ӦТИ... ДАС КУИМ МИЛЛИОН ЛЫДЫСЬ

«Шойна» висьт гижӧдысь тор

...Са сьӧд арся войӧ воисны миян войтыр рытыв-лунвывса Россия ичӧтик уезднӧй карӧ. Тані вӧлі сулалӧ налӧн полкныс. Чеччӧдісны зуркыд теплушка вагонъясысь да ыжъясӧс моз вӧтлісны вокзалсянь кар мӧдар помас. Пидзӧсӧдз сыла няйт питі собитісны кар уличьяс шӧрӧд, еджыд ас дӧра нопъяӧсь, койтов-кайтов морт вуджӧръяс. Чӧв зумыш мунісны, варовъяс бырӧмаӧсь... Воши медбӧръя надея бӧр гортӧ бергӧдчӧм вылӧ. Арся сьӧд войыс кодь шуштӧм кылӧм ӧшйис морӧсаныс...

Карыс узис нин, некӧн би ни ва. Сӧмын кар мӧдар помланяс, бульвар вылын, вылӧ лэптӧм телега вожъяс пӧвстті да гӧгыльяс костӧд, муртса-муртса чусалісны тусіник кӧдзалан бипуръяс. Тайӧ — беженчи, войнаысь пышйысь крестьяна, лагерӧн узьмӧдчӧмаӧсь вой кежлӧ... Кыліс сэсь нор шыа бӧрдӧм челядьлӧн да вӧвъяслӧн ас гидня-картаысь гажтӧмтчана гӧрдлӧм.

Со и казармаяс. Кузя нюжӧдчӧмаӧсь воймӧм няйт корпусъяс нёльнан боксяньыс, быттьӧкӧ кузьмӧс, гырысь сьӧд гортъяс. Шӧрас — площадь, салдат кок пыдӧсӧн топыда гындӧм под. Гажтӧма видзӧдісны ратникъяс вылӧ пемыд ӧшиня ловъя тюрьмаяс...

Пыртісны ӧти керкаӧ. Паськыд нильӧг няйт посъяс кузя катӧдісны вылыс судтаас. Некорсӧ тӧлӧдлытӧм кӧдзыд уль руӧн ӧвтыштіс бакшасьӧм йирк-стенъяссянь.

— Но-о-о... воим тай гуад!.. — сьӧкыда ышловзисны ратникъяс.

— Тан, гашкӧ, и пондасны видзны да!.. татшӧм гидняас...

— Оз дыр видзны, — асьныс жӧ аслыныс вочавидзисны.

Пӧрччысьтӧг-разясьтӧг водісны куш джодж вылӧ, юр уланыс ассьыныс нопъяснысӧ пуктісны да. Сьӧд эшкынӧн шебрӧдіс войыс ылі войвывса коми пиянӧс. Унмовсисны кокни тревогаа салдат унмӧн.

Эз узь Сергей Вась. Воча син эз волы сылӧн — шытӧг кӧтӧдіс синванас ассьыс ноп дӧрасӧ. (Эз прӧста бӧрд Вась, кыліс сьӧлӧмыс сылӧн, мыйяс тані сійӧс виччысьӧ).

Вась эз нин тані вӧв медводдза, эз и медбӧръя морт — квайтӧд сё морт нин сійӧ вӧлі куш аслас вӧлӧсьт увсьыс, нуисны сыӧдз и сы бӧрын унаӧс на, пӧрысьӧс и томӧс. Вӧлі вывті небыд сьӧлӧма, кылана морт сійӧ, сьӧд вӧр шӧрысь первой туй петысь. Некыдз эз вермы сылӧн бурасьны мывкыдыс, лолыс тайӧ олӧмкӧд, эз вермы асьсӧ лӧсьӧдны, сійӧ олӧм ногыс мунны...

Асывнас водз, лӧз тӧдчигас, кыліс дежурнӧйлӧн лёкгорша гӧлӧс:

— Вста-ваай!.. — быттьӧ кысянькӧ уси. Велавтӧм пельяслы кажитчис тайӧ — «вӧйим...», либӧ «сотчим...» кылӧм моз. (Да и сы бӧрын на дыр эз велавны ратникъяс тайӧ лёкгорша, узигкості ковтӧм, йӧй морт моз равзӧмас. Но сэтшӧм нин вӧлі «пӧрадок»).

Повзьӧм чужӧмъясӧн, тіралан сьӧлӧмӧн вирскӧб чеччисны ратникъяс.

Пуксис лун и вой полана салдатскӧй олӧм.

* * *

Пондісны вӧчӧдны миян войтырӧс «кын мыръясысь» салдатъясӧ. Ас паськӧмъяс пӧрччӧдісны, сеталісны пӧдрасник кодь, няйтысла волялан кожа-дӧра шынельяс. Ассьыныс пальтояс, пинжакъяс, сапӧгъяс донтӧм-донӧн лои вузавлыны асланыс начальстволы жӧ — кадрӧвӧй взводнӧйяслы да отделённӧйяслы. Найӧ, ичӧтик Круппъяс моз, войнаӧн озырмӧдчисны тшӧтш, нёнялісны радӧвӧй «серӧй» салдатӧс. Быд выльысь воӧм партия йӧз налы вӧлі кивыв: дзонь нӧбовтасъясӧн ньӧбавлісны новобранчилысь кӧлуй да спекулируйтісны базар вылын, вузавлісны куим донӧн, либӧ бурджыкторъяссӧ мӧдӧдавлісны гортаныс, заптысисны-чӧжисны коркӧ кежлӧ. (Том салдатлы сэк кадӧ вӧлі запретитӧны казарма гӧгӧрысь водзӧ петавлыны.)

Шог вӧлі Васьӧлы янсӧдчыны аслас кӧлуйыскӧд, ӧд медбӧръя йитӧдыс нин сійӧ вӧлі гортыскӧд, гортса олӧмыскӧд. Ратникъяслӧн гортса нянь тыра нопъяс регыд и рекмалісны. Ноп дӧранысӧ ратникъяс вундалісны нямӧдъяс вылӧ. Сы кындзи, сэсся нинӧм нин гортса кӧлуй эз коль, коли кӧ — коли кодлӧнкӧ сӧмын носӧвӧй чышъян да табак кӧшель.

Пондісны муштруйтны-«велӧдны»: веськӧдны гӧрбъяс, топӧдны гӧр вож кост кокъяс, чатӧртны юр, «кыскыны» кынӧм... Вежны ветлас и стать. Дзонь часӧдз ӧти местаын гындӧдасны, кок пӧкъяс пыктавмӧн, — корӧны гора кок шы. И сулавныыд он куж, и восьлалігад кокъясыд дзугсьӧны, киясыд быттьӧ абу аслад, весь блёмъялӧны, — ставыс торксис. Юрыд кӧ ӧшйыштӧма, тшӧкалыад зятнитӧны. Гӧрбыд кӧ вунӧма, кулакӧн гымӧбтасны, бӧрыд кӧ чургӧдчыштӧма — пидзӧпомалӧны... Тюни вывті гындейлӧн нӧшпалич ветлігмоз, ветлӧ салдат туша вывті начальниклӧн кулакыс да приклад помыс, бала мода сетӧны сідз. А ротнӧй офицер оз яндысь аслас дворянскӧй рӧд нимсьыс да новлӧдлӧ киас нагайка. Салдат рад водзвывті кӧ мунӧ, тшӧка лы помӧ нагайка воропыс зяткӧ, бӧрвывтіыс кӧ мунӧ — шашка пуртӧс помнас тувкӧдӧ шуны позьтӧминӧ...

Медся нин ёна инмаліс Иван Ёгорлы да Сергей Васьлы. Найӧ кыкнанныс вӧліны артель пӧвстас медся рамӧсь да безӧтветнӧйӧсь. (Важ мир! Проклятӧй, ёрӧм олӧм лад! Лӧж, гуга гӧгӧрвоӧм! Кымын морт рам, кымын сійӧ слаб, жеб-гӧль, мыетш кывзысь-зіль, пемыд-тӧдтӧм; кымын морт веськыд, честнӧй, — сымын сійӧс зільлісны нартитны, пӧртны нӧшта нин пемӧсӧ, морт нимсӧ уськӧдны, мырддьыны ловсӧ...)

Найӧ кыкнанныс вӧліны неграмотнӧйӧсь. Ёгорыс ньӧти велӧдчытӧм морт, Васьыс — муртса сер-сер толькӧ тӧдіс, кыдз шусьӧ, аслыс мында. Некодныс рочӧн эз гӧгӧрвоны.

— Эй ты, самоедская морда! — горӧдас Вась вылӧ либӧ Ёгор вылӧ пежгаг тушаа, лазгӧдӧм порсь синъяса унтер, оз кӧ мыйкӧ налӧн артмы.

— Ми абу самоедъяс, а... — пондылас кодкӧ артельсьыс веськӧдны, но вомсӧ восьтӧмӧн тшӧтш тупкыны лоӧ.

— Молчать!.. Все равно — скоты...

Ныр вылӧ усьтӧдз котрӧдласны взводнӧйяс быд нинӧм абу мыжысь: восьлавны кужтӧмысь, шуйга-веськыд кокӧн непӧраӧ тувччӧмысь, «чесьт сетны» кужтӧмысь и быдторйысь.

Торйӧдасны Васьӧс мукӧдсьыс и давай новлӧдлыны чань-вӧлӧс моз: «Раз-два, раз-два...» «Левой... Левой...» — ылӧ тшӧктасны котӧртны. Вась эськӧ кӧть мыйтӧм ылӧджык нин котӧртас, медым кӧть ӧти здук нин не аддзыны синъяснас да кывны пельяснас мустӧм чужӧмсӧ-гӧлӧссӧ мучитысьыслысь. Но стрӧг нартитан шыа гӧлӧс взводнӧйлӧн бергӧдас бӧр: «Наза-ад!» Вайӧдлас дінӧдзыс да бара. Лолыс нин тырӧма Васьлӧн, кочӧгыс бытшкӧ, сьӧлӧмыс кутлас дзик потны, син водзыс пемдӧма — усьлӧ-чеччӧ, котралӧ да шуалӧ, медым проклятӧй кокъяс оз дзугсьыны «раз, два, три...», «раз, два, три...» да быд «три» шуӧм бӧрын аслыс вом улас гусьӧник содтӧ — «тшетыре».

— Тшетыре... тшетыре... тшетыре... — юр пӧла гӧгыль тюригмоз лӧвтӧ котралігтырйиыс да чотіктӧ шуйга кок вылас... (Шог, шуштӧм видзӧдны-кывны.)

И пасӧ лыйсигӧн Васьлӧн оз инмы, вӧрзьӧ киыс. Кутшӧма эськӧ радейтліс гортас ассьыс пелькиник турка-пищальсӧ, вевъялӧ вӧлі лыйсьыны, ӧти зарад кушӧ эз лэдзлы, урлы ли сьӧлалы синмас веськавліс. Оз веськав и штык йылыс Васьлӧн «атакаӧн» мунігӧн идзасысь вӧчӧм чучелаӧ, — киыс дрӧгмунӧ, ыштӧ ловъя мортӧс бытшкӧ, бокӧ веськалӧ, либӧ муртса инмӧдчыштлас штык йывнас. Сыысь Васьӧс бара «шонтӧны».

А рытнас — «под ружьё». Сӧвтасны Васьлы вещӧвӧй мешӧк тырыс лыа да сувтӧдасны кӧдзыд калидорӧ, сулалӧ, ӧтарӧ гӧрбыльтчӧ, свинеч моз личкӧ пудйӧн-джынйӧна ноп, вундӧ вӧсни волысыс, пельпом лыяссӧ поткӧдӧ. А сэн ещӧ содтӧд — киад дас кык пунта винтовка веськыда колӧ кутны. Рудзалӧ ки, кусыньтчӧны кокъяс, — вот усьӧ. Кӧть эськӧ лэччысьыштны стен бердӧ муртса кежлӧ, но он: взводнӧйлӧн канцелярия ӧдзӧсыс коласта, сэсянь тыдалӧ ставыс, регыд горӧдас: «прямо!»

И сулалӧ, сулалӧ Вась. Аслас синваыс войтыштӧ и войтыштӧ тӧдлытӧгыс. Кӧтасьӧм синлысъяс пырыс аслыс тыдалӧ чужан сиктыс, лӧнь нӧрыс бокшаын чольгысь Расъёль шор дорын — сэтшӧм рам, сэтшӧм муса, сэтшӧм позьтӧм ылын, бергӧдтӧм важ...

«Мыйысь? Мый мыжысь?» — ачыс оз вермы тӧдны-шензьыны, бергалӧ юрас.

«За царя!..» — кын нӧшкӧн сетыштлӧ юр пӧлас нэмсӧ дӧлбитӧм велӧдӧм. «За царя»... Ставсӧ «за царя». И батьсӧ «по указу царя» судитлісны во джын кежлӧ керка пасьта эрдтор вылысь казеннӧй местаысь турун ытшкӧмысь, и чожыс Васьлӧн кувлі «за царя», сарскӧй вина лавка спирт помысь... И юрбит «за царя», и кув «за царя». И тайӧ сулалӧмыс «за царя»?!

И сулалӧ, сулалӧ. А сы бӧрын, войнас нин, (кор сэсся и узян) ковмас на вурлыны гӧгӧр резьдалӧм шынельсӧ, кодӧс содтӧд талун отделённӧй песігас-велӧдігас косяліс. Сэсся сы бӧрын сапӧг на весав... «Мед вӧлі дзирдалӧ!» — шуис взводнӧй. Да, медтыкӧ вӧлі ортсысяньыс югыд, пытшкӧсас кӧть нюр, няйтыс и ваыс сэні тыр.

* * *

Сёр ар ывлаын сулаліс. Зэр-лым вежласис, кынтіс да кӧтӧдіс. Войын кам кынмас му, лунын — нильӧг няйт. Гажтӧма видзӧдісны куш идза подъяс кар сайын, кӧні велӧдісны ратникъясӧс абутӧм врагӧс кыйӧдны-лыйлыны.

Кузь лун кыскасисны ратникъяс сирӧд вой му вывті, часъясӧн вӧрзьӧдчывтӧг куйлӧдасны. Гегдӧ ки-кок, турдӧ став тушаыд, лы вемӧдзыд йиджас чизыр уль руыс.

Коръясӧкӧ пыртласны казармаӧ, «словесносьт» вылӧ пуксьӧдласны. Сыысь мученньӧ. Казарма: помтӧм, кузь, векньыдик туннель кодь рӧм-пемыд сарай. Стен пӧлӧн оръявлытӧг няйт, буса наръяс. Наръяс вылын сой кыза идзас снасьтъясысь кыӧм, сажень кузя, кык весьт пасьта пластъяс. Шусьӧ — вольпась. Куш, тыртӧм, пемыд стенъяс. Некытчӧ, нинӧм вылӧ синтӧ чӧвтлыны, тӧдмӧдыштны ни шойччӧдыштны, — юр вемлы, ни сьӧлӧмлы сетантор абу. Сӧмын кӧнсюрӧ ӧшалӧны бӧлбан кодь кӧдзыд чужӧма портретъяс саръяслӧн. (Таӧ вӧлі воӧ-тшукасьӧ став словесносьт наука велӧдӧмыс чугун задъя Россиялӧн). Нар дорыш вылын дорала гизьвидзӧны ратникъяс. Шӧртіыс сӧмын векньыдик туй потас «велӧдысьлы» ветлымӧн. Лӧнь, кылӧ, кыдз кышӧдчӧны идзас пӧвстын пытшъяс. Сӧмын кылӧ юасьӧмъяс отделённӧйяслӧн, взводнӧйлӧн: «кыдз титулуйтны сійӧс да сійӧс?» да вочавидзӧм ратникъяслӧн: «его величество...» «его превосходительство»... «благородие»... «высоко»... «господин»... Помтӧг, дугдывтӧг, чукыртӧм плешъясысь кӧдзыд пӧсь пычкӧмӧн ӧтитор дӧжналӧны. Колӧ тӧдны сарсянь да медбӧръя ефрейторӧдз — быдӧнӧс нимӧн, вичӧн, чинӧн... И сувтӧны ратникъяс син водзӧ дорвыв сюръяяс моз ловтӧм полокалӧяс — зарни погонъяса, кизьяса, шпагаа, шпоръяса бӧлбанъяс.

Тіралӧ, кӧдзыд пӧсьӧ шыбитӧ Васьӧс, мыйӧн сыӧдз ӧчередь висьтавны воас. Сьӧлӧмыс тіпкӧ, тіпкӧ полӧмысла, бӧбмӧ дзикӧдз. Оз тӧд, а мый тӧдӧ, и сійӧ оз артмы, оз бертлась кывйыс... Бара на талун наказанньӧысь не мынны — лыа тыра нопйысь, ужынтӧг узьӧмысь, видӧмысь-нӧйтӧмысь.

Сідз муштруйтісны-велӧдісны врагӧс нӧйтны, усьны-кувны. А код вӧсна? Код понда? Известнӧ — «за царя», за Русь мун да усь! А сэсся нинӧм эн юась!» «Мый вӧсна? Код вӧсна?» Волас ратникъяс юрӧ мӧвп да водзӧ мунтӧг бӧр чусалӧ-кусӧ. «Русь»?! Да коді нӧ Русьыс? Мыйла нӧ миянӧс, комиӧс, оз пуктыны ӧтвыйӧ роч йӧзыскӧд? Мыйла смекайтчӧны миян вылын и мукӧд ас сёрниа йӧз вылын, тшӧтш кодъясӧс нуӧны сійӧ жӧ Русь вӧснаыс? Со и еврейясӧс кедзовтӧны быд ногыс, увтӧны «жыдӧн», сідзи жӧ, кыдзи и миянӧс «мордаясӧн». «Абу ӧмӧй ӧткодь мортыд?» «Да коді нӧ врагыс?! Мыйӧн враг лои сэтшӧм жӧ немеч-рабочӧйыс, Австрияса крестьяниныс?!» — Тадз вензис вежӧрыс аскӧдыс Васьлӧн.

Ывлаын тӧла, зэрӧ-слӧтитӧ, ӧшиньясӧ швачӧдӧ. Тӧлыс шутьлялӧ гользьӧм ӧшинь тас костъясӧд, шуштӧма ойзӧ — ӧвтыштлӧ-довкмунлӧ казармаын личкан сьӧкыд сынӧдыс. Сьылӧ-бӧрдӧдӧ, ловъя вылысь водзвыв гуалӧ шуштӧм арся тӧлыс казармаӧ йӧршитӧм войтырӧс...

Лун-вой коли. Тыри тӧлысь. «Велӧдӧм» помасьны пондіс. Маршӧвӧй рота гӧтов. Тырмас. Дыр видзны нинӧмла! Гӧтов пушка яй... «Чесьт сетны» кужӧны, тӧдӧны быдсяма «сиятельствоӧс» нимӧн, вичӧн, чинӧн, кӧть синнаныс найӧс оз аддзывны-а, кужӧны нин восьлавны «шуйга-веськыдӧн»; военнӧй техникаысь — кужӧны пезьдӧдны пищаль; вом тырӧн горзыны «ура»; кырнышӧс аэропланкӧд оз сорлавны... Мый сэсся колӧ русскӧй салдатсянь? Мый оз тӧдны — сэні, война вылас велаласны, оз кӧ водтӧд медводдза неприятельскӧй пуляыс, а усьӧ кӧ — роч сарлӧн уна на эм татшӧм пушка яйпуыд... — Сідз шуис-решитіс начальство.

А ратникъяс пыр на виччысисны войналы пом. Быдӧн на надейтчис гортӧ волыны. Ыджыд эскӧмӧн думсьыс кевмысис Вась абутӧм енлы. Эз кыв ен. Война эз помась. Надея-вера ен вылӧ вочасӧн быри.

— Тыдалӧ, ӧтвылысь сарыскӧд енмыс...

Эз кыв салдатлысь вир-синваӧн кевмӧм. Эз кыв и гортсаяслысь (бать-мамлысь, ныв-пилысь) заказа молебенъяс, кыз сисьяс, «ен дорӧ» кӧсйӧмъяс... Нинӧм эз отсав.

Помӧдз доканайтісны Васьӧс. Няйтчис, тойӧссис, лӧмӧссис, дзикӧдз урӧсмис-висьмис, ӧдва лы-сьӧмыс коли. Ставнас пыркӧдісны, мый вӧлі Вась пытшкӧсын. Шуй. Радлыны пондіс смерть вылӧ весиг.

— Кӧть эськӧ регыдджык нин позиция вылас... Матынджык нин пом.

Могмис Васьлӧн колӧмыс. Пасьтӧдісны-кӧмӧдісны, висьтӧдісны-дарйӧдісны кувныыс да маршӧвӧй ротаӧн Васьӧс тӧварышъясыскӧд мӧдӧдісны биӧ, джынвыйӧ шуй, нинӧм тӧдтӧм пемӧсъясӧс моз пушка яй вылӧ.

...Кык письмӧ сӧмын и гижліс Вась гортас. Ӧтисӧ — места вылас воӧм мыстиыс да нинӧм эз кужлы шуныыс, дзоньнас тырлі поклонъясӧн, но поклонъяс вӧліны гырысьӧсь — «от неба до сырой земли»... Мӧдсӧ походӧ петан рытъянас. А гортсяньыс воліс сыысь этша — ӧти, сідз жӧ поклонъяс тырӧн. Сы мында и лолі быд ставыс. (Гӧль олӧм, жугыля кылӧм-вылӧм! Шуд-талантӧг морт нэм вуджӧм! Нинӧм тӧдчытӧм нэм пом!).

* * *

Вӧлі прӧщальнӧй медбӧръя рыт казармаын. Аски югдӧмӧн тшӧтш вӧрзьӧдчыны походӧ. Ратникъяс лӧсьӧдчисны, сӧвтчисны, гольӧдчисны походнӧй пӧртъясӧн, кӧрт зыръясӧн, палатка бедьясӧн — дзимлялісны топыдджыка. Разясисны, кӧртасисны. Шыблалісны нопъясысь лишнӧй сьӧктӧдъяс. Гижалісны гортъясӧ письмӧяс: бать-мамлы, чой-воклы, ичмоньяслы, мусукъяслы... Лыддялісны гортысь воӧм медбӧръя письмӧяс. Вурсисны, дӧмсисны... Мукӧдыс, кодлӧн эштӧма, прӧстӧ туплясисны нар вылын: куритчисны, ызгисны, гудӧкасисны. Бус-тшын сулаліс казармаын. Увтас арся шонділӧн медбӧръя водса югӧръясыс сьӧкыда пырисны ньылӧдӧм ӧшиньясӧд.

Вась сідз жӧ мыйкӧ ноксис, но нинӧм киас эз пыр, коньӧрлӧн. Сэсся руз-паз кӧлуйсӧ колис да матыстчис аскӧдыс тшӧтшъя Ваньӧ другыс дінӧ. Ньӧжйӧник пуксис сы дінӧ нар вылӧ, ышловзис да лӧня шуис:

— Вай меным письмӧ гиж...

— Ачыд ӧд тэ кужан.

— Ме ог. Менам оз артмы. Тэнад лӧсьыдджык лоӧ, — шуис Вась, дзигӧдіс Ваньӧс да ырс нора бӧрддзис...

Улыс нар вылӧ кымыньӧн нюжӧдчисны чорыд идзас жгут вылӧ кык друг да лӧсьӧдчисны гижны.

— Но, мый нӧ гижам?

— Ачыд ӧд бурджыка тӧдан тэ, — менсьым и ассьыд... — Вермис сӧмын шуныыс Вась да гижигчӧжыс пыр сыркъяліс.

Вылыс нар вылас ерикайтчисны, кисьтісны лыасӧ, буссӧ. Со, войтыштіс пӧв костӧдыс чайникысь ва, а недыр мысти тюрӧбӧн мӧдіс визувтны гижысьяс юр вылӧ. Но эз кӧдзӧд гижысьясӧс нинӧм — вывті ыджыд нор шог гӧрддзасьӧма сьӧлӧм гӧгӧрныс кык друглӧн да и быдӧнлӧн. Вир синваӧн пыдзрасьӧ сьӧлӧмыс Васьлӧн, дрӧжжитӧ гижысьлӧн киыс... А сэн ещӧ содтӧд, кӧнкӧ нар мӧдар радас кылӧ сӧдз тенор гӧлӧсыс Медасов Вечӧлӧн. (Медбур сьылысьыс сійӧ артель пӧвстаныс.) Сьыліс сійӧ ӧні салдатлы медматыса, инмана сьыланкывсӧ, кӧні кылӧ став шогыс, весь вир кисьтӧмыс важ Россияса салдатлысь Япониякӧд колян, ковтӧм войнаас. Сійӧ жӧ вӧлі тыдалӧ-кылӧ и тайӧ войнаын...

«Пла-а-а-чет о-те-ец,

плачет же-на-а мо-ло-да-я»... —

сьылӧ Вечӧ, нормӧдӧ сытӧг нин нор кылана сьӧлӧмъяссӧ ратникъяслысь.

«...Злой рок и судьбу проклиная»...

И вочасӧн казармаын зык-ызгӧм надзмис, лӧнис да дзикӧдз кусі; усины ӧтка гор-шыяс — сетчисны Вечӧ сьылӧмлы да Вась кылӧмлы... Ставнысӧ пӧкӧритіс-вермис ӧтмоза кылӧм, пленӧ босьтіс песня.

— Вай дугды нин, другӧ. Став сьӧлӧм жугӧдін... — шыасис кодкӧ ратникъяс пӧвстысь, но сэтшӧм шыӧн — не то ӧлӧдіс, не то тшӧктіс водзӧ на сьывны.

А сьылысь эз лӧнь, пыр ӧтарӧ босьтчис и босьтчис. Эз ӧтнаслы сійӧ сьыв, сьыліс ставныслы. Вайӧдіс син водзаныс бӧрӧ кольӧм том гаж олӧмнысӧ, сыысь гаж бырӧмсӧ, сійӧс бергӧдны позьтӧмсӧ, став шог-печальсӧ. Но сійӧ нор кылӧмкӧд песня кыпӧдіс кытыськӧ пыдысь вочасӧн мӧд пӧлӧс кылӧм тшӧтш — лӧг кыпалӧм тайӧ шогсӧ вӧчысьяс вылӧ. (Легальнӧй песня кывъясӧ сьылысь кужис сюйны тӧдлытӧг шытӧв ворсӧмъяснас мӧд, аслыс колана смысл.)

Пыралісны, кылӧ, казарма мӧдар помас кадрӧвӧй ротнӧй фельдфебелькӧд. Кывліс кодлӧнкӧ слабиник горӧдӧм: «Встать!.. Смирно!..». Но некод эз сувт мукӧд лунся моз, эз весиг вӧрзьӧдчыв. Некод тӧдлытӧг найӧ петісны бӧр, быттьӧ эз и пыравлыны.

А Медасов водзӧ нин сьыліс. Крепаммис, зумаммис, ёнмис гӧлӧсыс. Ылі, пыді грӧзбаа шыӧн нин кыліс, кӧсйысис босьтны став шогсьыс, синвасьыс кодлыськӧ водзӧс:

«...Но мы за вас отомстим...

И справим кровавую тризну...»

Кыліс нин тан, кыдз саридз гы ызгӧмлӧн, пыдісянь кыпалан лӧгалан шы. Тадз шувгыштлӧ-садьмыштлӧ нэм узьысь вӧр-пу йыв ылын локтысь ыджыд тӧв ныра гым водзын, медводдза тӧвру пӧльыштӧм улын.

(Тӧдӧмӧн-ӧ, тӧдтӧг — кӧйдыс уськӧдӧма. Кӧтӧдӧма салдат вирӧн да синваӧн пӧтшвасӧ. Мед кӧть сійӧ, пӧтшваыс, и кын на, лым улын, но коркӧ татчӧ петас шонді да инмас ловзьӧдан югӧрыс сылӧн...

Ок, песня, песня! Сьыланкыв, сьылӧм! Сьылӧм, сьылӧм! Мыйяс он вермы морткӧд вӧчны тэ?! Ок, коньӧр Россия империя! Нинӧм тай тэнад, шог сьылӧм кындзи, эз вӧв! А сэні олысь йӧзъяс и сійӧс (шогсӧ) эз кужлыны, эз вермывны висьтавныыс, ни сьывныыс. Нинӧм налӧн эз вӧв — нинӧмсьыс-нинӧм, вӧр пиянлӧн. Вӧлі сёрни, кыв, но вӧлі — немӧй! Пемӧс! Кывтӧм! Гижӧд ни сьылӧм... И мый вӧлі керны Васьлы и мукӧдлы?! Кыдз висьтавны, мый сылӧн пытшкӧсас эм? Сӧмын ӧтитор — бӧрдны. Бӧрдны ас пик вермытӧм вӧснаыс. Бӧрдны сы понда, мый оз вермы шуныыс, кыдз мый кылӧ пытшкӧссьыс ассьыс.)

Помасис песня. Орины сьылысьлӧн гор-шы везъясыс, но шытӧвъясыс пыр на довкъялісны казарма сынӧдын, печатайтісны-йиджисны юр вем визьясӧ, сьӧлӧм везъясӧ... Помаліс нин гижысь письмӧсӧ. Гижис сійӧ Вась нимсянь.

«Муса чойӧй, Марьяӧй! Гижа ме гусьӧник тэныд ас йылысь... Ок, кутшӧм меным шог, тӧдан кӧ тэ! Сьӧлӧмӧй оз инась. Тані некутшӧм правда абу — видӧны, нӧйтӧны, накажитӧны, да и енмыс, тыдалӧ, абу, — война оз помась. Дзикӧдз нин ме висьми — кокъяс юкалӧны, бокӧй да морӧсӧй дугдывтӧг бытшкӧ; больничаӧ вӧзйысьлі — оз лэдзны, нинӧм оз веритны. Сапӧгӧй восьса, кок век кынмӧ, кӧлуй оз косьмыв — аслад яйнад и косьтан вылысад. Дзикӧдз гӧгӧр жугалі, коркӧ кӧть и вола гортӧ — дзоньвидзалун оз ло. Эг на пывсьылӧй, тойыс вылысад лыа мында. Сідз и гызмасьӧ... Да мый нин и шуан! Кӧлуйӧс ставсӧ нин вузавлі да сёйи. Коли толькӧ тэнад вышивайтӧм носӧвӧй чышъяныд. Тэ дзоля на, чойӧ. Велӧдчы да сюсьмӧдчы. Век татшӧм олӧм оз ло, коркӧ ӧд сувтлас жӧ правдаыс му вылас. Война помасяс да локтам бӧр гортъясӧ... Кутянӧс эн на некытчӧ сетӧй, мед олас. Зэв ёна гаж быри быдӧнысь и быдторйысь. Ок, кутшӧма эськӧ ме ӧні, гортын кӧ, уджала, медсьӧкыд уджсӧ му вывсьыс кера, тайӧ проклятӧй служба дорсьыд! Сэтчӧ сьӧлӧмӧс толькӧ и йита, мый ме абу тан ӧтнам, ог ӧтнам тайӧ мукасӧ терпит. Аски миянӧс мӧдӧдӧны нин сэсся татысь, позиция вывсянь нин сэсся гижа. Ми ас вӧлӧсьтувса ставным на ӧтлаынӧсь. Некодлы абу нимкодь тайӧ войнаыд, ставныслы зэв шог. Талун медбӧръя рыт тані казармаын, а аски-аскомысь би улын нин лоам, и код тӧдас, мый лоӧ. Но, прӧщай да прӧстит, муса, дона чойӧ! Тэнад вок Вась. 29 лун ноябр, 1916 во.

Адресӧс ӧні ог на тӧд, кытчӧ веськалам — кутшӧм полкӧ, кутшӧм ротаӧ. Юӧрта сэсянь. Прӧщай!»

* * *

...Эз и волы Вась гортас. Кыдз эз волыны гортаныс уна-уна морт Вась коддьӧмыс шойна поле вылысь. Весиг адресыс эз ковмывлы сылӧн, кодӧс кӧсйысьліс ыстыны бӧръя письмӧас — медводдза бояс жӧ и сутшкысьліс-усьлі тӧвзьӧм турун моз.

Весь виччысис Васьӧс Кутяныс. Никсіс лунъясын жытник улас, нораа омляліс войясын.

Дыр виччысис Васьлӧн чойыс. Вокыслысь мӧдӧдлӧм письмӧсӧ джадж пельӧссьыс судзӧдас да помтӧг лыддьӧ, кыз лысва кӧтӧдас синъяссӧ.

...Нӧрыс бокшаын, гож водзын, Расъёль шор дорын, жугыля сулалӧ кымынкӧ керкаа Пасынӧк сикт. Чешкыля козъяс да нӧгыль бока сус пуяс ӧткымынлаын ӧшинь ув йӧръясын сулалӧны гу выв памятникъяс моз да казьтывлӧны усьысьясӧс. Со — тайӧ керкасьыс абу дзонь верстьӧ морт, эсійӧ керкасьыс — мӧд, сэтысь усьӧма коймӧд, нёльӧд... Усьӧмаӧсь ылі шойна поле вылӧ, волывтӧм вылӧ... Коді пальӧдас тэнсьыд нор шогтӧ, рам жугыль чужӧма сиктӧй!