СОТЧӦМ
«Вӧр-пу» нима гижӧдысь
«...Тыр морӧсӧн лолаліс вӧр,
Шувгис-сьыліс кыпыд сьыланкыв».
(«Вӧр-пулы сьыланкыв»)
...Сотісны тылаяс... Сотісны, кыдз сотлісны уна сё во нин. Накӧд тшӧтш «гажаддза» сотчисны ягъяс, пармаяс, сьӧртъяс... (Жар да кос вӧлі войвылын 1912-ӧд вося гожӧм.) Муткыртӧ, паткыртӧ, сюръяӧн кыпӧдчӧ енэжас гӧгӧр сьӧд тшын!
Тшын сюръяяс каясны, каясны да кымӧрыскӧд ӧтлаӧ пузясны. Он тӧд, мый и эм — тшын-ӧ, шера кунӧр. Гӧгӧр тшын ютш! Сынӧдас довкъялӧ, оз вермы разавны, пукалӧ — лутш... Ылын-ылын, вулкан моз, кыпӧдчӧ-сотчӧ Печӧра ю йылын...
Лов оз шед — тшӧкйӧдлӧ, чомрӧдлӧ син; сарӧгмӧ чужӧм, пуксьӧ да сирмӧ яй вылад дьӧгӧдя ньылӧм. Кольквижкодь гӧвкъялӧ сім енэжын, тшын пиын шонді...
...Сотісны тылаяс, ӧзйисны-сотчисны ягъяс... Эз нарошнӧ, дерт. Мый мужиклы кернысӧ вӧлі, кор билӧн выныс вӧркӧд тышкасьӧмын, нянь нуртор перйӧмын вӧлі ӧти медъён ӧружйӧӧн.
Тыла... Тыла сотӧм — сійӧ ыджыд пӧжар кодь жӧ, чорыда сотчигас страк видзӧднысӧ. Но муртса — тшынаса би?! Сійӧ пӧ нинӧм, — шуасны вӧлі. Тулыс-гожӧмын вӧрын номъясысь ӧти спасенньӧ — тшынас. Тшынастӧг — веськыда джагӧдасны гебъяс да номъяс; ном дӧра ни, дьӧгӧдьӧн мавтчӧм ни — нинӧм оз отсав! Сӧмын вон пытшкӧсӧ кӧ дзебсян, сэки мезмывлан номъясысь. Но вон пытшкад век он куйлы, колӧ мыйкӧ и керны да и сьӧрсьыд быд здукӧ он новлӧдлы вонтӧ...
Ветліс морт сюмӧдтор кульыштны раскӧ. Вӧчліс морт номъясысь тшынас. Восьтліс бивасӧ, истӧг доз перйис... Да оз ков и истӧг, шедӧ биыд изйӧн, кыдз вӧвлі важӧн: тывкӧртӧн вартіс биа изйӧ морт: «чак-чак!» — калсмуні изйӧ кӧрт... Сявкнитіс кинь. Ӧти киньтор кутчысис биасян кунваа тшакӧ. Сюйыштіс морт тшаксӧ сісь кос мырйӧ: гуся биӧн туктавны пондіс мыр... Тадз вӧчис морт номъясысь тшынас. Бур. Пажнайтіс-керис сэн, сюмӧдъяссӧ бурджыка тубраліс, нопъясис да мӧдіс водзӧ. Муніс морт, мыр — тукталан коли. Пӧльыштіс тӧврутор: ыыррр... ӧзйис дӧла биӧн мыр... А водзӧ? Оз нин ков висьтавны, мый: гожӧм шӧр... Пожӧм вӧр... Жар — пӧжар...
И сідз... ӧзйисны ягъяс, сотчисны и пармаяс, егыръяс, сьӧртъяс... Сотчисны пожӧмъяс, козъяс, ньыв пуяс, витсё арӧса ниаяс, сусъяс — быд лыска пуясыс — лыдтӧм вӧр! Чалӧбӧн мунас би тусяпуяс пӧвстті; ыпнитлас лӧз биӧн став пуыс кузя, скӧвӧрда вылын дзиж сотчигмоз часӧдас здукӧн и — абу нин... Эз жалит би и коръя пуяс: куснясисны-тэськасисны би жарысь коръяс да качисны гартчӧмӧн тшын сорыс бобувъяс моз вылӧ-вылӧ енэжас...
Сир дук, дьӧгӧдь кӧр, сьӧкыд нитш-яла сора котшыс чад кылӧ быдлаысь.
Войясын сайкмыштлӧ-лӧньыштлӧ би море, но... горе, коді ыштӧ да ылалӧ сы вылӧ! Вой улын вӧр сотчӧм, коді матісянь аддзӧ да кылӧ, нӧшта на страшнӧ: вӧр весьтын сэк став сынӧдыс енэжӧдзыс ломтысьӧ-ӧзйӧ чард биӧн!.. Прожектор би сюръяясӧн война поле вылын моз довкъялӧ ветлӧдлӧ-жӧдзӧ югӧрыс тшын-кымӧр пӧвстті; матісяньджык кӧ сэк видзӧдан, — аддзан да кылан — и шыыс войналӧн: шкувгӧны-лыйӧны сорокадюймӧвӧй пушкаяс... Тайӧ — бӧрвывтіыс сотчӧны да пӧрласьӧны кык сывтыръя сирӧд кондаяс.
А асъявыв — ладан кӧр, поконик дук кылӧ ывлаысь, кор ыркнитыштлас сынӧдыс да лӧзов руа тшын разалӧ ю уйтъяс пӧлӧн... (Сідз, коркӧ важӧн, кӧдзыд вичко посводзысь, кулӧм мортӧс сьылӧдӧм-колльӧдӧм бӧрын, вӧлі кывлывлас кутшӧмкӧ аслыссяма гажтӧм кӧр: пӧдӧм му дук сора сотӧм тусяпу лыс да корӧсь кор ладан тшынкӧд ӧтлаасьӧм, — вартас нырбордад да кольӧ сьӧлӧм вуж бердад ловтӧм кӧдзыд, курыд, висьтавны кужтӧм шог...)
...Тыр морӧсӧн лолаліс-оліс вӧр. Шувгис-сьыліс кыпыд вына сьыланкыв. Тулыс, гожӧм и ар. Вӧр-пу пӧвстті, гора ыджыд театрын моз, котраліс-оліс пӧтка-звер: тюргывліс тулысын шонді петігӧн тар; нораа, сӧдза чипсасьліс сьӧла: пуысь пуӧ, увйысь увйӧ пелька чеччавліс ур... Но воис би — ыыыззз!.. Гулыд йӧлаа ягті котӧртіс-быгыльтчис гундыр змей моз страшнӧй би кыв!
Сир курыд шог суӧма вӧрса олысьясӧс, звер-пӧткаӧс. Би море оз жалит, ас водзвылас вӧтлӧ-чышкӧ кӧні коді эм. Муралігтырйи тімбыльтӧ-пышйӧ ош гуркӧс сён пыдӧсӧ; пӧрӧм вужля ув аддзис да мӧрччӧдчис сэтчӧ... Садьтӧгыс гӧняйтлӧ, дзуг петля вӧчалӧ кӧч, кытчӧдз оз ачыс медбӧрти би пӧлӧнӧ сюр. Котсӧны-котралӧны яла под вывті дозмӧръяс, — тэськасьӧ, потласьӧ налӧн позъясын кольк...
Со, кыпӧдіс би сьӧла котырӧс — шпыррр... — лэбзис быдтысьысь мам. Пессьӧ, инас оз ӧшйы энь сьӧла: пышйӧдӧ-нуӧ ассьыс муртса на бордйыв кыптӧм позтырсӧ, пуысь пуӧ лэбзьыштӧ, котӧртӧ тэрыба муӧд... Медбӧрти, дзор роя коз пуӧ меститіс-иналіс пиянсӧ. Весьшӧрӧ! Би кыв подувтіыс кыссьӧ и кыссьӧ, азыма нюлӧ нитш сора яла; воис коз улӧ би, нюлыштіс-видліс виялӧм кос сирсӧ вуж бердсьыс, зэв пӧ чӧскыд; видлалігмозыс — ыыызз — тювгысис йылӧдзыс би кыв. Тревога горӧдіс сьӧла пиянлӧн мамыс. Но эз удитны чепӧсйыны пиян, сӧвъяммытӧм борд тывъяс эз удитны кыпӧдны найӧс: мортлы ньылыштмӧнъя яй ёкмыльторъясӧн гылалісны тшӧкыд увъяс костӧд пу улӧ да... чишкассьӧм гӧн дук кылыштіс тшын сорыс сӧмын, сы мында и вӧлі.
А вӧр сотчӧ и сотчӧ; би гӧнечӧн мунӧ, паськалӧ-ыдждӧ верстъясӧн, дасъясӧн, сёясӧдз; вуджӧ шоръяс, егыръяс, ю вомӧн шыбитчас нинӧмӧс пыдди...
Кусӧдны? — Сёӧн-сёӧн мунӧны-ветлӧны войковъясӧн, вежонъясӧн оз волыны кусӧдчанінсянь: мудйысьӧны, пӧрӧдчӧны, воча паныда би лэдзӧны... Жаритчӧны, пӧсялӧны чужӧмъяс, чишкасьӧны юрсияс, син лысъяс би жарысь; оз узьлыны мукӧддырйи вой-мӧдӧдз, оз сюрлы ва юны суткиясӧдз... Кусӧдчисны сэтчӧдз, кытчӧдз мортлы отсӧг вылӧ оз лок зэр да оз пукты би морелы пом.
Сотчис. Эз коль яг. Тшын йылӧ кайис уна миллион пу, тшын лэбзис государстволӧн уна миллион шайт дон ценнӧй вӧр.
Сотчис... Сьӧд тылаӧ пӧрӧма гажа овмӧсаин. Сотчисны чӧс туясян, кыйсянінъяс. Поле, эрд, куш — дӧввидзӧ восьса. Шемӧс. Шуштӧм. Чурвидзӧны кӧнсюрӧ сьӧд шома, кузя-дженьыда мыръяс, увтӧм ни вожтӧм, кыдз война поле вылын сюръя-памятникъяс...
А кыті абу качӧмӧн мунӧма биыс, кыті абу сьӧд шомӧдз сотӧма, а сӧмын чишкалӧма да косьтӧма кок йылас пуяссӧ, сэтшӧминъясті идравтӧм война поле кодь: эбӧстӧм жугыльӧсь сулалӧны пуяс — гылалӧм лысъяса, кос шеввидзан увъяса, чешъясьӧм да шулясьӧм кырсьяса, быттьӧкӧ киссьӧм шойданник паськӧма мортъяс. Шун пуӧ, кыдз кулӧм морт шой вылӧ номыръяс, уськӧдчасны сиргагъяс, поздысьӧны сэтчӧ да миллиардъясӧн йывмӧны; гурскӧны-йирӧны, пож кодьӧдз писькӧдласны пучӧйяс вӧр пулысь чигсӧ да быдмӧм мыстиныс бордсялӧны, петӧны пуысь, медым выльысь-выльӧ бара йывмӧдны ассьыныс потомствосӧ. (Мый эськӧ сійӧ — кулӧм-косьмӧм путӧ кӧ йирӧны, шуам нин, — мед, да ӧд найӧ и ловъя, дзоньвидза пуясӧ тшӧтш сэсянь вуджӧны, поздысьӧны да быдса вӧр площадьяс висьмӧдӧны!) Кулӧма, кулӧма вӧр, шыч ни рач олӧм шы оз кыв. Сӧмын ӧтка-ӧтка сизь тотшкӧдчӧ-дорччӧ нырнас да шыла кодь кузь кывнас перъялӧ пучӧйясӧс.
Эновтісны важ гажа оланінъяснысӧ звер-пӧтка — дозмӧръяс, таръяс, уръяс. (Дас-мӧд во бӧрын сӧмын кӧчьяслы пипуа, кыдз пуа рас — масьт.) Да и код олас кушинад, — быдӧнлы мустӧм. Корсюрӧ гӧнечӧн лыйыштас, вуджӧртас-вуджас сотчӧм вомӧн кузь кока вой йӧра да коляс пӧим вылӧ кок туйсӧ ассьыс...
Сотчис... Мый?! Сотчис пӧ и — став! Бара на пӧ вӧр-пуыд быдмас, — шуасны вӧлі. Но кор, кодыр воас сійӧ сотчӧминыс бӧр вӧрӧдзыс, важ выйӧдзыс да быдмас?! Но кутшӧм вӧр сэтчӧ быдмас?
(Коркӧ, том дырйи на, важӧн, вӧралігӧн Печӧра да Мылва костын ме аддзывлі сотчӧмин, — висьталӧ Сордйывса Микита Иван. — Сотлӧма зэв паськыда, ӧтарӧ и мӧдарӧ, синмыд оз судз! Сотчывлӧма сійӧ менам волытӧдз во дас сайын кымын; сотчывлӧма и бӧр нин вӧрсялӧ, но петӧма сэтчӧ ставыс коръя пу: пипу, кыдз пу да бадь пу, — зэв тшӧкыда, ныртӧ некытчӧ сюйны и весиг ӧти лыска пу абу, — коз пу ни пожӧм, ни сус пу, а вӧрыс водзынсӧ вӧлӧма коз сора сускинаин. Мый, мися, тайӧ? Кыдзи татчӧ воис коръя пу кӧйдысыс, кор лыска пу кӧйдысыс матынджык да мыйла эз вермы? Шензя и ог вермы тӧдны. А вӧлӧма кӧ со мый, — помаліс Иван друг ассьыс дӧгадкаа мӧвпсӧ.)
Уна, уна кад ковмас, медым воӧдчыны яг вӧрлы, пармалы — пожӧмлы, козлы важ выйӧдзыс: вояс, уна дас во, сё вояс!
Сотчис. Кытшовтас во. Кӧдзалӧ, топалӧ пӧим. (Пӧим вын быдмӧглы чужны выйим!) Лэбзясны-локтасны тӧв йывті кокни кӧйдыса быдманторъяс — турунъяс, пуяс: йӧн, воййыв, войвутш... Пипулӧн, бадь пулӧн, кыдзлӧн кӧйдыс. Важ пожӧм вӧраин либӧ коз пуа парма пӧрӧ туруна раскӧ. Россялас, россялас, турунзяс, васӧдмас. Коръя вӧр-пу ӧдӧлитас-вермас, вежлас вылыс пӧтшвасӧ, аслыс колана кодьӧс лӧсьӧдлас. Дыыыр, дыр сідз властвуйтас рас, уна-уна во, кытчӧдз вочасӧн ньӧжйӧ-ньӧжйӧ воӧдчӧмӧн, сьӧкыд кӧйдыс тусьяса пожӧм, ниа, коз, ньыв да сус оз воны важинаныс да вӧтлыны коръя вӧр-пуӧс.
...Сотлісны тылаяс, сотлісны рас подъяс важӧн. Сотчывлісны накӧд тшӧтш «гажаддза» ягъяс, пармаяс, ниӧдзьяс, сускина вӧръяс.
Сотчывлісны вӧръяс и тшынас бияссянь; ӧзйывлісны-сотчывлісны гым дырйи чардбисянь; сотлісны ӧзтӧмӧн нарошнӧ — лёк вылӧ и кӧсйытӧг, тӧдтӧг... Но кӧть кыдз, кӧть код ногыс — вредыс ӧти, мортлы пӧльзаыс абу.
...Тыр морӧсӧн лолалӧ сулалысь вӧр. Шувгӧ-сьылӧ кыпыд сьыланкыв. Сьылӧ-корӧ ас дінас, вӧзйысьӧ мортлы культурнӧя, чинлытӧмӧн-бырлытӧмӧн пӧльзуйтны...
