслысногӧн, оланногныс налӧн сідз жӧ аслысногӧн вежсялӧма. Сы серти кывныс тшӧтш вежсьыны пондӧма, важ ай-мам кывныс. Ӧти важ ӧтторъя ай-мам кывсьыс петі уна пи кывъяс; ӧти вужйысь быдмис уна вож. Дырӧн ӧтилаын кывйыс пондіс вежсьыны ӧтарлань, мӧдлаын — мӧдарлань, коймӧдлаын — коймӧдлань. Ӧти семит кывйысь лои уна семит кыв: еврейскӧй, арабскӧй, финикийскӧй, ассирийскӧй да уна на мукӧд кывъяс чужисны ӧти кыв вужйысь — семит кывйысь. Сідзкӧ став семит кывъясыс чужины сідз жӧ, кыдз арий кывъяс.
Кыдзи нӧ лоины кык торъя арий кывйыс, семит кывйыс да нӧшта коймӧд — угро-финн-коми кывйыс? Сійӧ бара жӧ лои дырӧн, зэв ньӧжйӧникӧн.
Арийяс, семитъяс, угро-финнъяс вӧвтӧдз вӧліны налӧн вужъясыс — рӧдвуж котырыс, кытысь найӧ бӧрти петісны. Став арийыслӧн вӧлі ас вуж йӧз, вужкыв, семитыслӧн бара ас вуж йӧз, вужкыв, угро-финныслӧн сідз жӧ. Кытысь, юаласны, сійӧ вуж йӧзыс, вужкывйыс? Дерт сетысь жӧ, кытысь лоӧны мукӧд кывъясыс: арий вуж йӧзыслӧн вужкывйыслӧн, семит вуж йӧзыслӧн вужкывйыслӧн да угро-финн вуж йӧзыслӧн вужкывйыслӧн бара ӧти вуж йӧз вӧвлі, ӧти вужкыв вӧлі, — сэтысь и найӧ дырӧн петіны. Сійӧ бара овлӧма важӧн, кор арий, ни семит, ни угро-финн вужкыв эз вӧвлы, кор тайӧ куим вожыс оз на вӧлі торъяв.
Торъявлынысӧ тайӧ куим вожыслы ковмис бара уна пӧра. Унджык ковмис арий чукӧр разалӧм ногӧ. Сійӧ пӧрасӧ колӧ лыддьыны уна дас сюрс воӧн. Этшаджыкӧн эз вермы артмыны.
Тайӧ абу на пом. Арий да семит кыв кындзи нӧшта на уна кыв эм, дзик аслысногаӧсь: важ вавилонса кыв, важ китаеч кыв, сэсся сьӧд войтырлӧн аслыспӧлӧс сёрни, гӧрд войтырлӧн Америкаын, нӧшта мукӧдпӧлӧс йӧзлӧн му вылын, — быдӧнлӧн аснога сёрни. Кытысь нӧ лоины тайӧ йӧзыс, тайӧ кывъясыс?
Морт рӧдыс ӧд ӧти. Кор? Кыдзи лоины? Сідз жӧ, кыдзи мукӧд йӧз разалӧны, мукӧд кывъяс паськалӧны: войтырыс — войтырсянь, кывйыс — кывсянь, выльыс — важсянь, важыс нӧшта важсянь, нӧшта важыс — сыысь важсянь. Сідз пыр водзӧ, кытчӧдз ог воӧ звер кывйӧдз, кыдзи сёрнитісны звер нисьӧ морт кодь войтыр.
Став войтырыс ӧти пӧрӧдаысь. Коркӧ налӧн вӧлі ӧткодь кыв, зверъяслӧн кодь. Сэки ставныс найӧ сёрнитісны горзӧмӧн да ки-кокӧн петкӧдлӧмӧн. Мичаа сёрнитны эз кужлыны, вежӧрныс эз тырмыв. Вежӧрныс эз вермы тырмыны, юр вемныс налӧн эз вӧв ӧнія йӧзлӧн кодь да. Кутшӧм налӧн вӧлӧма юр вемныс, тӧдмалӧмаӧсь сюралӧм важ йӧз юр лыяс серти. Сэтшӧм лыясыс сюралӧны уналаын: важ гуясысь, анмуясысь *, ва пыдӧсъясысь. Юр вемыс, местаыс юр вемыслӧн вӧлӧм ичӧт, ичӧтджык ӧнія медйӧй йӧзысь. Дыр-ӧ эськӧ колӧ, мед юр модаыс мортыслӧн вежсяс, мед юр лы пытшкӧсыс ыдждӧ? Сы вылӧ колӧ уна сё сюрс во *. Сідзкӧ со кымын во ковмис ӧти звер кывйӧс пӧртны морт кывъясӧ. Кӧть дырӧн, а артмӧмаӧсь жӧ морт сёрниясыд. Уна сё сюрс воӧн кӧ артмис сёрни, уна сё сюрс во жӧ олӧ му вылын йӧз. Сідзкӧ мортыд — зэв важтор. Сідзкӧ важтор сылӧн и сёрниыс.
* Сы понда Рубакинлӧн гижӧма бара нига: «Когда, как и почему появились люди на земле».
КУТШӦМ КЫВ МУ ВЫЛЫН МЕДСЯ ВАЖ
Кутшӧм кывйӧн пӧ мортыд медвойдӧр сёрнитлӧма, кутшӧм кыв му вылад медважыс? — юаласны унаӧн. Сы йылысь ӧти важ нигаын со мый гижӧма.
Во куимсё кымын сайын оліс Индияын ӧти сар — Джелеледдин Мохаммед, или Акбар, кыдз сійӧс ас костаныс нимтісны, — «Ыджыд» комиӧн кӧ. Унджык сарыд овлӧны сэтшӧм-татшӧм войтыр, ичӧт вежӧра йӧз. Акбар кыдзкӧ эз на кодь вӧв; зэв сюсь, зэв велӧдчӧм морт вӧлі. Тӧдмавны сылы гаж петі: кутшӧм кыв медваж му вылас, кутшӧм кывйӧн медводдза кывйыс пӧ му вылас еврейяслӧн вӧлӧма. Сійӧн пӧ Адам сёрнитлӧма, медводдза мортыс, ен гижӧдъяс серти. Акбар вӧлі аслысныра морт, йӧз кыв вылӧ эз эскы, эз эскы и ен нига кыв вылӧ. Быдтор вӧлі сійӧ ачыс видлалӧ, ачыс тӧдмалӧ. Ковмис тӧдны: збыль-ӧ еврей кыв медваж? Сетіс приказ: босьтны 12 ай-мамлысь 12 пузчужӧм кага (новорожденный), вайӧдны найӧс дворечӧ. Быдтыны сэн найӧс 12 арӧдз, лӧсьӧдны налы 12 немӧй видзысь.
Сарлысь кывзісны. Вайисны дворечӧ 12 пузчужӧм кага, Агры кар дорӧ. Челядьӧс быдтісны немӧй нывбабаяс. Некод на пытшкысь весиг ӧти кыв эз кужлы шуны. Некод на кындзи эз лысьтлы пыравны дворечӧ. Казялам кӧ пӧ пыралӧм, пырысь-пыр жӧ виам пыралысьсӧ. Кодкӧ кӧ волывліс, сӧмын дзиръя дорӧдз. Сэн сулаліс дзиръя видзысь, бара жӧ немӧй морт.
Коркӧ сэсся тыри 12 во. Челядь быдмисны. Акбар шуис: позьӧ пӧ нин видлыны, кутшӧм кыв вылын сёрнитӧны челядьыд. Ӧнӧдз пӧ ӧд найӧ некутшӧм сёрни бокысянь эз кывлывлыны. Збыль кӧ еврей кылыд медводдза кыв, еврей ног и сёрнитны пондасны велӧдчытӧм челядьыд.
Чукӧртіс Акбар сар быдлаысь ас дорас быдсяма велӧдчӧма сюсь йӧзӧс. Сэн вӧліны еврейяс, персъяс, индусъяс, арабъяс, халдейяс да нӧшта уна на мукӧдпӧлӧс йӧз. Став сюсь йӧзыс челядьӧс петкӧдтӧдз шуалӧны: менам кыв вылын пӧ пондасны сёрнитны тайӧ некутшӧм сёрниӧ велӧдтӧм челядьыд. Быд морт ыстысьӧ ас ен гижӧд вылас.
Вайӧдісны немӧйясӧн быдтӧм челядьӧс Акбар сар водзӧ. Сійӧ кутіс сёрнитны накӧд.
Мый жӧ лои? Челядь эз кужны сёрнитны некутшӧм кыв вылын. Абу эськӧ немӧйяс, да весиг кыв оз кужны шуны. Сӧмын ымзӧны да горзӧны лёкногӧн, кывтӧм пемӧсъяс моз.
Сёрнитӧдтӧг быдтӧм челядьяс сёрнитісны сӧмын зверъяс моз. Морт сёрни кывтӧгыд некутшӧм сёрни абу велалӧмаӧсь, сёрнитӧг олӧмаӧсь, сёрнитӧг быдмӧмаӧсь. Та серти ми аддзам, медваж кывйыд звер кывйыд и эм. Прӧстӧй горзӧм, оллялӧм, шенасьӧм — медважся сёрниног.
Акбар сар йылысь гижӧма важ нига вылӧ католическӧй поп, ен гижӧда серти олысь морт. Сідзи и гижӧма, кыдз ми висьталім, абу повзьӧма ен гижӧдыскӧд лӧсявтӧмысь.
МЕД КУЖНЫ КУТАН СЁРНИТНЫ МОРТ НОГӦН, КОЛӦ ВЕЛӦДЧЫНЫ
Мый колӧ вӧлі тӧдны миянлы, тӧдмаліс Акбар сар: важ йӧзыд вӧлӧм сёрнитӧны зверъяс моз. Мый сійӧ збыль сідз, позьӧ ыстысьны унатор вылӧ Акбар кындзи. Ӧні на ӧд миян олӧмын эм уна зверыскӧд ӧтласа торъяс. Сюрс во сайын ӧтласаыс унджык вӧлі, зэв важӧнсӧ нӧшта уна. Важӧн войтырыс му вылас дзик мӧд ногаӧсь вӧліны. Тушаныс, моданыс быдӧн вӧлі зверлӧн кодь. Олӧм-вылӧмыс сэтшӧм жӧ. Некутшӧм гырысь сарство важӧн эз вӧв, олісны важ йӧз прӧстӧй чукӧръясӧн, кымынкӧ гоз ӧтувтчӧмӧн, кыдзи тай ӧні олӧны ӧблезянаяс. Сёрнитісны найӧ зверъяс моз жӧ. Ёрта-ёртныслысь кӧ эськӧ йӧзыд сёрнитныс эз велӧдчыны, ӧні на сёрнитӧны немӧйяс моз, ки-кокӧн шенасьӧмӧн.
Ми вермам сёрнитны морт моз сӧмын ичӧтысянь сёрнитны велӧдчӧм вӧсна. Код кутшӧм ай-мам дорын быдмӧ, сэтшӧм кывйӧн и велалӧ сёрнитны. Ай-мам кыв медӧдйӧ сетчӧ велӧдчыны.
МОРТ СЁРНИТӦМЫН НЕКУТШӦМ ДИВӦ АБУ
Унаӧн шензьыласны морт сёрниыд вылӧ, чудесаӧн нимтӧны. Збыль ӧд сідзи, чудесаӧн и кажитчӧ уна сэн гӧгӧрвотӧм торъясыд да. Тайӧ гижӧдсьысь ӧні позьӧ аддзыны чудеса абу морт кывйыд. Мортыд быдтор, кодӧс оз вермы гӧгӧрвоны, чудесаӧн шуӧ. Гӧгӧрвоанторсӧ сідз оз нин нимты. Тӧдӧмысь, дивӧ кодь уна миллион морт ёрта-ёртнысӧ гӧгӧрвоӧны да, сӧмын сійӧс чудесаӧн оз на позь шуны. Став мортыс кӧ эськӧ ӧтпырйӧн дугдісны зверъяс моз сёрнитӧмысь да ӧтпырйӧ чужи му вылас став сикас морт сёрниыс, сійӧ эськӧ чудеса вӧлі. Сӧмын тай сэтшӧм дивӧыс эз вӧв, ни эз вермы лоны. Став сёрнитан кывйыс чужины ньӧжйӧникӧн, артмисны ӧти мӧд бӧрся. Важӧн сідз артмалісны, ӧні артмалӧны, водзӧ пондасны артмавны. Мӧд ног оз вермы некыдз лоны. Быд морт ньӧжйӧникӧн отсалӧ лӧсьӧдны выль кывъяс, выль сёрниног, а ачыс сійӧс оз казяв. Отсалам ми быдӧн, кор кутшӧмкӧ аслыснога кыв артмас миян, кыдзкӧ аслысногӧн кывсӧ шусьысяс, кыдзкӧ аслысногӧн сійӧ бергӧдчыссяс. Кывсӧ ӧд йӧзыс асьныс пыр вӧчӧны, лӧсьӧдны, пыр ӧтарӧ водзӧ да водзӧ. Сы вӧсна кывъясыд сёрниад ӧтарӧ вежсьӧны. Кодӧс ми асьным вӧчам, сійӧс оз нин позь чудесаӧн шуны. Кывъясыд вежсьӧны миянсянь, ассянь. Сідзкӧ кыв чужӧмын некутшӧм чудеса абу.
СТАВ ЙӦЗЫС РӦДЪЯС МӦДА-МӦДНЫСЛЫ
Шуасны — кывйыд пӧ медъёна торйӧдӧ йӧзсӧ мӧда-мӧдсьыс. Сійӧ дзик сідз. Сӧмын со мый оз ков вунӧдны: ӧти сикас котыр йӧзлӧн вермас лоны мӧд-мӧд пӧлӧс сёрни, мӧд сикас кыв. Балкан вылын олӧны уна йӧз славяна котырысь: сербъяс, черногоречьяс, болгаръяс да нӧшта уна мукӧдпӧлӧс. Сэн жӧ олӧны турокъяс. Славяна ставныс Кристосӧс тӧдӧны, Кристослы эскӧны; турокъяс Магометлы. Кутшӧм йӧз нӧ сійӧ Балканса турокъясыс? Да унджыкыс на пытшкысь славяна жӧ, сӧмын Кристос пыдди Магометлы эскӧны, ай-мам верасӧ мӧд вылӧ вежӧмаӧсь. Сы вӧсна найӧ ас войтыр пӧвстсьыс ӧтдортчӧмаӧсь, турокъяскӧд ӧтлаасьӧмаӧсь, пондӧмаӧсь сёрнитны турок кыв вылын, вунӧдӧмаӧсь ассьыныс славяна кывсӧ. Сідзинад кывныс налӧн вежсис, вирныс коли важыс. Сідзкӧ кывйыс вермӧ вуджны ӧти йӧзысь мӧдлы.
Лолывліс сэтшӧмтор: оліс ӧтилаын кутшӧмкӧ ичӧт котыра йӧз. Оліс ас выйӧн, бура. Уськӧдчисны на вылӧ кутшӧмкӧ воысь йӧз, вермисны найӧс, кусыньтісны ас кипод улас; жугӧдӧм йӧзсӧ нуӧдісны ас дорас, либӧ асьныс кольччисны овны выль муӧ, мырддьӧм муӧ. Став верӧсъясӧс уджӧдны пондісны, гӧтыръяссӧ мырдӧн аслыныс гӧтыр вылӧ босьталісны. Жугӧдӧм йӧзлы, тӧдӧмысь, лои велӧдчыны озыр, ён йӧз кыв вылӧ, гӧтыръясныслы сідз жӧ: выль верӧсъяс ног лои велӧдчыны сёрнитны. Налӧн челядьыд сэсся выль ногӧн жӧ пондісны сёрнитны, ён йӧзыдлӧн кылыс вермис этша йӧзыдлысь сёрнисӧ, кыдзи и асьныс найӧ, ён йӧзыс, вермисны ичӧт котыра йӧзсӧ. Тадзи со мырдӧн олӧмӧн вермас вежсьыны сёрнитан кывйыд. Тадзи немечьяс мырддисны Пруссияын славяналысь оланногсӧ, кывсӧ; венгеречьяс пӧдтісны ӧнія Венгрия местаын олысь йӧзлысь сёрнисӧ; рочьяс мырддисны места, олӧм-вылӧм, кывсӧ миян коми котыр йӧзлысь Мӧскуа гӧгӧрысь, дай мукӧдлаысь. На помысь, важ йӧз помсьыс, нинӧм мукӧдлаас эз коль. Татшӧмторйыс доза уна овлӧ му пасьталаад. Яренскӧйса, Совдорса рочыдлӧн кывйыс сӧмын роч, рочӧн сёрнитӧ, аслас вирыс джынвыйӧ, гашкӧ нӧшта унджык на, — коми.
Тайӧ став вӧснаыс унаысь овлывлӧ: кывйыс йӧзтӧ ӧти котырӧ пыртӧ, вирыс мӧдӧ. Шуам кӧть сідз: морт зэв лӧсьыда комиӧн сёрнитӧ, сы вӧсна сійӧс оз на позь комиӧн шуны, вермас лоны дзик мӧд рӧдысь. Овлывлӧ и мӧдарӧ: коми кыв вунӧдӧма нин, весиг оз куж сёрнитны, сы вӧсна сійӧс оз на позь комиӧн шуны, вермас лоны дзик мӧд рӧдыс. Овлывлӧ и мӧдарӧ: коми кыв вунӧдӧма нин, весиг оз куж сёрнитны, аслас вирыс, рӧдыс миян котырысь.
Уна сюрс, уна сё сюрс вонад унаысь йӧзыд вевъявлісны сорласьлыны ёрта-ёртыскӧд. Сідзи важӧн вӧвлывлі, сідзи и водзӧ лоӧ.
Коркӧ-некоркӧ став торъя кылыс вунӧ, мукӧдыс кулӧ. Став йӧзыс пондасны сёрнитны ӧти кыв вылын *, ставныс пондасны гӧгӧрвоны мӧда-мӧднысӧ. Сэтшӧм кывйыс ньӧжйӧникӧн быдмас ачыс. Ӧні нин ёна сорласьӧны кывъясыс. Зэв ылыс торъя сёрниысь мукӧд кывйыс паськалӧ зэв ыджыда, быдлаӧ, быд йӧз пытшкӧ. Сэтшӧм ӧтласа кывйыс бӧрын лоӧ зэв уна. Олӧмыс ачыс отсавны пондас ӧти пӧлӧс сёрнисӧ лӧсьӧдны, войтырыс ёнджыка пондасны волывлыны ёрта-ёрт ордас, сёрнитны мӧда-мӧдыскӧд, ӧткодь нигаяс лыддьыны. Сёрни модаыс ӧткодь налӧн лоӧ, став войтырыс ёрта-ёртсӧ гӧгӧрвоасны. Сэтшӧмыслы коркӧ быть лоны.
* Тайӧ Рубакин ас ногнас висьталӧ. Мукӧдыс мӧд ногӧнджык шуӧны.
Кор эськӧ сійӧ лоӧ? — Кор став йӧзыс вокъяс моз пондасны овны, кор ӧти котыр оз понды каттьысьны мӧд котыр вылӧ, кор йӧзыд оз пондыны виавны мӧда-мӧднысӧ, кор озыр, пӧт войтыр оз пондыны нартитны, дзескӧдны, жегдыны, чиркны коньӧр, тшыг войтырӧс, кор ӧти морт оз понды лыйлыны мӧд мортӧс, кор ӧти морт оз понды кыйӧдны мӧдсӧ мыждыны, кусыньтны да джагӧдны.
