ПӦРЫСЬ ЧУКЧИ ДА ГОРШ РӦДЬӦ

Зумыша шыаліс паськыд парма. Джуджыд козъяс нӧйтісны ӧта-мӧднысӧ вожъяснас. Вына тӧв вель ёна бушуйтчис векньыдик вӧрса ю пӧлӧн.

Куим лун сайын вӧралысь Рӧдьӧ окталіс ассьыс лэч туйяс. Матӧ кыксё петля ӧшӧдіс чукчияслы, таръяслы, сьӧлаяслы. Талун водз эновтіс ассьыс вӧралан керкасӧ, кӧсйис пемдытӧдзыс кытшовтны лэч туйяссӧ.

Югдӧм бӧрын тӧлыс виччысьтӧг лӧнис, кодкӧ быттьӧ тупкис сылысь вомсӧ. Дугдісны нӧйтны ӧта-мӧдсӧ и дзор козъяс. Рӧдьӧлы кӧть тыри нин нелямын арӧс, восьлаліс тэрыба на. Лаз пасьталӧма, киас кутіс пищаль: кыпӧдчас кӧ кутшӧмкӧ пӧтка, медым пыр и лыйны. Оз нин первой во вӧрав Рӧдьӧ, тӧдӧ, кыдзи да мый. Восьлаліс сійӧ шы ни тӧв, пельяссӧ чошкӧдӧмӧн, синъяссӧ то ӧтилаӧ веськӧдлас, то мӧдлаӧ. Аддзӧ и кылӧ ылысь.

Ӧти лэчкӧ сьӧла шедӧма. Вӧралысь перйис сійӧс петляысь, сюйис лаз пытшкас да водзӧ мӧдӧдчис. Оз шогсьы, оз майшась. Тӧдӧ: тавося арыс, кыдзи и мукӧд воясӧ, бара козьналас сылы вель уна пӧтка да звер куяс. Медым некод оз мӧд видчыны. Рӧдьӧ весиг сельпокӧд договор вӧчис. «Пӧткаяссӧ аслым, а звер куяссӧ позяс и сельпоӧ нуны», — ас кежас мӧвпаліс вӧралысь. Понйыс сылӧн кыйсьысь, туланӧс туялас и ошкысь оз повзьы.

«Лун дас мысти Собольӧс позяс катӧдны вӧрӧ: урыс да туланыс таво уна».

Мукӧд аръяснас, лэч туйсӧ кытшовтігӧн, Рӧдьӧ вӧралан керкаӧ кыйдӧссӧ вайлывліс лаз тырыс. А талун со дзик ӧти сьӧла на шедӧма. «Но, мокасьт, гольмий ӧмӧй, коми парма?» — дӧзмис пищаля морт.

Неыджыд нюр бокысь, кытчӧ тӧлыс пӧрӧдӧма зэв ыджыд пожӧм, лэчкӧ шедӧма ыджыд чукчи. Пӧтка вӧлі ловъя на, нетшкысис, кӧсйис мынтӧдчыны... «Лыя, а то орӧдчыны вермас», — чургӧдіс пищальсӧ Рӧдьӧ да кутіс метитчыны.

— Эн лый тэ менӧ, Родион. Лэдз вӧля вылӧ, ме тэныд таысь уна буртор вӧча.

Вӧралысьлӧн кисьыс пищальыс уси. Сулалӧ да лапйӧдлӧ синъяссӧ. «Комын во кыйся-выйся вӧрын, а первойысь аддза татшӧм шензьӧданаторсӧ. Чукчи сёрнитӧ морт гӧлӧсӧн, да и менсьым нимӧс, трустыд, тӧдӧ. Гашкӧ, ставыс тайӧ кажитчис меным».

— Нолтӧ, ещӧ мыйкӧ висьтав, — пӧткалань воськов-мӧд вӧчис вӧралысь.

— Лэдз, мися, менӧ вӧля вылӧ, аслам рӧдвуж дорӧ. Некор ог вунӧд тэнсьыд буртӧ. Кыдзи да мыйӧн верма, пыр кута отсасьны.

«Висьтавны кӧ тайӧс сиктсаяслы да гӧтырлы, некод оз верит. Серамвыв сӧмын менӧ лэптасны», — вӧралысь матыстчис лэчкӧ шедӧм пӧтка дорӧ. Сійӧ куйліс вужля бокын, сьӧкыда пошиктіс-лолаліс. Тыдалӧ, дыр нин пессьӧма, ёна мудзӧма.

Чукчилӧн морӧс улас лӧсталісны уна рӧма гӧнъяс, юрыс вӧлі дзор: тӧдӧмысь, уна во нин олӧма вӧльнӧй свет вылас.

— Лэдз, мортӧй, менӧ. Эн мучит, — бара мӧдіс кевмысьны пӧтка.

Рӧдьӧлы кӧть жаль вӧлі воштыны матӧ пуд джын яй, но век жӧ лэдзис лэчкӧ шедӧмторсӧ.

— Виччысь. Пӧръялін кӧ, ловтӧ мӧдысь босьта. Меысь он пышйы.

— Эг пӧръяв, эг. Ковмас кӧ мыйкӧ тэныд, лок татчӧ, куимысь шутёвт да горӧд: чукчи-мукчи, пармаӧ мичлун вайысь! Тайӧ ме локті, Рӧдьӧ. Лок татчӧ. Колана сёрни эм. Гӧгӧрвоин?

— Ставсӧ сюркнялі пель гӧгӧр. Немтор ог вунӧд. Вӧралысь мыйкӧ ещӧ на кӧсйис висьтавны, но чукчи воши сук пуяс костӧ.

Дыр на дивуйтчис Рӧдьӧ вӧтын моз аддзывлӧмторнас. Ӧти сьӧлаӧн и лэччис вӧралан керкаас. Пуис кыйдӧссӧ, дзен-дзен сёйис, кык кружка чай юис и сӧмын сы бӧрын нюжӧдчис нар вылӧ. Но унмовсьны дыр на эз вермы. Син водзас унаысь воліс пӧрысь чукчи, кыліс сылысь гӧлӧссӧ: «Эн лый менӧ, Родион, лэдз вӧля вылӧ. Ме тэныд таысь уна буртор вӧча».

Войнас чорыда зэрмис. Эз коб и югдӧм бӧрас. Рӧдьӧлӧн важиник вӧралан керкаыс, кодӧс кызь во сайын на вӧчлӧма пӧльыс, уналаті мӧдіс виявны, некытчӧ лои саймовтчыны зэрсьыс.

«Дзик тай ме йӧй... Мыйла нӧ чукчилысь эг кор выль вӧралан керка, югыдӧс, шоныдӧс, кыпыдӧс?» — видіс асьсӧ вӧралысь.

Коймӧд луннас, кор эз нин зэр, Рӧдьӧ пасьталіс лазсӧ, босьтіс киас пищаль и мӧдӧдчис нюр дорын куйлысь вужля дінӧ, кытчӧ вӧлі шедӧма сёрнитысь чукчи. Локтіс пӧрӧм пожӧм дорӧ, куимысь шутёвтіс, кыдзи велӧдіс чукчи, и горӧдіс: «Чукчи-мукчи, пармаӧ мичлун вайысь! Тайӧ ме локті, Рӧдьӧ. Лок татчӧ, колана сёрни эм».

Пармаса олысьӧс вӧралысьлы эз ковмы дыр виччысьны, жбыркнитіс-локтіс ён бордъяснас, пуксис пӧрӧм пожӧм вылӧ, улӧдз копыртчыліс, сэсся юаліс:

— Кутшӧм мог суис тэнӧ ме дорӧдз, пищаля морт?

Рӧдьӧ висьталіс, мый вӧралан керкаыс сылӧн киссян выйын, кӧдзыд, зэрӧ кӧ, виялӧ. Корис чукчиӧс отсавны лэптыны выль керка.

— Эн шогсьы, пищаля морт. Талун тэ кутан узьны выль керкаын.

— Аттьӧ, сідзкӧ, он кӧ быттьӧ пӧръяв.

Рӧдьӧ локтіс рытнас вӧр керка дорӧ, и аслас синъяслы оз эскы. Сулалӧ сэні дзик выль керка, куим ӧшиня, мича посводза. Вӧралысь пырис пытшкас да ещӧ ёнджыка чуймис. Краситӧм джодж вылын сулалӧ кӧрт крӧвать, сы вылын гӧн вольпась, небыд эшкын. Пызан вылас джуджыд кока лампа. Кор Рӧдьӧ ӧзтіс сійӧс, вӧралан керкаӧ быттьӧ шонді пырис. Сэтшӧм лои югыд.

«Но и пӧрысь чукчи, парма гажӧдысь. Со кутшӧм буртор меным вӧчис!» — ошкис пӧткаӧс сійӧ.

Чӧскыда узис тайӧ войсӧ Рӧдьӧ. Петаліс песла, пыраліс пӧльӧ киясӧн стрӧитӧм вӧр керкаас. Ок, кутшӧм гажтӧм сэні. Пескыс кольӧма зэв нин этша. Лэч туйяс кытшовтӧм бӧрын ковмас водзджык бергӧдчыны да вӧчны.

«А мый, пӧрысь чукчиӧс кӧ корны отсавны», — воис юрас мӧвп.

Дыр мысти воис тӧдса вужля дорӧ, пищальсӧ пуктіс пӧрӧм пожӧм бокӧ да куимысь шутёвтіс, сэсся кыдз позьӧ ясыда горӧдіс:

— Чукчи-мукчи, пармаӧ мичлун вайысь! Тайӧ ме локті, Рӧдьӧ. Лок татчӧ, колана сёрни эм.

Эз коль и минут, кыдзи пӧрысь чукчи вӧлі нин пӧрӧм пожӧм вылын.

— Кутшӧм мог суис, пищаля морт? Гашкӧ, сьӧлӧм вылад эз во выль керкаыд?

— Мый тэ, донукӧй, мича морӧсӧй. Сё аттьӧ висьтала. Сӧмын ме мӧд могӧн локті.

— Висьтав. Кывза.

— Пескӧй быран выйын. Пармасӧ кытшовтӧм бӧрын ёна мудза да керасьныс ог вермы.

— Эн шогсьы, пищаля морт. Мый корин — лоӧ вӧчӧма.

Та бӧрын чукчи ӧдйӧ лэбзис сук вӧрӧ. Коркӧ-некоркӧ, Рӧдьӧ воис вӧралан керка дорас. Сэні сулаліс выль лэбув, а пытшкас поткӧдлӧм кос пес. Кык во кежлӧ тырмас. Нимкодь лои вӧралысьлы, сьывны весиг заводитліс.

Нёльӧд луннас Рӧдьӧлы дум вылас уси пӧсь пывсян. Ок, кутшӧм чӧскыда эськӧ ӧні пывсис, веськӧдіс став мудзсӧ. Гажыс бырӧма и картупельысь. Вайліс эськӧ гортсьыс, да вежон сайын быри. А картупельыд ёна лӧсялӧ пӧтка шыдад.

Лэч туйсӧ кытшовтӧм бӧрын, кор воис тӧдса вужля дорӧ, Рӧдьӧлы бара дум вылас уси пӧсь пывсян да жаритӧм картупель.

Кыдзи и пыр, бара корис ас дінас сёрнитны кужысь чукчиӧс.

— Тӧдӧмысь, бара мог суис, пищаля морт?

— Тӧдін, батюшко, тӧдін. Зэв окота пывсьыны, а некӧн, — висьталіс Рӧдьӧ.

— Пывсяныд талун и лоӧ дась, — копыртліс юрсӧ вӧрса ён пӧтка.

— Ещӧ ӧтитор кӧсъя корны чукчи-мукчи. Вӧралан керка дорын эм неыджыд эрд. Отсалін кӧ эськӧ гӧрны сійӧс. Сэтчӧ тулыснас ме эськӧ картупель пукті. Гортсянь зэв ылын катлыныс, а сэки орчча лоӧ. Ӧти яй вылад тай дӧзман, колӧ и картупель.

— Медым тэ ног лоас, пищаля морт, — сӧмын шуыштіс чукчи.

Кор Рӧдьӧ матыстчис вӧралан керка дорас, ылысянь на аддзис выльӧн лэптӧм пывсян. Сэсянь неылын, кӧні вӧлі эжмӧм эрд, ӧні лоӧма му. Дас ведра картупель тулыснас позяс пуктыны.

Эз терпитсьы вӧралысьлы: окота лои пыравны да видзӧдлыны пывсянсӧ. Восьтіс ӧдзӧссӧ, и сэсянь шоныд ру ӧвтыштіс. Гор вылас котёлын пӧсь ва, кӧть дзик ӧні пывсьы. И кӧдзыд ваыс тырмымӧн. «Айда, дона чукчи, шӧвк морӧс. Бур, мый ме сэки тэнӧ эг ви. Со кымын буртор вӧчин».

Час мысти Рӧдьӧ швачкӧдчис, ружтіс пывсянын. Ньыв пу вожъясысь вӧчӧм корӧсьӧн сэтшӧм зіля шенасис, мый вежыд петас. Лунтыръя мудзсӧ и пӧсьсӧ — ставсӧ колис пывсянӧ. Чӧскыда и узис тайӧ кузь арся войсӧ Рӧдьӧ.

«Висьтавны кӧ гӧтырлы, кутшӧм ёна отсасьӧ меным пӧрысь чукчи, Ӧкулина оз эскы, кутас шуасьны, вӧрад олігӧн пӧ вежӧрыд торксьӧма».

Колины лунъяс. Арся поводдяыс пыр тшӧкыдджыка петкӧдліс асьсӧ: то некымын час шлявгас-зэрас, то кыпӧдчас вынйӧра тӧв.

Татшӧм поводдянад и вӧралан керкасьыд дыш петны. Талун со поводдяыс бара лёкмӧма, скӧр айка моз кратайтчӧ. Рӧдьӧ пукалӧ ӧшинь дорас да оз тӧд, код вылӧ лёксӧ песны. И сэки юрас воис зэв бур мӧвп: «А мый, ветлыны кӧ чукчи дорӧ да тшӧктыны, медым матігӧгӧрса вӧръясысь став пӧткасӧ и зверсӧ ыстіс менам вӧралан керка дорӧ. Ме эськӧ пукалі восьса ӧшинь дорын да шковги-лыйлі найӧс. Кокӧй оз мудз, и став вӧрса олысьыс лоас менам».

Мыйӧн кобыштіс, тайӧ думъяснас Рӧдьӧ мӧдӧдчис тӧдса вужля дорӧ, медым висьтавны ассьыс кӧсйӧмсӧ чукчи-мукчилы, парма гажӧдысьлы.

Пӧрысь чукчи кывзіс вӧралысьлысь корӧмсӧ. Синъясыс вочасӧн лоины скӧрӧсь.

— Родион, сідзкӧ, кӧсъян, медым тані олысь звер-пӧткаыс вичмис сӧмын тэныд, ӧтнадлы?

— Да, батюшко, да. Отсав, уджӧн ог коль.

Та бӧрын ӧти кыв эз шу лэчкӧ шедлӧм чукчи, ӧвтыштіс ён бордъяснас да пондіс лэбавны парма весьтті.

Рӧдьӧ кынмытӧдзыс сулаліс вужля дорын, но чукчи эз и матыстчыв сы дорӧ. Шутьлялӧм ни горзӧм эз отсав.

Кор пищаля морт лэччис вӧралан керкаас, чуймис: сэні нинӧм эз вӧв. Выль керкаыс, кос пес тыра лэбулыс, пывсяныс, картупель пуктыны лӧсьӧдӧм муыс — ставыс кытчӧкӧ вошӧма, быттьӧ абу и вӧвлӧма.

Рӧдьӧ пырис важ вӧралан керкаас да унаысь ёрччыштіс.

Тайӧ лоӧмтор бӧрас вӧралысь лун куим на кытшлаліс парматі, но ӧти пӧткаӧс ни зверӧс эз аддзыв. Тыдалӧ, пӧрысь чукчи, парма гажӧдысь, нуӧдӧма татчӧс став звер-пӧткасӧ мӧдлаӧ, ылі вӧръясӧ.

Гортас мунігӧн горш Рӧдьӧлы дум вылас уси Пушкинлӧн зарни чери йылысь мойдыс, кодӧс лыддьыліс школаын велӧдчигӧн на. «Менам горшлун вӧсна сідзи жӧ артмис. Пӧрысь чукчиыд велӧдіс менӧ дорын узьлыны. Кӧсйи пармасьыс бырӧдны став звер-пӧткасӧ, а потӧм вор дорӧ коли. Со тыртӧм нопйӧн гортӧ варгыльта-лэчча».